پنجابی ساہت دی اتہاسکاری دے مسئلے

پنجابی ساہت دی اتہاسکاری: “ساہت اتے اتہاس انسان راہیں سرجت اجیاے دو آزاد سانسکرتک ورتارے ہن جنھاں دی اپنی مولک ہوند تکنیک، وکاس-عمل اتے روپانترن-سائنس ہون دے باو جود ایہہ بڑے جٹل اتے سوخم دونداتمک رشتیاں وچ بجھے ہوئے انتر متعلق اتے انتر مشتمل ہن۔ علم دیاں دو وکھریاں اتے آزاد شاکھاواں وجوں انھاں دے مطالعہ دیاں ودھیاں، پرکریاواں اتے سومیاں دا وی اپنا-اپنا مولک سبھاء اے۔ جس کارن اک دے مطالعہ لئی دوسرے دیاں ادھٔین-جگتاں دی ورتوں نہیں کیتی جا سکدی اے۔`` “ساہت دی اتہاسکاری ساہت اتے اتہاس دا اجیہا آزاد سنگم اے۔ ساہت دی اتہاسکاری وچ ساہت اتے اتہاس دیاں مطالعہ جگتاں دی ورتوں ضرور ہو جاندی اے۔`` “ساہت دی اتہاسکاری نہ تاں ساہت دا نرول تریخی مطالعہ اے اتے نہ ہی اتہاس دا صرف ساہتی مطالعہ ماتر۔`` “اتہاس اتے ساہت توں چھٹّ ساہتی اتہاسکاری بولی، رہتل، سہج شاستر، کھوج، جیونی، وچاردھارا دے کھیتراں نوں وی اپنے کلیور وچ سمیٹدی اے۔`` “اصل وچ ساہت دی اتہاسکاری اپنا وچاردھاری بنیاد سمیکھیا-تکنیک وچوں ہی گرہن کردی اے۔ ساہت دی اتہاسکاری دے بنیادی مقصد انے واضع ہن جنے بارے اختلاف ہو ہی نہیں سکدے۔ مگر ساہت دی اتہاسکاری اپنا ایہہ بنیادی مقصد اتہاس لکھاری دی اتہاس نظر توں ہی گرہن کردی اے۔`` “نتیجے وجوں ساہتی اتہاسکاری دے ادھٔین-ملانکن دا بنیادی فیصلہ کن نقطہ لکھاری دی اتہاس-نظر ہی بن جاندی اے جس متعلق بھاویں سچیت طور تے پرتیبدھ نہ وی ہووے۔``

“پنجابی ساہتی اتہاسکاری دا شروع عامَ طور تے باوا بدھ سنگھ دیاں رچناواں توں قبول کیتا جاندا اے۔ باوا بدھ سنگھ اتے اوہناں دی تنقید اتہاسکاری دا کالکرمک ترقی اتے ملانکن اکلے-اکلے اتہاسکار دے زریعہ راہیں کرن دی تھاں اس پرمپرا دے مکھ جھکاواں دی پچھان کرنی ادھک ترک سنگ اے۔`` ‘پنجابی ساہت دا اتہاس’ ڈاکٹر۔ گوپال سنگھ نے پنجابی بولی وچ پہلی وار لکھیا۔ اس دا پہلا ایڈیشن 1946 وچ اردو اکھراں وچ اتے 1949، 1952ای۔ وچ گرمکھی اکھراں وچ چھپیا۔ اس طرحاں پنجابی ساہتی اتہاسکاری نوں تن پرمکھ جھکاواں ہیٹھ رکھیا جا سکدا اے۔

پنجابی ساہت اتہاسکاری دیاں درشٹیاں

1. کالکرمک نظر

1. اتہاسوادی نظر

1. تریخی نظر

کالکرمک نظر

“ساہت-اتہاس دی کالکرمک نظر دے پہلے بانی باوا بدھ سنگھ ہن۔ جنھاں دیاں تنوں، کتاباں ‘ہنس چوگ`، ‘کوئل کو` اتے ‘بمبیہا بول` پنجابی ساہتکاری دا آرنبھ-نقطہ قبول کیتیاں جاندیاں ہن۔ انھاں کتاباں دیاں کرداراں وچ نردشٹ مقصد اتہاسکاری دے مڈھلے لچھناں نال متعلق ہن۔``

“ایہناں کتاباں دا مکھ مقصد پنجابی شاعری دا مختصر اتہاس لکھنا، پنجابی بولی نوں ترقی یافتہ کرن دے یتن، پنجابی شاعری دی ساہتکتا نوں اگھاڑنا، پنجابی نوں سمچے پنجابیاں دی بولی قائم کرنا اے۔ باوا بدھ سنگھ دے اس سچیت یتن راہیں ساہت دی سنبھال پرتِ سجگتا، اس دی گرو ستھاپتی، ساہتکتا مشتمل ساہتی کرتاں دی چون، کالکرم مطابق رچناواں دی کھوج اتے سنکلن، لکھاریاں بارے ویلے اتے جیونی دی جانکاری اتے کالونڈ آدی اس اتہاسکاری دے مکھ لچھناں وجوں اوجاگر ہندے ہن۔ مگر ایہناں لچھناں جاں ذرا ڈونگھیرا مطالعہ کرن توں پتہ چلدا اے کہ سمچے نظر کالکرم نوں اتہاس اتے ساہتی کرت دے اثر نوں، اس دی ساہتکتا نوں اچیت ہی اپنا اصولی بنیاد بنا لیندی اے۔ کالکرمک ویرویاں دے شاعری دے نمونیاں دے سنکلن توں سوا اس وچ کسے پرکار دا ہور تریخی حوالہ حاصل نہیں ہندا۔``

“ہنس چوگ وچ کالونڈ ‘پرنا سماں`، ‘وچلا سماں` نواں سماں، دے سرلیکھ ہیٹھ کیتی گئی اے۔ جہڑی کہ تریخی دور توں مکت اے۔ ‘بمبیہا بول` وچ ایہو ونڈ ‘مغلئی`، ملتانی اتے ‘خالصائی` روپ دھارن کر لئی اے۔ اس وچ کسے مقررہ نظر دی تھاں سیاست بولی اتے دھرم نوں رلگڈ کیتا گیا اے۔ ایہناں تناں کتاباں وچ تریخی حوالہ غائب ہون دے نال-نال تجزیہ تکنیک دا مکمل امطلب اے۔``

“انت وچ اسیں اس سٹے تے پہنچدے ہاں کہ ساہت دی اتہاسکاری دے ایہہ یتن کالکرمک نظر توں اگے نہیں نکلدا۔``

اتہاسوادی نظر

“ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ اتہاسکاری دی اتہاسوادی نظر دے بانی ہی نہیں سگوں پنجابی وچ پرمانک ساہت-اتہاسکاری دے پرورتک ہن۔ اتہاسوادی نظر کالک اکائیاں نوں امتعلق اکائیاں دی تھاں سمرک روپ وچ گرہن کردی اے مگر اس سمگرتا نوں اوہ کارن رہت نرپیکھتا قبول کر بیٹھدی اے، ایہہ کالک اکائیاں دے سمضموناں نوں تاں پچھان لیندی اے، مگر ایہناں سمضموناں ہیٹھ فنکشنل اصولاں توں وروی ہندی اے۔ اپنی اسے اتہاسوادی انتر-نظر کارن ہی ڈاکٹر۔ موہن سنگھ نے پنجابی ساہت دا پہلے پرمانک اتہاس دی سرجنا کیتی جس دا آدی، مدھ اتے حال اپنے توں اگلے پچھلے اتہاس-نقطےآں نال بڑے سجند روپ وچ جڑیا ہویا اے۔``

“ڈاکٹر۔ موہن سنگھ نے پہلی واری ساہتی اتہاسکاری نوں اک انوراج وجوں رکھیا اے اوہناں نے پنجابی دا مکمل اتے سمگر سرویکھن پیش کیتا اے۔ اوہناں نے اپنی پہلی کتاب ں ۔جتورگکھ ر شچئہلج:جوکغوچگک دے کردار وچ اوہناں نے پنجابی لوک جیون اتے ساہت دی انتر-کریا اتے خاص دھیان مرتکز کردیاں پنجابی ساہت دے مختصر پیش کرنا اتہاسکاری دا مقصد متھیا۔ لکھاری دا ایہہ وچار اے کہ کوئی وی قوم اپنے ساہت وچ اپنے جیون دی اصل پدھر توں اتانہ نہیں اٹھ سکدی۔ اس لئی ڈاکٹر۔ موہن سنگھ نے سماجی تریخی پچھوکڑ توں رچنا اتے لکھاری تک پہنچن نوں اپنی تکنیک دا مول بنیاد قبول کیتا اے۔``

“جتھے باوا بدھ سنگھ دی اتہاسکاری پرمپرا وچ تریخی حوالہ مولوں غائب اے، اتھے اس پرمپرا وچ جیون ساہت اتے تریخی برو برابر تردے ہن پر ایہناں وچلا جٹل دونداتمک تعلقات واضع نہیں۔ ساہتی ترقی وچ سماجی، معاشی اتے سیاسی پرحالات دے اثر دا مطالعہ اتے تجزیہ تاں حاصل ہندا اے مگر اس پرمپرا وچ ایہناں پرجذبات دا بنیاد دی عمل دا کوئی الیکھ نہیں۔ کالک اکائیاں اک دوجے نال بڑی نیڑیو جڑیاں ضرور ہوئیاں ہن، پر کسے فنکشنل آدھاراں دی انہوند کارن جیوتّ روپ وچ متعلق ہن۔``

“اس طرحاں ڈاکٹر۔ موہن سنگھ نے پنجاب دے لوک جیون دی آمورت ولکھنتا نوں پنجابی ساہت وچ اپنی نرپیکھ سنپورنتا حاصل کردیاں پیش کیتا اے۔ اس طرحاں ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دی اتہاسوادی نظر دا مول بنیاد اے۔ جہڑا کہ باوا بدھ سنگھ دیاں رچناواں وچوں غائب اے۔``

“ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دی اس اتہاسوادی پرمپرا وچ ہی ڈاکٹر۔ جیت سنگھ سیتل رچت پنجابی ساہت دا الوچناتمک اتہاس رکھیا جا سکدا اے تتھمولک انسمپان دی تھاں اس رچنا وچ الوچناتمک ملانکن نوں ادھک بل حاصل کرن دی کوشش کیتی گئی اے۔ ساہتی اتہاسکاری دے پرمکھ لچھن متعلق موٹے طور تے ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دے ماڈل نوں ہی اپنایا گیا اے۔ پنجابی ساہت دے وکھ-وکھ کھیتراں وچ ہوئی نوین کھوج تجزیہ نوں اس اتہاسکاری وچ سمو لین دی کوشش کیتی گئی اے۔ پنجابی ساہت پرتِ اپبھاوک پرتبدھتا سمچے ملانکن نوں ادھک انترمکھی اتے نرپیکھتا مولک بناؤن دا کارن بنی اے۔ پنجاب دے سانسکرتک ورثے اتے پنجابی بولی دے ادبھو تے ترقی توں لے کے پنجابی وچ سمسیاواں اتے اس دے مستقبل دی نہار زیادہتر لکھاری دی اتہاسوادی نظر اپر ہی مشتمل اے پر ایہہ پنجابی ساہت نوں سمگرتا وچ گرہن کرن ول کامیابی نال رچت اے۔``

تریخی نظر

“1952 وچ کرپال سنگھ کسیل اتے پرمندر سنگھ رچت “پنجابی ساہت دی اتپتی اتے وکاس`` ڈاکٹر۔ موہن سنگھ ولوں قائم اتہاسکاری دی پرمپرا نالوں اپنی پہنچ اتے تکنیک وچ ولکھن ہون کارن اک نویں سمت دا شروع سی۔ اس مولکتا اتہاس پرتبدھتا، ساہت پدارتھوادی تریخی نظر اے۔``

“اس رچنا وچ اتہاس اپنے معاشی بنیاد مطابق ترقی دیاں گنجھل دار پرکریاواں وچوں گزردا ہویا جیونت اتے اگک سبھاء دھارن کردا اے۔ بولی، ساہت، رہتل، رچناواں لکھاری اسے تریخی عمل وچ دوجے نال انتر-کریا وچ بجھے ہوئے روپ وچ پیش ہون والا رچت اے۔ کالک اکائیاں تریخی رفتار دے مول آدھاراں مطابق ہی ونڈیاں گئیاں ہن۔``

“سیریبریاکوو راہی رچت ‘پنجابی ساہت` اتہاسکاری دی اسے پرمپرا ماتحت آؤندا اے۔ اتہاسکاری دی تھاں ایہہ رچنا پنجابی ساہت دا مختصر روپ-ریکھا پیش کردی اے پر اس دا اہمیت اس پچھے کم کر رہی اتہاس-نظر اے جسدا بنیاد وچاردھاری مارکسسٹ فلسفہ اے۔ سیریبریاکوو نے سمچے پنجابی ساہت نوں دو مکھ حصےآں وچ ونڈیا اے۔ قرون وسطی پنجابی ساہت نوں اس نے ‘سرمیا دا ورثہ` سرلیکھ ماتحت رکھیا اے۔``

“کسے اک سماجی انسانی اکائی دے اتہاس اتے خاص کر کے اس دیاں سانسکرتک سرجناواں دیاں ڈونگھیاں بہپاساری پرتاں دے ادھک باہرمکھی خالص اتے گنجھل دار سبھاء نوں سائنسی تکنیک راہیں گرہن کرن لئی فیصلہ کن مڈھلا نقطہ اس سماجی انسانی اکائی دی آزاد مرکزی اتے سیمانت اکائی دی آپسی ڈائلیکٹکس دے حوالہ وچ ہی قومی اتے پرادیشک ہیرو، واقعے، آدرشاں، بمباں، متھاں آدی دی جاری رپانترن-عمل اوہناں دوناں دی اپنی آزاد ستا اتے اوہناں وچلے انتر سمضموناں دے اصل سار نوں صحیح ڈھنگ نال گرہن کیتا جا سکدا اے۔``

سٹہ:

انت وچ اسیں اس سٹے تے پہنچدے ہاں کہ پنجابی ساہت دا اتہاس لکھن لئی ایہناں تن ودھیاں دی ورتوں کیتی جاندی اے۔ ڈاکٹر۔ روندر روی ولوں لکھیاں گئیاں روی فکر کتاب وچوں اسیں ساہت نوں لکھن دی تکنیک پکڑ سکدے ہاں۔ اوہناں مطابق ساہت دی اتہاسکاری ساہت اتے اتہاس دا اجیہا آزاد سنگم اے۔ ساہت دی اتہاسکاری وچ ایہناں دوہاں دیاں مطالعہ جگتاں دی ورتوں ضرور ہو جاندی اے۔ اصل وچ اتہاسکاری اپنا وچاردھاری اصولی بنیاد تجزیہ تکنیک وچوں ہی گرہن کردی اے۔

پنجابی ساہت اتہاسکاری دیاں سمسیاواں

ساہت دی اتہاسکاری اک جٹل پرکریاں اے۔ اس پرکریاں نوں سمپنّ کردیاں ساہت اتہاسکار نوں کئی سمسیاواں ہیٹھ لکھے مطابق ہن۔

دور ونڈ دی مسئلہ

ساہت اتہاس لکھاری نوں دور ونڈ مقرر کرن لئی ایہہ مسئلہ آؤندی اے کہ دور ونڈ خاص-خاص لکھاریاں نوں ادھار بنا کے کیتی جاوے جاں ایہہ عامَ اتہاس نوں نال لے کے کیتی جاوے۔ اک مسئلہ ایہہ وی ساہمنے آؤندی اے وکھ-وکھ لکھاریاں نے دھراواں دا سماں الگّ-الگ لیا اے۔

پنجابی ساہت دے اتہاسکاراں نے پنجابی ساہت دی کالونڈ وکھ-وکھ طرحاں کیتی اے؛ جویں کہ بنارسی داس جین نے پنجابی ساہت دے رچناکاراں دی مذہبی پچھان دے بنیاد اُتے پنجابی ساہت دی ونڈ کیتی اے تے سریندر سنگھ کوہلی نے دھراواں دی بنیاد اُتے ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ نے سیاسی ستا دی بنیاد اُتے دور ونڈ کیتی اے۔ ایہناں وچوں ایہہ نرنا کرنا اوکھا ہو جاندا اے کہ کس لکھاری دی دور ونڈ نوں صحیح منیا جاوے۔

ساہت تے انساہت دی مسئلہ

ساہت دی اتہاسکاری کردے ویلے اک ہور مسئلہ ایہہ ساہمنے آؤندی اے کہ ساہت اتے ان-ساہت دا لکھیڑا کرنا۔ ساہت اتے انساہت روپ جاں شکل صورتَ کر کے دوویں وستاں اکوں جہیا ہن۔ مول روپ وچ ساہت اتے انساہت کوئی نہ کوئی ہتھ لکھت ہی ہندی اے۔ کوئی لکھت ساہت بن جاندی اے۔ اتے کوئی اجیہی ہونے رہِ جاندی اے تاں تے نرنا لکھت وچلے بھیدکاری تتاں دے وچاراں ولوں ہی ممکن ہو سکدا اے۔

سامان دا اکتریکرن

ساہت دی اتہاسکاری دے راہ وچ اگلی مسئلہ سامان دا اکتریکرن جتھے اس کم وچ معاشی، مذہبی اتے سیاسی رکاوٹا آؤندیاں اتھے اس سامان دی ساہتی جا انساہت وجوں پچھان کرنی وی اک وڈی مسئلہ اے۔ اداہرن طور تے جویں کرتارپوری بیڑ اج تک کسے دی نجی ملکیت اے۔ جویں کہ جہڑیاں ہتھ-لکھتاں پاکستان وچ موجود ہن اوہناں تک پہنچ کرنی وی بہت مشکل جہی گل بن گئی اے۔

ورگیکرن دی سمسیاں

کئی رچناواں نوں ساہت-اتہاس دا انگ بناؤندے ویلے اوہناں دے ورگیکرن دی مسئلہ ساہمنے آؤندی اے کئی وار ایہہ نرنا کرنا اوکھا ہو جاندا اے کہ ہتھلی رچنا نوں ساہت دے کہڑے روپ ماتحت رکھیا اتے وچاریا جاوے۔ اداہرن وجوں شاہ محمد دی رچنا نوں کجھ لوک ‘جنگ نامہ’ کجھ ودوان ‘وار’ اتے کجھ الوچک قصہ آکھدے ہن۔ جدید دور وچ رچے گئے ساہت متعلق وی اجہیا سمسیاواں آؤندیاں ہن۔

وکھ-وکھ تنقید درشٹیاں دی ورتوں

ساڈی ساہت اتہاسکاری دی اک مسئلہ ایہہ اے کہ ساڈے ساہت اتہاسکار کسے اک تنقید نظر نوں ادھار بناؤن دے لگبھگ ااہل ہن۔ اوہ وکھ-وکھ تنقید نظر نوں ادھار بناؤن کارن کسے اک رائے تے نہیں پہنچ پاؤندے۔ سوں ایہہ مسئلہ ساہت اتہاسکاری دی اک بنیادی مسئلہ بندی جا رہی اے۔

تنقیدی ملاکن دا معیار بہت اچا نہیں اے

ساہت دی اتہاسکاری دی اگلی مسئلہ ایہہ اے کہ تنقیدی ملاکن دا معیار بہت اچا نہیں اے۔ ساڈے ساہت اتہاسکار روپ تے وستو نوں الگّ-الگ کر کے ویکھدے ہن۔جدوں کہ روپ تے وستو دا تعلقات دونداتمک ہونا چاہیدا اے۔ کیونکہ روپ وستو تے وکھرا نہیں ہو سکدا تے وستو روپ توں اس لئی ساڈے ساہت اتہاسکار صرف وستو اپر ہی زیادہ زور دندے ہن روپ تے نہیں سو ایہہ ساہت اتہاسکار دی اک مسئلہ بنی اے۔

سٹہ

اس طرحاں اسیں کہہ سکدے ہاں کہ ساہت اتہاسکاری دے راہ وچ ایہہ مکھ سمسیاواں ہن جویں کہ دور ونجھ دی مسئلہ، ساہت اتے انساہت دی مسئلہ، سامان دا اکتریکرن، ورگیکرن دی مسئلہ، وکھ-وکھ تنقید درشٹیاں دی ورتوں اتے آلوناتمک ملانکن دا معیار بہت اچا نہیں۔

معاون کتاب

1. ڈاکٹر۔ نرندر سنگھ پنجابی ساہت دی اتہاسکاری اک نظر نیشنل بکّ شاپ 32-بی، پلئیئر گارڈن مارکٹ چاندنی چوک دلی - 110006
2. ڈاکٹر۔ روندر سنگھ روی روی فکر