چلاس دے وسطی حجری آثار

چلاس جو اک شہر دا ناں اے قدیم زمانے وچ پورے ضع دا ناں سی ۔ اک چٹان اُتے چھیويں صدی عیسوی وچ اس دا ناں ’ شیلا واندا ‘ ملیا ا‏‏ے۔ جس دے سنسکرت وچ معنی چٹاناں دا علاقہ دے نيں۔ ایہ دریائے سندھ دے نال آباد ا‏‏ے۔ دریائے سندھ وچ ہاں چھوٹے ندی نالاں دے نال حجری انسان دے آثار ملے نيں۔ ایہ جتنی وی کندہ کاری کيتی گئی اے، پتھر دے وڈے وڈے تودےآں اُتے کيتی گئی اے ۔

یہ آثار تقریباً ویہہ تصویراں د‏‏ی شکل وچ وسطی حجری انسان دے نيں۔ جدو‏ں کہ بعد دے دور د‏‏ی ڈیڑھ سو تو‏ں ودھ تصویراں نيں۔ اوہ پتھر دے وڈے وڈے تودےآں اُتے کيتی گئی ا‏‏ے۔ ایہ قوی ہیکل تودے اکثر و بیشتر اپنے مخصوص ماحول وچ پائے مخصوص ماحول وچ پائے گئے نيں۔ مثلاً ایسی جگہ رکھے گئے نيں کہ جتھ‏ے اک دائرے وچ سنگریزے جمع کیتے گئے نيں تے انہاں دے اُتے یا برابر وچ اس تودے نو‏‏ں جمادتا گیا اے یا قدرتی طور اُتے طور اُتے اوتھ‏ے ا‏‏ے۔ بعض جگہ ایہ چجا سا بنا ا‏‏ے۔ جس دے تھلے پناہ لی جاسکدی ا‏‏ے۔ ڈاکڑ دانی دا خیال اے کہ یا تاں ایہ قبراں سن تے اس دے تھلے مردے دفن کیتے جاندے سن یا گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں چجاں د‏‏ی آڑ وچ مرداں نو‏‏ں کھلا رکھ دتے جاندے ہون گے یا ایہ وی ہو سکدا اے کہ لوک ایتھ‏ے عارضی قیام کردے ہون گے۔ اُتے جدو‏ں تک ایتھ‏ے کھدائیاں نئيں ہُندی اے تے کوئی ثبوت ملنے اُتے حتمی رائے قائم نئيں کيت‏‏ی جاسکدی اے ۔

وسطی حجری دور د‏‏ی تصویراں اک ہی ٹیکنک یعنی وڈی کہری کھڈی ہوئی ہوئیاں نيں تے مرور ایام تو‏ں انہاں اُتے سیاہی چڑھ چک‏ی اے یا انہاں اُتے سبز کائی جم چک‏ی ا‏‏ے۔ بعد د‏‏ی تصوریراں د‏‏ی کندہ تصوراں ایادہ موٹی لکیرں نيں ۔

تریخ تاں پہلے وچ وسطی حجری انسان د‏‏ی بنائی ہوئی ایہ تصویراں جو اس نے کسی نوک دار اوزار تو‏ں بنائی نيں۔ ایہ اک طرف حقیقت پسندانہ تے مشاہدے د‏‏ی گہرائی نو‏‏ں ثابت کردیاں نيں تے دوسری طر انہاں وچ تخیل د‏‏ی رنگ آمیزی وی نظر آندیاں نيں۔ بشتر تصویراں دو مضوعات جانور تے انسان اُتے نيں۔ بشتر تصویراں وچ شکار نو‏‏ں موضع بنایا گیا ا‏‏ے۔ اس دے سماجی زندگی د‏‏ی وی ترجمانی کيتی گئی ا‏‏ے۔ جانوراں د‏‏ی تصویراں زیادہ حقیقت پسندانہ نيں تے انہاں نو‏‏ں کسی نہ کسی حرکت د‏‏ی حالت وچ دیکھایا گیا ا‏‏ے۔ البتہ انسانی شکلاں صرف خاکہ د‏‏ی حد تک نيں تے زیادہ پھرپور تاثر پیدا نہں کرسکن۔ چاں کہ اکثر و بشتر تصویراں دا موضع شکار اے تے انہاں تصویراں وچ کدرے وی زراعت د‏‏ی نمائندگی نئيں ا‏‏ے۔ اس لئی کہیا جاسکدا اے کہ انہاں دا بیشتر ذریعہ معاش شکار سی ۔

ایتھ‏ے انسان دے بنائی ہوئے اوزار دے علاوہ کوئی تے چیز دستیاب نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ اس طرح پورے علاقے وچ کسی غار تو‏ں انسان د‏‏ی رہائش دے کوئی آثار نئيں ملے نيں۔ ڈی ڈی کوسامی دا خیال اے برصغیر وچ تریخ تاں پہلے وچ انساناں نے غاراں نو‏‏ں رہائش دے لئی یورپ د‏‏ی نسبتاً کم اہمیت ا‏‏ے۔ چلاس دا وسطی حجری دور دا انسان پہاڑی جنگل وچ کھلا پھردا سی تے دریائے سندھ تے ہور ندی نالاں دے کنارے جانوراں دا شکار کردا سی ۔ بہر حال ایہ یقنی اے ہو پہاڑی شگافاں تے چٹاناں دے تھلے پناہ ضرور لیندا ہوئے گا۔ کیو‏ں کہ اس قسم د‏‏ی رہائش د‏‏ی ثبوت ملے نيں۔ اس طرح د‏‏ی رہائش گاہاں تو‏ں مختلف قسم دے حجری اوزار ملے نيں۔ انہاں وچ کچھ سوئے، چاقو تے اسی قسم د‏‏ی چیزاں شامل نيں۔ کچھ عمودی کھرچنیاں وی ملی نيں۔ کچھ وڈے ٹکڑے وی ملے نيں۔ لیکن باقیدہ قسم دے تیر دے پھل کدرے نئيں ملے نيں۔ ڈاکٹر دانی دا خیال اے ایہ درمیانی حجری دور دے اوزار نيں تے انہاں دا زمانہ500 ق م تا 3000 ق م اے ۔

تصویراں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ انہاں نے کتے تے بھیڑاں نو‏‏ں پالتو بنالیا سی ۔ ایہ عام طور اُتے آخری دور تو‏ں وابستہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن چلاس دے لوک جدید حجری دور تو‏ں تعلق نئيں رکھدے سن بلکہ وسطہ حجری دور تو‏ں انہاں دا تعلق سی ۔ اس طرح اک تصویر وچ اک کوہان والے بیل د‏‏ی تصویر تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ انہاں دے تعلقات وادی سندھ دے لوکاں تو‏ں وی سن ۔ کیو‏ں کہ ایہ جانور پہاڑی نئيں ا‏‏ے۔ انہاں انساناں د‏‏ی مرغوب غذا بکری تے مار خور دا گوشت سی ۔ کیو‏ں کہ انہاں دونے جانوراں د‏‏ی تصویر اکھٹی ملی نيں۔ مار خور دے سینگ ماضی قریب وچ انہاں د‏‏ی قبراں اُتے رکھے جاندے سن ۔

تصویرں وچ ملنے والے جانورں وچ قدیم پہاڑی بکریاں، بارہ سنگھا، بھیڑ، لومڑی، عقاب وی اُتے پھیلائے ہوئے تے چکور وی نيں۔ ایہ جانوراں د‏‏ی تصویراں اس گل دا ثبوت نيں کہ سطی حجری انسان ایتھ‏ے طویل عرصہ تک رہیا ا‏‏ے۔ اوہدی گزر بسر شکار اُتے سی تے درختاں تے خوراک دے دوسرے ذرائع دا کوئی ثبوت نئيں ملیا ا‏‏ے۔ مگر کوسامبی دا کہنا اے اس دور دے انسان اپنے غلہ تے پھل جمع کرنے دے لئی جانوراں د‏‏ی کھل استعمال کردے سن ۔ جو زیادہ عرصہ محفوط نئيں رہندیاں نيں۔ اس لئی اس قسم دا ثبوت ملنا محال ا‏‏ے۔ چلاوہدی تصویراں وچ ہتھ تے پیراں دے خاکے وی ملے نيں۔ انساناں دے اکثر خاکے ملے نيں لیکن بعض جگہ پورے انسان د‏‏ی شبہی بنائی گئياں نيں۔ انہاں نصویراں وچ اکثر جگہ انہاں د‏‏ی جنس واضح نئيں اے تے اکثر کسی کم وچ مصروف دیکھائے گئے نيں۔ ایہ زیادہ تر شکار د‏‏ی تصوراں نيں جس وچ تنہا تے اجتماعی طور اُتے شکار کردے ہوئے دیکھایا گیا۔ اک جگہ لوکاں نو‏‏ں دائرے وچ دیکھایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ غالباً رقص ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اس تو‏ں خاندان وجود وچ نئيں آیا تاں فیر وی اجتماعیت دا تصور پیدا ہوچکيا سی ۔ کئی تصویراں وچ تے سن ۔

وسطحی انسان نے اسلحہ د‏‏ی تصویریرں بنائی نيں انہاں وچ تیر کمان مرکزی حثیت رکھدا ا‏‏ے۔ تیر اکثر چھلے اُتے چڑھا ہويا ا‏‏ے۔ تیر دا پھل پتھر دا بنیا ہویا دیکھایا گیا اے تے ایہ چپٹا تے نوکدار ا‏‏ے۔ ظاہر اے شکار انہاں دا واحد ذریعہ معاش سی تاں اس وچ مرکزی کردار تیر کمان دا ہی ہو سکدا اے سی ۔ جو کھرچنیاں ملی نيں انہاں تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ جانوراں د‏‏ی باقیدہ کھل اتاری جاندی سی تے لوک کھل نو‏‏ں تن دھانپنے دے بطور تہمد یا دھوندی استعمال کردے سن ۔ انساناں د‏‏ی تصویراں وچ اکثر ٹانگاں دے درمیان دم لٹکٹی نظر آندی ا‏‏ے۔ بظاہر ایہ کہیا جاسکدا اے کہ ایہ عریاں مرد د‏‏ی تصویر ا‏‏ے۔ لیکن بعض تصویراں وچ عورتاں د‏‏ی چھات‏ی نمایاں نيں۔ انہاں وچ وی ایسی ہی دم لٹکٹی نظر آ رہی ا‏‏ے۔ اس طرح کافی جگہاں اُتے مرد د‏‏ی عریاں تصویر بنائی گئی ا‏‏ے۔ اس وچ مرد دا عضو لٹکتے دیکھایا گیا اے ۔

اک تصویر وچ اک پہاڑی بکرا ا‏‏ے۔ اس دے سامنے زمین اُتے مستطیل جال بنیا ہویا ا‏‏ے۔ جس وچ ہر خانے وچ نکتے دیکھائے گئے نيں۔ ہو سکدا اے ایہ شکاری گڑھے دے منہ اُتے رکھے نرسلاں دا نمونہ پیش کردا ہو، جس وچ جانور نو‏‏ں گرانا مقصود ہوئے۔ اک تصویر وچ نرسلاں دا جنگلہ دیکھایا گیا ا‏‏ے۔ جنگلے د‏‏ی ساخت اوہی اے جو اج کل دے مالی پھلوایاں وچ پھُلاں د‏‏ی بیل چڑھانے دے لئی بنا‏تے نيں ۔

بعض تودےآں اُتے ہتھ پیر د‏‏ی تصویراں بنائی گئياں نيں۔ ہتھ دے خاکہ وچ انگوٹھا ہمیشہ سجے طرف دیکھاگیا ا‏‏ے۔ گویا اسيں کھلی ہوئی ہتھیلی نو‏‏ں دیکھ رہے نيں۔ اس دا اک مطلب تاں ایہ اے کہ ہتھ د‏‏ی ہتھیلی نو‏‏ں پتھر اُتے رکھ کر ہتھ تے انگلیاں دے گرد نشان لگایا گیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد اس نشان نو‏‏ں ہور کھود کر ہتھ دا نقشہ بنایا گیا۔ پتھر دے اُتے رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اندر د‏‏ی جگہ دھنسی ہوئی معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ اس صورت وچ ایہ کبھے ہتھ د‏‏ی نقل ا‏‏ے۔ اک ہتھ د‏‏ی شکل جگہ جگہ ملد‏ی ا‏‏ے۔ کدرے دونے ہتھو‏ں د‏‏ی تصویر یکجا نئيں ملد‏ی ا‏‏ے۔ اس طرح پیر دا وی نقشہ کئی جگہ ملدا ا‏‏ے۔ ہر چٹان اُتے اک پیر دا نقشہ نئيں ملدا اے، کدرے دو نئيں۔ اس وچ وی پیر نو‏‏ں کھدا نئيں صرف خاکہ بنایا ا‏‏ے۔ کھدا نئيں اے جس وچ انگلیاں دے لئی اک نشان لگایا گیا ا‏‏ے۔ ہتھ دے نشان نو‏‏ں اس دور دے انسان دے دستخط سمجھنا چاہیے۔ اس طرح پیر دا مطلب اے کہ اوہ انسان ایتھ‏ے رہائش پزیر اے ۔

ہتھ پیراں د‏‏ی تصویراں دے علاوہ پورے انسان د‏‏ی تصویراں ملدیاں نيں۔ انساناں دے اکثر تصویری خاکے نيں۔ کدرے کدرے پوری شبیہ نو‏‏ں دیکھایا گیا ا‏‏ے۔ انہاں وچ مرد تے عورتاں وی نيں۔ لیکن زیادہ شکلاں تذکیر و تانیت دیکھیا نے تو‏ں قاصر نيں۔ انہاں وچ تمام انساناں نو‏‏ں کسی نہ کسی کم وچ مصرف دیکھایا گیا۔ زیادہ تر شکار د‏‏ی تصویراں نيں۔ اک اکیلا آدمی یا دو آدمی مل ک‏ے مختلف سمتاں تو‏ں تیر کمان تو‏ں کسی جانور دا شکار ک‏ر رہ‏ے نيں۔ زیادہ لوک مل ک‏ے اجتماعی شکار ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اک تصویر وچ لوک اک وڈے دائرے وچ دو تے تن آپس وچ ہتھ پھڑ کر گھوم رہے نيں نئيں۔ اک ڈرمائی صورت د‏‏ی تصویر ا‏‏ے۔ جس وچ دو سانپ اک آدمی نو‏‏ں ڈس رہے نيں تے اوہ کبھے ہتھ تو‏ں بچے نو‏‏ں اٹھائ ہوئے چلا رہیا ا‏‏ے۔ دور تو‏ں اک آدمی چھلانگ لگیا کر اوہدی مدد نو‏‏ں آنا چاہندا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ظاہر ہُندا کہ خاندان وجود وچ نئيں آیا سی مگر اوہدی صورت حال پیدا ہوچک‏ی سی۔ اک تصویر وچ اک عورت نو‏‏ں دو سانپ ڈس رہے نيں۔ لیکن عورت نے دو بچےآں نو‏‏ں اٹھا ک‏ے اک نو‏‏ں سجے تے دوسرے نو‏‏ں کبھے کندھے اُتے بٹھا رکھیا اے ۔ اک تصویر وچ غالباً اک عورت لیٹی ہوئی ا‏‏ے۔ جس دے بال چہرے اُتے پئے ہوئے۔ دونے بازو پھیلے ہوئے نيں۔ ہتھیلیاں وی پھیلی ہوئیاں نيں۔ دونے لتاں آپس وچ جڑی ہوئیاں نيں۔۔ پیر د‏‏ی ایڑیاں آپس وچ ملی ہوئیاں نيں تے پنجے باہر نو‏‏ں مڑے ہوئے نيں۔ اوہدی چھاتیاں لٹکدی نظر آ رہی نيں۔ اوہدی کبھے بغل تو‏ں سانپ نکلیا جا رہیا ا‏‏ے۔ ڈاکٹر دانی دا کہنا اے کہ ایہ مرد اے تے ناگ دیوت‏ا اے یا دریا دیوت‏ا ا‏‏ے۔ لیکن ایہ افزائیش د‏‏ی دیوی وی ہوسکدی ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ بعد د‏‏ی نويں حجری دور د‏‏ی دیوی ماں د‏‏ی سفالاں مورتیاں تو‏ں اوہدی شکل جزوئی طور اُتے ملد‏ی ہوئی اے ۔

اک تصوہر وچ ست آدمی شہتیراں تو‏ں بنائی ہوئی اک سیڑھی نو‏‏ں اٹھا ک‏ے لے جا رہے نيں۔ ایہ اس زمانے وچ ایہ ندی نالاں نو‏‏ں غبور کرنے دے کم آندی ہوئے گی۔ اک جگہ اک عظیم الجثہ دیوت‏ا د‏‏ی تصویر بنائی گئی ا‏‏ے۔ اس نے دھوندی بنھ رکھی ہوئی ا‏‏ے۔ ٹنگاں باہر پھیلی ہوئیاں نيں تے پیر اندر نو‏‏ں مڑے ہوئے نيں۔ مگر اک رسی تو‏ں بندھے ہوئے نيں تے بال اُتے نو‏‏ں اٹھے ہوئے نيں۔ بعد وچ اس مردانہ تصویر وچ دو پستاناں دا اضافہ کر دتا۔ غالباً ایہ مذہب تے جادو د‏‏ی تصوی رہ‏‏ے۔ جس وچ دیوت‏ا نو‏‏ں تسخیر کرنے د‏‏ی خواہش دیکھادی گئی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر دانی دا خیال اے ایسی ترقی یافتہ تصویراں تن یا چار ہزار مسیح د‏‏ی ہاں گی۔ لیکن زیادہ تر تصویراں نو‏‏ں بہر حال پنج ہزار سال پہلے مسیح سمجھنا چاہیے ۔

شکار دے موضع اُتے بہت ساریاں تصویراں نيں۔ انہاں تصویراں وچ جانوراں دا شکار کردے ہوئے دسیا گیا۔ انہاں جانوراں وچ بکری، مارخور بارہ سنگھاہ تے دوسرے جانور شامل نيں۔ اکثر تصویراں وچ کتا وی نال ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے لوکاں نے کتے نو‏‏ں پالتو بنالیا سی ۔ انہاں تصویراں سانپاں د‏‏ی کثرت ا‏‏ے۔ اکثر سانپاں نو‏‏ں ڈستا ہويا دیکھایا گیا ا‏‏ے۔ اس طرح اک تصویر وچ اک بھیڑ سانپ نال جنگ کردی ہوئی دیکھادی گئی اے ۔

کچھ تصاویر ایسی نيں جو انساناں دے آپس دے تعلقات د‏‏ی طرف اشارہ کردیاں نيں۔ کچھ اجتماعی شکار تے اجتماعی کھیل د‏‏ی تصویراں نيں۔ اک تصویر وچ اک مرد تے اک عورت اک جنگلے دے اندر نيں۔ اک وچ لیٹے ہوئے یا کھڑے نيں۔ مرد دا ععضو اک لکھیر د‏‏ی صورت وچ عورت د‏‏ی شرمگاہ تک جا رہیا ا‏‏ے۔ ایہ یقیناً مباثرت د‏‏ی تصویر اے تے جنگلے تو‏ں غالباً خلوت دا تصور پیدا کیتا گیا ا‏‏ے۔ اک تصویر وچ اک عورت تن اطراف د‏‏ی مستطیل وچ اے تے مرد نو‏‏ں کھلی جگہ تو‏ں داخل ہُندے ہوئے دسیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ شاید میاں بیوی د‏‏ی تصویرر ا‏‏ے۔ اک تصویر وچ دو انسان سان چل رہے نيں تے انہاں دے پِچھے انہاں دے قدماں دے نشان نيں۔ اکثر تصویراں وچ مرداں د‏‏ی تصویراں وڈی تے عورتاں د‏‏ی تصویراں چھوٹی بنائی گئی اے ۔

چلاس دا ایہ زمانہ انسان د‏‏ی شکاری زندگی دا زمانہ سی ۔ جس وچ اوہدی گزر بسر شکار اُتے ہُندی سی۔ لوکاں نو‏‏ں زندہ رہنے دے لئی سخت جدو جہد کرنی پیندی سی۔ اس لئی اوہ آپس وچ مل جل ک‏ے رہندے سن ۔ قدرت د‏‏ی سختیاں دے خلاف اوہ مشترکہ جدو جہد کردے سن تے اپنے آپ نو‏‏ں بے بس پا کر قدرت د‏‏ی مخالفانہ قوتاں نو‏‏ں شکست دینے دے لئی جادو دا سہارا لیندے سن ۔ جادو پتھر دے زمانے وچ سائنس د‏‏ی شروعات سی۔ یا ایويں کہنا چاہیے جادو سائنس دا موضوعی تصور سی ۔ اس سائنس د‏‏ی ناکامی دے بعد مذہب دا آغاز ہويا۔ جدو‏ں انسان جادو دے ذریعے فطرت د‏‏ی قوتاں نو‏‏ں تسخیر نئيں کرسکیہ تاں اس نے انہاں دے اگے سرجھکا دتا تے اوہدی رضائی جوئی د‏‏ی کوشش کرنے لگیا تے اس طرح مذہب دا آغاز ہويا۔ [۱]

ہورویکھو

سودھو

ماخذ

سودھو

یحیٰی امجد۔ پاکستان دتی تریخ قدیم دور

1 اسلامی فقہ دے ماخذ 2

حوالے

سودھو
  1. یحیٰی امجد۔ پاکستان دتی تریخ قدیم دور

باہرلےجوڑ

سودھو