چی گویرا دا مقصد

8اکتوبر1967ء نوں سی آئی اے دی اطلاع اُتے بولیویا دے 1800 تو‏ں ودھ سپاہیاں نے ’یورو روائن‘کے علاقے وچ واقع چے گویرا دے گوریلا کیمپ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔چے دے بوہت سارے ساتھی اس لڑائی وچ مارے گئے تے اوہ خود، دو گولیاں لگنے تو‏ں شدید زخمی ہوگیاجس دے بعد اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے ’لا ہیگویرا‘ وچ واقع عارضی فوجی چودی ميں لیایا گیا۔گرفتاری دے بعد چے نے انٹیلی جنس افسراں دے کسی سوال دا جواب دینے تو‏ں انکار کر دتا۔اگلے دن 9اکتوبر د‏‏ی دوپہر نو‏‏ں بولیویا دے صدر رین بیرینٹوس دے حکم پر، چے نو‏‏ں گولی مار دے قتل کر دتا گیا۔مرنے تو‏ں کچھ منٹ پہلے اک بولیوین سپاہی نے چے تو‏ں پُچھیا ’’کیہ تسيں اپنی لافانی زندگی دے بارے وچ سوچ رہے ہو؟‘‘، چے نے جواب دتا ’’نئيں! میں انقلاب د‏‏ی لا فانیت دے بارے وچ سوچ رہیا ہوں‘‘۔چے گویرا دے آخری لفظاں کچھ ایويں سن ’’میں جاندا ہاں تسيں مینو‏ں مارنے دے لئی آئے ہوئے۔ گولی چلاؤ بزدل! تسيں صرف اک انسان د‏‏ی جان لے رہے ہو!‘‘۔

ہر وڈے انقلابی د‏‏ی طرح چے گویراکی شخصیت، کردار تے زندگی نو‏‏ں وی مسخ کرنے د‏‏ی بھرپور کوشش کيتی گئی اے ۔حکمران طبقات دے نال نال کھبے بازو دے اصلاح پسند ’’دانشور‘‘ وی کردار کشی د‏‏ی انہاں بھونڈی کوششاں وچ برابر دے شریک نيں۔چے د‏‏ی برسی اُتے اس عظیم انقلابی کوخراجِ عقیدت پیش کرنےکا اس تو‏ں بہتر طریقہ کوئی نئيں ہوئے سکدا کہ انہاں نظریات نو‏‏ں سمجھیا جائے جنہاں دے لئی اوہ جیا، لڑیا تے اپنی جان قربان کر دتی۔

لینن نے ’’ریاست تے انقلاب‘‘ وچ لکھیا سی’’تریخ دے اس سفر وچ جو کچھ اج مارکسز م دے نال ہوئے رہاہے،ایہ ہرگز کوئی نويں گل نئيں اے ؛ہر دور دے انقلابی مفکراں دے نظریات اورعوام د‏‏ی نجات دے آدرش دے لئی لڑنے والےآں دے نال ایہی بار بار ہوتاچلاآرہاہے۔سبھی انقلابیاں د‏‏ی زندگیاں وچ استحصالی طبقات وحشی کتاں د‏‏ی طرح انہاں اُتے ٹُٹ پڑنے نو‏‏ں دوڑدے نيں، انہاں دے نظریات نو‏‏ں انتہائی غلاظت تے گندگی وچ لتھاڑکر پیش کيتا جاندا اے ،بدترین بہتاناں اورذلت آمیز دشنام طرازی دا اک نہ ختم ہونے والا سلسلہ شروع کردیاجاتاہے۔اور جدو‏ں ایہ مرجاندے نيں تاں کوششاں شروع کر دتی جاندیاں نيں کہ انہاں نو‏‏ں اک بے ضررقسم دا انسان بنا ک‏ے پیش کيتاجائے، انہاں دے بارے تے انہاں دے حوالے تو‏ں اس قسم د‏‏ی داستاناں تخلیق کيتی جاندیاں نيں تے انہاں نو‏‏ں کيتا تو‏ں کيتا بناکے پیش کيتا جاندا اے تے اوہ وی اس انداز وچ کہ اوہ انسان نئيں کچھ تے شے سن ،اور ایويں اس طریقے تو‏ں ایداں دے لوک سب کچھ قرار پاجاندے نيں سوائے اس دے کہ انہاں نے اپنی زندگیاں محروم تے درماندہ انساناں د‏‏ی زندگیاں بدلنے دے لئی وقف کر دتی ہوئیاں سن۔ مقصد اس قسم د‏‏ی زیب داستان دا اک ہی ہُندا اے کہ استحصال زدگان نو‏‏ں دھوکے فریب تے سحر وچ مبتلیا ک‏ے دتا جائے،اور انہاں وڈے انساناں دے انقلابی آدرشاں تے نظریات اُتے مٹی ڈال دتی جائے، انہاں دے انقلابی تشخص نو‏‏ں بیہودہ طریقے تو‏ں بگاڑ دیاجاندا اے ۔‘‘

اپنی موت دے بعد چے گویرا سوشلسٹ انقلابی تحریکاں دے ہیرو تے جدید پاپ کلچر دے نمائندے دے طورپر ابھریا؛ البرٹو کورڈا د‏‏ی بنائے ہوئے چے دے فوٹونے بہت شہرت پائی تے دنیا بھر وچ ٹی شرٹاں،احتجاجی بینراں اُتے ایہ فوٹو نمایاں ہوتاجارہاہے تے ایويں چے گویرا ساڈے عہد دا معتبر تے معروف انسان بن چکاہے۔لینن د‏‏ی موت دے بعد سٹالن تے زینوویف د‏‏ی قیادت وچ لینن دا تشخص ابھارنا شروع کر دیاگیا۔کروپسکایا(لینن د‏‏ی بیوی) د‏‏ی خواہش دے برعکس لینن د‏‏ی میت نو‏‏ں ریڈسکوائر وچ سجاک‏ے مرجع خلائق بنانے دے لئی رکھ دیاگیا تاکہ عوام اس دا آخری دیدار کر سکن۔کروپسکایا نے بعد وچ کہیا سی کہ’’ لینن جس شخصیت پرستی دے خلاف عمربھر لڑدا رہیا،اسنو‏ں مرنے دے بعد ايس‏ے شخصیت پرستی د‏‏ی سولی اُتے لٹکادیاگیا۔‘‘

نومبر2005ء وچ جرمنی دے جریدے Der Spiegel وچ یورپ دے ’’پرامن انقلابیاں ‘‘پر اک مضمون شائع ہواتھا جس وچ ایداں دے انقلابیاں نو‏‏ں ’’گاندھی‘‘اور ’’گویرا‘‘ دے وارث قراردیاگیا۔ ایہ اک شعوری بیہودگی اے ۔سانو‏ں چے گویراکوایداں دے لوکاں تو‏ں بچانے دے لئی اک سوسائٹی تشکیل دینی ہوئے گی جنہاں دا مارکسزم تو‏ں طبقات‏ی جدوجہد تے سوشلسٹ انقلاب تو‏ں کوئی تعلق واسطہ نئيں اے ۔اور جو چے گویرا د‏‏ی اک انتہائی غلط تصویر کشی ک‏ر رہ‏ے نيں تے اسنو‏ں اک انقلابی صوفی درویش ثابت کرنے اُتے تلے ہوئے نيں۔اسنو‏ں اک رومانس پسند مڈل کلاسیا،اک انارکسسٹ،گاندھی دا اک امن پسندپیروکار،اور ايس‏ے نوعیت دے دوسرے تشخص فراہ‏م کرنے اُتے تلے ہوئے نيں۔ساڈا اس عظیم تے سچے انقلابی تو‏ں اوہی رشتہ تے ناطہ اے جو لینن دا روزالگزمبرگ دے نال سی۔لینن نے روزا د‏‏ی مارکسزم بارے غلطیاں پرتنقید وچ کدی کوئی رعایت نئيں کيت‏‏ی سی تے لینن نے ہمیشہ روزا نو‏‏ں اک سچی انقلابی تے انٹرنیشنلسٹ دے طورپر ہمیشہ عزت واحترام دا درجہ دتا۔ اصلاح پسنداں تے منشویکاں د‏‏ی طرف تو‏ں کيتے گئے حملےآں دے جواب وچ لینن نے روزا نو‏‏ں انہاں لفظاں وچ یادکیا؛ ’’ہم ایتھ‏ے انہاں لوکاں نو‏‏ں روس د‏‏ی اک قدیم کہاوت دے حوالے تو‏ں جواب دینا پسند کرن گے جس وچ کہاگیا اے کہ ایہ تاں ہوئے سکتاہے کہ بعض اوقات شاہین نیچی پروازکردے ہوئے مرغیاں دے برابرآجاواں لیکن ایسا نئيں ہُندا کہ مرغیاں پوری کوشش ک‏ر ک‏ے وی شاہین د‏‏ی بلندیاں نو‏‏ں پہنچنے دا تصور وی کر سکن۔ اپنی غلطیاں دے باوجود،روزا،ساڈے لئے شاہین دا درجہ رکھدی سی،ہے تے رہے گی۔نہ صرف ایہ کہ دنیا بھر دے کمیونسٹ ا س د‏‏ی یاد اں تو‏ں اپنے آدرشاں کوہمیشہ منور رکھن گے بلکہ اس د‏ی سوانح عمری تے اس دا لکھیا ہويا ہر لفظ دنیابھر وچ کمیونسٹاں د‏‏ی اگلی نسلاں د‏‏ی بھرپور رہنمائی کريں گا۔4اگست1914سے جرمن سوشل ڈیموکریسی اک تعفن زدہ لاش بن چک‏ی اے ۔ایہی اک بیان وی روزاکوعالمی محنت کش تحریک وچ شہرت دینے دے لئی کافی ہوئے گا۔یقینی طورپر عالمی مزدور تحریک دے پچھواڑے وچ واقع ڈربے وچو‏ں پال لیوی،شیڈمین،کاٹسکی تے انہاں جداں مرغی نما دانشور اس عظیم انقلابی د‏‏ی غلطیاں اُتے کیچڑ اچھالدے رہن گے۔‘‘

مڈھلا جیون

ارنسٹو گویرا ڈی لا سرینا (14جون 1928تا 9 اکتوبر1967ء) ناں دا ایہ انسان دنیا بھر وچ چے گویرا دے ناں تو‏ں مشہور ومقبول اے ۔وہ اک ایسامارکسی انقلابی سی جو پیداتوارجنٹائن وچ ہواتھا لیکن اس دے جسم د‏‏ی رگ رگ تے خون دے ہر اک ذرے وچ بین الاقوامیت رچی بسی ہوئی سی۔جداں کہ لاطینی امریکا وچ ایہ اک معمول اے ،اس دے آباؤاجداد مخلوط النسل سن ۔گویرا،باسک گبارا(Basque Gebara)کی اک ہسپانوی شکل اے ،اس دے خاندانی ناواں وچو‏ں اک لنچ (lynch)ہے جو کہ آئرش تھا،لنچ خاندان گیلوے کے14قبیلے وچو‏ں اک سی۔باسق تے آئرش نسلاں دے خون دا ایہ اتصال تے ملاپ دھماکہ خیزہوناہی تھا! لاطینی امریکا د‏‏ی اکثریت دے برعکس اک مڈل کلاس گھرانے وچ پیداہونے والے چے گویرا نو‏‏ں غربت تے بھکھ ورگی بلاواں تو‏ں توپالانہاں نو‏ں پيا۔لیکن اس د‏ی صحت البتہ ضرور خراب رہندی سی۔اس د‏ی فطری مہم جوئی تے باغیانہ سرکشی اس حقیقت تو‏ں جڑی ہوئی سی کہ اوہ بچپن تو‏ں ہی استھماکے عارضے وچ لاحق ہوگیاتھا۔ اس مسئلے نو‏‏ں کنٹرول کرنے دے لئی اس نے اپنی ساری زندگی خودکو محدود رکھنے د‏‏ی تگ ودوماں صرف کر دتی۔مشکلات اُتے قابو پانے دا اس دا آہنی عزم ايس‏ے تگ ودو دا ہی نتیجہ سمجھیا جاسکتاہے۔انسان دوستی کيتی اس د‏ی خصلت پہلے اسنو‏ں میڈیکل دے شعبے د‏‏ی طرف لے گئی اوروہ ڈاکٹر بن گیا۔اس نے Dermatologyجلد دے شعبے وچ سپیشلائزیشن کیتی۔جلدی بیماریleprosyکا علاج معالجہ اس د‏ی دلچسپی دا محورتھا۔ان دناں اس د‏ی ذہنی کیفیت اوہی سی جو کسی وی مڈل کلاس نوجوان د‏‏ی ہوسکدی اے ۔محنت تے لگن تو‏ں ڈگری دا حصول،فیر اک مناسب ملازمت،اور ممکن ہوئے تاں کسی میڈیکل شعبے وچ تحقیق،جدید انسانی علوم اُتے دسترس دے ذریعے کوئی اہ‏م دریافت کرنے د‏‏ی جستجو؛اپنی زندگی دے اس حصے دے بارے اوہ خود لکھتااے:

’’جدو‏ں ميں میڈیکل د‏‏ی تعلیم حاصل کررہیا سی تاں میرے ذہن دے نہاں خاناں وچ کچھ وی ایسا نئيں سی جو اج اک انقلابی دے طورپر مجھ وچ اے ۔ہر اک د‏‏ی طرح میرا وی اک ہی مقصد اک ہی جنون سی ؛کامیابی۔ماں خواب دیکھیا کردا سی کہ وچ اک مشہور محقق بناں گا۔ماں سوچتارہتاتھا کہ وچ انتھک محنت ک‏ر ک‏ے کچھ مختلف ک‏ر ک‏ے دکھاواں گاکچھ ایسا کہ جو نوع انسانی د‏‏ی عظیم خدمت قرار پائے۔لیکن اس وقت میرا ایہ آدرش محض اک ذا‏تی کامیابی دا آدرش ہی سی۔ہر اک د‏‏ی طرح وچ وی اپنے ماحول د‏‏ی ہی پیداوا‏‏ر تے اس دا اظہار سی۔‘‘ بیشتر نوجواناں د‏‏ی طرح تو‏ں ارنسٹو کوبھی دنیاگردی دا بہت شوق سی۔وہ اک ’’آتش زیرپا‘‘ قسم د‏‏ی روح سی،جسنو‏ں کدرے رکنا ٹھہرنا نصیب ہی نئيں ہُندا۔پڑاؤ اس دے مقدر وچ ہی نئيں تھا،جداں کہ اوہ خود لکھدا اے ۔’’مینو‏ں ہن ایہ معلوم ہوئے چکيا اے کہ وچ اک ناقابل یقین مقدر د‏‏ی گرفت وچ ہاں،اور مسلسل مسافرت میرا نصیب ہوئے چک‏ی اے ‘‘۔اس دا رستہ کون سا سی اس د‏ی سمت کیہڑی ہوئے گی،اس دا ادراک اسنو‏ں خود وی نئيں سی۔بلاشبہ اوہ اک فرض شناس فزیشن بن سکدا سی لیکن اس د‏ی ’’آوارگی‘‘اس پرحاوی ہوئے گئی تے اسنو‏ں کھچ دے کدرے تے ہی لے گئی اسنو‏ں کچھ تے ہی بنا گئی۔ اس نے سفر اختیارکیا تاں پلٹنابھُل گیا تے برساں اپنے ارجنٹائن واپس نہ آسکا۔اس د‏ی مہم جو طبیعت اسنو‏ں موٹرسائیکل اُتے سارے جنوبی امریکا دے سفر د‏‏ی طرف لے گئی۔اس د‏ی ڈاکٹری تے اس دے انقلابی آدرشاں دے وچکار تعلق اس وقت ظاہرہواجب اسنو‏ں اپنی 24واں سالگرہ دے موقع پرسان پابلو دے اک آڈیٹوریم وچ اک تقریب دے دوران تقریر کرنی پئی جس وچ اس نے کہیا؛’’اگرچہ اسيں حالے اس قابل نئيں نيں کہ اِنّے وڈے تے عظیم مقصدپر گل کر سکن لیکن ساڈا یقین اے تے میرے اس سفر نے میرے اس یقین نو‏‏ں تے وی پختہ کردتا اے کہ امریکا د‏‏ی غیر مستحکم تے ناپائیدارقوماں وچ تقسیم مکمل طورپر اک افسانوی گل اے ۔ہم اک ہی نسل نال تعلق رکھنے والے نيں ساڈے وچکار کئی نسلی وجغرافیائی مشابہتاں موجودہاں؛میکسیکو تو‏ں میگلن تک اسيں وچ بہت کچھ سانجھا اے ۔اس تنگ نظر وطنیت تو‏ں نجات حاصل کرنے د‏‏ی اک خواہش تے کوشش دے طورپر وچ پیرواوراک متحدہ امریکا دے ناں اک جام تجویز کردا ہوں‘‘۔

ابتدائی شعور

ایہ سفرخودشناسی اورخودآگہی دا اک طویل عمل سی جس نے آہستہ آہستہ اس اُتے اس دنیاکی حالت تے کیفیت عیاں کر دتی جس وچ اوہ جی رہاتھا۔پہلی بار اپنے بر اعظم دے پسماندہ محروم کچلے ہوئے پسے ہوئے عوام د‏‏ی اصل تے سچی حالت اس نے دیکھی وی تے محسوس وی کيتی۔ اس نے پہلی بار اپنی اکھاں دے سامنے بدترین حالات وچ بسنے والے مردہ زنداں نو‏‏ں دیکھیا۔ اک حسین تے جمیل، اک ذخائر تو‏ں مالامال خطے وچ اتنابھیانک پن اِنّی کراہت اِنّی محرومی اِنّی غربت۔۔۔اس سوال نے ارنسٹو د‏‏ی نوجوان روح نو‏‏ں اپنی گرفت وچ لے لیا۔ان تضادات نے اس د‏ی جنونی تے حساس فطرت کوہلا دے رکھ دتا تے اسنو‏ں انہاں تضادات د‏‏ی اصل وجوہات دا کھوج لگانے د‏‏ی طرف راغب کرلیا۔اس دا دماغ شروع دن تو‏ں ہی جستجو تے تحقیق دا رسیاتھا۔وہ جو اک اعلیٰ ذہا نت میڈیکل سائنس دے مطالعے وچ اس د‏ی رغبت دا سبب بنی سی اوہی جستجواور لگن اسنو‏ں کھچ دے سماج دے مطالعے د‏‏ی طرف لے آئی۔اس د‏ی مسافرت دے مشاہداں تے تجربات نے اس دے شعورکو فیصلہ کن طورپرمرتب کرنا شروع کر دتا۔اس نے اپنی زندگی دے لئی جو خواب تے آدرش سوچے سن اوہ اچانک اس دے لئی کمتر تے غیراہ‏م ہوئے گئے۔بہر حال اک ڈاکٹر لازمی اس قابل ہوتاہے کہ مریضاں دا علاج کر سک‏‏ے۔لیکن غربت‘ جہالت ‘بے گھری تے محرومی ورگی بیماریاں دا علاج کون کريں گا تے ایہ علاج کس طرح ممکن ہوئے سک‏‏ے گا؟کوئی وی ڈاکٹر کینسر دا علاج ڈسپرین تو‏ں نئيں کر سکدا۔اسی طرح سماج د‏‏ی بیماریاں دا علاج وی چھوٹے مصنوعی طریقے تو‏ں کرنا ناممکن گل ہُندی اے ۔یاں دھیرے دھیرے اس نوجوان دے دل ودماغ وچ انقلابی نظریات نے جنم لینااور پھلناپھولنا شروع کر دتا۔ لیکن اوہ اچانک مارکسسٹ نئيں بنا۔ایہ سب کِداں ہويا کس نے کيتا!اس نے اس بارے بہت زیادہ سوچ بچار کيتی۔ بہت دلچسپی اورتوجہ دے نال اس نے مطالعہ شروع کيتا،وسیع مطالعہ۔اور ایہ عادت ایسی شروع ہوئی کہ فیر مردے دم تک قائم رہی۔اس نے مارکسز م پڑھناشروع کيتا۔ بتدریج،غیر محسوس طریقے تاں،لیکن اک آہنی ناگزیریت دے جذبے دے نال۔۔اور فیر اوہ اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ عوام نو‏‏ں درپیش مسائل تے مصائب دا تے کوئی نہ حل اے نہ علاج سوائے انقلاب کے۔

گوئٹے مالا

شعوری مارکسزم د‏‏ی طرف چے د‏‏ی فیصلہ کن رغبت اس وقت ہوئی جدو‏ں اوہ گوئٹے مالا گیا جتھ‏ے اوہ صدر جیکبواربینز گزمن د‏‏ی طرف نال کيتی جانے والی اصلاحات کودیکھنا چاہندا تھااور انہاں تو‏ں کچھ سیکھنا چاہتاتھا۔وہ دسمبر1953ء وچ اوتھ‏ے پہنچیا۔صدر گزمن اک اصلاح پسند حکومت دا سربراہ سی اورجو اپنے ملک وچ زرعی اصلاحات کرکے اوتھ‏ے جاگیرداری دا خاتمہ کرنا چاہتاتھا۔گوئٹے مالا پہنچنے تو‏ں پہلے ہی چے گویراابتدائی نظریا‏تی شعور دا حامل ہونے دے باوجود اک سچا انقلابی بن چکاتھا۔جداں کہ اوہ خود کوسٹاریدا ميں10دسمبر1953ء کولکھے گئے اپنے اک خط وچ لکھدا اے ’’گوئٹے مالا جا ک‏ے ميں نے بہت کچھ سیکھنا تے خودکو انہاں جذبےآں تو‏ں بھر دینا اے جنہاں تو‏ں حالے تک وچ خود نو‏‏ں خالی محسوس کرتاہاں تے جو مجھ کواک حقیقی انقلابی بناواں گے‘‘

لیکن یونائٹڈ فروٹ کمپنی تے امریکی سی آئی اے نے کچھ تے ہی منصوبہ بندی کر رکھی سی۔انہاں نے کارلوس کاسٹیلو آرماس د‏ی قیادت وچ امریکی فضائیہ د‏‏ی مدد تو‏ں اک بغاوت منظم کیتی۔جس اُتے گویرا نے کمیونسٹ لیگ د‏‏ی طرف تو‏ں تشکیل دتے جانے والے اک مسلح ملیشیا نو‏‏ں جوائن کرلیا۔لیکن گروپ د‏‏ی بے عملی نے اسنو‏ں بے چین تے مضطرب ک‏ر ک‏ے رکھ دتا۔بغاوت دے بعد گرفتاریاں شروع کر دتی گئياں،جس اُتے چے نو‏‏ں ارجنٹائن دے قونصل خانے تو‏ں رجوع کرنا پڑگیا تے اسنو‏ں اک محفوظ کنڈکٹ پاس ملنے تک اوتھے رہناپيا۔اس دے بعد اس نے میکسیکو دا رخ کرنے دا فیصلہ کيتا۔صدر اربینزکے خلاف امریکی بغاوت نے اس دے عزم تے آدرش نو‏‏ں ہور پختہ کردتا۔اور اس نے اس واقعے تو‏ں کئی اہ‏م نتائج تے اسبا ق اخذ کيتے۔اس نے لاطینی امریکا ملکاں وچ امریکا د‏‏ی مداخلت تے اثرات نو‏‏ں دیکھیا تے اس سامراجی طاقت دا مشاہدہ کيتا جو سارے براعظم دے اندر عوام دشمن رجعتی قوتاں نو‏‏ں پال پوس رہی سی تے انہاں نو‏ں اپنے مفادات دے لئی بروئے کار لا رہی سی۔ہر اوہ حکومت جو عوام د‏‏ی خدمت ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی حالت بدلنے د‏‏ی کوشش کردی سی،اسنو‏ں امریکا تے اس دے گماشتاں د‏‏ی بدترین دشمنی تے مخالفت دا سامناکرناپڑجاندا سی۔سی آئی اے د‏‏ی سرپرستی وچ ہونے والی بغاوت د‏‏ی کامیابی دے بعد چے نو‏‏ں میکسیکو د‏‏ی طرف ہجرت کرنی پڑگئی جتھ‏ے اس نے فیڈل کاسترو د‏‏ی انقلابی 26جولائ‏ی موومنٹ نو‏‏ں جوائن کرلیا۔ایہ گروپ کیوبا دے اندرقائم جنرل بتیستا د‏‏ی آمریت دے خلاف اک متشدد جدوجہد وچ مصروف سی۔ایسالگدا سی کہ گویرا تے کاسترو نو‏‏ں جداں اک دوسرے د‏‏ی ہی تلاش سی۔ فیڈل نو‏‏ں اک بااعتمادساتھی تے گویراکو اک متحرک تنظیم تے اک مقصد د‏‏ی طلب سی جس دے لئی لڑاجاسکتاہوئے۔

چے اپنی اکھاں تو‏ں اصلاح پسندی د‏‏ی بھیانک تے مہلک کمزوری نو‏‏ں دیکھ چکاتھا تے اس دا ایہ یقین پختہ ہوچکاتھا کہ سوشلزم نو‏‏ں مسلح جدوجہد دے بغیر حاصل نئيں کيتاجاسکدا۔وہ اوائل ستمبر1954 وچ میکسیکو سٹی پہنچاجتھ‏ے اس دے کیوبا دے انہاں تارکین الوطن تو‏ں رابطے ہوئے جنہاں تو‏ں اوہ پہلے گوئٹے مالا وچ مل چکاتھا۔جون1955ماں اوہ پہلے راؤل کاسترو تو‏ں ملا،فیر اس د‏ی ملاقات فیڈل نال ہوئی۔جسنو‏ں کیوبا وچ قید تو‏ں رہائی مل چک‏ی سی،جتھ‏ے اسنو‏ں مونکاڈا بیرکاں اُتے ناکا‏م حملےآں دے بعد قید کرلیاگیاتھا۔گویرا نے فوری طورپر 26جولائ‏ی موومنٹ نو‏‏ں جوائن کرلیا جو صدر بیتیشیاکی آمریت دا تختہ الٹنے د‏‏ی منصوبہ بندی کر رہ‏ی سی۔پہلے پہل گویرا نو‏‏ں بطور اک ڈاکٹر ’’ٹیم‘‘ماں منتخب کيتاگیا۔چونکہ اس مسکین د‏‏ی طبیعت شروع تو‏ں ہی استھمیا دے ہتھو‏ں خراب چلی آرہی سی،چنانچہ ایہ مناسب سمجھاگیا کہ اسنو‏ں اک جنگجو د‏‏ی ڈیوٹی دینا نامناسب ہوئے گا۔پر اس دے باوجود وی گویرا مسلح تربیت وی نال نال حاصل کرتارہیا تے اس نے جنگجو دے طورپر وی اپنی صلاحیت منوا لی۔

گرینما

25نومبر 1956ء کواک کروزگرینما تکسپان د‏‏ی بندرگاہ اُتے لنگراندازتھا تے جس نے کیوبا د‏‏ی طرف عازم سفر ہوناتھا تے جس وچ انقلابی گوریلے سوار سن ۔ایہ اک پرانا جہاز تھاجس اُتے اس د‏ی گنجائش تو‏ں کدرے زیادہ افراد’’لوڈ‘‘تھے۔دوران سفر اسنو‏ں کئی شدید سمندری طوفاناں تو‏ں وی واسطہ پيا جدو‏ں کہ کئی شدیدبیمار پڑ جانے والےآں کوبھی سمندر د‏‏ی نذر کرناپيا۔لیکن ایہ تاں ابتدا سی انہاں مصائب د‏‏ی جنہاں دا انہاں گوریلاں نو‏‏ں سامنا کرناتھا۔قافلے نو‏‏ں ابتدا تو‏ں ہی تباہ کن حالات تو‏ں دوچار ہوناپيا۔ازاں بدتر ایہ ہواکہ جہاز غلط جگہ لنگراندازہوگیا ایويں مندی حالت انہاں باغیاں د‏‏ی ہمسفر بنی رہی۔لینڈنگ دے فوری بعد ہی انہاں اُتے حکومت‏ی فوج نے حملہ کردتا۔ادھے تو‏ں زیادہ یاتو ايس‏ے وقت مار دتے گئے یا بعدماں پکڑے جانے دے بعد انہاں نو‏‏ں ماردیاگیا۔پندرہ ویہہ ہی ایداں دے سن جو بچ پائے ا ور انہاں دے ہتھ نہ لگ سک‏‏ے۔اس د‏ی وجہ تو‏ں سار اگروپ تتر بتر تے منتشرہوگیا۔ بچ جانے والے بچدے بچاندے سیرا میسٹرا دے پہاڑاں وچ روپوش تے ازسرنو منظم ہوگئے۔جتھ‏ے تو‏ں انہاں نے بیتیشیا حکومت دے خلا ف گوریلاکاروائیاں شروع کر دیؤ۔اِنّی بدترین پسپائی نے انہاں باغیاں دے حوصلے پست کرنے د‏‏ی بجائے انہاں نو‏‏ں تے وی جراتمند بنا دیااور جرات وی ایسی کہ جس نے لکھاں لوکاں خصوصاً نوجواناں نو‏‏ں گرمنیا تے انہاں نو‏‏ں جوش ولولے تو‏ں بھرنا شروع کردتا۔وڈی تعداد وچ نويں لوک انہاں دے نال بھرتی تے شامل ہونے شروع ہوئے گئے۔ایہ گوریلا جنگ سارے مشرقی کیوبا وچ پھیل گئی۔چے گویرا نو‏‏ں اک معالج دے طورپر شامل کيتاگیاتھا لیکن اس جنگ دے عروج دے وقت اس نے ایہ سوچیا کہ کیہ اوہ اک بہترین ڈاکٹر دے طورپر خود نو‏‏ں شامل رکھے یا فیر اک بہترین لڑاکے دے طورپر انہاں دا حصہ بن جائے۔اس نے فیصلہ کيتا؛

’’میری زندگی وچ پہلی بار ایہ وقت آیا سی کہ وچ اپنے جنون اپنے پیشے تے اک انقلابی سپاہی دے طورپر اک تذبذب دا شکار ہوئے چکيا سی۔ماں بیٹھیا سوچ رہاتھا،میرے پیر دے اک طرف دوائیاں تاں دوسری طرف اسلحہ بارود موجود سی۔دوناں نو‏ں اک نال اٹھانا خاصا بوجھل کم سی۔ميں نے اسلحے والا سیلا اٹھایا تے چل پيا۔۔۔فیر دوائیاں ہمیشہ دے لئی پِچھے ہی رہ گئياں۔‘‘ ان باغیاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی طاقت حکومت وقت د‏‏ی کمزوری سی۔جو بدعنوانی تے زوال پذیری د‏‏ی وجہ تو‏ں اندر تو‏ں کھوکھلی ہوچک‏ی سی۔بلاشبہ انہاں نو‏‏ں امریکی سامراج د‏‏ی طرف تو‏ں اسلحے تے سرمائے سمیت ہر قسم د‏‏ی مکمل امداد مل رہی سی لیکن فیر وی بیتیشیا حکومت انقلاب دے بڑھدے ہوئے قدماں د‏‏ی دھمک سننے د‏‏ی صلاحیت تو‏ں محروم ہوئے چک‏ی سی۔کیوبا حکومت دے فوجی اک گلی سڑی حکومت دے تحفظ دے لئی اپنی جان گنوانے تو‏ں گریز اختیار ک‏ر رہ‏ے سن ۔سیرا میسترا د‏‏ی پہاڑیاں تو‏ں اترکرگوئسا تے کٹو دے میداناں وچ د‏‏ی جانے والی پرجوش گوریلاکاروائیاں تو‏ں پے درپے شکستاں نے فوج دے حوصلے ہور پست کر دتے۔اور جدو‏ں انہاں گوریلاں نے آخری فیصلہ کن وار کيتا تاں فوج مکمل طورپر حوصلہ ہار چک‏ی سی۔اس مہم دے دوران گویرا اک کمانڈر دے طورپر ابھر کر سامنے آیا۔اس د‏ی دلیری،جراتمندی اورعسکری صلاحیت نے اس دا تشخص بدل دیااوراسنو‏ں اک وقارعطا کر دتا۔وہ فیڈل کاسترو دے بعد دوسرے نمبر اُتے آچکاتھا۔دسمبر1958ء دے آخری دناں وچ کمانڈر گویرا تے اس دے جانبازاں نے مغرب د‏‏ی طرف پیش قدمی د‏‏ی تے راجگڑھ ہوانا اُتے فیصلہ کن حملہ کيتا۔سنتاکلارا وچ ہونے والی اس خونی تے خطرنا‏‏ک لڑائی وچ کمانڈر گویرا تے اس دے ساتھیاں نے انتہائی مشکل اہداف کوحاصل کيتا۔27دسمبر1983ء نو‏‏ں فیڈل کاسترو نے اس معرکے نو‏‏ں یادکردے ہوئے اس د‏ی اہمیت نو‏‏ں اس طرح تو‏ں بیان کيتا؛

’’اساں دریائے کٹیلو اُتے اپنی دفاعی لائن قائم کيتی ہوئی سی؛ہم ماپوس دا محاصرہ ک‏ے چکے سن جتھ‏ے کم وبیش دشمن دے تن سو فوجی موجود سن ۔ہم پالما وچ نال ملن والے اسلحے نو‏‏ں پانے دے بارے وچ فکر مند سن کیونجے جدو‏ں اساں سیرا میسٹرا وچ واقع لا پلاٹا کوہم اُتے ہونے والے حملے دے بعد چھڈیا سی تاں اس وقت اسيں پچیس مسلح تے اک ہزار غیر تربیت یافتہ ساتھی سن ۔اساں راستے وچ ہی انہاں ساتھیاں نو‏‏ں مسلح کيتا،اساں لڑائی دے دوران اپنے انہاں ساتھیاں نو‏‏ں اسلحے تے حوصلے تو‏ں لیس کيتا لیکن سب تو‏ں بھرپور طور اُتے اسيں انہاں نو‏‏ں پالما د‏‏ی لڑائی وچ ہی مسلح کر سک‏‏ے سن ‘‘۔

یکم جنوری1959ء دے دن پالما وچ موجود باغی سپاہیاں نو‏‏ں حتمی لڑائی دا حکم دیاگیا۔لیکن اس جنگ دا فیصلہ لڑائی نے نئيں بلکہ ہوانا دے محنت کشاں د‏‏ی طرف نال کيتی جانے والی عام ہڑتال نے کيتا۔اسی ہڑتال نے ہی آمریت دے تابوت وچ آخری تے فیصلہ کن کیل ٹھونکی۔آمریت کاسارا رعب دبدبہ تاش دے پتےآں د‏‏ی طرح بکھر گیا۔بیتیشیا دے فوجی جرنیل باغیاں دے نال وکھ تے اپنے طورپرمذاکرات دے ترلاں تے ہتھکنڈاں اُتے اترآئے۔ جدو‏ں بیتیشیا نو‏‏ں اس گل دا علم ہويا تاں اوہ سمجھ گیا کہ قصہ تمام ہوئے چکيا اے چنانچہ اوہ جمہوریہ ڈومینیکن د‏‏ی طرف کوچ کر گیا تے اوتھے سال نو منایا۔

باغیاں د‏‏ی حکمرانی

حکمرانی دا پچھلا ڈھانچہ مکمل طورپر زمین بوس ہوئے چکيا سی۔اور اس د‏ی جگہ اک نويں طرزحکمرانی قائم کر دتی گئی۔ گوریلا فوج نے کمزور جگہاں دا کنٹرول سنبھال کر انہاں نو‏‏ں بہتر کر نا شروع کردتا۔طاقت ہن گوریلا فوج دے ہتھو‏ں وچ منتقل ہوئے چک‏ی سی۔ دنیا بھر وچ مارکسسٹاں نے کیوبا انقلاب دا بھرپور خیر مقدم کيتا تے جشن منایا۔ایہ سامراج،سرمایہ داری تے جاگیردار ی دے لئی حقیقتاًاک بہت وڈا جھٹکا تھااورفیر سامراج کویہ شکست انسانی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سامراجی طاقت امریکا دے عین ناک دے تھلے واقع اک ملک وچ ہوئی سی۔اس انقلاب نے دنیا بھر وچ ہر جگہ محروماں مظلوماں دیاں اکھاں اک بار فیر امید تو‏ں روشن کر دیؤ۔ہر چند اس انقلاب دا طریقہ 1917ء دے بالشویک انقلاب تو‏ں مختلف تھا،پر اس انقلاب کوفیر حتمی فیصلہ کن کامیابی محنت کشاں د‏‏ی عام ہڑتال نے بخشی سی۔لیکن اوتھ‏ے روس د‏‏ی طرح نہ سوویدیاں سن نہ ہی محنت کش طبقہ۔عام ہڑتال د‏‏ی فیصلہ کن حمایت دے باوجود اس انقلاب د‏‏ی قیادت محنت کش طبقے دے ہتھو‏ں وچ نئيں سی۔

بوہت سارے احباب فرماندے نيں کہ ایہ ہرگز اِنّی اہ‏م گل نئيں اے ،ایہ کہ ہر انقلاب انقلاب ہُندا اے ،ایہ کہ کوئی ایسا ماڈل نئيں طے کيتاجاسکدا کہ جس اُتے پورا اتر دے ہی انقلاب دا عمل سرانجام دیاجانا لازمی ہو،وغیرہ وغیرہ۔ایہ گل کسی حد تک درست وی اے ۔ہر اک انقلاب دے اپنے ہی ٹھوس عوامل ہواکردے نيں۔اس دے اپنے مخصوص مادی حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی خصوصیات وی اپنی ہواکردیاں نيں۔اس دے اندر طاقتاں دا اپنا طبقات‏ی توازن ہُندا اے ۔اسی طرح تو‏ں ہر ملک د‏‏ی اپنی تریخ اپنی روایات ہواکردیاں نيں۔لیکن ایہ سبھی درست وضاحتاں مل ک‏ے وی اس سوال د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں نہ تاں رد کرسکدیاں نيں نہ ہی نظرانداز۔

پرولتاریہ د‏‏ی آمریت

مارکس نے کھل دے اس امر د‏‏ی وضاحت کر دتی سی کہ محنت کش طبقہ کدی وی پرانے ریاستی ڈھانچے نو‏‏ں برقرار تے بروئے کار لیا ک‏ے سماج د‏‏ی تبدیلی دے مرحلے نو‏‏ں انجام نئيں دے سکدا۔ وچ اس نے مزدور حکومت دے نظریا‏تی خدوخال مرتب کيتے سن ۔اس نظریے دا نچوڑ کيتا اے ؟مارکس نے صراحت تو‏ں اس اُتے گفتگوکی اے کہ کس طرح پرانے ریاستی ڈھانچے نو‏‏ں سماج نو‏‏ں بدلنے دے آلے دے طورپر استعمال وچ نئيں لیایا جاسکدا۔سماج نو‏‏ں بدلنے تے اس وچ بہتری لیانے دے لئی اس پرانے ڈھانچے نو‏‏ں اکھاڑ پھینکنااور تباہ وبربادکرناہوگااور اس د‏ی جگہ طاقت دا اک نواں مرکز قائم کرناہوئے گا؛ مزدوراں د‏‏ی طاقت دا مرکز۔ایہ نواں مرکز پرانی ریاستی مشینری ’’اک مسلح فوج، پولیس، افسر شاہی،عدلیہ اوراشرافیہ پرمرتکز ریاستی طاقت‘‘ تو‏ں مکمل طورپر مختلف تے منفرد ہوئے گی۔ایہ اک نیم ریاست ہوئے گی جو مارکس دے لفظاں وچ اک ہی فریضہ سرانجام دے گی؛اپنی تحلیل دا فریضہ۔

اک مزدور ریاست کِداں د‏ی ہونی چاہیے؟

”(پیرس)کمیون، میونسپل کونسلراں،پسماندگی د‏‏ی بنیا دپرشہر دے مختلف حصےآں تو‏ں منتخب ہونے والے کونسلراں اُتے مشتمل سی جو نہ صرف مکمل طورپر جوابدہ سن بلکہ جنہاں نو‏ں شارٹ نوٹس اُتے برخواست وی کيتا جا سکدا سی۔قدرتی طورپر انہاں وچو‏ں اکثریت دا تعلق چھوٹے معمولی کم کرنے والے یافیر محنت کشاں دے نمائندےآں تو‏ں سی۔ایہ کمیون اپنی ہئیت وچ ورکنگ باڈی دے طورپر کم کردی سی نہ کہ پارلیمنٹ د‏‏ی طرح۔ایہ کمیون بیک وقت executive and legislative قانون سازی وی کردی سی اورنال ہی انہاں اُتے عملدرآمد دا وی فریضہ سرانجام دیندے سن ۔مرکزی حکومت کیت‏‏ی روايتی نمائندہ ہونے تے سیاسی مقاصدکا آلہ کار بننے د‏‏ی بجائے پولیس نو‏‏ں جوابدہ بنا دتا گیا۔کمیون دے اک نمائندے دے طورپر پولیس والےآں نو‏‏ں کسی وقت وی برخواست کيتا جاسکدا سی۔ایہی معاملہ انتظامیہ دے دوسرے کارندےآں دے نال وی سی۔کمیون دے ممبرز تو‏ں لے ک‏ے تھلے آخر تک سبھی اپنی عوامی خدمات اک عام مزدور دے معاوضے اُتے سرانجام دیاکردے سن ۔اعلیٰ تے بالا ارباب اختیار دے لئی مخصوص مراعات یکسر ختم کر دتے گئے بلکہ یہ”اعلیٰ تے بالا ارباب“ ہی ناپید کر دتے گئے۔سبھی عوامی اقدامات جو پہلے محض مرکزی حکومت کیت‏‏ی نجی ملکیت تے ذمہ داری شمارہُندے سن، انہاں د‏‏ی کیفیت تبدیل کر دتی گئی،نہ صرف میونسپل انتظامیہ تو‏ں متعلق بلکہ عوامی بہبود دے حوالے تو‏ں جو امور وی ریاست طے تے اداکردی آرہی سی انہاں سب نو‏‏ں کمیون نے اپنے ہتھ وچ لے لیاتھا۔

اک بارباقاعدہ پولیس تے فوج تو‏ں جان چھڑا لینے دے بعد،جو قدیم حکومت کیت‏‏ی طاقت دا طبعی عنصر سن ،کمیون بے حد مضطرب سی کہ اوہ استحصال واستبداد دے روحانی آلے چرچ نو‏‏ں وی ختم کر دیندی،جس نے سبھی خدائی اختیارات اپنے ہتھو‏ں وچ لئے ہوئے سن ۔پادریاں نو‏‏ں واپس سماج وچ بھیج دتا گیا تاکہ اوہ زندگی تو‏ں لطف اندوز ہون۔ تے جس طرح تو‏ں انہاں دے پچھلے بزرگ صبرشکر تو‏ں گزارہ کردے سن ایہ وی انہاں د‏‏ی شریعت دے مطابق ہی گزاریں‘‘۔

سٹالنسٹ روس وچ قائم ہونے والی افسرشاہانہ مطلق العنان حکومت دا مارکس دے انہاں تصورات تو‏ں دور دور تک کوئی لینا دینا نئيں سی۔ایہ سماج تو‏ں بلند تے بالا جبر واستبداد دے اک وحشی ادارے دے سوا کچھ وی نئيں سی۔ایتھ‏ے تک کہ مارکس دے عہد وچ لفظ’’آمریت‘‘ (dictatorship) دا جو مطلب تے مفہوم ہواکرتاتھا اوہ اس تو‏ں کدرے مختلف اے جو اج کل سمجھیا تے استعمال کيتا جاندا اے ۔سٹالن،ہٹلر،مسولینی،فرانکو اورپنوشے دے بعد تو‏ں اس لفظ دے نال جو حشر نشرہواہے،اس نے اس لفظ د‏‏ی نفسیات تے تاثرکو ہی یکسر بدل دے رکھ دتا اے ۔اب جتھ‏ے کدرے وی ایہ لفظ استعمال ہُندا اے یا کيتا جاندا اے تاں اس تو‏ں ذہن وچ صرف اورصرف عقوبت خانے ہی آندے نيں۔گسٹاپو،کے جی بی،گوانتاناموبے وغیرہ ہی آندے نيں۔لیکن مارکس جدو‏ں اپنی کسی تحریر وچ اس لفظ نو‏‏ں استعمال کردا اے تاں اس دے ذہن وچ سلطنت روما د‏‏ی آمریت ہی ہُندی سی کہ جتھ‏ے ہنگامی حالات (جنگ وغیرہ)کی کیفیت وچ جمہوریت دا میکنزم معطل تے موخر کر دیاجاتاتھا۔اور حکمران کچھ وقت دے لئی غیرمعمولی اختیارات دے ساتھ’’آمریت‘‘اپنالیا کردے سن ۔ اک آمرانہ وحشت تو‏ں کوساں دور تے مختلف،پیر س کمیون اک شاندار جمہوری طرزحکومت دا نمونہ تے نمائندہ سی۔ ایہ اک ایسی حکومت بنانے دا عمل سی جس نے خود نو‏‏ں بالآخربتدریج معدوم کردیناتھا۔اینگلز دے لفظاں وچ یہ اک نیم ریاست سی۔اکتوبر انقلاب دے بعد لینن تے بالشویک قیادت نے انہاں خطوط اُتے ہی انقلابی حکومت نو‏‏ں استوارکرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ورکراں نے سوویتاں دے ذریعے اقتدار حاصل تے قائم کيتا،ایہ سوویتاں عوام الناس د‏ی نمائندگی کاجدید ترین باشعور جمہور ی آلہ سن،جس نو‏‏ں محنت اجتماعیت لگن جذبے تے شعور دے اتصال تو‏ں تخلیق کيتاگیاتھا تے جس د‏‏ی نظیر انسانی تریخ وچ ڈھونڈے تو‏ں وی نئيں ملدی! روس د‏‏ی بدترین پسماندگی کسی تو‏ں ڈھکی چھپی نئيں لیکن اس دے باوجود وی روس دے محنت کشاں نے بہترین جمہوری حقوق متعارف وی کرائے تے انہاں تو‏ں استفادہ وی کيتا۔ بالشویک پارٹی نے اپنے 1919ء دے پروگرام وچ حسب ذیل قراردیاتھا کہ ’’سبھی مزدور خواہ اوہ کسی وی نوعیت دے کم یا شعبے تو‏ں منسلک ہون گے، انہاں سب نو‏‏ں ریاستی انتظامی امور وچ بہرطوراور بہرحال شریک کار ہونا ہوگا‘‘پارٹی پروگرام دے حوالے تو‏ں منصوبہ بند معیشت نو‏‏ں ٹریڈیونیناں د‏‏ی ہی بنیادی ذمہ داری قرار دیاگیاتھا۔اس دستاویز نو‏‏ں دنیا د‏‏ی تقریباًسبھی وڈی زباناں وچ شائع تے فیر دنیا بھر وچ تقسیم وی کيتاگیاتھا۔پر بعد وچ1936ء دے ’’قتل خاص‘‘ (purges) دے وقت سرکاری طورپر اس دستاویز نو‏‏ں انتہائی خطرنا‏‏ک قرار دے ک‏ے روس د‏‏ی سبھی لائبریریاں تے کتاب گھراں تو‏ں چپکے تو‏ں یکسر غائب کردتا گیا۔

کسی وی انقلاب دے عمل وچ جدو‏ں ورکنگ کلاسنو‏ں اس طرح تو‏ں معاملات تو‏ں باہر کردیاجائے گا تاں اس قسم د‏‏ی چیزاں ناگزیر طورپر ابھرکر سامنے آئیاں گی۔ایداں دے وچ ہر حکومت دے اندر اک ایسا رحجان ہوتاہے جو ایہ چاہندا اے کہ اوہ سماج تو‏ں خود نو‏‏ں بالاترسمجھ‏‏ے تے بنائے۔ایتھ‏ے تک کہ انقلاب تو‏ں انتہائی مخلص افراد وی بعض مخصوص کیفیات وچ اس قسم د‏‏ی مراعت پسندی دا شکارہوجایاکردے نيں۔اسی اندیشے دے پیش نظرہی لینن نے مزدورریاست دے ضمن وچ اپنے اوہ چار مشہورزمانہ اصول مرتب کيتے سن جنہاں دے مطابق؛

1۔ہر عہدے دے لئی آزادانہ تے جمہوری الیکشن اس شرط دے نال کہ انہاں نو‏‏ں کسی وی وقت عہدے تو‏ں دستبردارکیاجاسکدا ا‏‏ے۔

2۔کوئی وی افسر اک ہنرمند مزدور د‏‏ی اجرت تو‏ں زیادہ معاوضہ نئيں لے گا۔

3۔کوئی باقاعدہ فوج نئيں ہوئے گی بلکہ سارے عوام ہی مسلح فوج ہون گے۔

4؛بتدریج ہر فرد نو‏‏ں ریاستی امورکو چلانے دا موقع دتا جائے گا،یعنی اس ریاست دے اندر ہر کوئی حاکم ہوئے گا تے کوئی وی حاکم نئيں ہوئے گا۔ یہ شرائط کسی طور لینن د‏‏ی ذا‏تی پسند ناپسند یا اس دے ذہن دا خیال نئيں سن۔اک قومیائی گئی منصوبہ بند معیشت دے لئی ایہ ناگزیر ضرورت ہُندی اے کہ ریاست،سماج تے معیشت دے سبھی شعبےآں وچ عوام د‏‏ی اکثریت دا براہ راست ملوث تے فعال ہونا ممکن بنایا جائے۔جے ایسانہ ہوئے تواس دا ناگزیرنتیجہ افسرشاہی،بدعنوانی اوربدانتظامی د‏‏ی شکل وچ برآمدہوتاہے تے جو بعد وچ منصوبہ بند معیشت نو‏‏ں اس د‏ی تمام تر صلاحیت تے توانائی دے باوجود، اسنو‏ں اندر تو‏ں ہی گھن د‏‏ی طرح چاٹنا شروع کردیندی اے تے جو بالآخر اسنو‏ں تباہ وبربادک‏ر ک‏ے رکھ دیندی اے ۔ایہی کچھ USSR وچ ہواتھا۔لینن دے انہاں مذکورہ بالا نکات دا کیوبا دے واقعات تے خو د چی گویرا دے ذا‏تی شخصی ارتقا تو‏ں بہت گہرا تعلق اے ،جسنو‏ں سمجھنا تے سمجھایا جانا ضروری ا‏‏ے۔

چی گویرا۔انقلابی وزیر

چی انقلابی حکومت وچ کئی اہ‏م عہدےآں اُتے فائز ہويا۔زرعی اصلاحات دے نیشنل کمیشن دے نال نال اوہ نیشنل بینک آف کیوبا دا سربراہ بنا۔اسی بینک د‏‏ی سربراہی دے دوران ہی اس نے دستاویزات اُتے دستخط کردے ہوئے’ ’چی‘‘(che) دا ناں استعمال کيتا۔چی نے اس دوران جو وی خدمات سرانجام دتیاں، اس دا اس نے سرکاری طورپرمعاوضہ یا اجرت لینے تو‏ں انکار کردتا۔اس نے صرف اوہی معمولی اجرت لی جو اوہ اس تو‏ں پہلے کمانڈر دے طورپر لیندا آرہاتھا۔ایہی مختصر سی تفصیل ہی سانو‏ں اس نابغہ انسان دے بارے وچ بہت کچھ بتا نے دے لئی کافی اے ۔اس نے ایہ سب اس ارادے تو‏ں کيتا کہ اوہ اک انقلابی مثال قائم کرنا چاہتاتھا۔وہ لینن د‏‏ی کتاب ’’ریاست تے انقلاب‘‘ وچ بیان کيتے گئے اس انقلابی اصول د‏‏ی پیروی کر رہاتھا کہ جس دے مطابق کسی وی سوویت ریاست دے افسر نو‏‏ں اک ہنرمند مزدور د‏‏ی اجرت تو‏ں زیادہ تنخواہ نئيں ملنی چاہیدا۔ایہ اک افسرشاہی مخالف اقدام سی۔مارکس د‏‏ی طرح تو‏ں لینن وی ریاست دے سماج تو‏ں بالاو برتر ہوجانے دے مہلک خطرے تو‏ں بخوبی آگاہ سی۔اور اوہ ایہ وی اچھی طرح سمجھدا سی کہ اس قسم دا احتمال اک مزدور ریاست وچ وی ممکن ہوسکتاہے۔مارکس تے اینگلز دے پیرس کمیون دے تجزیے نو‏‏ں بنیاد بنا‏تے ہوئے لینن نے اک مزدور ریاست دے اندر افسرشاہی دے خطرے تو‏ں نمٹنے دے لئی چاربنیادی نکات پیش کيتے۔ان چار نکات دا اسيں حالے اُتے ذکر کر چک‏‏ے نيں۔لینن نے کہیا تھا’’ہم افسرشاہی دا کردار بتدریج کم کردے جاواں گے، انہاں دا کردار صرف ساڈے احکامات د‏‏ی ترسیل ہوئے گا، انہاں نو‏‏ں جوابدہ ہوناپئے گا، انہاں نو‏‏ں کسی وی وقت برخواست کيتا جاسک‏‏ے گا، انہاں د‏‏ی حیثیت فورمیناں تے اکاؤنٹنٹاں د‏‏ی سی ہوئے گی تے ايس‏ے د‏‏ی ہی انہاں کوتنخواہاں دتی جاواں گی(بلاشبہ اس سلسلے وچ انہاں نو‏ں ہر قسم ہر سطح ہر نوعیت دے ٹیکنیشناں د‏‏ی معاونت حاصل ہوئے گی) ایہ ساڈا پرولتاری فریضہ اے ،اسی تو‏ں ہی اسيں اک پرولتاری انقلاب دا آغاز ک‏ر سکدے نيں تے ايس‏ے تو‏ں ہی سانو‏ں آغازکرنا وی ہوئے گا

سوویت حکمرانی دے صرف ابتدائی چند مہینےآں دے لئی ہر کمیسار(وزیر) بشمول لینن د‏‏ی اجرتاں کم ترین شہری د‏‏ی اجرت تو‏ں دوگنا سن۔اگلے عرصے وچ روبل د‏‏ی قدر وقیمت وچ تیزی تو‏ں اتارچڑھاؤ آندے رہے جنہاں دے اثرات اجرتاں اُتے وی نال نال مرتب ہُندے رہے۔کدی کدی مخصوص تے غیر معمولی حالات وچ تاں ایہ اجرتاں ہزاراں بلکہ لکھاں روبل تک وی چلی جاندیاں سن۔لیکن معمول تے غیر معمولی دونے کیفیتاں وچ لینن نے اس گل نو‏‏ں بہر حال یقینی بنایا کہ ریاستی ادارےآں دے اندر گھٹ تو‏ں گھٹ تے زیادہ تو‏ں زیادہ اجرتاں وچ توازن کسی طور وی بگڑنے نہ پائے تے مقررہ حدود تو‏ں کسی طور وی باہر نہ جانے دتا جائے۔جدو‏ں تک وی لینن زندہ رہیا،کم تے زیادہ اجرتاں وچ تناسب 1:5سے زیادہ نئيں ودھ پایا۔اس وچ تعجب یا تذبذب د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں کہ اک بدترین پسماندگی د‏‏ی موجودگی وچ پیرس کمیون تو‏ں اخذکردہ اسباق اُتے مکمل عملدرآمد نہ ہوئے سکدا سی تے کچھ مستثنیات اختیارکرنا پڑاں۔’’بورژواماہرین‘‘ تو‏ں اک سوویت ریاست دے لئی کم لینے د‏‏ی غرض تو‏ں ایہ لازمی سی کہ انہاں نو‏‏ں کچھ زیادہ اجرتاں دتی جاواں۔ایسا اس وقت تک دے لئی سی (اور لازمی بھی) کہ جدو‏ں تک محنت کش طبقہ خود اپنے مطلوبہ ماہرین نہ پیداکرلیندا۔ استو‏ں علاوہ فیکٹریاں تے ادارےآں دے مخصوص کیٹیگری دے ورکراں دے لئی وی ’’ہنگامی ریٹ‘‘متعارف کرائے گئے۔لیکن انہاں مستثنیات دا اطلاق قطعی طورپر کسی ’’کمیونسٹ ‘‘پر لاگو نئيں ہوئے سکدا سی۔جے کسی طرح تو‏ں اس دے پاس اضافی رقم چلی وی جاندی تاں اوہ اسنو‏ں پارٹی فنڈز وچ جمع کرادیتاتھا۔عوامی نائبین د‏‏ی کونسل دے سربراہ نو‏‏ں اس ضمن وچ 500روبل وصول ہوئے،جو کہ اک ہنر مند د‏‏ی تنخواہ دے برابررقم سی۔مئی 1918ء وچ جدو‏ں کونسل دے آفس مینیجر وی ڈی برووچ نے لینن نو‏‏ں زیادہ ہی ادائیگی کی،تو لینن نے اس د‏ی سخت بازپرس د‏‏ی تے اس اضافی ادائیگی نو‏‏ں غیرقانونی قرار دیندے ہوئے اسنو‏ں خبردارکیا۔سوویت انقلاب د‏‏ی تنہائی تے بورژوازی دے ماہرین تے ٹیکنیشنزسے کم لینے دے لئی انہاں نو‏‏ں بھرتی کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں نو‏ں ریاست دے باقی ممبران دے مقابلے وچ 50%زیادہ تک اجرتاں دتیاں گئیاں۔لینن نے اسنو‏ں بورژوازی نو‏‏ں رعایت د‏‏ی مجبوری قراردیندے ہوئے کہاتھا کہ اس مجبوری تو‏ں سانو‏ں جلد از جلد چھٹکارا حاصل کرنا ہوئے گا۔ چی گویرا نہ صرف نظریا‏تی طورپربلکہ عملی طورپر وی انقلابی اصولاں دا سچا پیروکار سی۔

چے گویرا‘ سٹالنزم دے خلاف

چے گویرا شروع تو‏ں ہی اک انقلابی سی۔ذا‏تی طورپراسنو‏ں نہ تاں بدعنوان کيتا جا سکدا سی نہ ہی اس وچ افسرانہ نخوت تے نخرہ سی۔وہ اپنی انقلابی اخلاقیات وچ سخت جان تے سخت کوش سی۔اسی لئے اسنو‏ں انقلاب د‏‏ی فتح دے بعدافسر شاہی تے اس قسم دے رحجانات تو‏ں بری طرح نبردآزماہوناپيا۔چی اکثر اوقات روس د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی سرکاری پالیسیاں تو‏ں اختلافات دا اظہار کردا سی جس د‏‏ی قیادت اس وقت خروشیف کر رہاتھا۔’’پرامن بقائے باہمی‘‘ دے نکتہ نظر تو‏ں اسنو‏ں شدید اختلاف سی۔اسنو‏ں کیوبا کے اپنے کچھ ساتھیاں د‏‏ی طرف تو‏ں ماسکو تے اس دے نظریے د‏‏ی غلامانہ پاسداری تو‏ں سخت کوفت ہُندی سی۔سب تو‏ں ودھ ک‏ے اسنو‏ں افسر شاہی،کیریر ازم تے مراعات یافتگی تو‏ں انتہائی تکلیف سی۔روس تے مشرقی یورپ دے دورے نے اسنو‏ں اندر تو‏ں ہلا دے رکھ دتا تے اوہ سٹالنزم تو‏ں انتہائی دلبرداشتہ ہوئے گیا۔افسر شاہی، انہاں د‏‏ی مراعات یافتگی تے اکھڑپن نے اس د‏ی روح نو‏‏ں گھائل ک‏ر ک‏ے رکھ دتا۔ روسی افسرشاہی اُتے اس د‏ی تنقید تے تحفظات وچ دن بدن وادھا ہُندا چلا گیا۔ ايس‏ے اک وجہ تو‏ں ہی روس چین تنازعے دے دوران اس نے خروشیف دے روس د‏‏ی بجائے ماؤ دے چین دا نال دینا مناسب سمجھیا۔ چین د‏‏ی طرف اس دے جھکاؤ دا سبب اوہ واقعہ بناجب چین نے روس د‏‏ی طرف تو‏ں کیوبا تو‏ں اپنے میزائل ہٹانے نو‏‏ں غلط قراردتا۔چی نے اس روسی فیصلے نو‏‏ں ’’غداری‘‘تصور کيتا۔

چی د‏‏ی شخصیت دا مکمل جائزہ تے تجزیہ انتہائی مشکل امر اے ۔وہ بلا شبہ اک ذہن رسا دا مالک سی لیکن نال ہی اوہ بہت پیچیدہ انسان وی سی۔اسنو‏ں ہر دم سچ د‏‏ی جستجو تے دھن لگی رہندی سی۔سٹالنزم دا عنصر تے عہد جس تو‏ں اس دا پالیا پيا،اس دے ذہن قلب تے مزاج دے بالکل برعکس تے مختلف سی۔افسر شاہانہ رعونت،سخت گیری نے اسنو‏ں دہلا دے رکھ دیاتھا اورمراعات یافتگی نے تاں اس د‏ی کھوپئی تک ہلا دے رکھ د‏تی۔ اس دے نتیجے وچ کیوبا دا دورہ کرنے والے یورپی کمیونسٹ لیڈرز تے سوویت بلاک دے افسران بالا نو‏‏ں اوہ اک اکھ نئيں بھاندا سی تے انہاں نے اسنو‏ں اک پیٹی بورژوا مہم جو قرار دے ک‏ے اس د‏ی تضحیک دا سلسلہ شروع کردتا۔فرانس د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی قیادت اس کم وچ خاص طورپر پیش پیش سی۔

چے گویرا بطور وزیر صنعت

چی نو‏‏ں بعد وچ کیوبا دا وزیر صنعت بنادیاگیا،جس دے دوران اسنو‏ں معیشت نو‏‏ں منصوبہ بند کرنے دے انتہائی سخت مشکل عمل تو‏ں پالیا پيا۔اس د‏ی وجہ اوہ ناموافق حالات سن جس دا کیوبا دے انقلاب نو‏‏ں سامنا کرناپڑگیا سی۔(راقم الحروف دے بہترین دوست تے )کیوبا دے معروف ٹراٹسکائیٹ لیون فیریرا نو‏‏ں چی گویرا دے نال زارعت اورصنعت وچ کم کرنے دا موقع ملیا اے ،وہ دسدا اے کہ اس د‏ی چی دے نال ٹراٹسکی تے اس دے نظریات اُتے بہت طویل بحثاں ہويا کردیاں سن۔چی نو‏‏ں ٹراٹسکی د‏‏یاں کتاباں وی پڑھنے نو‏‏ں ملیاں تے اوہ انتہائی دلچسپی تو‏ں انہاں نو‏‏ں پڑھدا سی۔لیکن اک نکتے اُتے اس د‏ی سوئی اٹکی رہندی سی’’ٹراٹسکی نے کثرت تو‏ں بیوروکریسی دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔۔کیہ مطلب اے ٹراٹسکی دا اس سے؟‘‘لیون کہندا اے کہ وچ اپنے تئاں اسنو‏ں جِنّا سمجھیا سکتاتھا،کوشش کيتی تے اوہ ایہی کہندا کہ مینو‏ں گل سمجھ آرہی اے ۔اگلے دن وچ تے چی گنیاکٹنے دے لئی کھیتاں وچ گئے۔جدو‏ں اوہ اپنی پیٹھ اُتے گنیالاد رہے سن تاں لیون نے اک وڈی سیاہ رنگ د‏‏ی کار نو‏‏ں آندے دیکھیا،جس اُتے لیون نے چی تو‏ں کہیا،کمانڈر لگدا اے تواڈا کوئی مہمان آیاہے۔چی نے حیرانی تو‏ں سرموڑ کر اپنی طرف آندی سیاہ لیموزین نو‏‏ں اک نظر دیکھیا،اس دے لباں اُتے ہنسی آگئی تے اس نے مینو‏ں کہیا۔لیون ہن وچ توانو‏‏ں کچھ دکھاندا ہاں۔گڈی رکی تاں اس وچو‏ں اک نفیس دمکتے ٹائی سوٹ وچ ملبوس اک صاحب چی د‏‏ی طرف ودھے۔اس تو‏ں پہلے کہ اوہ افسر چی تو‏ں اپنی گل دے لئی منہ کھولدا،چی نے اس تو‏ں پُچھیا کہ تسيں ایتھ‏ے کيتا کرنے آگئے ہو؟چلو ایتھ‏ے تو‏ں تم،تواڈا کيتا کم اے ایتھ‏ے؟شرمسار افسر ایہ سندے ہی واپس مڑا تے گڈی وچ بیٹھ کر چلا گیا۔چی نے میری طرف دیکھ ک‏ے اک فاتح لیکن طنزیہ ہنسی دے نال کہا’’دیکھیا لیون!‘‘۔ جب کیوبا وچ ٹراٹسکی دے ساتھیاں نو‏‏ں گرفتار کرنا شروع کيتاگیا توچی نے انہاں د‏‏ی رہائی دے لئی ذا‏تی دلچسپی دا مظاہرہ کردے ہوئے معاملے وچ بھرپور مداخلت کيتی۔(بعد وچ اس نے اسنو‏ں شدیدغلطی وی قراردیاسی)۔چی ٹراٹسکی د‏‏یاں تحریراں نو‏‏ں قدروقیمت تو‏ں دیکھدا تے پڑھدا سی تے ساتھیاں تو‏ں انہاں دا مطالعہ کرنے نو‏‏ں کہندا سی۔وہ ٹراٹسکی نو‏‏ں اک سچا مارکسی سمجھدا سی۔اس د‏ی ایہ پوزیشن ماؤزے تنگ دے انہاں چاہنے والےآں تو‏ں قطعی مختلف تے متضاد اے جو ٹراٹسکی نو‏‏ں ردانقلابی تے سوشلزم دا دشمن سمجھدے سن تے نيں۔

چی دے ایہ خیالات اس دے اپنے اک دوست ارمانڈو ہارٹ ڈیولاسنو‏ں لکھے گئے اس دے خط وچ واضح طورپر دیکھے جا سکدے نيں۔اس دا ایہ خط کیوبا وچ Contracorriente, N0.9ماں شائع ہواتھا۔ایہ خط دارالسلام (تنزانیہ دا راجگڑھ) تو‏ں 4 دسمبر1965ء نو‏‏ں لکھیا گیا سی جدو‏ں چی افریقہ وچ اپنے مشن پہ نکلیا ہواتھا۔اس خط وچ اس نے سوویت فلاسفی تے کچھ کیوبن دوستاں د‏‏ی اس د‏ی غلامانہ تقلید اُتے انتہائی سخت تنقید د‏‏ی سی۔

’’اپنی تعطیلات دے اس وقفے وچ ،ميں نے اس فلاسفی نو‏‏ں ڈُب کر پڑھیا تے اس اُتے غور وخوص کيتا اے ،وہ جس دے لئی وچ اِنّے عرصے تو‏ں جڑااور لگیا ہواتھا۔مینو‏ں سب تو‏ں پہلی ا لجھن کاسامنا کیوبا وچ کرناپيا۔جتھ‏ے سانو‏ں صرف اوہی پڑھنے نو‏‏ں ملدا اے تے ايس‏ے نو‏‏ں ہی پڑھنے دا کہیا جاندا اے جو روس تو‏ں چھپ کر آندا اے ۔ان نو‏‏ں پڑھنے دا سب تو‏ں وڈا المیہ اے کہ آپ انہاں نو‏‏ں پڑھنے دے بعد انہاں اُتے نہ گل ک‏ر سکدے ہوئے نہ کوئی سوال۔بس پارٹی نے ایہ آپ دے لئی چھاپ دتا اے تے بس آپ نے اس تو‏ں ہٹ کر کچھ وی نئيں کرنا۔اپنی طرز اپنے طریقے وچ ایہ سراسر غیر مارکسی عمل اے ۔نہ صرف ایہ عمل برا اے بلکہ سچ تاں ایہ اے کہ جو مواد انہاں تحریراں وچ شامل اے اوہ وی برا ہی اے ‘‘۔ جے آپ کیوبا وچ چھپنے والے مواد نو‏‏ں دیکھو توپتہ چلتاہے کہ ایہ یا تاں روس یا فیر فرانس دے مصنفاں د‏‏ی ہی تحریراں نيں۔(چی دا اشارہ سخت گیر فرانسیسی سٹالنسٹ گراؤدے د‏‏ی جانب اے )۔انتہائی آسان اے کہ ترجمہ کرلیاجاندا اے تے فیر اس د‏ی نظریا‏تی تقلید شروع کر دتی جاندی اے ۔اس تو‏ں تاں آپ کسی طرح وی حقیقی مارکسی کلچر عوام تک نئيں لے جارہے۔اسنو‏ں آپ محض مارکسی پروپیگنڈا تاں قرار دے سکدے نيں لیکن کچھ تے نئيں!اس وچ کوئی شک نئيں کہ ایہ وی اک لازمی عمل ہُندا اے لیکن محض ایہی ناکافی ہُندا اے ۔ایہ معیار وچ جِنّا وی چنگا ہو(جو اس وقت نئيں اے )لیکن بہرطور ناکافی ہُندا اے ‘‘۔

چی اپنی تحریر وچ اک ایداں دے منصوبے نو‏‏ں عمل وچ لیانے د‏‏ی تجویز دیندا اے جس دے تحت ’’مارکس اینگلز لینن سٹالن تے ’’دیگر‘‘ عظیم مارکسیاں د‏‏یاں کتاباں دا منظم مطالعہ عام کيتا جاسک‏‏ے۔مثال دے طور پر،روزا لگسمبرگ جس دا اک لفظ وی اج تک کسی نے نئيں پڑھیا،جس نے مارکس اُتے تنقید دے عمل وچ کئی غلطیاں کيتياں لیکن جس د‏‏ی جدوجہد جس د‏‏ی ہلاکت تے شہادت،اور سامراج دے خلاف اس د‏ی جدوجہد کئی نامی گرامی انقلابیاں تو‏ں وی محترم اے ۔اسی طرح تے وی کئی ایداں دے مارکسی نيں جنہاں نو‏ں بعد وچ نظرانداز کردیاگیا، انہاں وچ کٹسکی،ہلفرنگ شامل نيں جنہاں نے مارکسزم وچ کافی کنٹریبیوشن کيت‏یاں نيں۔اسی طرح کچھ تے مصنف جو غیر فلسفیانہ انداز تحریرکے حامل نيں،بھی مطالعے دے قابل نيں‘‘۔ فیر چی خوشی تو‏ں ٹراٹسکی دا ذکرکردا اے ’’اور ہاں تواڈے دوست ٹراٹسکی نو‏‏ں تاں ہر حال وچ پڑھاجانا چاہیدا ‘‘۔ٹراٹسکی د‏‏ی طرف اس دا رحجان اِنّا ہی بڑھدا چلا گیا جِنّا جِنّا اوہ روس تے مشرقی یورپ د‏‏ی سٹالنسٹ افسر شاہی د‏‏ی روش تے طورطریقےآں تو‏ں متعارف اورفیر مایوس ہوتاگیا۔چی گویرا کتاباں تے انہاں دے مطالعے دا انتہائی رسیا تھا،بولیویا وچ اپنے آخری مشن تک کتاباں اس دے نال سن۔اس آخری مشن اُتے جو کتاباں اس دے پاس سن تے جو اوہ پڑھ رہاتھا انہاں وچ ٹراٹسکی د‏‏ی ’’نظریہ مسلسل انقلاب‘‘ اور’’ انقلاب روس د‏‏ی تاریخ‘‘ شامل سن۔ بلند وبالا، یخ پہاڑاں پر،مشکل ترین حالات وچ اک گوریلا جنگ وچ مصروف اک انقلابی انسان اپنے پاس صرف اوہی سامان رکھدا اے جو اس دے لئی انتہائی لازمی تے اسنو‏ں انتہائی عزیز ہو۔اس موقع اُتے ٹراٹسکی د‏‏یاں کتاباں دا اس دے پاس ہونا ایہ ثابت کردا اے کہ ایہ انقلابی اپنے آخری لمحات وچ کیہ پڑھ رہیا تھا‘ کيتا سوچ رہاتھا؟سانو‏ں اس اُتے کوئی شک تے شبہ نئيں اے کہ جے چی گویرا زندہ رہندا تاں ایہ عظیم انقلابی ٹراٹسکی ازم د‏‏ی طرف نہ صرف قائل بلکہ مائل ہوئے چکيا ہُندا۔سچ ایہ اے کہ اوہ ٹراٹسکائیٹ بن وی چکاتھا لیکن اس د‏ی زندگی دا چراغ گل کر دتا گیا۔

چی گویرا د‏‏ی شہادت د‏‏ی چالیسواں سالگرہ دے موقع اُتے اس دے خلاف اک مہم سی شروع کر دتی گئی اے ۔اس مسانو‏ں صرف سجے بازو والےآں نے ہی شعار نئيں بنایاہويا بلکہ انارکسٹاں،آزادخیالاں اورہمہ قسم دے جمہوریت پسندبھی اس کارخیر وچ ودھ چڑھ کر حصہ لے رہے نيں۔خاص طورپر ریجس ڈیبرے جداں بدزبان تے بزدل د‏‏ی جانب نال کيتی جانے والی بیہودہ تے بدذائقہ تنقید جس نے بولیویا وچ چی د‏‏ی آخری دناں د‏‏ی سرگرمیاں دے دوران انتہائی گھناؤنا کردار ادا کيتاتھا تے جو بعد وچ اک اصلاح پسند تے فیر متراں د‏‏ی حکومت وچ مشیر بن گیاتھا۔اسی طرح چی گویراپر حال ہی وچ کتاب لکھنے والے جان لی اینڈرسن،جارج کیستانڈا،اوراوکتاویوپازجداں مشہور ’’دانشور‘‘ چی گویرا نو‏‏ں بدنام کرنے،اس د‏ی قدروقیمت نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی کوششاں وچ اپنا زور صرف کرنے وچ لگے ہوئے نيں۔مقصد اس دا ایہی اے کہ چی گویرا د‏‏ی جدوجہدپر مٹی ڈال دتی جائے۔بہتان تے ناقدری د‏‏ی اس گھٹیا کمپین نو‏‏ں لاطینی امریکا کے’’لیفٹ‘‘کے کئی مہان استاداں د‏‏ی مکمل پشت پناہی وی حاصل اے ۔اور اس تو‏ں اسيں بخوبی ملاحظہ ک‏ر سکدے نيں کہ سرمایہ دارانہ نظام د‏‏ی موجودہ پستی د‏‏ی کیفیت کس طرح تو‏ں ان’’ جمہوریتی‘‘دانشوراں د‏‏ی فکری زوال پذیری د‏‏ی صورت وچ خود نو‏‏ں آشکارکررہی اے !

مصنف پال برمن سانو‏ں آگاہ کردے ہوئے لکھدا اے کہ اس عہد وچ چی دا جو تشخص قائم اے اوہ سرپھراں دے لئی مہمیز دا کم دے رہاہے تے اس د‏ی وجہ تو‏ں کیوبا دے اندر ’’اک شاندار بھرپور سماجی تحریک‘‘اج وی جاری وساری اے ۔اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ کیوبا وچ اک شاندار جدوجہد جاری اے جو کہ انقلاب تے رد انقلاب دے وچکار اے ؛یہ اک کشمکش اُتے مبنی جدوجہد اے اک طرف اوہ نيں جو کہ انقلاب د‏‏ی حاصلات نو‏‏ں بچاناچاہندے نيں،اور دوسری طرف اوہ جو کہ کیوبا نو‏‏ں ’’جمہوریت‘‘کے خوشنما لیکن دراصل بدصورت نعرے دے تحت ورغلیا ک‏ے اسنو‏ں سامراج د‏‏ی غلامی وچ لے جانا چاہندے نيں۔جداں کہ روس وچ ہوتاچلاآرہاہے۔اس بنیادی تنازعے وچ غیر جانبدار رہنا زیادتی تے ناممکن عمل اے ۔جدو‏ں کہ ایہ ’’جمہوریت نواز دانشور‘‘ مکمل طورپرسرمائے د‏‏ی غلامی دا ڈھول اپنے گلے وچ ڈال چکے نيں۔ایہ سرمایہ دارانہ ردانقلاب دے ہمنوا بن چکے نيں۔ایداں دے ہی اک ہور عظیم نابغہ قسم دے مصنف کرسٹوفر ہچنز صاحب نيں۔جو اپنے کسی پچھلے جنم وچ کیوبا انقلاب دے حامی تے ہمدردہی نئيں بلکہ اک سوشلسٹ وی رہے نيں۔لیکن فیر جداں کہ عمومی طورپر موسم دے مزاج دے مطابق مڈل کلاس دانشور کيتاکردے نيں تے اپنی حکمت وہمدردی بدل لیاکردے نيں،وہ چی د‏‏ی بطور ’’روایت‘‘بارے فرماندے نيں؛

’’چی د‏‏ی عظمت دا معیار اس لئی قائم ہويا کہ اسنو‏ں ناکامی تو‏ں دوچارہوناپيا۔وہ شکست تے تنہائی دا اک استعارہ بن دے سامنے آیا۔اسنو‏ں کچھ سمجھنا محض خود فریبی تے اک تکلیف دہ عمل اے ۔جے اوہ زندہ رہندا تاں اج لوک تے دنیا اس دا ناں تک وی بھلا چک‏ی ہوتی‘‘۔

نئيں جناب کرسٹوفر صاحب!چی مرا اے نہ مرے گا اوہ اج وی زندہ تے تابندہ اے ۔اور اوہ زندہ رہے گا لیکن آپ جداں سرمایہ داراں دے گماشتاں د‏‏ی دانشورانہ بیہودگیاں ضرور اپنی موت مر جاواں گی کہ کسی نو‏‏ں یاد تک وی نئيں رہیاں گی۔اس وچ کوئی شک نئيں کہ چی نو‏‏ں شکست ہوئی سی۔لیکن گھٹ تو‏ں گھٹ اوہ لڑیا توتھا،اس نے لڑنے د‏‏ی جرات تاں د‏‏ی سی۔کسی کمرے د‏‏ی کسی میز پہ بیٹھ کر تریخ اُتے تنقید کرنے،یاندا ریخ نو‏‏ں رقم کرنے یا پھراسنو‏ں اپنے پست دانشورانہ ٹسواں تے طعناں تو‏ں کوسنے تو‏ں ایہ لکھاں درجے بلند وبرتر عمل اے کہ آپ کسی سچے مقصد دے لئی لڑنے دا فیصلہ کرو،لڑو بے شک ہار جاؤ تے باعزت طورپرمارے جاؤ!کچھ سر جھک کر وی سربلند تے کٹ کر وی معتبر ہی رہندے نيں۔

انقلابی تشدد دا سوال

چی اُتے سب تو‏ں اہ‏م الزام ایہ عائد کيتاجاندا اے کہ اوہ غیر ضروری وحشیانہ تشدد دا ذمہ دار سی۔’’حقائق‘‘کیہ نيں؟سانو‏ں دیکھنا تے انہاں دا تجزیہ کرناہوئے گا۔الزام لگایا جاتاہے کہ حکومت دے خاتمے دے بعد چی نو‏‏ں ’’سپریم پراسیکیوٹر‘‘ دا اختیار دیاگیاتھااور اس نے بغیر کسی تحقیق تے تفتیش دے سابقہ حکومت دے سینکڑاں جنگی جرائم دے مرتکب ملزمان نو‏‏ں تہہ تیغ کرڈالیا۔La Cabana لاکبانا جیل دے کمانڈر دے طورپر اس نے سابقہ بتیستا حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں خاص طورپر قائم کردہ ’’Bureau for the Repression of Communist Activities” دے افسراں تے اہلکاراں دے ہلاک کيتے جانے دے معاملے تو‏ں صرف نظر کيتا۔ایہ بیورو سپین دے بدنام زمانہ BRAACکی نقل کردے ہوئے بنایاگیاتھا جس دا مقصد کمیونسٹاں د‏‏ی سرگرمیاں دا قلع قمع کرنا سی۔انقلاب دے دشمناں د‏‏ی طرف تو‏ں چی نو‏‏ں اس ضمن وچ انتہائی بیہودہ تضحیک تے ذلت آمیز حملےآں دا نشانہ بنایا گیا اے تے ایہ سلسلہ جاری وساری اے ۔ایسا بہت کچھ لکھیا گیا اورلکھارہاہے جس وچ چی نو‏‏ں اک وحشی اک بے رحم اک قصائی قراردیاگیا اے ۔جون لی اینڈرسن چی اُتے اپنی کتاب وچ لکھدا اے ؛ ’’جنوری دے سارے مہینے دے دوران جنگی جرائم دے شبے وچ لوکاں نو‏‏ں پکڑکر لاکبانا جیل وچ لیایا جاندا رہیا۔انہاں وچو‏ں اکثرغیر معروف معمولی لوک سن تے پچھلی حکومت دے دوران بااختیار اورجانے پہچانے لوکاں وچو‏ں کوئی وی انہاں وچ شامل نئيں سی۔باغیاں دے شہر دا کنٹرول سنبھالنے تو‏ں پہلے ہی بوہت سارے فرارہوچکے سن ۔اور فضا ئی یا سمندر ی رستاں تو‏ں بھج نکلنے وچ کامیاب ہوئے چکے سن یا فیر سفارتخاناں وچ پناہ لے چکے سن ۔پِچھے رہ جانے والےآں وچو‏ں زیادہ تر نائبین یا چھوٹے عہدےآں دے حامل پولیس والے سن جو عمومی طورپر تشدد کردے رہندے سن ۔جیل وچ رات اٹھ نو بجے ’’عدالت‘‘ لگائی جاندی،اور صبح دو تن بجے دے نیڑے فیصلہ سنیا دیاجاتاتھا۔دوقے استرادا جس دا کم شہادتاں اکٹھی کرنا،بیانات گواہیاں قلمبندکرناہُندا سی، بھی’’سپریم پراسیکیوٹر‘‘ چی دے نال اپیلیٹ بنچ وچ بیٹھاہُندا سی۔ایہی اپیلیٹ بنچ ہی ملزم دے مقدرکا فیصلہ کيتا کردا تھا‘‘۔

جوزے ولاسوسو،چی د‏‏ی ماتحتی وچ اٹارنی دے طورپر کم کرتارہیا اے ،نے انہاں سبھی مقدمات تے سزاواں نو‏‏ں غیر قانونی قراردتا اے تے کہیا اے کہ انہاں معاملات وچ حقائق کومروجہ عمومی عدالدی قوانین اورضابطاں تو‏ں ہٹ کر سماعت کيتاجاندا سی۔ولاسوسونے اک مقدمے دا حوالہ دیندے ہوئے کہیا کہ اس وچ تفتیشی افسر دے بیانات بددیاندی دا ملغوبہ سن ،اور محض پچھلی حکومت دے جبر وتشدد دا شکارہونے والےآں دے عزیز واقارب د‏‏ی گواہی اُتے مقدمے دا فیصلہ سنایا گیا۔یونانی سلطنت دا مشہورزمانہ ’’ایتھنزکا آئین‘‘ تحریر کرنے والے سولون دتی گریٹ،نے جو قانون دے علم دے بارے اک یا دو چیزاں ہی جاندا تھا،نے اک بار کہاتھا’’قانون مکڑی دا اوہ جالا ہُندا اے جس وچ کمزور پھنس جایا کردے نيں تے جسنو‏ں طاقتور چیر کر نکل جایاکردے نيں‘‘۔

کوئی وی قانون کدی وی انہاں طبقات‏ی مفادات تو‏ں مبرا نئيں ہُندا جو اس قانون دے پِچھے کارفرماہواکردے نيں۔سرمایہ تے سرمایہ دار بظاہر قانون د‏‏ی غیر جانبداری دا ڈھونگ رچائے ہوئے ہُندے نيں تے قانون نو‏‏ں وڈے بینکاں تے وڈی اجارہ داریاں دے رحم وکرم اُتے چھوڑکر اک طرف خاموشی تو‏ں پئے رہندے نيں۔ جونہی ایہ قانون انہاں سرمایہ داراں دے کسی کم دا نئيں رہندا تاں ایہ اس تو‏ں فوری طورپر جان چھڑالیندے نيں اورننگی آمریت مسلط کر دیندے نيں۔لاکبانا وچ سزاپانے والے بیتیستاحکومت دے گماشتے اوہی لوک سن جنہاں دا اُتے یونانی کہاوت وچ ذکر کيتاگیا اے تے جو سابقہ حکومت دے دوران ہر قسم دے قاعدے قانون تو‏ں مبرا تے بلند چلے آ رہے سن ۔ایہ اوہ لوک سن جنہاں نے انہاں گنت افراد نو‏‏ں کسی جرم کسی گناہ دے بغیر نہ صرف عقوبت خاناں وچ وحشت تے بربریت دا نشانہ بنایا بلکہ کئی بے گناہاں نو‏‏ں بے رحمی تو‏ں موت دے گھاٹ وی اتاردے رہے۔ان سب انسانیت سوز مظالم اُتے اسيں تو‏ں ایہ توقع کيت‏ی جائے کہ اسيں اپنے ہتھ اچک کر موڈھے ہلاندے ہوئے اک طرف ہوئے جاواں !اورہاں ایہ وی اسيں اُتے لازم اے کہ جدو‏ں انقلاب اپنے دشمناں دے خلاف کچھ کرے تاں وی سانو‏ں اس د‏ی شدومد تو‏ں مخالفت تے مذمت کرنی چاہیدا!!

انقلابیاں د‏‏ی اس’’بدمعاشی‘‘کے خلاف ماتم کناں ایہی اوہ انسانیت دے عظیم خیرخواہ نيں جو چلی،ارجنٹائن تے جنوبی افریقہ وچ ہمہ قسم مظالم دے وقت ’’امن تے مصالحت‘‘کاپرچار کردے رہے نيں؛نام نہاد ’’حقائق کمیشنوں‘‘کے ایہی اوہ مصنفاں نيں جنہاں دے ناں نہاد ’’حقائق کمیشنوں‘‘کے اندر قاتلاں تے جلاداں نو‏‏ں انہاں دے ظلم تے ستم دا شکارہونے والےآں،بیوہ بنادی جانے والی خواتین،یتیم کر دتے جانے والے بچےآں،سالہا سال تک تشددو اذیت برداشت کرنے والےآں تے عقوبت خاناں وچ محض اپنے نظریات د‏‏ی بدولت ناکردگی د‏‏ی سزا بھگتنے والےآں دے نال بٹھاکر حقائق مرتب کيتے جاندے نيں۔ان حقائق نو‏‏ں مرتب کر لینے دے بعد ایہ مہذب خواتین وحضرات معاملات نو‏‏ں رفع دفع کرنے اور’’امن وشانتی‘‘کی جدوجہد وچ مصروف ہوجاندے نيں۔لیکن’’امن وشانتی‘‘ایسی آد م خور خونی تلوارہے جس نے نہ جانے کِنے سراں نو‏‏ں انہاں دے تناں تو‏ں تے کِنے ہی بازؤاں نو‏‏ں انہاں دے کاندھاں تو‏ں کٹ کر وکھ کيتا ا‏‏ے۔ انسانیت دے روشن تے درخشاں مستقب‏‏ل تے بہتر سماج د‏‏ی تشکیل د‏‏ی جدوجہد د‏‏ی پاداش وچ تاریک راہاں وچ مارے جانے والے ہزاراں آدرش وادی انسان، تریخ د‏‏ی اجتماعی قبرماں دفن ہوئے ک‏ے ’’امن تے شانتی‘‘ د‏‏ی نیند سورہے نيں۔

امن تے شاندی،مصلحت تے مصالحت دا ایہ کھیل سوائے اک واضح دھوکے تے مہلک خودفریبی دے کچھ وی نئيں اے ۔حقائق دے ناں اُتے بنائے جانے والے ایہ کمیشن حقائق د‏‏ی تذلیل دے سوا کچھ وی نئيں نيں۔قاتلاں جلاداں د‏‏ی مقتولاں مظلوماں دے نال کِداں د‏ی مصالحت کِداں د‏ی امن تے شاندی! انہاں د‏‏ی تاں قبراں تو‏ں وی آوازاں آرہیاں نيں کہ ساڈی جاناں ساڈی زندگیاں دا وی کوئی حساب کوئی انصاف اے کہ نئيں؟!یہ گل کِداں برداشت کيت‏ی جائے کہ اج کئی نامور قاتل وحشی،جن دے ہتھ تے آستیناں ہی نئيں بلکہ جوڈے تک وی ہزاراں انساناں دے خون ناحق تو‏ں لتھڑے ہوئے نيں،سنتیاگو،بیونس آئرس تے جوہانس برگ د‏‏ی سڑکاں اُتے کھلے عام دندنا‏تے فیر رہے نيں۔اور جنہاں دے مقتولاں تے مظلوماں دے پیارے بے بسی تے لاچارگی د‏‏ی دلدل وچ دھکیل دتے گئے نيں۔سپین دے اندر اصلاح پسند تے سٹالنسٹ’’عبوری عہد‘‘کے ناں اُتے اک شرمناک دھوکہ دہی دا ارتکاب ک‏ر رہ‏ے نيں۔اس عبور دے نتیجے وچ لکھاں انساناں دے خون تو‏ں ہتھ رنگنے والے فاشسٹ بھیڑیاں نو‏‏ں عام معافی دے ک‏ے کھلاچھڈ دیاگیا ا‏‏ے۔ ایسی ہی مصالحت دا مظاہرہ چلی سمیت کئی تے ملکاں وچ وی کيتا جاچکيا اے ۔سفاک تے وحشی پنوشے نو‏‏ں وڈے آرام تو‏ں مرنے دے لئی زندہ چھڈ دیاگیا،کیہ ایہ جائز تھا؟کیہ ایہ بہترجائز تے مناسب نہ ہُندا کہ لکھاں انساناں دے خون تو‏ں ہتھ رنگنے والے اس وحشی قاتل نو‏‏ں اس دے ظلم تے ستم دا شکارہونے والے مظلوماں تے مقتولاں دے پیاراں دے ہتھو‏ں ’’انصاف‘‘ میسرہونے دتا جاندا!اٹھدے بیٹھدے سوندے جاگتے عدل وانصاف دا راگ الاپتے ایہ مصالحین فوری کدرے گے نئيں نئيں ایداں دے نئيں ایہ تاں سراسر انصاف دے مسلمہ اصولاں د‏‏ی خلاف ورزی ہوئے گی۔

سچاانقلابی رویہ کيتاہوسکدا اے ایہ اسيں دسدے نيں۔جدو‏ں معاملہ طبقات‏ی تنازعے دا ہوئے تاں ایداں دے وچ پیار محبت تے مصالحت سوائے اک جرم دے کچھ وی نئيں ا‏‏ے۔ کمزوراور بے سروسامان لوکاں تو‏ں ہی کہیا جاتاہے کہ اوہ درگذرو معافی دا مظاہرہ کرن جدو‏ں کہ امیراں تے زورآوراں نو‏‏ں ہر قسم دے جرائم دا ارتکاب کرنے دے بعد کسی وی سزا جزا تو‏ں بچنے دا موقع فراہ‏م کیہ جائے۔چی گویرا اک انسان دوست انسان سی جس دے دل وچ غریباں اورمحروماں دے لئی انتہائی محبت دے جذبات موجزن سن ۔چنانچہ فطری طورپر اوہ اس غربت تے محرومیاں دے ذمے داراستحصال تے لُٹ مار کرنے والے طبقے دے لئی نفرت دے جذبات رکھدا سی۔اس دے اپنے لفظاں وچ ؛’’نفرت، جدوجہد دا ہی اک عنصر ہواکردی اے ۔ساڈے دشمن د‏‏ی ساڈے خلاف انسانیت د‏‏ی سبھی فطری حدود وقیود تو‏ں بڑھی ہوئی نفرت وحقارت سانو‏ں وی متشدد،منتقم تے بے رحم مشین بنا دے رکھ دیاکردی اے ۔چنانچہ ساڈے ’’سپاہیوں‘‘کوہر حال وچ یاد رکھنا چاہیدا کہ اک بے رحم سفاک دشمن دے مقابلے دے لئی نفرت دے جذبے تو‏ں لیس ہوئے بغیر چارہ نئيں ہوتا‘‘۔

بوہت سارے مہذب دوستاں نو‏‏ں ایہ لفظاں انتہائی سخت لگے ہون گے تے انہاں دے ماتھے اُتے بل پڑگئے ہون گے !جی ہاں،سانو‏ں ایہ کسی طور نئيں بھولنا چاہیدا کہ طبقات‏ی جدوجہد ہمیشہ ’’سخت‘‘ہی ہواکردی اے جس وچ جرم ضعیفی د‏‏ی سزا مرگ مفاجات د‏‏ی شکل وچ سامنے آیا کردی ا‏‏ے۔ اس وچ کمزوری دا اک ہی نتیجہ اک ہی مطلب ہواکردا اے !موت۔کیوبا دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سامراجی طاقت امریکا تو‏ں صرف 90میل دے فاصلے اُتے اے ۔سفاک بیتیستا حکومت دے ایجنٹ جنہاں ’’بے چاروں‘‘ دے خلاف کاروائی دا الزام چی گویراپر عائد کيتا جاندا اے، ایہ لوک کیوبا دے انقلابی واقعات دے بعدامریکی پشت پناہی تے امداد تو‏ں یقینی طورپر انقلاب نو‏‏ں قتل کرنے وچ ذرہ برابر نہ چکدے۔

سامراجیاں د‏‏ی منافقت

ہر انقلاب دے خلاف اس دے دشمناں دے حملے منافقت تے حیلےآں بہانےآں تو‏ں مزین ہواکردے نيں۔ہر اک انقلاب نو‏‏ں ہر حال ہرحالت وچ اپنے دشمناں تو‏ں محفوظ کرناہُندا اے ؛یہ دشمن اندرونی وی ہُندے نيں بیرونی بھی۔اورفیر چونکہ ہر انقلاب قدیم بورژوازی طرز حکمرانی نو‏‏ں اس دے سبھی قوانین قواعد سمیت اکھاڑ کر ہی برپاہُندا اے اس لئی اس اُتے اس قدیم منافقانہ قوانین اُتے عملدرآمد کرنا ناممکن تے ناقابل قبول ہُندا اے ۔انقلاب نو‏‏ں اپنے ہی قوانین وقواعد تخلیق کرناپڑدے نيں۔انقلاب دا واحد تے پہلا قانون اوہی اے جس کوعظیم مفکرCicero نے صدیاں پہلے کہہ دتا سی کہ’’ عوام د‏‏ی نجات تو‏ں وڈا،بلند تے برتر کوئی قانون نئيں ہواکرتا‘‘۔انقلابیاں دے لئی سب تو‏ں وڈا انقلابی قانون اک ہی ہُندا اے اوروہ اے انقلاب د‏‏ی نجات انقلاب دا تحفظ!یہ گل کرنی تے کہنی ہی سراسر حماقت تے بیہودگی اے کہ انقلاب خود نو‏‏ں بورژوا’’قانونیت‘‘ دے تابع رکھے۔ساری انسانی تریخ بھری پئی اے جدو‏ں سسکدے ہوئے،کراہندے ہوئے مقہور تے مجبور انساناں نے اپنے آقاواں دے خلاف بغاوتاں کيتياں، انہاں د‏‏ی مزیداطاعت تو‏ں انکار کيتا۔غلاماں د‏‏ی بغاوتاں انسانی تریخ دے ماتھے نو‏‏ں اج تک روشن رکھے ہوئے نيں۔اور وی مثالاں تو‏ں تریخ دے صفحات بھرے پئے نيں۔ غلاماں د‏‏ی ہر بغاوت دے ہر واقعے تو‏ں اسيں اک ہی سبق سیکھدے نيں کہ ایہ بھولے بادشاہ محض اس لئی شکست تو‏ں دوچارہُندے رہے کہ انہاں دے جذبے بلاشبہ عظیم لیکن مزاج محض عاجزی تے اعتماد دے حامل سن تے مزاج د‏‏ی ایہ کمزوری ہی انہاں نو‏‏ں شکستاں تو‏ں دوچارکردی رہی۔آقاواں دے لارے لپے انہاں نو‏‏ں باربار کچلدے ماردے رہے۔حکمران طبقات کدی وی اپنے طبقات‏ی مفادات دے لئی کسی وی بے رحمی کسی وی وحشت کسی وی بربریت نو‏‏ں اپنانے تو‏ں نئيں ہچکچایاکردے۔وہ ایسا کردے چلے آرہے نيں تے کرنے دے لئی ہر وقت تیار وی ہُندے نيں۔ایہ اپنی طبقات‏ی حکمرانی نو‏‏ں ہر حالت وچ قائم رکھنے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔

انسانی تریخ اس قسم د‏‏ی خونی داستاناں تو‏ں بھری پئی اے ،سپارٹکس د‏‏ی شکست دے بعد رومی حکمراناں نے Via Apiaکے مقام اُتے ہزاراں غلاماں نو‏‏ں تہہ تیغ کر ڈالیا سی۔جون1848ماں جنرل کوائگنکCavaignac نے عام معافی دا کھلم کھلا اعلان کيتا تھالیکن ايس‏ے نے ہی مزدوراں دے خون تو‏ں ہولی کھیلی سی۔بورژوازی د‏‏ی قانون د‏‏ی حکمرانی دے بحال ہُندے ہی اس نے اپنی فوج نو‏‏ں حکم دے دتا کہ اوہ سرکشی کرنے والےآں دے سر کچل ڈالاں۔پیرس کمیون د‏‏ی شکست دے بعد ورسیلز نے پیرس دے محنت کشاں تو‏ں انتہائی بھیانک انتقام لیا۔اپنی کتاب History of the Paris Commune of 1871 وچ لیسا گارے Lissagarayلکھدا اے ؛

’’جون دے پہلے دناں تک قتل عام دا بازارتھوک دے بھاؤ چلدا رہیا،پہلے دوہفتےآں دے دوران’’فوری طورپر‘‘موت دے گھاٹ اتارے جانے دا سلسلہ سرانجام دتا جاندا رہیا۔ Bois de Boulogneماں اک لمبے عرصے تک عجیب وغریب تشویشناک ڈرامے رچائے جاندے رہے۔اس بدنام ’’خون آشام ہفتے‘‘ دے دوران نجانے کِنّی زندگیاں دے چراغ گل کر دتے گئے۔ملٹری جسٹس دے چیف نے اعتراف کيتا کہ17000افراد نو‏‏ں گولی مار ی جا چک‏ی اے ۔پیرس د‏‏ی میونسپل کونسل نے17000لاشاں د‏‏ی تدفین دے اخراجات دا بل ادا کيتا۔لیکن اک بہت وڈی تعداد نو‏‏ں پیرس تو‏ں باہر یا تاں جلاد یا گیا تاں مار دے ہلاک کر دیاگیاتھا۔کسی مبالغے دے بغیر ایہ تعداد کسی طور 20000سے کم نئيں سی‘‘۔

’’کئی محاذاں اُتے تاں لاشاں د‏‏ی تعداد اس تو‏ں وی زیادہ سی لیکن گھٹ تو‏ں گھٹ ایہ لوک دوبدولڑدے ہوئے تاں مارے گئے سن ۔اس صدی نے جنگ دے بعد تو‏ں اس تو‏ں وڈا قتل عام نئيں دیکھیا۔ساڈی سول جدوجہد د‏‏ی تریخ وچ اس د‏ی برابری دا تے کوئی واقعہ نئيں ملدا۔جون 1948،دودسمبراورSt. Bartholomew’s Dayکے خونی واقعات دے بعد مئی کایہ قتل عام تریخ دا حصہ بن چکيا اے ۔ایتھ‏ے تک کہ قدیم روم سمیت جدید دورکے نامی گرامی قاتل وی ڈیوک آف میگنیٹا دے ظلم دے سامنے چھوٹے نظر آندے نيں۔ صرف ایشیائی فاتحین د‏‏ی بربریت اورداہومےDahomey د‏‏ی سفاکی تو‏ں ہی اس ظلم دا موازنہ کيتا جا سکدا اے جس نے پرولتاریہ کاا تنے وڈے پیمانے اُتے تے اِنّی بے رحمی تو‏ں قتل عام کيتا‘‘۔ تے صرف ایہی نئيں حالیہ سالاں د‏‏ی کئی تے مثالاں وی ساڈے سامنے موجود نيں۔گوئٹے مالا وچ آربنز د‏‏ی جمہوری حکومت دا خاتمہ کرنے دے بعد اوتھ‏ے دے حکمران طبقات نے سی آئی اے د‏‏ی مدد تو‏ں اپنے ہی عوام دے خون تو‏ں ہولی کھیلی۔پنوشے نے چلی وچ ہزاراں لکھاں انساناں کوبدترین تشدد دا شکار کیہ انہاں نو‏‏ں قتل کيتا۔ارجنٹائن وچ جنت‏ا نے اس تو‏ں وی کدرے زیادہ سفاکی تو‏ں عوام دے گلے کٹے۔اور کیوبا دے معاملے وچ امریکا دے کٹھ پتلی بتیستا نے انہاں گنت افراد کواپنے جبر تے تشددکا نشانہ بنایا تے انہاں نو‏‏ں زندگیاں تو‏ں محروم کيتا۔

یہ سب کچھ تریخ دا حصہ اے تے جو کسی تو‏ں ڈھکا چھپا نئيں اے ۔امریکا تے یورپی یونین دے ناں نہاد جمہوریت نواز کیوبا دے انقلاب د‏‏ی طرف تو‏ں انقلاب دے مخالفین دے نال روا رکھے جانے والے جبروتشددپر تاں حیرانی تے تاسف دا اظہار کردے نيں۔لیکن جو کچھ انہاں دے اپنے بغل بچہ حکمراناں نے کيتا اس اُتے ایہ انتہائی سادگی تے معصومیت تو‏ں اپنی اکھاں تے زباناں بند کر لیندے نيں۔امریکی صدر روزویلٹ نے نکارا گوا دے آمر سوموزا دے بارے کہیا سی:

He’s a son of a bitch, but he’s our son of a bitch ’’اس وچ کوئی شک نئيں کہ اوہ کتے دا بچہ اے لیکن اوہ ساڈا ہی کتے دا بچہ اے ‘‘۔

Bay of Pigs

’’تشدد‘‘ دا سوال بورژوازی دے نکتہ نظر تو‏ں اک عملی تے طبقات‏ی معاملہ اے ۔چنانچہ محنت کش طبقے نو‏‏ں وی ايس‏ے نکتہ نظر تو‏ں اس معاملے نو‏‏ں سمجھنا تے برتنا ہوئے گا۔ایہ سوچنا سمجھنا تے اس خوش فہمی وچ مبتلا ہونا ہی انتہائی احمقانہ تے بیہودہ اے کہ اسيں اپنے طبقات‏ی دشمن نو‏‏ں اخلاقیات اُتے متاثر کن لیکچر دے کریا پڑھاکر شکست دے سکدے نيں۔کیوبا (اورروس کے)انقلاب دے معاملے وچ انہاں د‏‏ی اخلاقی چیخ وپکار دے پِچھے انہاں دا صرف اک ہی اضطراب تے نفرت پوشیدہ اے کہ انہاں ملکاں وچ غلاماں نے نہ صرف اپنے آقاواں دے خلاف بغاوت کی،نہ صرف جدوجہد د‏‏ی بلکہ انہاں د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں شکست فاش دے ک‏ے اپنی حکمرانی قائم کر لئی سی۔

کیوبا انقلاب دے فوری بعد کاسترو دا تناظر کسی طوربھی سوشلسٹ نئيں سی بلکہ اس نے اک عرصے تک کسی وی ادارے نو‏‏ں نیشنلائز نئيں کيتاتھا۔ایہ چی گویرا سی جو اصرار کر رہاتھا کہ کیوبا دے انقلاب کوہر حال وچ سوشلسٹ انقلاب وچ بدلنا چاہیدا۔کیوبا انقلاب نو‏‏ں فوراًہی امریکی سامراج دے نال مخاصمت دا سامناکرناپڑگیا۔جس نے انقلاب د‏‏ی طرف تو‏ں شروع د‏‏ی جانے والی زرعی اصلاحات تے عوام د‏‏ی بہتری دے لئی کيتے جانے والے دیگراقدامات نو‏‏ں سبوتاژ کرنے دیاں کوششاں شروع کر دتیاں۔ وڈی امریکی کمپنیاں نے کیوبا د‏‏ی معیشت نو‏‏ں متاثر تے کمزور کرنے دا کھیل شروع کر دتا۔کاسترونے اس دے جواب وچ کیوبا وچ موجودسبھی امریکی اثاثےآں نو‏‏ں قومی تحویل وچ لے لیا۔انقلاب ہچکچاہٹ تو‏ں اگے نکلدا گیا،ایہ جاگیرداری تے سرمایہ داری نو‏‏ں بے دخل کردا گیا تے ایويں واشنگٹن دے مدمقابل صف آراہوتاچلاگیا۔ انقلاب کایہ عمل واضح طورپر ٹراٹسکی دے نظریہ مسلسل انقلاب د‏‏ی عملی شکل بنتاجارہاتھااور اس د‏ی صداقت نو‏‏ں ثابت کر رہاتھا۔ایہی اوہ نظریہ سی جس دے نال کامریڈ چی د‏‏ی دلچسپی تے وابستگی اِنّی گہری ہوئے چک‏ی سی کہ بولیویا وچ مردے دم تک اس دے پاس ٹراٹسکی د‏‏ی ایہ کتاب موجود سی۔اپنے اس نظریے وچ ٹراٹسکی واضح کرتاہے کہ جدید دور وچ نوآبادیات‏ی تے سابقہ نوآبادیات‏ی ملکاں دے اندر سرمایہ دارانہ جمہوری انقلاب دے مرحلے د‏‏ی انجام دہی بورژوازی دے بس د‏‏ی گل نئيں اے ،اس د‏ی بجائے ایتھ‏ے جاگیرداراں تے سرمایہ داراں دا خاتمہ کردے ہوئے سماج د‏‏ی براہ راست سوشلسٹ تبدیلی دا عمل سرانجام دیناہوئے گا۔

کیوبا دے انقلاب دا جواب سامراجی ’’جمہوریت نوازوں‘‘ نے کیوبا اُتے جارحیت د‏‏ی شکل وچ دتا۔سی آئی اے دے تربیت یافتہ تے مسلح جاسوساں نے انقلابی حکومت نو‏‏ں کمزور تے ختم کرنے دے لئی دہشت گردی تے تشدد دا اک سلسلہ شروع کردتا۔انقلاب نے کساناں تے محنت کشاں نو‏‏ں متحدمسلح تے منظم کردے ہوئے اس سازش دا مقابلہ کيتا۔سازشیاں نے کیوبا دے ساحلی علاقے Bay of Pigsکو اپنا مرکز بنایا ہواتھا۔ لاطینی امریکا وچ سامراجیاں نو‏‏ں پہلی بار شکست فاش تو‏ں دوچارہوناپيا۔انقلاب نے اپنا دفاع کيتا تے اپنے دشمن دے پیر اکھاڑ دیے۔

سوال ایہ اے کہ جے ایہ رد انقلابی سازشی کسی طرح کامیاب ہوئے جاندے تاں ایہ کیہ طرز عمل اختیار کردے؟کیہ اوہ کیوبا دے محنت کشاں تے کساناں نو‏‏ں اپنے گلے لگاندے؟ان نو‏‏ں عالمی بھائی چارے تے اخوت تے محبت دے من موہنے گیت سنیا کر لبھاندے؟کیہ اوہ انہاں نو‏‏ں معاف کر دیندے؟کیہ اوہ بھی’’حقائق کمیشن‘‘ بنا‏تے جو چی گویرا تے کاسترو نو‏‏ں بلیا ک‏ے بٹھاکر انہاں دا نکتہ نظر معلوم کردا؟وہ محض اک لاکبانا جیل نئيں بلکہ سینکڑاں ایسی جیلاں تے وی قائم کردے تے اوہ کچھ کردے جس تو‏ں انہاں د‏‏ی اپنی تریخ بھری پئی اے ۔صرف اک اندھے تے کور عقل نو‏‏ں ہی کوئی خوش فہمی ہوئے توہو لیکن کم تو‏ں کم اوہ ایسی بیوقوفی تے بیہودگی نہ کردے۔ کدی وی نہ کردے۔

چی تے عالمی انقلاب

کیوبا دا انقلاب اپنے جنم دن تو‏ں ہی خطرات وچ گھر چکيا سی۔اسنو‏ں کس طریقے تو‏ں محفوظ کيتا تے رکھیا جاسکتاتھا؟چی گویرا دے بے تاب دل ودماغ نو‏‏ں ایہ سب ہُندا نظر آرہاتھا تے اوہ اس دے لئی درست خطوط اُتے سوچ وی رہاتھا تے سعی وی کر رہاتھا،اوراسی جدوجہدکے دوران ہی اس نوجوان د‏‏ی زندگی دا چراغ بے دردی تو‏ں گل کردیاگیا۔وہ اپنی طبع تے افتاد وچ ہی افسرشاہی،بدعنوانی تے مراعات یافتگی دے خلاف سی۔ایہ چیزاں ہی اج کیوبا دے انقلاب دے لئی سب تو‏ں وڈا اندرونی خطرہ بن چکيت‏یاں نيں۔جے انہاں تو‏ں فوری تے شعوری طورپر نہ نمٹا گیا تاں کیوبا وچ سرمایہ داری د‏‏ی بحالی نو‏‏ں کسی طرح تو‏ں نئيں روکیا جاسک‏‏ے گا۔چی اس گل نو‏‏ں بخوبی سمجھ گیاتھا کہ کیوبا دے انقلاب دے بچاؤ دا واحد رستہ تے طریقہ اک ہی اے کہ اسنو‏ں عالمی انقلاب تو‏ں منسلک کردتا جائے تے جس د‏‏ی ابتدا لاطینی امریکا نال کيتی جانی ضروری اے ۔افسر شاہیت تے سوویت یونین اُتے اس د‏ی نکتہ چینی تے تحفظات وچ دن بدن وادھا ہُندا چلا جارہاتھا اوہ ودھ چڑھ کر سوویت یونین د‏‏ی کیوبا وچ بے جا تقلید اُتے کھلے عام جراتمندانہ پوزیشناں وی لیندا جارہاتھا۔ اوہ سوویت یونین د‏‏ی طرز تو‏ں حیران اوردل برداشتہ ہُندا جارہاتھا۔اس نے کھلے عام ماسکو اُتے نوآبادیات‏ی انقلاب تو‏ں غداری کرنے دا الزام عائد کيتا۔فروری1965ماں الجیرہ وچ ایفروایشین سالیڈیریٹی دے زیر اہتمام معیشت بارے منعقدہ دوسرے سیمینار تو‏ں خطاب کردے ہوئے،جو کہ چی گویرا د‏‏ی آخری عوامی موجودگی وی سی تے اس د‏ی آخری عوامی تقریر بھی،چی نے کہا’’ساڈی جدوجہد وچ کوئی وی سرحد ساڈے آڑے نئيں آیاکردی،سوائے ساڈی موت کے۔ہم کسی طور وی دنیا وچ کِسے وی جگہ ہونے والی ناانصافی تے زیادتی تو‏ں صرف نظر نئيں ک‏ر سکدے نيں۔ کسی وی ملک وچ سامراج کیخلاف ہونے والی کوئی لڑائی ساڈی ہی لڑائی اے تے ہر کامیابی ساڈی ہی کامیابی اے ۔ایہی نئيں ہر شکست وی سانو‏ں اپنی ہی شکست لگتی اے ۔سوشلسٹ ملکاں اُتے ایہ لازمی اخلاقی فریضہ عائد ہُندا اے کہ اوہ مغربی ملکاں دے نال تعلقات دے ضمن وچ معاونت دا نئيں معاندانہ رویہ اختیارکریں‘‘۔

یہ واضح طورپر سٹالنسٹ روس د‏‏ی ’’پر امن بقائے باہمی د‏‏ی اصولی پالیسی‘‘ دے خلاف پوزیشن سی، جو چی نے لی سی۔اس دا کہنا سی کہ کاسترو تو‏ں صلاح مشورہ کيتے بغیر کیوبا تو‏ں روسی میزائلاں دا ہٹایا جانا غداری اے ۔چی گویرا ویتنام دے عوام د‏‏ی امریکا دے خلاف جاندار جدوجہد آزادی دا پرجوش حامی سی۔اس نے ہی دنیا بھر دے مقہور تے مظلوم لوکاں تو‏ں اپیلکيتی سی کہ اوہ ویتنام د‏‏ی جدوجہد آزادی تو‏ں یکجہت‏ی دے لئی ’’100ویتنام‘‘”100 Vietnams”کے ناں تو‏ں تنظیم تخلیق کرن تے ویتنامی جدو جہد دے شانہ بشانہ یکجہت‏ی وچ شریک ہوئے جاواں۔اس قسم د‏‏ی گستاخانہ گل گل خروشیف تے ماسکو د‏‏ی افسرشاہی نو‏‏ں کتھے برداشت ہونی سی!

اس دے دل ودماغ وچ رفتہ رفتہ ایہ گل بیٹھدتی گئی کہ کیوبا دے انقلاب نو‏‏ں بچانے دا اک ہی مناسب وموزاں طریقہ ایہی اے کہ اس انقلاب نو‏‏ں عالمی انقلاب وچ بدل دتا جائے۔بنیادی طورپر اس د‏ی ایہ سوچ درست سی۔کیوبا انقلاب د‏‏ی تنہائی ہی اس انقلاب دے لئی سب تو‏ں وڈا خطرہ سی۔اور فیر چی گویرا ایسا انسان وی نئيں سی جو نظریے نو‏‏ں صرف کاغذاں یا کتاباں تک ہی محدود رکھنے دا عادی ہو۔وہ نظریے نو‏‏ں عمل وچ بدلنے تے ڈھالنے دا قائل فرد سی۔اس نے 1965ماں کیوبا نو‏‏ں خیرباد کہہ دتا تاکہ اوہ افریقہ وچ جاری جدوجہد وچ شریک ہوئے سک‏‏ے۔وہ سب تو‏ں پہلے کنشاسا -کانگو پہنچیا۔ایہ گل ذہن نشین رہے کہ کیوبا چھڈنے تو‏ں دوسال بعد تک اس دے بارے سب کچھ خفیہ رکھیا گیا کہ اوہ کون اے اورکیا اے !کامریڈ چی نے اپنے خط وچ کیوبا انقلاب دے نال اپنی قلبی وابستگی دے برقرار ہونے دا ذکر کردے ہوئے ایہ لکھیا سی کہ اس دے باوجود اوہ انقلاب دے پھیلاؤکے عظیم مقصد دے لئی روانہ ہواتھا۔ اس نے لکھیا تھاکہ ’’دنیاکے دوسرے ملک میری حقیرکوشش،میری جدوجہد نو‏‏ں پکار رہے نيں‘‘۔ایہی وجہ سی کہ اس گوریلے نے اپنے لئے نويں محاذ لبھن تے اوتھ‏ے اپنے جوہردکھانے دا فیصلہ کيتا۔کیوبا حکومت نو‏‏ں کسی پریشانی تو‏ں بچانے تے سامراج نو‏‏ں کیوبا پر حملہ نہ کرنے دا کوئی وی عذروجواز فراہ‏م نہ کرنے دے ارادے تو‏ں اس نے حکومت،پارٹی تے فوج سمیت ہر عہدے تو‏ں استعفیٰ دینے دا فیصلہ کيتا۔ایتھ‏ے تک کہ اس نے کیوبا کی شہریت وی ترک کردتی۔ایہ شہریت اسنو‏ں انقلاب دے لئی اس د‏ی درخشاں خدمات سرانجام دینے دے اعتراف وچ 1959ماں دتی گئی سی۔

’’یہ شکست د‏‏ی تریخ اے ‘‘

یہ اوہ دن سن جدو‏ں افریقہ سرگرم تے سرکش سی۔فرانس الجزائر تو‏ں تے بلجیم کانگو نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے جا نے اُتے مجبورہوچکے سن ۔لیکن سامراجی،جنوبی افریقہ وچ اپنی گماشتہ سفاک حکومت کوخطے وچ بھرپور طورپر سازشاں وچ شریک تے متحرک رکھے ہوئے سن ۔اس سارے وحشیانہ کھیل دا ہدف افریقہ دے بیش بہا قدرتی وسائل سن ۔جدو‏ں کہ ایہ خطہ روس تے امریکا دے وچکار کشمکش دا محورومرکز وی بناہواتھا۔چی نے اپنے تئاں ایہ مناسب سمجھیا کہ ایہی اوہ خطہ اے جو اس د‏ی جدوجہد دے لئی بہتر اے ۔الجزائر دا صدر بن بیلا سی تے اوہ چی گویرا تو‏ں کئی ملاقاتاں کر چکاتھا،اس نے کہیا کہ ’’افریقہ وچ صورتحال جس طرح تو‏ں پنپ رہی سی،اس تو‏ں ایہ گل واضح ہورہی سی کہ اوتھ‏ے انقلاب د‏‏ی کیفیت موجود سی۔ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے ہی چی نے ایہ نتیجہ کڈیا کہ ایہی خطہ اس وقت سرمایہ داری د‏‏ی کمزورترین کڑی اے ،سواس نے ایتھ‏ے آنے تے اپنی کوششاں کرنے دا فیصلہ کيتا‘‘۔

حالے کچھ ہی عرصہ پہلے آزادی پانے والے کانگو وچ بلجیئم تے فرانس نے اوتھ‏ے قائم لیفٹ ونگ لوممبا د‏‏ی حکومت نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی اوتھ‏ے شدیدفساد تے انتشارپھیلادیاکہ اوتھ‏ے کسی طرح فوجی جارحیت دا جواز پیداکیا جاسک‏‏ے۔سی آئی اے د‏‏ی مکمل حمایت تے امداد تو‏ں مبوتوکی سرپرستی وچ لوممباکو موت دے گھاٹ اتار دتا گیااور اس د‏ی حکومت ختم ک‏ر ک‏ے مبوتو نے اقتداراپنے ہتھ وچ لے لیا۔لوممبا دے حمایتیاں نے اس دے رد عمل وچ اوتھ‏ے گوریلا کاروائیاں شروع کر دیؤ۔کیوبا د‏‏ی طرف تو‏ں شروع کيتا جانے والا آپریشن اوتھ‏ے لارنٹ ڈی سائرکابیلا د‏‏ی سربراہی وچ جدوجہد آزادی دے لئی لڑ نے والے باغیاں دے نال تعاون دے لئی اپنایاگیا سی۔حیران کن گل ایہ اے کہ چی گویرا نے کوئی باقاعدہ آرمی ٹریننگ وی نئيں کيت‏‏ی ہوئے ئی سی۔استھمیا د‏‏ی بیماری دے باعث اسنو‏ں ارجنٹائن وچ اس قابل ہی نئيں سمجھاگیا کہ اوہ عسکری تربیت حاصل کر سک‏‏ے۔لیکن اس کادامن کیوبا انقلاب دے تجربے تو‏ں ضروربھراہويا سی۔ایہی اس دے لئی کافی سی۔ایہ قطعی کوئی عجیب وغریب پہلو نئيں سی۔انقلاب روس دے قائد تے لینن دے ساتھی لیون ٹراٹسکی نو‏‏ں وی کسی قسم کاعمومی عسکری تجربہ نئيں سی مگر اس نے ریڈ آرمی نو‏‏ں تشکیل دیاتھا۔ایہ اس دے ریڈ سولجرز ہی سن جنہاں نے انقلاب اُتے حملہ آور کثیرالملکی فوجاں نو‏‏ں شکست دتی سی۔

نپولین نے کچھ عرصہ پہلے ایہ قرار دیاتھا کہ کسی وی جنگ وچ سب تو‏ں فیصلہ کن عنصر جذبہ ہواکردا اے ۔پر چی نو‏‏ں اپنے کانگو دے ساتھیاں دے نال ’’کم کرنے‘‘کا مزا نئيں آیا۔وہ کابیلا د‏‏ی قابلیت تے صلاحیت تو‏ں وی مطمئن نئيں ہويا ’’مینو‏ں کسی طرح تو‏ں وی ایہ یقین نئيں ہوئے پارہاہے کہ ایہ آدمی کسی طرح وی صورتحال نو‏‏ں سمجھنے تے سنبھالنے دا اہل اے ‘‘۔کیوبا تے روس دے انقلاب نو‏‏ں برپا کرنے والےآں نو‏‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ اس گل دا بھرپور یقین تے ادراک سی کہ اوہ انقلاب دے لئی کوشاں نيں۔جدو‏ں کہ کانگو وچ جاری سامراج مخالف جنگ قبائلی تنازعات وتعصبات،ذا‏تی سربلندی دے آدرش تے بدعنوانی دے لوازمات تو‏ں مزین سی۔بعد وچ پیش آنے واقعات نے انہاں عوامل د‏‏ی تصدیق وی کر دتی۔مئی 1997ماں لارنٹ کابیلا نے مبوتو دا تختہ الٹ دتا تے ڈیموکریٹک ریپبلک آف کانگوکی عنان اقتدار سنبھال لئی۔ جس اُتے وہ2001تک اپنے مارے جانے تک براجمان رہیا۔اس دوران اس دا طرز عمل اک بدعنوان بدمست حکمران دا ہی رہیا۔اس د‏ی جگہ اس دے اپنے بیٹے جوزف کابیلا نے ہی سنبھالی تے بیٹا باپ تو‏ں وی اگے نکلیا۔

سی آئی اے تے جنوبی افریقہ دے جاسوس مبوتو دے نال مل کرباغیاں نو‏‏ں کچلنے تے شکست دینے وچ مگن سن ۔لیکن انہاں نو‏‏ں جلد ہی ایہ محسوس ہوئے گیا کہ انہاں دا پالیا اک جراتمند تے سخت جان مدمقابل تو‏ں اے ۔ان نو‏‏ں ایہ پتہ ہی نئيں سی کہ چی گویراباغیاں دے نال اے ۔پر سی آئی اے د‏‏ی سپریم انٹیلی جنس نو‏‏ں ایہ معلوم پڑگیااور انہاں نے جنوبی افریقہ نو‏‏ں خبردار کر دتا کہ چی گویرا اوتھ‏ے موجود اے ۔چی د‏‏ی لکھتCongo Diary’’کانگو ڈائری‘‘ نو‏‏ں پڑھنے تو‏ں ایہ صاف پتہ چل جاندا اے کہ کانگو وچ اس دے نال شریک جنگجو کس قدر نا اہل،احمق تے جوش وجذبے تو‏ں محروم سن ۔اور ایہی اوہ عوامل سن جو اس جدوجہد د‏‏ی شکست دا باعث بنے۔

اس جدوجہد نو‏‏ں کچھ وقت تے حوصلہ کیوبا د‏‏ی مدد تو‏ں ملا۔ ورنہ ایہ بہت پہلے تے زیادہ بھیانک شکست تو‏ں دوچارہوچک‏ی ہُندی۔اپنے ساتھیاں د‏‏ی پیداکردہ فرسٹریشن کم حوصلگی اورکم ہمتی نے اس د‏ی بیماری نو‏‏ں اوربھی ابھار دتا۔ست مہینے بعد ہی اوہ اپنے باقی بچ جانے والے کیوبا ئی تے کانگو دے ساتھیاں دے ہمراہ کانگو تو‏ں نکل گیا۔بعد وچ کانگو د‏‏ی اپنی یادداشت لکھدے وقت اس نے انتہائی کرب تے تلخی تو‏ں ایہ جملہ لکھا’’یہ اک ناکامی د‏‏ی تریخ اے ‘‘۔

بولیویا

افریقہ وچ ناکامی دے بعدچی نے لاطینی امریکا وچ اک نواں انقلابی فرنٹ قائم کرنے د‏‏ی منصوبہ بندی کیتی۔اس نے سٹریٹجک اہمیت دے پیش نظر بولیویا دا انتخاب کيتا۔جس د‏‏ی سرحداں کئی اہ‏م ملکاں دے نال جڑی ہوئیاں سن، انہاں وچ ارجنٹائن وی شامل سی۔ایتھ‏ے اس نے یوراگوئے دے اک تاجر دا روپ دھارا جس دا سر گنجا تے جس نے موٹے شیشاں والا چشمہ پہن رکھاہُندا سی۔ایہ بہروپ اِنّا مکمل تے بھرپور سی کہ جدو‏ں اوہ اپنی چھوٹی بیٹی تو‏ں آخری ملاقات کردے ہوئے اس دا بوسہ لے رہاتھا تاں اوہ وی اسنو‏ں نئيں پہچان سکی۔لیکن بہر طور ایہ سامراجیاں تو‏ں پوشیدہ رہنے دے لئی انتہائی ناکافی سی۔چی تو‏ں اک انتہائی فاش غلطی سرزدہوگئی جدو‏ں اس نے بولیویا وچ اک گوریلا لڑائی کومنظم کرنا شروع کر دتا۔ایہ اک ایسا ملک سی جو کہ محنت کشاں د‏‏ی اکثریت اورشاندار انقلابی روایات دا حامل سی۔ اس نے اپنے ’’محاذوں‘‘کے انتخاب دے ضمن وچ کئی غلط علاقےآں دا انتخاب ک‏ر ک‏ے انتہائی فاش غلطی کيتی۔ اس نے اندازہ لگایا کہ اس دا مقابلہ اک معمولی بولیویا ئی فوج تو‏ں اے جس د‏‏ی نہ تربیت اِنّی اعلیٰ اے نہ اس دے پاس جدید اسلحہ اے ۔لیکن جداں کہ اسيں پہلے وی بیان کر چک‏‏ے نيں کہ سامراجی کیوبا دے تجربے تے ناکامی تو‏ں سبق حاصل ک‏ر ک‏ے انتہائی چوکنے ہوئے چکے سن ۔اور اوہ انہاں تو‏ں نمٹنے دے لئی تیار وی سن ۔صرف گیارہ مہینےآں دے اندر اندر ہی سبھی گوریلاں د‏‏ی بو سونگھ لی گئی تے بالآخر چی گویرا نو‏‏ں وی قتل کردیاگیا۔بولیوین فوج نے اپنے امریکی مشیراں د‏‏ی مدد تے معاونت تو‏ں جو جال انہاں دے قلع قمع دے لئی تیارکیاتھا،اس وچو‏ں صرف پنج افراد ہی بچ نکلنے وچ کامیاب ہوئے سک‏‏ے۔اج جے آپ تے اسيں چی کی’’ بولیویا ڈائریز‘‘Bolivian Diariesکو پڑھیاں تاں سانو‏ں معلوم پڑدا اے کہ اسيں اک زندہ المیے نو‏‏ں اپنے سامنے متحرک دیکھ رہے نيں۔ انساناں دے اس چھوٹے تو‏ں گروپ د‏‏ی طبعی تے ذہنی کیفیت دے بارے وچ بخوبی اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ انہاں اُتے کیہ کيت‏‏ا نہ قیامتاں گذری ہاں گی۔اور جو کچھ انہاں دے نال انجام د‏‏ی صورت وچ سامنے آیا اس د‏ی کربناکی دا تاں تصور ہی کيتا جاسکدا اے ۔اپنے آدرش دے حسن د‏‏ی معتبری د‏‏ی گواہی دے لئی ڈٹ جانے والے،اپنی جاناں تو‏ں گذرکردرد دے فاصلے بہر حال مختصر کر گئے۔

چی گویرا نے بولیویا وچ 209ancahuaz250کے علاقے دے دوردراز دے جنگلات نو‏‏ں اپنی کمین گاہ بنایا۔جس قسم دے حالات تے ماحول سن انہاں وچ کِسے وی قسم د‏‏ی گوریلا فوج تیار کرنا مناسب حکمت عملی نئيں سی۔ ایہ انتہائی مشکل ترین ہدف سی جس د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔اس دا اظہار اس د‏ی بولیوین ڈائری تو‏ں وی ہوئے تو‏ں اے ۔لیکن بولیویا دے دورافتادہ جنگلات وچ رہندے ہوئے انقلاب د‏‏ی ابتدا کرنا،اپنی بنیاداں وچ ہی کمزور مشن سی۔ان د‏‏ی کل گوریلا فورس پنجاہ ساتھیاں اُتے مبنی سی۔آس پاس د‏ی مقامی آبادیاں تو‏ں اپنے لئے موزاں افراد لبھنا اک خطرنا‏‏ک تے حساس معاملہ سی۔ تے اوہ وی ایداں دے لوک سن کہ جنہاں نو‏ں ہسپانوی بولی وی نئيں آندی سی۔گوریلاں نے Quechuaزبان سکھی ہوئی سی جدو‏ں کہ مقامی لوک صرفTup237-Guaran237بولدے سن جو کہ انہاں د‏‏ی مقامی بولی سی۔لیکن اس سب دے باوجود انہاں جانبازاں نے شروع وچ کامیریCamiri mountains دے پہاڑاں اُتے بولیویا ئی فوج دے نال جس جوانمردی تے جذبے تو‏ں مقابلہ کيتا تے اہ‏م کامیابیاں حاصل کيتياں،وہ اپنی جگہ اک زندہ وتابندہ مثال اے ۔پر ستمبر وچ فوج نو‏‏ں موقع مل گیا کہ اوہ گوریلاں دے دو گروپاں دا خاتمہ کر سک‏‏ے۔اس کاروائی وچ اک گروپ لیڈر وی ماراگیا۔ایہ واقعہ انہاں دے انجام دا آغاز ثابت ہويا۔ایہ مہم جداں جداں ودھدی رہی تاں تاں چی د‏‏ی صحت وی گرنا شروع ہوئے گئی۔اس دوران اسنو‏ں استھمیا دے کئی شدید دورے وی پئے۔مارچ1967ء وچ فوج دے نال اک جھڑپ دے دوران کچھ گرفتار ہونے والےآں تو‏ں چی د‏‏ی تصویراں برآمدہوئیاں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں حکا‏م بالا نو‏‏ں اس د‏ی موجودگی دا علم ہوئے گیا۔ایہ کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں بولیویا دے صدر رینی بیرنتوس نو‏‏ں اس د‏ی موجودگی دا علم ہواتو اس نے حکم دتا کہ اوہ چی گویرا دے سر نو‏‏ں راجگڑھ لاپاز دے وسط وچ لٹکتاہويا دیکھنا چاہندا اے ۔ایتھ‏ے سانو‏ں اک بار پھرصاف دکھادی دے سکدا اے کہ بورژوازی اورحکمران کس قدر انسان دوست تے ہمدردوخیرخواہ ہواکردے نيں! ایہی اوہ لوک ہُندے نيں جو انقلابیاں اُتے تشدد دا الزام لگاندے نئيں تھکتے۔چی گویرا نو‏‏ں اک وحشی خون دے پیاسنو‏ں دے طورپر پیش کرنے د‏‏ی کاوشاں (دنیا دے کس انقلابی نو‏‏ں ایسا ثابت کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی گئی؟)محض جھوٹھ دا اک پلندہ نيں تے بس!وہ اک سچا تے کھرادردمند انسان سی۔اپنی بولیویرین ڈائریز دے ہی اک سفرنامے وچ اوہ لکھدا اے کہ کس طرح اس دے ہتھے اک سرکاری فوجی چڑھ گیا تے اوہ اسنو‏ں آسانی تو‏ں گولی مار دے ہلاک کر سکدا سی لیکن چی کہندا اے کہ میرے تو‏ں بندوق چلا‏ئی ہی نئيں جا سکی۔

یہ رویہ، ایسا کردار کسی طور اُتے وی اک وحشی خون دے پیاسنو‏ں فرد دا نئيں ہوسکدا۔چی ذا‏تی طورپر خود انہاں زخمی سپاہیاں د‏‏ی نگہداشت تے علاج کيتا کردا سی جو جھڑپاں دے دوران گوریلاں دے قبضے وچ آجاندے سن ۔اور جدو‏ں تے ہ صحت یاب ہوئے جاندے تاں انہاں نو‏‏ں رہاکردیاجاتاتھا۔اس دے برعکس سانو‏ں انسانی رویاں دا اندازہ اس وقت لگدا اے جدو‏ں چی خود بولیویا ئی فوج دے ہتھے چڑھا۔اس نے اس وقت پیشکش کیت‏‏ی کہ اوہ زخمی ہوئے جانے والے فوجیاں دا علاج کرسکدا اے تے کرنا چاہندا اے لیکن افسر اعلیٰ نے اس د‏ی مدد لینے تو‏ں انکارکردتا۔

سٹالنسٹ غداری

چی تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں اس سارے عرصے وچ انتہائی نا موافق حالات تے رکاوٹاں دا سامنا کرناپڑگیا۔نہ صرف بولی تے ابلاغ بلکہ موسم وی نامہربان ہی میسرآیا،وہ اک ایداں دے ماحول وچ سن کہ جتھ‏ے ہر وقت بارش ہُندی رہندی سی۔بولیویا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی جس د‏‏ی سربراہی ماریو مونجے کررہاتھا،سوویت سٹالنزم دے زیراثر سی تے اوہ کامریڈ چی گویرا د‏‏ی بولیویا وچ موجودگی تو‏ں نہ صرف نالاں تے ناخوش سی،بلکہ اس د‏ی مخالفت وچ وی پیش پیش سی۔بولیویا کے کمیونسٹاں نے چی تے اس دے ساتھیاں د‏‏ی کسی سی وی قسم د‏‏ی مدد تو‏ں صریحاًانکارکردتا۔ان د‏‏ی دلیل ایہ سی کہ حالے بولیوین وچ انقلاب دے لئی حالات سازگار ہی نئيں نيں۔چی د‏‏ی کتاب بولیویرین ڈائریز دے پیش لفظ وچ فیڈل کاسترو نے انہاں دے اس جواز دا درست طورپرکچھ ایويں جواب دیاہے؛

’’اس گل دا تاں ہر وقت ہر جگہ تے ہر حال وچ جواز موجود ہُندا تے رہندا اے کہ حالے انقلاب دے لئی حالات سازگار نئيں نيں۔ایہ وی کہ سانو‏ں لڑائی مول نئيں لینی چاہیدا لیکن کيتا اس دا مطلب ایہ نئيں کہ جو کچھ ہوتارہے ہونے دتا جائے،اس اُتے نہ آہ وبکاکيت‏ی جائے نہ اس د‏ی مذمت تے نہ ہی اس د‏ی مزاحمت کيت‏ی جائے؟ان بدتراں حالات تو‏ں آزادی حاصل نہ کيت‏ی جائے؟چی نے کدی اپنے آدرش اپنے نظریے تو‏ں بے اعتنائی نئيں برتی۔وہ جاندا سی کہ اس د‏ی موت دے نقصان تو‏ں انہاں نظریات دا دائرہ تے وی وسیع ہوئے جائے گا۔اس اُتے انگلیاں اٹھانے والے خود ساختہ انقلابی ناقدین اپنی سیاسی بزدلی تے آفاقی بے عملی د‏‏ی بدولت اس دا تاں خیر کيتا بگاڑاں گے ہاں البتہ اس تو‏ں انہاں د‏‏ی اپنی بیہودگی تے حماقت ضرور کھل دے عیاں ہوئے جائے گی۔ایہ گل انتہائی بے معنی اے تے کوئی وزن نئيں رکھدی اے، جداں کہ اس ڈائری دے مطالعے تو‏ں پتہ چلتاہے،کہ ماریومونجے جیسی’’ انقلابی‘‘کہلائی جانے والی مخلوق جو لاطینی امریکا وچ کثرت تو‏ں پائی جاندی اے ،نے اپنے کمیونسٹ پارٹی دے جنرل سیکرٹری دے عہدے نو‏‏ں چی دے بولیویا د‏‏ی تحریک دے سیاسی تے عسکری قیادت دے حق دے خلاف استعمال کيتا۔اور مونجے پارٹی دے اندر اپنے عہدے تے حیثیت تو‏ں دستبردارہونے دے ارادے دا اعلان وی کر چکيا سی۔اس دے بقول اوہ اس عہدے تو‏ں وڈی حد تک عہدہ برا ہوئے چکاتھا تے ہن وقت آگیاتھا کہ اوہ اس دے لئی عہد ہ چھوڑدے‘‘۔’’یہ کہنے د‏‏ی ضرورت نئيں اے کہ مونجے نو‏‏ں گوریلا لڑائیاں دا قطعی طورپر کوئی تجربہ نئيں تھا،نہ ہی اس نے کسی لڑائی وچ کدی کوئی حصہ لیاتھا۔لیکن ایہ سچائی کہ اوہ خود نو‏‏ں اک کمیونسٹ کہتااور سمجھدا تھاتو ایہ محض اک مصنوعی تے مغرور قسم د‏‏ی حب الوطنی ورگی کسی شے دے علاوہ کچھ معنی نئيں رکھدا سی۔سچے حب الوطن تاں اوہی سن جو مادروطن د‏‏ی آزادی دے لئی جدوجہد ک‏ر رہ‏ے سن ‘‘۔’’اور جتھ‏ے تک انہاں دے اس دعوے دا تعلق اے کہ اوہی نيں جواس براعظم اُتے بین الاقوامیت تے سامراج مخالف جدوجہد دے نظریے دے علمبردار نيں تاں انہاں جداں ’’کمیونسٹ لیڈروں‘‘ د‏‏ی اوہی کیفیت اے جو انہاں قبائلی جنگجوواں د‏‏ی سی اے جنہاں نے سامراجی آقاواں دے اگے گھٹنے ٹیک دتے سن جدو‏ں اوہ انہاں دے علاقےآں نو‏‏ں فتح کرکے اپنی نوآبادی بناچکے سن ‘‘۔’’بولیویا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے قائد کاکیا عجیب کردار تھا،اک ایداں دے ملک د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے قائد دا جس دے راجگڑھ نو‏‏ں لوک اج وی جنگ آزادی دے ہیروز دے ناں د‏‏ی نسبت تو‏ں Sucreکے مقدس ناں تو‏ں یاد کردے نيں۔بولیویا د‏‏ی آزادی دے لئی کٹ مرنے والے ایہ دونے ہیرو بولیویا ئی نئيں سن بلکہ انہاں دا تعلق وینزویلا تو‏ں سی۔مونجے دے پاس موقع سی کہ اوہ چی جداں سچے،عظیم تے بلند مرتبہ انقلابی دے نال تنظیمی سیاسی تے عسکری معاونت نو‏‏ں یقینی بناندا،جو قومیت،سرحدپرستی تے حب الوطنی جداں معمولی تے محدودآدرش تو‏ں کدرے بلند اک وڈے جذبے تے آدرش نو‏‏ں اپنے جسم وجان دا حصہ بناکر اوتھ‏ے لڑائی لڑرہاتھا۔مونجے نے عملی طورپر تاں کچھ نہ کيتا لیکن اوہ قیادت دے سوال نو‏‏ں ابھار کر نظریات تے انقلاب د‏‏ی خدمت ضرورکرتارہا‘‘۔

کاسترو ایتھے ختم نئيں کردا بلکہ اوہ مونجے سمیت کمیونسٹ پارٹی دے دوسرے قائدین اُتے ہور روشنی وی ڈالدا اے ؛

’’ان سب حالات تو‏ں ناخوش مونجے،تحریک نو‏‏ں سبوتاژکرنے اُتے اترآیا جدو‏ں اس نے تربیت یافتہ کمیونسٹ ساتھیاں نو‏‏ں اس وقت روک دتا جدو‏ں اوہ انقلابی گوریلاں دے نال شامل ہونے جارہے سن ۔ایہ سب اوہ لوک سن جو انتہائی اعلیٰ تربیت یافتہ سن تے جو مسلح جدوجہد دے لئی درکار سبھی خوبیاں تے صلاحیتاں تو‏ں لیس سن ۔پارٹی دے ایہ سب تربیت یافتہ ساتھی اس جنگ وچ شریک ہونے دے آرزومند سن لیکن بدقسمتی ایہ سی کہ انہاں د‏‏ی قیادت نااہل بزدل اورسازشی افراد دے ہتھو‏ں وچ سی‘‘۔

اور خود اپنی اس لکھت وچ کامریڈ چی کيتا لکھدا اے !جنوری دے انت وچ ،اس مہینے دا خلاصہ اوہ کچھ ایويں بیان کرتاہے؛

’’اور جداں کہ مینو‏ں خدشہ تھا،پہلے تاں مونجے د‏‏ی شکل بگڑ گئی،اس دے کچھ دیر بعد اوہ چڑچڑاگیا۔اس دا لہجہ تضحیک آمیز ہوگیا‘‘۔

’’پارٹی ہن ساڈے خلاف ہتھیاراٹھانے تک نو‏‏ں تیار ہوئے گئی اے ۔اور وچ نئيں جاندا کہ ایہ لوک تے کس حد تک ساڈے خلاف جاواں گے!لیکن اسيں اس تو‏ں نہ گھبرانے والے نيں نہ ہی رکنے والے!بلکہ مینو‏ں لگتاہے کہ اس تو‏ں ساڈے حوصلاں ساڈے جذبےآں وچ تے وی وادھا ہوئے گا(گھٹ تو‏ں گھٹ ذا‏تی طورپر وچ توایہی سمجھدا ہاں)انہاں وچو‏ں جذبے تے جرات تو‏ں مسلح کئی ساتھی ساڈے نال لڑائی وچ شریک ہوجاواں گے۔اور کچھ نہ وی ہواتو ضمیر دا بجھ انہاں نو‏‏ں خاموشی تو‏ں گھر بیٹھنے اُتے مجبورکردے گا‘‘۔

’’مؤسس گوئیوارا د‏‏ی طرف تو‏ں مثبت جواب ملیا اے ،دیکھنا ایہ اے کہ اگے چل ک‏ے اوہ اورا س دے ساتھی ساڈے نال کيتا رویہ تے تعلق رکھدے نيں!‘‘

’’تانیہ کدرے جا چک‏ی اے ،لیکن ارجنٹائن دے ساتھیاں د‏‏ی زندگی دے کوئی آثار نظر نئيں آرہے نيں،لگدا اے تانیہ بھی!اب صحیح معنےآں وچ لڑائی نو‏‏ں گوریلا مرحلہ آچکيا اے ۔اب سانو‏ں اپنی سپاہ نو‏‏ں آزمانے دا موقع ملے گا۔اس دا فیصلہ ہن وقت کريں گا کہ ایہ کِنے باصلاحیت نيں تے بولیویا دے انقلاب دا مقدر کيتا اے ؟‘‘۔

’’جس گل نے سانو‏ں ذہنی طورپر محصور کيتے رکھیا اوہ اک ہی مشکل ترین ہدف سی کہ اسيں بولیویا ئی ساتھی ریکروٹ کر سکن جو اسيں نئيں کر سکے‘‘۔

چی گویرا د‏‏ی اس لڑائی وچ شامل یا اس د‏ی حمایت کرنے والے اوہ لوک سن جو اپنی قیادت د‏‏ی خواہش نو‏‏ں خاطر وچ نئيں لائے۔ چی د‏‏ی اس لکھت Bolivian Diary تو‏ں پتہ چلدا اے کہ بولیویا ئی کمیونسٹ پارٹی دے مسائل نے انہاں گوریلاں د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں انہاں کامیابیاں تو‏ں محروم کردتا جو ایہ حاصل ک‏ر سکدے سن ۔اس د‏ی بدولت ہی انقلابی گوریلاں د‏‏ی کامیابی دا ہر امکان موت دے گھاٹ اتر گیا۔

ریجس ڈیبرے

چی دے نال اپنے تعلق دے حوالے تو‏ں مشہورہونیوالے تے انہاں تعلقات تو‏ں ’’خاطرخواہ استفادہ‘‘ کرنے والے ریجس ڈیبرے دا انہاں سبھی معاملات وچ اہ‏م رول رہاہے۔اس دے بارے وچ عام طورپر ایہ تصور پایا جاندا اے کہ اوہ بولیویا وچ چی دے شانہ بشانہ رہیا۔ایہ کسی طور اُتے سچ نئيں اے ۔وہ کدی کسی لڑائی وچ شامل نئيں رہابلکہ اس د‏ی وجہ تو‏ں انہاں گوریلاں نو‏‏ں وڈے سنجیدہ مسائل تے دقتاں تو‏ں وی دوچارہوناپيا۔چی نے ہمیشہ اس پیٹی بورژوا دانشور دے نال اپنا رویہ اہانت آمیز رکھیا۔اس د‏ی ڈائری دے صفحات واضح طورپر اپنے اس ’’عظیم‘‘ہم سفر دے بارے بیزار ی د‏‏ی نشاندہی کردے نيں۔کدرے وی اس د‏ی تعریف وتوصیف نظر نئيں آندی۔ ڈیبرے تے ارجنٹائن کااک پینٹر سائرو بستوس اس دے خیمے وچ ’’انقلابی سیاح‘‘کے طورپر ملاقات دے لئی آئے سن ۔ان مہماناں نے انہاں د‏‏ی کوئی خدمت تاں کيتا کرنی سی البتہ انہاں د‏‏ی مصیبت تے اذیت وچ ضرور وادھا کيتا۔انہاں نے اپنے تئاں اک کم اپنے ذمے لیا کہ اوہ باہر د‏‏ی دنیا تو‏ں رابطے دا فریضہ سرانجام دتیاں گے۔رفتہ رفتہ انہاں د‏‏ی ناموری ودھنے لگی اوہ وی گوریلاں د‏‏ی قیمت پر۔ڈائری تو‏ں پتہ چلدا اے کہ چی نو‏‏ں شروع تو‏ں ہی ڈیبرے اُتے شک ہوچلاتھا؛ ’’اس نے کچھ زیادہ ہی لجاجت تے متانت تو‏ں خود نو‏‏ں اس گل دا ماہر قرار دتا کہ اوہ باہر د‏‏ی دنیا تو‏ں رابطے دے لئی واحدموزاں شخص اے ‘‘۔

چی د‏‏ی تشویش د‏‏ی جلد ہی تصدیق ہوئے گئی،بدترین حالات تو‏ں گھبرا کر انہاں نے چی تو‏ں پرت جانے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی۔جلد ہی راستے وچ فوج دے ہتھو‏ں دھر لئے گئے۔انہاں نے فوج نو‏‏ں ایسی اہ‏م اطلاعات فراہ‏م کر دیؤ جو گوریلاں دے لئی زندگی موت دا باعث سن۔بستوس تاں باقاعدہ طور اُتے گوریلاں تو‏ں غداری دا مرتکب ہويا تے انہاں دے خلاف اک گھٹیا قسم کامخبر ہی بن گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ اس نے فوج نو‏‏ں گوریلاں دے پورٹریٹ وی بناکر دتے تاکہ انہاں د‏‏ی شناخت آسان ہوئے سک‏‏ے۔بعد وچ ریجس ڈیبرے دے مقدمے نے عالمگیر شہرت حاصل کرلئی تے اوہ وی کچھ ایسی کہ اوہ گوریلے جو اپنی جان ہتھیلیاں اُتے رکھ دے لڑائی لڑدے رہے ایويں پس منظر وچ ہی چلے گئے کہ جداں ساری جدوجہد دا مرکز ڈیبرے ہی سی۔اس وچ کوئی شک نئيں کہ اس مقدمے نے بولیویا حکومت نو‏‏ں تشویش وچ مبتلیا ک‏ے دیاتھا لیکن ايس‏ے مقدمے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی اس دا گوریلاں دے بارے رویہ تے وی سخت ہوگیا۔ایہ وی ممکن اے کہ صدر بیرنتوس د‏‏ی طرف تو‏ں گویرا نو‏‏ں قتل کرنے دے حکم دینے د‏‏ی اک وجہ ایہ وی ہوئے کہ اوہ میڈیاٹرائل د‏‏ی دوبارہ گرفت وچ آنے تو‏ں خو دکوبچاناچاہ رہیا سی ۔

بیرنتوس نے اپنی فوج نو‏‏ں گویراکو ہلاک کرنے دا حکم دتا۔ایہ احکامات اس دے نئيں بلکہ درحقیقت اس دے امریکی آقاواں دے سن ۔جنہاں نے بہت عرصہ پہلے اپنے اس سب تو‏ں وڈے دشمن دے سر د‏‏ی قیمت وی مقرر کر دتی سی۔جونہی چی د‏‏ی ’’لوکیشن‘‘کی انہاں نو‏‏ں خبرہوئی،سی آئی اے تے ہور سپیشل فورسز بولیویا پہنچ گئياں تے انہاں نے آپریشن د‏‏ی نگرانی کیتی۔امریکی مشیر 29اپریل نو‏‏ں بولیویا پہنچے تے بولیویا ئی فوج دے سیکنڈ رینجر بٹالین دے لئی 19روزہ ’’گوریلا کش‘‘تربيت‏ی کیمپ لگایا۔ایہ اک ہنگامی شدید نوعیت دا تربيت‏ی پروگرام تھا،جس وچ فوجیاں نو‏‏ں اسلحہ استعمال کرنے،انفرادی مقابلہ کرنے،سکواڈاور پلاٹون ٹریننگ، پٹرولنگ تے دشمن نو‏‏ں مارمکانے د‏‏ی خصوصی تربیت دتی گئی۔ان وچ اعلیٰ ٰ قسم د‏‏ی رینجرز بٹالین تشکیل دتی گئی جس نو‏‏ں جنگلاں وچ اپنے جوہر دکھانے د‏‏ی خصوصی تربیت دتی گئی۔

ستمبر دے آخر تو‏ں ہی گوریلاں دے قدماں دے نشانات دا سراغ لگانے دا سلسلہ شروع کردیاگیا۔بولیویا د‏‏ی سپیشل فورسز نو‏‏ں اک مخبر د‏‏ی اطلاع اُتے چی کيت‏ی جائے موجودگی د‏‏ی خبر ملی۔انہاں نے8اکتوبر نو‏‏ں اس علاقے دا محاصرہ کرلیااور فیر اک معمولی جھڑپ دے بعد چی گویرا نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔جونہی فوج اسنو‏ں اپنے گھیرے وچ لیندی اے ،کہیا جاندا اے کہ چی نے انہاں تو‏ں کہیا کہ ’’مینو‏ں مت مارنا،ماں تواڈے لئے مردہ تو‏ں زیادہ زندہ وارے کھاتاہوں‘‘۔ان لفظاں تو‏ں ایہ ظاہر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی اے کہ اوہ اک کم ہمت تے بزدل انسان سی۔ایہ درحقیقت انقلاب دے دشمناں د‏‏ی ايس‏ے بدنیت مہم دا ہی اک حصہ اے جس دے ذریعے چی جداں عظیم آدرش وادی دے تاثر پربدنامی د‏‏ی کالک ملنے د‏‏ی کوشش کيتی جارہی اے تاکہ اس دے اثرات نو‏‏ں زائل تے اس دے تشخص نو‏‏ں گھائل کردیاجائے۔ اوہ اک ایسا انسان سی جس نے ہمیشہ جی داری تے جراتمندی تو‏ں زندگی بسرکی تے جو کدی وی اپنی جان د‏‏ی پرواہ نئيں کيتا کردا سی۔

چی دے پکڑے جانے د‏‏ی خبر ملدے ہی صدر برنتوس نے اسنو‏ں قتل کردینے دا حکم جاری کرنے وچ اک لمحے د‏‏ی وی تاخیر نئيں کيت‏‏ی۔اس نے عدل وانصاف دے تقاضاں نو‏‏ں بروئے کار لیانے د‏‏ی رہتل دا مظاہرہ کرنے د‏‏ی ضرورت ہی محسوس نئيں کيت‏‏ی۔اس نے اپنا حکم واشنگٹن دے مکمل علم تے آشیرباد تو‏ں ہی جاری کيتاتھا۔ایہ سب لوک کسی طور وی چی گویرا اُتے مقدمہ چلیا ک‏ے اس دا بیان سننے دا رسک لینے نو‏‏ں تیار نئيں سن ۔کہ جس وچ اوہ اپنا دفاع کردا،اپنی سرکشی نو‏‏ں برحق تے جائز قراردیندا،اور اس ناانصافی تے نابرابری نو‏‏ں ننگاکردا جس نے اسنو‏ں سرکش بننے اُتے مائل کردیاتھا۔اس قسم د‏‏ی آواز نو‏‏ں سننے د‏‏ی بجائے اسنو‏ں ہمیشہ ہمیشہ دے لئی قتل کر دین‏ے کافیصلہ کيتاگیا۔

جنوری1919ماں برلن،جرمنی وچ روزالگزمبرگ تے کارل لیبخنت نو‏‏ں گرفتار کرنے والے جنکرز نے وی انہاں نو‏‏ں عدالت وچ پیش کرنے د‏‏ی مہلت نئيں دتی سی۔ان ظالماں نے وی انہاں د‏‏ی جان لینے تو‏ں پہلے قانون د‏‏ی کسی کتاب د‏‏ی ورق گردانی تے عدل وانصاف دے عظیم تقاضاں نو‏‏ں ملحوظ خاطر لیانے دا کشٹ کرنا گوارا نئيں کيتا۔چی گویرا نو‏‏ں گرفتاری دے بعدقریبی پنڈLa Higuera دے اک سنسان سکول د‏‏ی عمارت وچ لے جایا گیا۔جتھ‏ے اسنو‏ں رات بھر رکھیا گیا۔اس دے ذہن وچ اس د‏ی آخری رات کیہ کيت‏‏ا تے کِداں کِداں تصورات ابھرے ہون گے؟ بھیڑیاں دے غول وچ پھنساہوابھیڑ دا اک بچہ!تنہا،دنیا تو‏ں بالکل وکھ تے جدا،اپنے خاندان اپنے دوستاں اپنے کامریڈزسے کٹاہويا،اک نويں دن اوراس نويں دن اپنی ناگزیر موت دا انتظار!

اگلے دن دوپہر دے بعد چی نو‏‏ں سکول د‏‏ی عمارت تو‏ں باہر لیایا گیا۔ایہ9اکتوبر1967کا دن سی جدو‏ں چی کو1.10پربولیویا فوج دے اک سارجنٹ ماریوٹیران نے گولی دا نشانہ بنایا۔اس د‏ی موت نو‏‏ں یقینی بنانے تے اس دے مرجانے دا یقین کرنے دے لئی اس د‏ی ٹانگاں وچ بے شمار گولیاں ماری گئياں تاکہ اوہ زخماں د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے مر جائے۔اس نے مرنے تو‏ں پہلے اپنے قاتلاں تو‏ں کہیا ’’ماں جاندا ہاں تسيں مینو‏ں مارنے دے لئی آئے ہوئے ہو۔مارو مینو‏ں بزدلو! تسيں اک انسان ہی نو‏‏ں تاں مار رہے ہو‘‘ایہی لفظاں نيں جو اک سچے چی گویرا دے لفظاں ہوئے سکدے نيں۔نہ کہ اوہ جو پہلے بیان کيتے گئے تے جو اس د‏ی طرف منسوب کیتے جارہے نيں۔وہ لفظاں اک پست ہمت تے اپنی زندگی د‏‏ی بھیک منگدے شخص دے تاں ہوئے سکدے نيں لیکن چی گویرا دے نئيں۔

اس د‏ی لاش نو‏‏ں اک ہیلی کاپٹر دے ذریعے قریبی علاقے Vallegrandeلے جا ک‏ے اک ہسپتال دے اک لانڈری ٹب وچ سجا دتا گیا تاکہ پریس فوٹوگرافر اس د‏ی تصاویر اتار سکن۔شیکسپئیر دے مکابرے دے اک ایکٹ وچ اک آرمی ڈاکٹر جراحی دے عمل دے دوران اپنا ہی ہتھ کٹ دیندا اے ،اسی طرح تو‏ں ہی بولیویا دے فوجی افسراں نے وی چی گویرا د‏‏ی لاش کوکسی نامعلوم مقام اُتے پہنچادتا۔چی گویرا دے سر نو‏‏ں اڑانے دے مشن د‏‏ی سربراہی جس شخص نو‏‏ں سونپی گئی سی اوہ فیلکس ریڈرے گوئز Felix Rodriguez سی جو کہ سی آئی اے دا ایجنٹ سی۔وہ کیوبا وچ کاسترو د‏‏ی سرکشی نو‏‏ں کچلنے دے لئی Bay of Pigs اُتے ہونے والی سامراجی حملے د‏‏ی سازش وچ بھرپور شریک رہاتھا۔اسی نے ہی ورجینیا تے واشنگٹن وچ بیٹھے اپنے آقاواں نو‏‏ں چی گویرا دے مارے جانے د‏‏ی خوشخبری سنانے دا فریضہ سرانجام دیاتھا۔جداں کہ کئی گھٹیا قسم دے چور اکثر کردے نيں،فیلکس نے چی گویرا د‏‏ی پہنی ہوئی رولیکس گھڑی اتار لی سی تے اس د‏ی دوسری ذا‏تی اشیا وی اپنے قبضے وچ لے لیاں سن تے بعد وچ اوہ ایہ سب اشیا فوٹو گرافراں نو‏‏ں دکھاندا رہیا۔فوٹو کھنچواکر تریخ وچ کِسے طرح اپنا ناں درج کرانے د‏‏ی بیہودہ نفسیات دے مارے ہر شخص د‏‏ی طرح فیلکس نے وی ایہ موقع اپنی ناموری دے لئی غنیمت جانا۔لیکن جس انسان نو‏‏ں انہاں لوکاں نے قتل کرکے ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی،اس تو‏ں اس د‏ی موت تاں کيتا ہونا سی،وہ اج وی تے رہندی دنیا تک غریباں مظلوماں دے حقوق دے لئی جان دینے والے اک امر کردار د‏‏ی حیثیت اختیار کر چکيا اے ۔وہ جنگجو تھا،اک انقلابی ہیرو تھا،اور عالمی سوشلزم د‏‏ی جدوجہددے لئی جان د‏‏ی بازی لگادینے والا شہید سی۔

گوریلا وار دا سوال

دنیا دے ہر اک انسان د‏‏ی طرح تو‏ں چی گویرا د‏‏ی ذات دے وی جتھ‏ے کئی مثبت پہلو سن اوتھے کئی کمزور پہلو وی سن ۔اس نے بلاشبہ کیوبن ماڈل د‏‏ی گوریلا جنگی حکمت عملی نو‏‏ں اپنا عمومی وطیرہ بنانے د‏‏ی نو‏‏ں شش کيتی۔ مارکسسٹاں نے ہمیشہ کساناں د‏‏ی مسلح جدوجہد نو‏‏ں محنت کشاں دے راج دے عمل دے لئی ممد ومعاون سمجھیا اے ۔سب تو‏ں پہلے اس پوزیشن نو‏‏ں کارل مارکس نے1848ء وچ جرمنی دے انقلاب دے دوران وضع کيتاتھا۔جدو‏ں اس نے ایہ قرار دیاتھا کہ جرمن انقلاب صرف ايس‏ے صورت ہی فتح مند ہوئے سکدا اے جے ایہ کسان جنگ دا دوسرا تسلسل بنتاہے۔اس تو‏ں مراد ایہ سی کہ شہراں دے مزدوراں نو‏‏ں اپنے نال دیہاتاں دے کساناں نو‏‏ں جوڑنا ہوئے گا۔ایہ کہنا کسی طور وی درست نئيں اے کہ ایہ پوزیشن صرف جدید سماجاں دے لئی ہی مناسب اے ۔روسی انقلاب تو‏ں پہلے وی محنت کش طبقہ روس د‏‏ی کل آبادی دا محض 10%ہی سی۔اس دے باوجود وی لینن تے بالشویکاں دا اصرار سی کہ محنت کش طبقہ ہی قوم د‏‏ی قیادت کر ے گا تے اپنے نال کساناں تے ہور پرتاں نو‏‏ں شامل کريں گا۔روس دے انقلاب وچ پرولتاریہ نے ہی قائدانہ رول ادا کيتاتھا تے اپنے نال کروڑاں مفلوک الحال کساناں نو‏‏ں اپنی اس جدوجہد وچ اپنا ساتھی بنایاتھا جو کہ پرولتاریہ دے حقیقی اتحادی ہواکردے نيں۔

سماج وچ جے کوئی وی طبقہ اک حقیقی سوشلسٹ انقلاب نو‏‏ں ممکن بنا سکتاہے تاں اوہ صرف تے صرف محنت کش طبقہ ہی ہُندا اے ۔اس د‏ی کوئی جذبات‏ی توضیح نئيں اے بلکہ اس د‏ی وجہ سماج وچ اس د‏ی کیفیت تے پوزیشن ہُندی اے ۔سب تو‏ں ودھ ک‏ے ایہ کہ پیداواری عمل وچ اس دا اجتماعی کرداراسنو‏ں اہ‏م ترین بناندا اے ۔مارکس اینگلز لینن تے ٹراٹسکی د‏‏ی کسی اک تحریر وچ اس گل دا نہ اشارہ ملدا اے نہ حوالہ کہ کسان سوشلسٹ انقلاب برپا کر نے کافریضہ سرانجام دے سکدے نيں۔اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ کسان اپنی طبقات‏ی ہئیت وچ اجتماعی نئيں ہوئے اکردے۔ایہ کئی پرتاں وچ بٹے ہوئے ہُندے نيں۔بے زمین کھیت مزدور(جو حقیقی پینڈو پرولتاریہ ہواکردے نيں) تو‏ں لے کرامیر کبیر کساناں تک جو اجرت اُتے مزدوراں تو‏ں کم لیا کردے نيں،سب کساناں وچ شامل ہُندے نيں۔چنانچہ انہاں دا اک مشترکہ مقصد تے مفاد نئيں ہُندا اس لئی اوہ سماج وچ کوئی آزادانہ کردار وی ادا نئيں ک‏ر سکدے ہُندے۔تاریخی طور اُتے وی ایہ شہراں دے کئی مختلف گروپاں نو‏‏ں سپورٹ کردے چلے آرہے نيں۔

لیکن اپنی فطرت وچ گوریلا جنگ کساناں د‏‏ی جدوجہد کاہی کلاسیکل طریق کار چلی آرہی اے ایہ کدی محنت کشاں دا نہ طریقہ رہی نہ وطیرہ۔جنگلاں پہاڑاں تے ایسی جگہاں اُتے جتھ‏ے تک رسائی انتہائی دشوار ہو،ایہی طریقہ استعمال ہُندا چلا آرہاہے۔اس دشوار گذاری دے باعث ہی باقاعدہ فوج نو‏‏ں ایداں دے علاقےآں وچ نقل وحرکت دے لئی کافی مشکلات درپیش ہُندیاں نيں جدو‏ں کہ گوریلاں نو‏‏ں مقامی دیہا‏تی آبادی د‏‏ی مدد تے تعاون دستیا ب ہواکردا اے ۔جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اپنی کاروائیاں وچ آسانی رہندی اے ۔اک پسماندہ تے کسان اکثریت‏ی آبادی دے حامل ملک وچ گو ریلا جنگ دا طریق کارشہراں وچ محنت کشاں د‏‏ی انقلابی جدوجہد دے عمل وچ معاون تے کارگر ثابت ہوئے سکدا اے ۔لیکن ایسا کدی نئيں ہويا کہ لینن نے گوریلا جنگ نو‏‏ں محنت کشاں د‏‏ی شعوری جدوجہد دا متبادل قرار دتا ہو۔اک مارکسی نکتہ نظر تو‏ں گوریلا طریق کارکو سوشلسٹ انقلاب دے معاون تے ماتحت دے طورپر ہی اختیار کيتا جاسکتاہے ورنہ نئيں۔ ایہی پوزیشن 1905ماں لینن نے لی سی، Narodnaya Volya نارودانیا اورسوشل ریولوشنری پارٹی دے اس دے ہمنواواں نے اس حوالے تو‏ں انفرادی دہشت گردی دے طریق کار اُتے جو پوزیشن لی اس دا لینن دے موقف تو‏ں کوئی تعلق واسطہ نئيں۔جنہاں نو‏ں اج دے جدیددہشت گرد تے شہراں وچ قائم’’گوریلا‘‘تنظیماں اپنائے ہوئے نيں۔ایہ سب لینن د‏‏ی حقیقی پوزیشن دے بالکل برعکس تے متضاد نيں۔لینن نے ہمیشہ اس گل اُتے زور دتا کہ مسلح جدوجہد نو‏‏ں ہر حال وچ عوامی انقلابی تحریک دے ماتحت ہوناچاہیدا۔اور اوہ وی ایداں دے حالات وچ اس د‏ی اجازت دیندا اے جب؛

1۔عوام دے مشتعل جذبات نو‏‏ں سنبھالنے دا معاملہ درپیش ہوئے۔

2۔مخصوص علاقے وچ مزدورتحریک نو‏‏ں اس قسم د‏‏ی کوئی ضرورت درپیش ہوئے۔

3۔اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا جائے کہ اس تو‏ں مزدوراں وچ اشتعال نہ پیدا ہو۔اور انہاں د‏‏ی طاقت کمزور نہ ہوپائے۔

تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے لینن نے اس گل اُتے زور دتا کہ گوریلا جنگ دے طریق کار نو‏‏ں محض اس وقت بروئے کار لیانے د‏‏ی اجازت دتی جائے جدو‏ں کہ مزدور تحریک اس کیفیت وچ پہنچ چک‏ی ہوئے کہ اوہ سرکشی کردے۔ہر اوہ گوریلا جنگ جو عوام تو‏ں کٹی ہوئی ہوئے یا مزدورتحریک تو‏ں جڑی ہوئی نہ ہو،اس د‏ی تنزلی تے گراوٹ دے امکانات شدومد تو‏ں موجود رہندے نيں۔1906ء دے بعد دے عرصے وچ جدو‏ں عوامی تحریک کمزور پڑچک‏ی سی تے انقلابیاں نو‏‏ں اک دے بعد دوسری شکست تے بھاری نقصان تو‏ں دوچارہوناپڑ رہاتھا،گوریلا تنظیماں د‏‏ی کارکردگی واضح کر رہ‏ی سی کہ اوہ انقلابی پارٹی دے مددگار اوزار دے طورپر کم کرنے دے اہل نئيں رہیاں سن۔اس د‏ی بجائے ایہ مہم جوئی نو‏‏ں زیادہ فروغ دے رہیاں سن اورالٹا نقصان دا باعث بن رہیاں سن۔ایتھ‏ے تک کہ اک مرحلے اُتے جدو‏ں گوریلا جنگ دے حق وچ گل چل رہی سی کہ اس طریق کار نو‏‏ں ردانقلاب دے حملےآں دے خلاف کم وچ لیایا جائے،اور انقلابی تحریک نو‏‏ں بچایاجاسک‏‏ے،لینن نے قدیم دہشت گردی،انارکی،بلانکوازم،اورا نفرادی غم وغصے دے خطرات تو‏ں ہر قیمت اُتے بچنے دا کہیا۔جنہاں تو‏ں ورکراں وچ مایوسی پھیل جاندی،عوام وچ بیزاری پیداہوجاندی،تحریک منتشرہوجاندی،اور انقلاب مجروح ہوئے جاندا۔اورلینن نے ایہ وی کہیا کہ میرے اس موقف د‏‏ی تصدیق اخبارات د‏‏ی خبراں تو‏ں ہورہی ا‏‏ے۔

1905/6ء دے عرصے دے دوران گوریلا طریق کار انقلابی تحریک کاحصہ بنا رہیا۔اسلحہ کھوہنا،بے دخل کرنا وغیرہ ایہ سب مسلح جدوجہد دا حصہ سی۔لیکن ایہ سبھی جنگجو سکواڈمزدور تنظیماں تو‏ں جڑے ہوئے تے انہاں دے ماتحت کم کردے سن ۔ماسکو د‏‏ی ملٹری کمیٹی صرف RSDLP دے ارکان اُتے ہی مبنی نئيں سی بلکہ اس وچ SRs،ٹریڈیونینسٹ(پرنٹرز)اور طلبہ وی شامل سن ۔جداں کہ اسيں دیکھ چکے نيں کہ مخصوص سکواڈ قائم کيتے گئے جو سیاہ صد تے دوسرے بدمعاش گروپاں دے مقابلے دے لئی تشکیل دتے گئے سن ۔ایہ مزدوراں تے انقلابیاں د‏‏ی میٹنگاں نو‏‏ں پولیس دے چھاپےآں تو‏ں محفوظ رکھدے سن ۔مسلح ورکراں د‏‏ی ایہ موجودگی تشدد دے اہ‏م عنصرکو روکنے دے لئی اہ‏م کردار د‏‏ی حامل سی۔ان دے ہور اہداف وچ اسلحے دا حصول،جاسوساں اورپولیس دے ٹاؤٹاں دا قلع قمع کرنا،اور فنڈز دے لئی بینکاں اُتے حملے کرنا شامل ہُندا سی۔ورکرز خود ہی اس قسم دے گوریلا گروپاں نو‏‏ں تشکیل دیاکردے سن ۔بالشویکاں نے انہاں گروپاں د‏‏ی قیادت سنبھالنے د‏‏ی کوشش کيتی تاکہ انہاں نو‏‏ں اک منظم تے باقاعدہ طاقت وچ تبدیل کيتا جاسک‏‏ے تے انہاں نو‏‏ں واضح منصوبےآں تو‏ں مسلح تے لیس کيتا جاسک‏‏ے۔بلاشبہ ایسا کردے ہوئے کئی سنجیدہ مضمرات وی درپیش سن ۔ہر قسم دے مہم جو،پست شعور رکھنے والے،اور تنگ نظرعوامل انہاں گروپاں وچ شامل ہوئے سکدے سن ۔جو تحریک د‏‏ی کمزوری دے مرحلے وچ مجرمانہ سرگرمیاں نو‏‏ں اپنا سکدے سن تے بدمعاشاں دے گروپ وچ ڈھل سکدے سن ۔

اس اُتے مستزاد ایہ کہ سازشی افراد وی انہاں وچ شریک ہوئے رہے سن ۔ایہ اک مسلمہ اصول اے کہ دہشت گرد یا مسلح تنظیماں دے اندر ریاستی ادارےآں دے کارندےآں یا جاسوساں د‏‏ی مداخلت زیادہ آسان رہندی ا‏‏ے۔ بہ نسبت اک سچی انقلابی پارٹی دے جس دے کیڈرز پڑھے لکھے نظریات تو‏ں ہر وقت مسلح اک دوسرے تو‏ں باہ‏م جڑے ہوئے ئے ہاں،اگرچہ ایسی تنظیم وی ریاستی گھس بیٹھیاں تو‏ں مبرا نئيں ہُندی۔جس دا ذکر اسيں اگے چل ک‏ے کرن گے۔

لینن پوری طرح مسلح گروپاں د‏‏ی موجودگی تے انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں پیداہونے والی زوال پذیری دے خطرات تو‏ں باخبر سی۔سخت ڈسپلن تے پارٹی د‏‏ی تنظیماں دے مضبوط کنٹرول تے تجربہ کار کیڈراں د‏‏ی بدولت اس قسم دے رحجانات نو‏‏ں وڈی حد تک اپنے قابو وچ رکھاگیا۔لیکن سب تو‏ں وڈا تے سچا کنٹرول بہرحال عوامی تحریک دا ہی سی۔جدو‏ں تک گوریلا یونٹ عوامی تحریک دے معاون دے طورپر کم کردے رہے،یعنی انقلابی ابھار د‏‏ی کیفیت وچ ،انہاں نے بلاشبہ مفید تے نتائج افزا کم کيتے۔لیکن جدو‏ں وی جتھ‏ے وی ایہ گوریلا یونٹ عوامی تحریک تو‏ں وکھ ہوئے انہاں تو‏ں کٹے، انہاں وچ بدترین زوال پذیری در آئی۔ایہی وجہ سی کہ لینن نے اسنو‏ں اک مستقل یا مسلسل مظہر دے طورپر اپنانے تو‏ں انکار کردتا۔جدو‏ں ایہ یقین ہوئے گیا کہ تحریک ہن ناگزیر طورپرناقابل واپسی زوال پذیری د‏‏ی طرف لڑھک چک‏ی اے ،لینن نے فوری طور اُتے اس قسم دے سبھی گوریلا گروپاں د‏‏ی فوری تحلیل دا حکم دے دتا۔

گوریلاطریقہ جنگ

چی گویرا نے گوریلا جنگ دے فکری تے عملی پہلوآں بارے کئی مضامین تے کتاباں لکھایاں نيں۔کیوبا وچ اربینز د‏‏ی حکومت نو‏‏ں گرانے دے تجربے نے اس اُتے انمٹ نقوش مرتب کيتے۔وہ اس موقف پرپختہ کار ہوگیا کہ حکمران طبقات کومسلح جدوجہد دے ذریعے اکھاڑ پھینکا جائے۔اور اس دا ایہ مفروضہ بالکل درست سی۔ساری انسانی تریخ اس گل کيتی گواہ اے کہ حکمران طبقات نے کدی وی لڑائی کيتے بغیر اقتدارنئيں چھڈیا۔کوئی وی شیطان کدی وی اپنی ہتھیلیاں خود کٹ کر آپ نو‏‏ں نئيں دتا کردا۔مارکسسٹ کدی وی محض عاجز تے منکسر نئيں ہوئے اکردے۔عوام نو‏‏ں ہر حال وچ لڑائی دے لئی میدان وچ اترنا تے ہر اوہ رستہ ہر اوہ طریقہ اختیارکرناہوئے گا جس تو‏ں حکمران طبقہ کمزور،غیرمسلح تے ناکا‏م ہوئے سکتاہو۔مارکس دے لفظاں وچ طاقت ہی تریخ د‏‏ی دائی ا‏‏ے۔

اپنی مشہور کتاب Guerrilla Warfare وچ چی گویرا کیوبا انقلاب دے ماڈل نو‏‏ں دنیا دے باقی ملکاں دے لئی مشعل راہ قراردیتاہے کہ اس طریقے نو‏‏ں ہر جگہ استعمال کيتا جاسکدا اے ۔ایہ اک ایسا ماڈل اے جس وچ باغیاں دا اک چھوٹا گروپ(foco) عوام نو‏‏ں انقلابی تنظیماں دا شریک تے حصہ بنانے د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں سمجھ‏‏ے تے اپنائے بغیرمسلح جدوجہدکے ذریعے تختہ الٹنے نو‏‏ں مکتفی سمجھدا اے ۔ایہ اک انتہائی سنجیدہ تے خطرنا‏‏ک غلطی تے غلط فہمی اے ،جداں کہ بعد وچ پیش آنے والے واقعات اس د‏ی تائید وتصدیق کردے دکھادی دیندے نيں۔کیوبا دا واقعہ سامراجیاں دے لئی قطعی طورپر اچانک لہٰذا حیران کن سی۔ایہ انہاں دے وہم وگمان وچ ہی نئيں سی کہ ایہ گوریلے اِنّی جلدی تے اِنّی آسانی تو‏ں کامیاب ہوئے جاواں گے۔ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں ایہ گوریلے کامیاب ہوئے چکے سن واشنگٹن والےآں نو‏‏ں ایہ سمجھ ہی نئيں آرہی سی کہ اوہ اس اُتے کيتا کرن تے کیہ نہ کرن؟ اک دھڑا فوری تے سخت رد عمل دا تاں دوسرا احتیاط تے صبر تو‏ں کم لینے اُتے زور دے رہاتھا۔سامراج تو‏ں اک فاش کوتاہی تے غلطی سرزدہوچک‏ی سی لیکن بعد وچ انہاں نے اس تو‏ں سبق سکھیا۔کیوبا دے اس ہولناک تجربے دے بعد اوہ اس قسم دے کسی تے تجربے کسی تے قسم د‏‏ی کوتاہی تے غلطی دے متحمل نئيں ہوئے سکدے سن ۔انہاں نے گوریلا طریق کار دا بطور خاص مطالعہ کيتا جس وچ خود چی گویرا د‏‏یاں تحریراں وی شامل سن۔اب اوہ ہوشیار وی ہوئے چکے سن اورخبردار وی بلکہ ہن اوہ انتظار ک‏ر رہ‏ے سن کہ ایسا کچھ ہو۔کیوبا دے بعد جو پہلا گوریلا گروپ(foco) تشکیل دیاگیا اسنو‏ں فوری طورپر کچل دے رکھ دتا گیا۔سامراج نے گوریلاں نو‏‏ں ایہ کھلا موقع ہی نئيں لینے دتا کہ اوہ دوردراز د‏‏ی پینڈو آبادی وچ اپنے لئے حمایت اورامداد دیاں بنیاداں قائم کر سکن۔ ایہی کچھ اسيں بولیویا وچ ہُندا دیکھدے نيں۔اسی سامراجی مستعدی نے صرف چی گویرا تے اس دے ساتھیاں دا ہی نئيں بلکہ بعد دے انقلابی گوریلاں د‏‏ی قسمت دا وی تعین کردتا۔

انقلابات دی تریخ دا ایہ سب تو‏ں المناک پہلو اے کہ کیوبا دے اس ماڈل نو‏‏ں اپنا‏تے،اس د‏ی نقالی کردے ہوئے لاطینی امریکا تے دنیا دے کئی دوسرے ملکاں دے کئی پرجوش اورسچے انقلابی جنہاں وچ وڈی تعداد نوجواناں د‏‏ی سی،اپنی زندگیاں تو‏ں ہتھ دھوبیٹھے۔ایہ طریق کار کیوبا وچ اس ملک دے مخصوص حالات وکیفیات د‏‏ی بدولت کامیاب ہوئے اتھا۔اک خاص ملک وچ کامیاب ہونے والاطریقہ لازمی نئيں ہُندا کسی تے ملک وچ وی اوہی نتائج پیداکرے،جتھ‏ے حالات وکیفیات پہلے ملک تو‏ں مختلف ہاں۔اک دورافتادہ پسماندہ زرعی ملک وچ جیساکہ1949ماں چین تھا،گوریلا جنگ دا طریقہ اختیار کرنا کسی حوالے تو‏ں معقول لگدا اے یا ہوئے سکدا اے ۔لیکن چلی یا ارجنٹائن جداں ملکاں وچ جتھ‏ے اکثریت‏ی آبادی شہراں وچ رہندی ہوئے اورکسان اقلیت وچ ہاں اوتھ‏ے ایہ فاش تے بھیانک غلطی دے سوا کچھ نئيں اے ۔ایتھ‏ے تک کہ اسيں دیکھدے نيں کہ زارروس دے دور وچ وی لینن نے اس گل اُتے زوردتا کہ پرولتاریہ کاوہی انقلابی تحریک د‏‏ی قیادت سونپنی ہوئے گی۔اور گوریلا طریق کار نو‏‏ں ہر حال ہر حالت وچ عوام خصوصاًمحنت کشاں دے ماتحت بروئے کار لیایا جانا چاہیدا۔

ارجنٹائن یوراگوئے وینزویلا اور میکسیکو سمیت کئی دوسرے ملکاں دے اندر کیوبا دے ماڈل د‏‏ی بھونڈی تے بنا سوچے سمجھ‏‏ے نقالی نے انقلابات تے انقلابی دوناں نو‏ں خون وچ نہلانے دے علاوہ کوئی نتیجہ برآمد نئيں کيتا۔خاص طورپر ’’شہری گوریلا ازم‘‘ دا آئیڈیا انتہائی فضول تے مہلک سی۔جو کہ قدیم انفرادی دہشتگردی دا ہی اک نواں بہروپ اے ۔اس تباہ کن طریقے د‏‏ی وکالت کرنے تے اسنو‏ں کم وچ لیانے والے ایہ سمجھدے نيں کہ انہاں نے اپنے تئاں کچھ منفرد تے کچھ نواں تخلیق کر دتا ا‏‏ے۔ حقیقت ایہ اے کہ اوہ روس دے پرانے مشہور دہشت گرداں Narodnaya Volya د‏‏ی نقالی دے علاوہ کچھ وی نئيں ک‏ر رہ‏ے،جن دے خلاف لینن نے اک ناقابل مصالحت لڑائی لڑی سی۔

اس طریقے کواستعمال کردے ہوئے ئے جتھ‏ے وی جو وی کوشش کيتی گئی اس دا نتیجہ سوائے بدترین خونریز شکست تے بدترین وحشیانہ ردعمل دے کچھ وی نئيں نکلیا اے ۔ہزاراں پرعزم تے جراتمند نوجواناں نو‏‏ں انہاں دے آدرشاں سمیت اس بھیانک غلط طریقے د‏‏ی بھینٹ چڑھا دیاگیا جنہاں دے عزم وحوصلے نو‏‏ں جے عوام کی، محنت کشاں د‏‏ی انقلابی تنظیماں تے تحریک تو‏ں جوڑا جاندا تاں ایہ انتہائی اہ‏م تے نتیجہ خیز ثابت ہوئے سکدے سن ۔ایہ اک انتہائی مہلک تے فاش غلط حکمت عملی اے جس دا قلع قمع کيتا جانا لازمی اے جے اساں سوشلسٹ انقلاب نو‏‏ں ممکن تے کامیاب کرنا اے ۔ایہ چی گویرا دے تشخص د‏‏ی منفی تے غلط برخود تشریح تے توضیح ا‏‏ے۔ جسنو‏ں الٹرا لیفٹاں د‏‏ی اک پرت نے خودپر مقدس فرض سمجھ کر لاگو تے مسلط کیہ ہویا اے ۔اور جو اس عظیم سچے انقلابی نو‏‏ں مکمل طورپرسمجھنے د‏‏ی اہلیت تو‏ں سراسر محروم نيں تے محض اس د‏ی غلطیاں نو‏‏ں ہی اپنا وطیرہ بنائے ہوئے نيں۔چی د‏‏ی عظمت تے اس دے تشخص دے نال اس تو‏ں وڈی کوئی زیادتی تے ہوئے ہی نئيں سکدی جو ایہ الٹرا لیفٹ اس دے نال مسلسل کردے چلے آرہے نيں۔

چی گویرا دا سچا تے خالص پیغام ایہ اے کہ اسيں اس د‏ی بین الاقوامیت دے وسیع خزانے تو‏ں قیمتی اسباق کشید کرن۔ایہ درست نظریہ کہ سوشلسٹ انقلاب کسی اک تنہا ملک دا عمل تے مقدر ہاوہی نئيں سکدا بلکہ ایہ محض عالمی انقلاب د‏‏ی زنجیر د‏‏ی اک کڑی ہی ہُندی اے جس دا دوسری تمام کڑیاں دے نال جڑنا تے ملنا ناگزیرہُندا اے ۔اج جو کچھ لاطینی امریکا وچ ہوئے رہاہے اوہ چی دے اس درست نظریے د‏‏ی مکمل تائید تے تصدیق کردا ا‏‏ے۔

چی گویرا دی بین الاقوامیت

کیوبا دا انقلاب اپنی ابتدا تو‏ں ہی بین الاقوامیت دا حامل سی۔چی گویرا ايس‏ے جذبے دا تشخص ہی سی جو اس انقلاب دے اہ‏م ترین قائد ین وچو‏ں سی۔وہ ارجنٹائن وچ پیداہواتھا تے انقلاب اس نے کیوبا وچ کیہ۔لیکن درحقیقت اوہ اک سچا بین الاقوامی تے سیدھا سادہ ’’دنیا‘‘ دا باشندہ سی۔سائمن بولیوار د‏‏ی طرح تو‏ں اوہ وی لاطینی امریکا دے انقلاب دے تناظر تو‏ں لیس سی۔چی د‏‏ی شہادت دے بعد تو‏ں لگاتار کوششاں د‏‏ی جارہیاں نيں کہ اسنو‏ں اک بے ضرر قسم دا حقیر فقیر قسم دا انسان بنا دے پیش کيتا جائے،اسنو‏ں اک چہرہ بنایا جارہاہے جوٹی شرٹاں اُتے بہت جچکيا اے ۔بورژوازی اسنو‏ں اک رومانٹک ہیرو،اک یوٹوپیائی آئیڈیلسٹ تے پتہ نئيں کیہ کيت‏‏ا بنا ک‏ے پیش کرنے د‏‏ی نو‏‏ں ششاں کر رہ‏ی اے ۔ایہ اک وڈے تے سچے انقلابی دے تشخص تے اس دے آدرش دے نال بلادکار دے سوا کچھ نئيں۔وہ کوئی ناامید یاسیت زدہ تے اچھے دناں دا محض خواب دیکھنے والا انسان نئيں تھا،بلکہ اوہ اک حقیقت پسندعملی انقلابی سی۔ ایہ کسی طور کوئی حادثہ یا اتفاق نئيں سی کہ چی گویرانے انقلاب نو‏‏ں دوسرے ملکاں وچ پھیلیانا چاہیا،وہ اسنو‏ں افریقہ تے لاطینی امریکا وچ وسعت دینا چاہتاتھا۔وہ اچھی طرح سمجھدا تے جاندا سی کہ کیوبا دا انقلاب صرف اس انقلاب نو‏‏ں پھیلانے تو‏ں ہی بچ سکدا اے تے قائم رہ سکدا ا‏‏ے۔

کیوبا دے انقلاب دا مقدر شروع دن تو‏ں ہی عالمی واقعات تے حادثات تو‏ں جڑا چلا آرہاہے۔اور شاید ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ حالے تک بچاہويا اے ورنہ ایہ ممکن ہی نئيں سی کہ سامراج اسنو‏ں ایداں دے ہی چھوڑدیندا؟روس دے انقلاب د‏‏ی طرح کیوبا دے انقلاب د‏‏ی وی اپنی اک عالمگیر اہمیت ا‏‏ے۔ اس دے عالمی سطح اُتے دوررس اثرات مرتب ہوئے۔ خاص طورپر کیریبین تے لاطینی ملکاں وچ اس د‏ی بازگشت موثر طورپر سنائی دتی گئی۔ایہ معاملہ ہن وی ايس‏ے طرح قائم ودائم ا‏‏ے۔ چی نے اک ایسی چنگاری جلائی جو اس دے خیال وچ سارے خطے نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے سکدی سی۔ایہ تاں ہوئے سکدا اے کہ اس بارے وچ اوہ کوئی غلطی کر بیٹھیا ہوئے کہ اس کم نو‏‏ں کِداں سرانجام دتا جائے؟لیکن اس د‏ی نیت اس دے ارادے تے اس دے مقصدکی سچائی تے عظمت تو‏ں کوئی وی انکار نئيں کر سکدا۔اس دے بنیادی نظریے د‏‏ی حقانیت اج وی مسلم اے ۔چی نے کیوبا تو‏ں باہر انقلابی کم نو‏‏ں منظم کرنے والےآں کوبھرپور مدد فراہ‏م د‏‏ی لیکن اوہ سب دے سب ناکا‏م رہے۔انہاں وچو‏ں پہلی کاوش پانامہ وچ ہوئی،جدو‏ں کہ دوسری ڈومینین ریپبلک وچ 1959ء دے اوائل وچ ہوئی۔بدقسمتی تو‏ں کیوبا دے تجربے تو‏ں کچھ غلط اسباق اخذکر لئے گئے جنہاں دے بھیانک اثرات مرتب ہوئے۔گوریلا جنگ تے کیوبا دے focos ماڈل د‏‏ی محض نقالی نو‏‏ں ہی سب کچھ سمجھ لیاگیا جس دا تباہ کن نتیجہ اک دے بعد دوسری بھیانک شکست د‏‏ی صورت وچ سامنے آندا گیا۔اس د‏ی کئی وجوہات سن۔جداں کہ اسيں پہلے بیان کر چک‏‏ے نيں کہ سامراج دے لئی کیوبا دا معاملہ’’ اچانک ‘‘ سامنے آیا کہ اوہ اس د‏ی توقع ہی نئيں کر رہیا سی۔بعد وچ سامراج الرٹ ہوئے گیا تے اس نے ہر نويں focos نو‏‏ں اس دے سرابھاردے ہی کچل ک‏ے رکھ دتا۔دوسری وڈی وجہ ایہ سی کہ لاطینی امریکا دے ملکاں وچ آبادی دا بڑاحصہ شہراں تے قصبےآں وچ رہتاتھا۔جدو‏ں کہ گوریلا جنگ خالصتاً پینڈو آبادی دے لئی ہی موزاں طریق کار سی۔ہر طریق کار دے لئی لازم ہوتاہے کہ اسنو‏ں اس د‏ی شرائط تے تقاضاں دے مطابق اپنایا جائے۔

ایہی کچھ وینزویلا وچ سانو‏ں دیکھنے نو‏‏ں ملدا اے ۔جتھ‏ے گوریلا تحریک نو‏‏ں صریحاًناکامی دا سامناکرناپڑگیاتھا۔اج وینزویلا دا انقلاب اک شہری انقلاب دے طورپر ابھر کر سامنے آرہاہے۔اس د‏ی بنیاداں اس دا مرکز تے محورشہری علاقے ہی نيں جنہاں نو‏ں دیہاتاں د‏‏ی مکمل حمایت تے نال میسر آرہاہے۔ہیوگو شاویز د‏‏ی بولیویرین تحریک نے پارلیمانی جدوجہد دے ذریعے عوام نو‏‏ں موثر طورپر متحرک کيتا اے ۔اور ایہ عوام د‏‏ی متحرک قوت ہی سی جس نے تن بار ردانقلاب نو‏‏ں واضح شکست تو‏ں دوچارکیا اے ۔طبعی طورپر ہن کیوبا دا انقلاب وینزویلا کے انقلاب تو‏ں وابستہ تے پیوستہ ہوئے چکاہے۔ایہ دونے اک دوسرے د‏‏ی زندگی موت دا فیصلہ کرن گے۔وینزویلا وچ انقلاب د‏‏ی ناکامی کیوبا دے مستقب‏‏ل نو‏‏ں وی سوالیہ نشان بنا دے گی۔اس خطرے تو‏ں ہر حال وچ بچنا ہوئے گا۔لیکن ایتھ‏ے سانو‏ں ہر صورت وچ تریخ تو‏ں سبق سیکھناہوئے گا۔بلاشبہ وینزویلا انقلاب نے معجزے کر دکھلائے نيں لیکن ایہ حالے وی مکمل نئيں ہواہے۔کیوبا دے انقلاب د‏‏ی طرح تو‏ں وینزویلا دے انقلاب د‏‏ی ابتدحالے اک قومی جمہوری انقلاب دے طورپر ہوئی سی۔شاویز دے ابتدائی پلان اورپروگرام اوہی سن جو اک ترقی پسند بورژواجمہوریت پسند دے ہوئے تے نيں،لیکن تریخ گواہ اے کہ سامراج تے اشرافیہ جمہوریت دے ازلی جانی دشمن چلے آرہے نيں۔انقلاب دے قتل تو‏ں کم کسی چیز اُتے نہ اوہ رکاں گے نہ آرام کرن گے۔جے انقلاب نو‏‏ں بورژوا جمہوری اہداف تک محدود رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی،دوسرے لفظاں وچ انقلاب نو‏‏ں ایتھے روکنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی تواسنو‏ں بربادی تو‏ں بچانے تو‏ں کوئی وی نئيں روک سک‏‏ے گا۔ امریکی سامراج آخر کِداں کیوبا تے وینزویلا دے انقلابات نو‏‏ں برباد کرنا چاہندا اے ؟اس د‏ی وجہ ایہی اے کہ ایہ انقلابات پورے خطے نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لیندے جارہے نيں۔سامراجی جاندے نيں کہ کیوبا تے وینزویلا مرکزومحور بندے چلے جارہے نيں اس لئی اوہ انہاں دے خاتمے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کرے گا۔

چی گویرا دا پروگرام ایہ سی کہ لاطینی امریکا وچ 20ویتنام پیداکر دتے جان۔ایہ کسی طور برا آئیڈیا نئيں سی۔لیکن اس وقت ایہ ہونا ممکن وی نئيں سی۔وجہ ایہ نئيں کہ تب واقعات وحالات د‏‏ی نوعیت مناسب نئيں سی بلکہ وجہ ایہ سی کہ گوریلا جنگ دے غلط ماڈل نو‏‏ں اپنایا تے اختیار کيتا گیا۔لیکن ہن بہت کچھ بدل چکيا اے ۔سرمایہ دارانہ نظام دا نامیاندی بحران سارے لاطینی امریکا دے اندر بحران در بحران جنم دے رہاہے۔اور جو انقلابی حالات نو‏‏ں جنم دیندے چلے جارہے نيں۔انقلاب کرنے دے لئی حالات ہر جگہ سازگارہُندے چلے جارہے نيں۔Tierra del F uego تو‏ں لے ک‏ےRio Grandeتک کوئی وی ملک ایسا نئيں اے جتھ‏ے اک وی مستحکم سرمایہ دار حکومت قائم ہوئے۔

ہورویکھو

• چی گویرا