پہلوی خاندان
شاہی ایرانی ریاست Imperial State of Persia (Iran) دولت شاهنشاهی ایران Dowlat-e Shâhanshâhi-ye Irân | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1925–1979 | |||||||||
| |||||||||
Motto: مرا داد فرمود و خود داور است "Marā dād farmūd-o khod dāvar ast" "انصاف اس نے مجھ کہیا ہے, تے اوہ میر فیصلہ کرے گا "[۱] | |||||||||
.svg) | |||||||||
| دار الحکومت | تہران | ||||||||
| عام زباناں | فارسی | ||||||||
| حکومت | آئینی بادشاہت (1925–53) آمرانہ مطلق شہنشاہیت (1953–79) | ||||||||
| شاہ | |||||||||
• 1925–1941 | رضا شاہ پہلوی | ||||||||
• 1941–1979 | محمد رضا شاہ پہلوی | ||||||||
| وزیر اعظم | |||||||||
• 1925–1926 (آخر) | محمدعلی فروغی | ||||||||
• 1979 (اول) | شاپور بختیار | ||||||||
| تاریخ | |||||||||
• قیام | 15 دسمبر 1925 | ||||||||
• ایران اُتے اینگلو سوویت حملہ | 25 اگستt – 17 اگست 1941 | ||||||||
• 1953 ایرانی بغاوت | 19 اگست 1953 | ||||||||
| 11 فروری 1979 | |||||||||
| آیزو 3166 رمز | [[آیزو 3166-2:|]] | ||||||||
| |||||||||
.svg)
.svg)
پہلوی ٹبر ایران دا اک راچ ٹبر سی جینے 1925 توں 1979 نک ایران تے راج کیتا سی۔ ایدے وچ دو بادشاہ لنگے نے رضا شاہ پہلوی (راج ویلہ 1925–1941) تے محمد رضا شاہ پہلوی (راج ویلہ 1941–1979)۔
ایران دا آخری شاہی خاندان، جس دی حکومت دا آغاز 1925ء وچ رضا شاہ پہلوی دی تخت نشینی دے نال تے خاتمہ 1979ء دے ایرانی انقلاب دے نال ہُندا اے تے اس طرح ایران وچ ملوکیت دی قدیم روایت دا خاتمہ ہويا۔
سلطنت دا آغاز
سودھو1921ء وچ رضا خان (بعد ازاں رضا شاہ پہلوی) جو ایران دی فوج وچ اک افسر سن اپنے دستیاں نوں استعمال کردے ہوئے قاجار خاندان دی حکومت دے خلاف علم بغاوت بلند کیتا۔ چار سالاں دے اندر تمام مخالفتاں نوں کچل کے انہاں نے خود نوں ملک دا طاقتور ترین فرد ثابت کر دتا۔ 1925ء وچ اوہ قاجار خاندان دے آخری فرمانروا احمد شاہ قاجار نوں معزول کرکے خاص طور اُتے بلائے گئے ایوان دے ذریعے نويں بادشاہ بن گئے۔
اوہ ایران نوں جدید ریاست بنانے دے وسیع تر منصوبے دے حامل سن تے اس وچ وڈے پیمانے اُتے صنعتاں دے قیام دے نال بنیادی ڈھانچے دی توسیع، ذرائع نقل و حمل دی ملک بھر وچ تیاری، قومی سرکاری تعلیمی نظام دے قیام، عدلیہ وچ اصلاحات تے صحت عامہ دی سہولیات دی فراہمی دے منصوبہ جات شامل سن ۔ اوہ اک مستحکم تے مرکزی حکومت اُتے یقین رکھدے سن ۔
انہاں نے اپنے صاحبزادے سمیت سینکڑاں ایرانیاں نوں یورپ تربیت دے لئی بھیجیا۔ انہاں دے 16 سالہ دور اقتدار (1925ء تا 1941ء) وچ انہاں دے منصوبہ جات نے ایران نوں اک ترقی یافتہ ملک بنا دتا۔ انہاں دی اصلاحات توں اک پیشہ ور متوسط تے صنعتاں وچ کم کرنے والے طبقات ابھرے۔
لیکن 1930ء دی دہائی وچ رضا شاہ دے آمرانہ انداز دے طرز حکومت نے مختلف شعبہ ہائے زندگی توں تعلق رکھنے والے افراد خصوصا مذہبی طبقے وچ شدید بے چینی پیدا کر دتی۔ 1935ء وچ رضا پہلوی نے فارس دی جگہ ملک دے لئی ایران دا لفظ منتخب کیتا۔ چند دانشوراں دے احتجاج دے بعد انہاں دے جانشین محمد رضا شاہ پہلوی نے 1959ء وچ اعلان کیتا کہ فارس تے ایران دونے ہی قابل قبول نيں۔
رضا شاہ نے برطانیہ تے سوویت یونین دی مداخلت توں بچنے دی پوری کوشش کيتی۔ حالانکہ انہاں دے ترقیاتی منصوبہ جات نوں غیر ملکی تکنیکی تجربات دی ضرورت رہی لیکن انہاں نے برطانوی تے سوویت اداریاں نوں ٹھیکے دینے توں ہمیشہ اجتناب کیتا۔ حالانکہ برطانیہ نے اینگلو-ایرانین آئل کمپنی دے ذریعے ایران دے تیل دے ذخائر اُتے قبضہ کر لیا لیکن رضا شاہ نے تکنیکی مدد جرمنی، فرانس، اٹلی تے یورپ دے ہور ملکاں توں حاصل کرنے نوں ترجیح دتی۔ اس لئی 1939ء دے بعد اس وقت ایران دے لئی مسائل کھڑے ہو گئے جدوں جرمنی تے برطانیہ دوسری جنگ عظیم وچ اک دوسرے دے دشمن دے طور اُتے آمنے سامنے ہوئے۔ رضا شاہ نے ایران دے غیر جانبدار ہونے دا اعلان کیتا لیکن برطانیہ بضد رہیا کہ ایران وچ جرمن انجینیئر تے تکنیکی ماہرین جاسوسی کر رہے نيں جنہاں دا مقصد جنوب مغربی ایران وچ برطانیہ دی تیل دی تنصیبات نوں سبوتاژ بنانا اے۔ برطانیہ نے تمام جرمن شہریاں نوں ملک بدر کرنے دا مطالبہ کیتا لیکن رضا شاہ نے اس توں انکار کردے ہوئے کہیا کہ اس توں تمام ترقیاتی منصوبہ جات اُتے برے اثرات پے سکدے نيں۔
جون 1941ء وچ جرمنی دی سوویت یونین وچ مداخلت دے بعد برطانیہ تے سوویت روس اتحادی بن گئے۔ دوناں نے اپنی توجہ ایران دی جانب مبذول کيتی۔ برطانیہ اس وقت حال ہی وچ تیار ہونے والی ریل دے نظام نوں خلیج فارس دے راستے سوویت روس نوں ذرائع نقل و حمل دی فراہمی دے اک اہم ذریعے دے طور اُتے دیکھ رہیا سی جرمن شہریاں نوں ملک بدر کرنے توں انکار اُتے اگست 1941ء وچ برطانیہ تے روس نے ایران اُتے چڑھائی کر دتی تے رضا شاہ نوں گرفتار کرکے ملک بدر کر دتا تے ایران دے ریل راستیاں اُتے قبضہ کر لیا۔ جنگ دے دوران برطانیہ تے روس دے اتحادی امریکا نے ریل راستیاں دی دیکھ بھال تے اسنوں رواں رکھنے وچ مدد دے لئی فوجی دستہ بھیجیا۔ برطانیہ تے سوویت یونین نے رضا شاہ دے نظام حکومت نوں ختم کردے ہوئے آئینی حکومتی اختیارات نوں محدود کر دتا۔ انہاں نے رضا شاہ دے صاحبزادے محمد رضا پہلوی نوں تخت اُتے فائز کرنے دی اجازت دتی۔
جنوری 1942ء وچ انہاں نے ایران نال اک معاہدے اُتے دستخط کیتے جس وچ ایران دی آزادی دے احترام تے جنگ دے خاتمے دے چھ ماہ دے اندر فوج کڈ دینے دا اعلان کیتا گیا۔ 1943ء وچ تہران کانفرنس وچ ریاستہائے متحدہ امریکا نے اس وعدے دا اعادہ کیتا۔ 1945ء وچ روس نے ایران دے شمال مغربی صوبےآں مشرقی آذربائیجان تے مغربی آذربائیجان توں نکلنے دے لئی نظام الاوقات فراہم کرنے توں انکار کر دتا۔ انہاں دونے علاقےآں وچ روس دی مدد نال خود مختاری دیاں تحریکاں تیار کیتیاں گئیاں۔
روس نے مئی 1946ء وچ اپنے دستے واپس بلا لئے لیکن تناؤ دی کیفیت کئی ماہ برقرار رہی۔
غیر ملکی افواج دے انخلاء دے بعد ایران دے سیاسی نظام وچ سیاسی جماعتاں دے قیام دی مکمل اجازت دتی گئی تے 1944ء وچ مجلس دے انتخابات ہوئے جو 20 توں ودھ سالاں دے عرصے وچ پہلے حقیقی انتخابات سن ۔ غیر ملکی مداخلت تمام جماعتاں دے لئی بدستور سب توں حساس مسئلہ سی اینگلو-ایرانین آئل کمپنی جو حکومت برطانیہ دی ملکیت سی، ایران دا تیل پیدا تے فروخت کردی جا رہی سی۔ 1930ء دی دہائی دے اوائل وچ چند حلفےآں توں ملک دے تیل دے ذخائر نوں قومیانے دی صدا بلند ہوئی تے 1946ء تک ایہ مطالبہ اک مقبول سیاسی تحریک بن گیا۔
محمد رضا پہلوی نے 16 ستمبر 1941ء نوں والد دی جگہ تخت شاہی سنبھالیا۔ اوہ اپنے والد دی اصلاحات دی پالیسیاں اُتے قائم رہے لیکن جلد ہی حکومت اُتے اثر و رسوخ رکھنے دے لئی شاہ تے معروف سیاست دان محمد مصدق دے درمیان کشمکش دا آغاز ہو گیا۔
آئینی شہنشاہ دی حیثیت توں اپنا کردار ادا کرنے تے پارلیمنی حکومت نوں جوابدہ ہونے دے دعویاں دے باوجود محمد رضا پہلوی حکومت معاملات وچ بہت زیادہ مداخلت کردے۔ انہاں دی توجہ افواج وچ اصلاحات تے اس امر نوں یقینی بنانے اُتے مرکوز رہی کہ اوہ بدستور شاہی اثر و رسوخ دے زیر اثر رہے۔ 1949ء وچ شاہ اُتے اک قاتلانہ حملے دے بعد سیاسی جماعتاں اُتے پابندیاں عائد کر دتیاں گئياں تے شاہ دے آئینی اختیارات وچ اضافہ ہو گیا۔
1951ء وچ برطانوی تیل نکالنے والی صنعت نوں قومیانے (ویکھو: ابادان بحران) دے فورا بعد مجلس نے محمد مصدق نوں 12 دے مقابلے وچ 79 ووٹاں توں نواں وزیر اعظم مقرر کر دتا۔ شاہ اس معاملے اُتے مصدق دے مخالف سن کیونکہ انہاں نوں مغرب دی جانب توں تیل اُتے پابندی عائد کرنے دا خطرہ سی جو ایران نوں اقتصادی طور اُتے بحران نال دوچار کر سکدا سی شاہ ایران توں فرار ہو گئے لیکن جدوں برطانیہ تے امریکا نے اگست 1953ء وچ مصدق دے خلاف بغاوت ترتیب دتی (ویکھو آپریشن ایجیکس) تو اوہ وطن واپس آ گئے۔ مصدق نوں شاہ نواز افواج نے گرفتار کر لیا۔
علاقائی بے چینی تے سرد جنگ دے تناظر وچ شاہ نے خود نوں مغرب دا اہم اتحادی قرار دے دتا۔ اس دوران انہاں نے ہور اصلاحات کيتیاں جنہاں نوں انقلاب سفید دے نام توں یاد کیتا جاندا اے جس وچ ملکیت زمین، عورتاں دے حق رائے دہی تے ناخواندگی دے خاتمے دے حوالے توں اعلانات شامل سن ۔ ایران وچ بنیادی ڈھانچے دی تعمیر دے لئی عظیم تر منصوبہ جات ترتیب دتے گئے جس دے نتیجے وچ خوشحالی دا دور دورہ ہو گیا تے صرف دو دہائیاں وچ ایران غیر متنازع طور اُتے مشرق وسطٰی دی وڈی اقتصادی و فوجی قوت بن گئیا۔ لیکن نال نال معاشرے اُتے مغربی اثرات گہرے ہُندے گئے۔
عوام وچ غیر اسلامی اقدار دے فروغ دے باعث مذہبی رہنماواں وچ شدید بے چینی پیدا ہوئی تے آمرانہ طرز حکومت دے باعث سنجیدہ حلقے وی جمہوری اصلاحات دے خواہش مند سن ۔ انہاں مخالفین نے شاہ دی اصلاحات نوں کڑی تنقید دا نشانہ بنایا تے انہاں نوں آئین دی خلاف ورزی قرار دتا کیونکہ اوہ شاہی اختیارات نوں محدود کردا سی
شاہ خود نوں قدیم ایران دے شہنشاہاں دا جانشیں سمجھدے سن تے 1971ء وچ انہاں نے فارسی شہنشاہیت دے ڈھائی ہزار سال دی تکمیل اُتے جشن دا اہتمام کیتا۔ 1976ء وچ انہاں نے اسلامی ہجری تقویم (سال 1355ھ) دی جگہ شمسی "شاہی" تقویم (سال 2595) نوں رائج کر دتا جو 25 صدی قبل پہلی فارسی سلطنت دے قیام توں شروع ہُندا اے۔ شاہ دے انہاں اقدامات نوں غیر اسلامی سمجھیا گیا تے اس دے نتیجے وچ انہاں دے خلاف مذہبی رہنماواں دی مخالفت وچ ہور شدت آ گئی۔
خاتمہ
سودھو
عوامی سطح اُتے رد عمل نوں دبانے دے لئی شاہ دی حکومت اپنے خفیہ جاسوسی دے ادارے ساواک دے ذریعے مخالفین نوں بے دردی نال کچلنے\ لگی۔ انہاں مخالفین وچ مذہبی طبقات دے علاوہ اشتراکی نظریات دی حامل تودہ پارٹی وی شامل سی جس نے کئی مرتبہ شاہ تے انہاں دے صاحبزاداں نوں قتل کرنے دی کوشش کيتی سی۔
1970ء دی دہائی دے وسط تک تیل دے ذریعے ودھدی ہوئی آمدنی دے نتیجے وچ شاہ نے ملکی ترقی دے لئی ہور اہم تے وڈے منصوبہ جات دے سلسلے دا آغاز کیتا۔ لیکن مغربی اثرات دے تلے روز بروز دبنے دی وجہ توں مذہبی طبقے دی بے چینی وچ روز بروز اضافہ ہو رہیا سی اسلامی رہنماواں خصوصا جلا وطن آیت اللہ روح اللہ خمینی نے شاہ دی حکومت دا تختہ الٹنے تے اسلامی روایات دی جانب واپس پلٹنے دا اعلان کیتا جسنوں اسلامی انقلاب دا نام دتا گیا۔ 1978ء تے 1979ء وچ وڈے پیمنے اُتے عوامی مظاہریاں دے بعد شاہ دی حکومت دا خاتمہ ہو گیا۔ شاہ ملک توں فرار ہو گئے تے مصر تے پاناما توں ہُندے ہوئے دوبارہ مصر وچ انور سادات دے مہمان بنے۔ انہاں دے انتقال اُتے انہاں دے صاحبزادے شہزادہ رضا پہلوی نے پہلوی خاندان دے سربراہ دی حیثیت سنبھالی۔ اج پہلوی خاندان امریکا دی ریاست میری لینڈ وچ تقریباً گمنامی دی زندگی گزار رہیا اے۔
حوالے
سودھو- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.