چلاس دے وسطی حجری آثار
چلاس جو اک شہر دا ناں اے قدیم زمانے وچ پورے ضع دا ناں سی ۔ اک چٹان اُتے چھیويں صدی عیسوی وچ اس دا ناں ’ شیلا واندا ‘ ملیا اے۔ جس دے سنسکرت وچ معنی چٹاناں دا علاقہ دے نيں۔ ایہ دریائے سندھ دے نال آباد اے۔ دریائے سندھ وچ ہاں چھوٹے ندی نالاں دے نال حجری انسان دے آثار ملے نيں۔ ایہ جتنی وی کندہ کاری کيتی گئی اے، پتھر دے وڈے وڈے تودےآں اُتے کيتی گئی اے ۔
یہ آثار تقریباً ویہہ تصویراں دی شکل وچ وسطی حجری انسان دے نيں۔ جدوں کہ بعد دے دور دی ڈیڑھ سو توں ودھ تصویراں نيں۔ اوہ پتھر دے وڈے وڈے تودےآں اُتے کيتی گئی اے۔ ایہ قوی ہیکل تودے اکثر و بیشتر اپنے مخصوص ماحول وچ پائے مخصوص ماحول وچ پائے گئے نيں۔ مثلاً ایسی جگہ رکھے گئے نيں کہ جتھے اک دائرے وچ سنگریزے جمع کیتے گئے نيں تے انہاں دے اُتے یا برابر وچ اس تودے نوں جمادتا گیا اے یا قدرتی طور اُتے طور اُتے اوتھے اے۔ بعض جگہ ایہ چجا سا بنا اے۔ جس دے تھلے پناہ لی جاسکدی اے۔ ڈاکڑ دانی دا خیال اے کہ یا تاں ایہ قبراں سن تے اس دے تھلے مردے دفن کیتے جاندے سن یا گھٹ توں گھٹ انہاں چجاں دی آڑ وچ مرداں نوں کھلا رکھ دتے جاندے ہون گے یا ایہ وی ہو سکدا اے کہ لوک ایتھے عارضی قیام کردے ہون گے۔ اُتے جدوں تک ایتھے کھدائیاں نئيں ہُندی اے تے کوئی ثبوت ملنے اُتے حتمی رائے قائم نئيں کيتی جاسکدی اے ۔
وسطی حجری دور دی تصویراں اک ہی ٹیکنک یعنی وڈی کہری کھڈی ہوئی ہوئیاں نيں تے مرور ایام توں انہاں اُتے سیاہی چڑھ چکی اے یا انہاں اُتے سبز کائی جم چکی اے۔ بعد دی تصوریراں دی کندہ تصوراں ایادہ موٹی لکیرں نيں ۔
تریخ تاں پہلے وچ وسطی حجری انسان دی بنائی ہوئی ایہ تصویراں جو اس نے کسی نوک دار اوزار توں بنائی نيں۔ ایہ اک طرف حقیقت پسندانہ تے مشاہدے دی گہرائی نوں ثابت کردیاں نيں تے دوسری طر انہاں وچ تخیل دی رنگ آمیزی وی نظر آندیاں نيں۔ بشتر تصویراں دو مضوعات جانور تے انسان اُتے نيں۔ بشتر تصویراں وچ شکار نوں موضع بنایا گیا اے۔ اس دے سماجی زندگی دی وی ترجمانی کيتی گئی اے۔ جانوراں دی تصویراں زیادہ حقیقت پسندانہ نيں تے انہاں نوں کسی نہ کسی حرکت دی حالت وچ دیکھایا گیا اے۔ البتہ انسانی شکلاں صرف خاکہ دی حد تک نيں تے زیادہ پھرپور تاثر پیدا نہں کرسکن۔ چاں کہ اکثر و بشتر تصویراں دا موضع شکار اے تے انہاں تصویراں وچ کدرے وی زراعت دی نمائندگی نئيں اے۔ اس لئی کہیا جاسکدا اے کہ انہاں دا بیشتر ذریعہ معاش شکار سی ۔
ایتھے انسان دے بنائی ہوئے اوزار دے علاوہ کوئی تے چیز دستیاب نئيں ہوئی اے۔ اس طرح پورے علاقے وچ کسی غار توں انسان دی رہائش دے کوئی آثار نئيں ملے نيں۔ ڈی ڈی کوسامی دا خیال اے برصغیر وچ تریخ تاں پہلے وچ انساناں نے غاراں نوں رہائش دے لئی یورپ دی نسبتاً کم اہمیت اے۔ چلاس دا وسطی حجری دور دا انسان پہاڑی جنگل وچ کھلا پھردا سی تے دریائے سندھ تے ہور ندی نالاں دے کنارے جانوراں دا شکار کردا سی ۔ بہر حال ایہ یقنی اے ہو پہاڑی شگافاں تے چٹاناں دے تھلے پناہ ضرور لیندا ہوئے گا۔ کیوں کہ اس قسم دی رہائش دی ثبوت ملے نيں۔ اس طرح دی رہائش گاہاں توں مختلف قسم دے حجری اوزار ملے نيں۔ انہاں وچ کچھ سوئے، چاقو تے اسی قسم دی چیزاں شامل نيں۔ کچھ عمودی کھرچنیاں وی ملی نيں۔ کچھ وڈے ٹکڑے وی ملے نيں۔ لیکن باقیدہ قسم دے تیر دے پھل کدرے نئيں ملے نيں۔ ڈاکٹر دانی دا خیال اے ایہ درمیانی حجری دور دے اوزار نيں تے انہاں دا زمانہ500 ق م تا 3000 ق م اے ۔
تصویراں توں ظاہر ہُندا اے کہ انہاں نے کتے تے بھیڑاں نوں پالتو بنالیا سی ۔ ایہ عام طور اُتے آخری دور توں وابستہ کہیا جاندا اے۔ لیکن چلاس دے لوک جدید حجری دور توں تعلق نئيں رکھدے سن بلکہ وسطہ حجری دور توں انہاں دا تعلق سی ۔ اس طرح اک تصویر وچ اک کوہان والے بیل دی تصویر توں ظاہر ہُندا اے کہ انہاں دے تعلقات وادی سندھ دے لوکاں توں وی سن ۔ کیوں کہ ایہ جانور پہاڑی نئيں اے۔ انہاں انساناں دی مرغوب غذا بکری تے مار خور دا گوشت سی ۔ کیوں کہ انہاں دونے جانوراں دی تصویر اکھٹی ملی نيں۔ مار خور دے سینگ ماضی قریب وچ انہاں دی قبراں اُتے رکھے جاندے سن ۔
تصویرں وچ ملنے والے جانورں وچ قدیم پہاڑی بکریاں، بارہ سنگھا، بھیڑ، لومڑی، عقاب وی اُتے پھیلائے ہوئے تے چکور وی نيں۔ ایہ جانوراں دی تصویراں اس گل دا ثبوت نيں کہ سطی حجری انسان ایتھے طویل عرصہ تک رہیا اے۔ اوہدی گزر بسر شکار اُتے سی تے درختاں تے خوراک دے دوسرے ذرائع دا کوئی ثبوت نئيں ملیا اے۔ مگر کوسامبی دا کہنا اے اس دور دے انسان اپنے غلہ تے پھل جمع کرنے دے لئی جانوراں دی کھل استعمال کردے سن ۔ جو زیادہ عرصہ محفوط نئيں رہندیاں نيں۔ اس لئی اس قسم دا ثبوت ملنا محال اے۔ چلاوہدی تصویراں وچ ہتھ تے پیراں دے خاکے وی ملے نيں۔ انساناں دے اکثر خاکے ملے نيں لیکن بعض جگہ پورے انسان دی شبہی بنائی گئياں نيں۔ انہاں نصویراں وچ اکثر جگہ انہاں دی جنس واضح نئيں اے تے اکثر کسی کم وچ مصروف دیکھائے گئے نيں۔ ایہ زیادہ تر شکار دی تصوراں نيں جس وچ تنہا تے اجتماعی طور اُتے شکار کردے ہوئے دیکھایا گیا۔ اک جگہ لوکاں نوں دائرے وچ دیکھایا گیا اے۔ ایہ غالباً رقص کر رہے نيں۔ اس توں خاندان وجود وچ نئيں آیا تاں فیر وی اجتماعیت دا تصور پیدا ہوچکيا سی ۔ کئی تصویراں وچ تے سن ۔
وسطحی انسان نے اسلحہ دی تصویریرں بنائی نيں انہاں وچ تیر کمان مرکزی حثیت رکھدا اے۔ تیر اکثر چھلے اُتے چڑھا ہويا اے۔ تیر دا پھل پتھر دا بنیا ہویا دیکھایا گیا اے تے ایہ چپٹا تے نوکدار اے۔ ظاہر اے شکار انہاں دا واحد ذریعہ معاش سی تاں اس وچ مرکزی کردار تیر کمان دا ہی ہو سکدا اے سی ۔ جو کھرچنیاں ملی نيں انہاں توں ثابت ہُندا اے کہ جانوراں دی باقیدہ کھل اتاری جاندی سی تے لوک کھل نوں تن دھانپنے دے بطور تہمد یا دھوندی استعمال کردے سن ۔ انساناں دی تصویراں وچ اکثر ٹانگاں دے درمیان دم لٹکٹی نظر آندی اے۔ بظاہر ایہ کہیا جاسکدا اے کہ ایہ عریاں مرد دی تصویر اے۔ لیکن بعض تصویراں وچ عورتاں دی چھاتی نمایاں نيں۔ انہاں وچ وی ایسی ہی دم لٹکٹی نظر آ رہی اے۔ اس طرح کافی جگہاں اُتے مرد دی عریاں تصویر بنائی گئی اے۔ اس وچ مرد دا عضو لٹکتے دیکھایا گیا اے ۔
اک تصویر وچ اک پہاڑی بکرا اے۔ اس دے سامنے زمین اُتے مستطیل جال بنیا ہویا اے۔ جس وچ ہر خانے وچ نکتے دیکھائے گئے نيں۔ ہو سکدا اے ایہ شکاری گڑھے دے منہ اُتے رکھے نرسلاں دا نمونہ پیش کردا ہو، جس وچ جانور نوں گرانا مقصود ہوئے۔ اک تصویر وچ نرسلاں دا جنگلہ دیکھایا گیا اے۔ جنگلے دی ساخت اوہی اے جو اج کل دے مالی پھلوایاں وچ پھُلاں دی بیل چڑھانے دے لئی بناتے نيں ۔
بعض تودےآں اُتے ہتھ پیر دی تصویراں بنائی گئياں نيں۔ ہتھ دے خاکہ وچ انگوٹھا ہمیشہ سجے طرف دیکھاگیا اے۔ گویا اسيں کھلی ہوئی ہتھیلی نوں دیکھ رہے نيں۔ اس دا اک مطلب تاں ایہ اے کہ ہتھ دی ہتھیلی نوں پتھر اُتے رکھ کر ہتھ تے انگلیاں دے گرد نشان لگایا گیا اے۔ اس دے بعد اس نشان نوں ہور کھود کر ہتھ دا نقشہ بنایا گیا۔ پتھر دے اُتے رکھنے دی وجہ توں اندر دی جگہ دھنسی ہوئی معلوم ہُندی اے۔ اس صورت وچ ایہ کبھے ہتھ دی نقل اے۔ اک ہتھ دی شکل جگہ جگہ ملدی اے۔ کدرے دونے ہتھوں دی تصویر یکجا نئيں ملدی اے۔ اس طرح پیر دا وی نقشہ کئی جگہ ملدا اے۔ ہر چٹان اُتے اک پیر دا نقشہ نئيں ملدا اے، کدرے دو نئيں۔ اس وچ وی پیر نوں کھدا نئيں صرف خاکہ بنایا اے۔ کھدا نئيں اے جس وچ انگلیاں دے لئی اک نشان لگایا گیا اے۔ ہتھ دے نشان نوں اس دور دے انسان دے دستخط سمجھنا چاہیے۔ اس طرح پیر دا مطلب اے کہ اوہ انسان ایتھے رہائش پزیر اے ۔
ہتھ پیراں دی تصویراں دے علاوہ پورے انسان دی تصویراں ملدیاں نيں۔ انساناں دے اکثر تصویری خاکے نيں۔ کدرے کدرے پوری شبیہ نوں دیکھایا گیا اے۔ انہاں وچ مرد تے عورتاں وی نيں۔ لیکن زیادہ شکلاں تذکیر و تانیت دیکھیا نے توں قاصر نيں۔ انہاں وچ تمام انساناں نوں کسی نہ کسی کم وچ مصرف دیکھایا گیا۔ زیادہ تر شکار دی تصویراں نيں۔ اک اکیلا آدمی یا دو آدمی مل کے مختلف سمتاں توں تیر کمان توں کسی جانور دا شکار کر رہے نيں۔ زیادہ لوک مل کے اجتماعی شکار کر رہے نيں۔ اک تصویر وچ لوک اک وڈے دائرے وچ دو تے تن آپس وچ ہتھ پھڑ کر گھوم رہے نيں نئيں۔ اک ڈرمائی صورت دی تصویر اے۔ جس وچ دو سانپ اک آدمی نوں ڈس رہے نيں تے اوہ کبھے ہتھ توں بچے نوں اٹھائ ہوئے چلا رہیا اے۔ دور توں اک آدمی چھلانگ لگیا کر اوہدی مدد نوں آنا چاہندا اے۔ اس توں ظاہر ہُندا کہ خاندان وجود وچ نئيں آیا سی مگر اوہدی صورت حال پیدا ہوچکی سی۔ اک تصویر وچ اک عورت نوں دو سانپ ڈس رہے نيں۔ لیکن عورت نے دو بچےآں نوں اٹھا کے اک نوں سجے تے دوسرے نوں کبھے کندھے اُتے بٹھا رکھیا اے ۔ اک تصویر وچ غالباً اک عورت لیٹی ہوئی اے۔ جس دے بال چہرے اُتے پئے ہوئے۔ دونے بازو پھیلے ہوئے نيں۔ ہتھیلیاں وی پھیلی ہوئیاں نيں۔ دونے لتاں آپس وچ جڑی ہوئیاں نيں۔۔ پیر دی ایڑیاں آپس وچ ملی ہوئیاں نيں تے پنجے باہر نوں مڑے ہوئے نيں۔ اوہدی چھاتیاں لٹکدی نظر آ رہی نيں۔ اوہدی کبھے بغل توں سانپ نکلیا جا رہیا اے۔ ڈاکٹر دانی دا کہنا اے کہ ایہ مرد اے تے ناگ دیوتا اے یا دریا دیوتا اے۔ لیکن ایہ افزائیش دی دیوی وی ہوسکدی اے۔ کیوں کہ بعد دی نويں حجری دور دی دیوی ماں دی سفالاں مورتیاں توں اوہدی شکل جزوئی طور اُتے ملدی ہوئی اے ۔
اک تصوہر وچ ست آدمی شہتیراں توں بنائی ہوئی اک سیڑھی نوں اٹھا کے لے جا رہے نيں۔ ایہ اس زمانے وچ ایہ ندی نالاں نوں غبور کرنے دے کم آندی ہوئے گی۔ اک جگہ اک عظیم الجثہ دیوتا دی تصویر بنائی گئی اے۔ اس نے دھوندی بنھ رکھی ہوئی اے۔ ٹنگاں باہر پھیلی ہوئیاں نيں تے پیر اندر نوں مڑے ہوئے نيں۔ مگر اک رسی توں بندھے ہوئے نيں تے بال اُتے نوں اٹھے ہوئے نيں۔ بعد وچ اس مردانہ تصویر وچ دو پستاناں دا اضافہ کر دتا۔ غالباً ایہ مذہب تے جادو دی تصوی رہے۔ جس وچ دیوتا نوں تسخیر کرنے دی خواہش دیکھادی گئی اے۔ ڈاکٹر دانی دا خیال اے ایسی ترقی یافتہ تصویراں تن یا چار ہزار مسیح دی ہاں گی۔ لیکن زیادہ تر تصویراں نوں بہر حال پنج ہزار سال پہلے مسیح سمجھنا چاہیے ۔
شکار دے موضع اُتے بہت ساریاں تصویراں نيں۔ انہاں تصویراں وچ جانوراں دا شکار کردے ہوئے دسیا گیا۔ انہاں جانوراں وچ بکری، مارخور بارہ سنگھاہ تے دوسرے جانور شامل نيں۔ اکثر تصویراں وچ کتا وی نال اے۔ ایتھے دے لوکاں نے کتے نوں پالتو بنالیا سی ۔ انہاں تصویراں سانپاں دی کثرت اے۔ اکثر سانپاں نوں ڈستا ہويا دیکھایا گیا اے۔ اس طرح اک تصویر وچ اک بھیڑ سانپ نال جنگ کردی ہوئی دیکھادی گئی اے ۔
کچھ تصاویر ایسی نيں جو انساناں دے آپس دے تعلقات دی طرف اشارہ کردیاں نيں۔ کچھ اجتماعی شکار تے اجتماعی کھیل دی تصویراں نيں۔ اک تصویر وچ اک مرد تے اک عورت اک جنگلے دے اندر نيں۔ اک وچ لیٹے ہوئے یا کھڑے نيں۔ مرد دا ععضو اک لکھیر دی صورت وچ عورت دی شرمگاہ تک جا رہیا اے۔ ایہ یقیناً مباثرت دی تصویر اے تے جنگلے توں غالباً خلوت دا تصور پیدا کیتا گیا اے۔ اک تصویر وچ اک عورت تن اطراف دی مستطیل وچ اے تے مرد نوں کھلی جگہ توں داخل ہُندے ہوئے دسیا گیا اے۔ ایہ شاید میاں بیوی دی تصویرر اے۔ اک تصویر وچ دو انسان سان چل رہے نيں تے انہاں دے پِچھے انہاں دے قدماں دے نشان نيں۔ اکثر تصویراں وچ مرداں دی تصویراں وڈی تے عورتاں دی تصویراں چھوٹی بنائی گئی اے ۔
چلاس دا ایہ زمانہ انسان دی شکاری زندگی دا زمانہ سی ۔ جس وچ اوہدی گزر بسر شکار اُتے ہُندی سی۔ لوکاں نوں زندہ رہنے دے لئی سخت جدو جہد کرنی پیندی سی۔ اس لئی اوہ آپس وچ مل جل کے رہندے سن ۔ قدرت دی سختیاں دے خلاف اوہ مشترکہ جدو جہد کردے سن تے اپنے آپ نوں بے بس پا کر قدرت دی مخالفانہ قوتاں نوں شکست دینے دے لئی جادو دا سہارا لیندے سن ۔ جادو پتھر دے زمانے وچ سائنس دی شروعات سی۔ یا ایويں کہنا چاہیے جادو سائنس دا موضوعی تصور سی ۔ اس سائنس دی ناکامی دے بعد مذہب دا آغاز ہويا۔ جدوں انسان جادو دے ذریعے فطرت دی قوتاں نوں تسخیر نئيں کرسکیہ تاں اس نے انہاں دے اگے سرجھکا دتا تے اوہدی رضائی جوئی دی کوشش کرنے لگیا تے اس طرح مذہب دا آغاز ہويا۔ [۱]
ہورویکھو
سودھوماخذ
سودھویحیٰی امجد۔ پاکستان دتی تریخ قدیم دور
1 اسلامی فقہ دے ماخذ 2
حوالے
سودھو- ↑ یحیٰی امجد۔ پاکستان دتی تریخ قدیم دور