پنجابی کھوج دی تریخ

پنجابی کھوج دا تہاس ڈاکٹر۔ دھرم سنگھ دوبارہ لکھیا گیا اے، پنجابی اکادمی دلی ولوں شائع کیتا اے۔ کھوج انسانی رہتل دی پنر-پیشکاری اے۔ انسانی رہتل دے ترقی دے رہسّ نوں جے اک شبد وچ دسنا ہووے تاں اوہ ‘کھوج’ اے، کھوج نے اک پاسے انسان دی زندگی نوں آسان توں آسانانتر بنایا تاں اتھے ہور اگیرے جانن لئی اس دی جگیاسا نوں وی ٹمبیا، شاید موضوع لئی گربانی وچ کھوج نوں ووادی نالوں اتم کیہا گیا اے کہ،

      “کھوجی اپجے بادی بنسے۔”

ڈاکٹر۔ دھرم سنگھ ولوں لکھے اس اتہاس وچّ ہیٹھ لکھے باب دتے گئے ہن۔

پنجابی کھوج دا آرنبھ مڈھلے اردو اتے انگریزی اثر

پنجابی کھوج دا جم اتے اردو ساہتی کھوج دے ملے جلے اثر ماتحت ہویا۔ انگریزاں دے پنجاب اپر قبضے توں بعد انگریزاں دی بھاشا-پالیسی وچ مقامی بھارتی بولیاں دا ترقی وی شامل سی۔ بے شکّ بستیوادیاں دے اس وچ اپنے وی کئی گجھے منورتھ سن۔ انگریزاں ولوں، کالجاں، وچ ہورناں بولیاں دے نال نال پنجابی دا ادھیاپن وی سرکاری پدھر وی کیتا جاندا سی۔ خالصہ سکولاں اتے کالجاں وچ وی پنجابی پڑاؤن دی انتظام ہو چکی سی، اس تتھّ دا ثبوت سانوں 1876 ای۔ وچ شائع پنڈت شو ناتھ جوگے دی کتاب چھند رتناولی دے آدھار تے دتی سوچنا دے روپ وچ ملدا اے۔ پنجابی کھوج دا جم وی ایہناں اکادمک لوڑھا وچوں ہویا۔ پنجابی کھوج دا سبھ توں پہلا نمونہ سامنت 1940 مطابق 1883 ای۔ وچ ہردے رام بھلا دے ‘ہنومان ناٹک' اڈیٹر اے، جو کہ ناتھ جوگی نے کیتی۔ پنجابی کھوج دے آرمبھلے دور وچ ہنومان ناٹک توں بعد دوجی اہم کھوج رچنا ‘حافظ آباد والی جنم-ساکھی’ سری گورو نانک دیوَ جی دی اے، جو پرو۔ گرمکھ سنگھ نے 1885 ای۔ وچ کیتی۔ پہلاں ایہو جنم-ساکھی کسے ہور ناں تھلے 1882 ای۔ وچ سنگھ سبھا دے لاہور دے یتناں نال ودھ چکی سی۔ مولٰی بخش کشتہ دی چشمہ-اے-حیات نوں پنجاب دے ہیرے اتے 1961 وچ پنجابی شاعراں دا تذکرہ ناں ہیٹھ چھاپیا۔

پنجابی وچ تنقیدی سمپادن دا اتہاس

سنپادنا نوں ودھیرے سائنسی بناؤن اتے ٹھیک ارتھاں وچ اگے تورن دا سہرا بھائی ویر سنگھ دے سر ہی جاندا اے۔ بھائی ویر سنگھ دیاں سمپادت رچناواں دا دور کرم مطابق ویروا:

1. پراچین گرنتھ پرکاش۔
2. سکھاں دی بھگت مالا۔
3. پرانے جنم-ساکھی۔
4. گرپرتاپ سورج گرنتھ۔
5. مالوا دیس رتن دی ساکھی پوتھی۔

ایہناں کتاباں وچ اوہناں ولوں اڈیٹر اتی اہم گرنتھ سورج گرنتھ دی چون ہی کیتی اے۔ گر پرتاپ سورج گرنتھ اک وڈّ-آکاری گرنتھ اے۔ جو اوہناں نے 14 جلداں وچ سنپادت کرکے چھاپیا۔ سنپادت کتاباں دے مکھ طور تے تنّ حصہ ہندے ہن:-

1. کردار جاں پرستاونا
2. مول پاٹھ
3. انتکاواں۔

بھائی ویر سنگھ نے ایہناں تناں وچوں پہلے دو ولّ خاص دھیان دتا۔ بھائی ویر سنگھ جی توں بعد ‘وار نادر شاہ’ پہلی وار سمپادت روپ وچ جنوری 1920 ای۔ وچ باوا کرتار سنگھ دے ناں نال ساہمنے آئی۔ ‘ہیر مقبل’ 1921 اتے ‘لوَ کش’ دی وار' 1946 ای۔ دا سمپادن کیتا گیا۔ باوا گنگا سنگھ بیدی راہیں دمودر پہلی وار سمپادت روپ وچ اپنے آئی سی۔ ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ نے لکھاری دے تنقیدی اڈیشن سنبھالن دا بیڑا اٹھایا۔ اس دیاں سمپادت ملدیاں ہن۔ جویں

 1) کلام شاہ حسین۔
 2) کافیاں بلھے شاہ۔
 3) ہیر وارث شاہ۔

اس توں بعد امول دا سبھ توں اہم کم دھنی رام چاترک دیاں مکمل رچناواں دا مجموعہ اے۔ دھنی رام چاترک رچناولی دی پہلی جلد وچ جتھے اس دی ساری چھپی اتے انچھپی شاعری نوں اکٹھا کرکے سرکھیا کرن دا اپرالا کیتا گیا اے۔

پنجابی وچ اپادھی ساپیکھ کھوج دا اتہاس

اپادھی ساپیکھ کھوج دا مڈھ ڈاکٹر۔ بنارسی داس جین دا کھوج پربندھ، موہن سنگھ دیوانہ دے Phonology of Punjabi Sufi poets (1932)، The history of Punjabi literature (1913) تے ڈاکٹر۔ شیر سنگھ دے Philosophy Sikhism (1938) ایہہ سارے کھوج پربندھ مول روپ وچ انگریزی وچ لکھے ہن۔ سریندر سنگھ کوہلی دا کھوج پربندھ مارچ 1958 وچ دلی یونیورسٹی ولوں پروانت اے۔ 1962 وچ پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ "وچ 1969 وچ گرو نانک دیو یونیورسٹی، امرتسر وکھے کھوج کم چلدے راے۔ 1970 تک پنجابی وچ کھوج دا رجھان چل نکلیا۔ پنجابی صوفی شعری سنبندھی اپادھی نرپیکھ تنقید دا اتہاس 20ویں صدی توں آرنبھ منیا۔ باوا بدھ سنگھ دی پہلی کتاب ہنس چوگ (1914) وچ شائع ہوئی۔ جس وچ ہورناں توں علاوہ شیخ فرید، شاہ حسین، بلاے شاہ، علی حیدر، فرد فقیر، سلطان باہو آدی صوفی کویاں بارے دسدا اے۔ مولٰی بخش کشتہ دا کیتا گیا کھوج کم اتے تنقید دا کم بھگویں روپ وچ ‘پنجاب دے ہیرے’ (1932) دے نال ساہمنے آیا۔ باوا بدھ سنگھ اتے مولٰی بخش کشتہ مطالعہ تکنیک وچ تذکرہ نگرانی اے۔ شکرگنج (سمپا۔ پریتم سنگھ) اسلام اتے سوفیواد بابا شیخ فرید فلسفہ بابا فرید جیون سماں تے رچنا (سمپا۔ سریندر سنگھ کوہلی) شیخ فرید (بولی وحصہ) بلاے شاہ جیون تے رچنا (جیت سنگھ سیتل) آدی کجھ ہور اہم کتاباں ہن۔ اس توں علاوہ اس وچ گروآں دیاں جنم-ساکھیاں اتے سفرنامہ ساہت، پنجابی سفرنامہ آدی بارے چرچہ کیتی گئی اے۔

پنجابی دے اتہاس وچ پترکاری دے کردار

پنجابی کھوج دے اتہاس اتے ترقی وچ پنجابی پترکاری دا بڑا اہم یوگدان رہا اے۔ سبھ توں پہلاں کھوج پتر رسالیاں دے روپ وچ جاری ہندے سن۔ بھائی ویر سنگھ نے خالصہ سماچار 1899 وچ جاری کیتا۔ پنجابی ساہتی پترکاری دی نیہہ لابھ سنگھ نارنگ نے جنوری 1923 وچ ماسک پتر جاری کرکے رکھی۔ اس توں پچھوں پھلواڑی (1924)، شاعر(1927)، بسنت (1928)، پریتلڑی (1933)، پنج دریا (1933)، جیون-پریتی اتے پنجابی ساہت (1942) آدی ماسک پتر آرنبھ ہوئے۔ آزادی توں بعد جاری کجھ پتر جو کھوج دے منورتھ نال کیتے گئے، پنجابی دنیا، تنقید، پرکھ، کھوج پترکا اتے -کھوج درپن ناں ہن۔

پاکستان وچ پنجابی کھوج دا اتہاس

پاکستان وچ وی پنجابی ساہت دی کھوج دا کم ہو رہا اے۔ پاکستان وچ مہینہ وار لہراں، تماری، پنجابی ادب اتے ماں بولی رسالے وی نکل راے ہن۔ جنہاں وچ کھوج تے تنقید مکھ لیکھ لائے جاندے ہن۔ حافظ عبدالحمید سرمر دی دو تنقید کتاباں ‘ادبی رشماں’ اتے ‘ادبی واسا’ دا وی اس وچ ذکر کیتا جا سکدا اے۔ اس کتاب وچ اکھدھ پنجابی لوک-دھارا دی کھوج وچ سر رچرڈ ٹیمپل دے ناں ہن۔ پنجابی لوک-دھارا بارے کھوج دا کم انھیویں صدی دے دوجے ادھ وچ انگریز ودواناں نے شروع کیتا۔