وقار خلیل
| وقار خلیل | |
|---|---|
| جم |
|
| وفات |
|
ترمیم  | |
وقارؔ خلیل اردو دے اک ممتاز شاعر سن
جم
سودھوسید شاہ محمد خلیل الرحمن حسینی کوہ سوار المعروف وقارؔ خلیل صاحب 29 اگست 1930ء نوں اردوئے قدیم یعنی دکھنی بولی دے معروف صوفی سخنور حضرت محمود بحری صاحب ’’من لگن‘‘ دے جائے مدفن گوگی شریف تعلقہ شاہ پور ضلع گلبرگہ حال علاقہ کرناٹک وچ پیدا ہوئے۔
خاندان تے تعلیم
سودھوآپ دے آبا و اجداد گوگی شریف توں چار میل اُتے عادل شاہی سلاطین دے شہر شاہ پور ضلع گلبرگہ وچ زبان، ادب، تعلیم تے تصوف دی خدمت دے منصب پرفائز رہے۔ جد اعلیٰ حضرت سید شاہ محمد اکبر حسینی نوں عہد عالمگیر وچ ’’کوہ سوار‘‘ دا لقب عطا ہويا تے انہاں نوں اعزاز و انعامات توں نوازیا گیا۔ حضرت سید شاہ محمد ؐ چندا حسینیؒ نامی کوہ سوار نظامی نے زندگی دے پنج دہے درس و تدریس وچ گزارے بہ حیثیت استاد اردو انہاں نے ہزاراں طالب علماں نوں زیور تعلیم توں آراستہ کیتا۔ اوہ علامہ اقبالؔ دے عہد دے نامور سخنور تے صاحب طرز ادیب سن ۔ حضرت وقارؔ خلیل دی ابتدائی تعلیم و تربیت والدین تے اسلاف دی صاف ستھری زندگی دے تناظر وچ ہوئی۔ انہو ں نے میٹرک کامیاب ہونے دے بعد منشی تے 1947ء وچ ویسٹرن یونیورسٹی جالندھر توں منشی فاضل دی ڈگری حاصل کيتی۔
حیدرآباد دکن وچ
سودھوانہاں نوں سقوطِ حیدرآباد توں دو چار سال پہلے حیدرآباد نوں اپنا وطن ثانی بنانا پيا۔ حیدرآباد وچ اُنہاں دناں روزنامہ ’’میزان‘‘ دا وڈا شہرہ سی ۔ اسی روزنامہ توں الحاج وقارؔ خلیل دے صحافتی دور دا آغاز ہُندا اے۔ روزنامہ ’’میزان‘‘ نوں حبیب ا للہ اوج صاحب نے 1943ء وچ جاری کیتا سی ۔ روزنامہ ’’میزان‘‘ نے اپنے دور وچ کافی مقبولیت حاصل کيتی سی جس دا اہم سبب ایہ اے کہ ایہ اخبار سہ لسانی سی یعنی بیک وقت انگریزی‘ اردو تے تیلگو بولی وچ شائع ہُندا رہیا۔ ہر اشاعت وچ وقارؔ صاحب بچےآں دے ذوق و شوق تے انہاں دی ذہنی تربیت دے لئی کہانیاں ‘ نظماں ‘پہیلیاں تے گیت وغیرہ لکھدے رہے۔ شری خوش حال چندجی نے 1923 ء وچ روزنامہ ’’ملاپ‘‘ دی بنیاد پائی اس دے بعد اس اخبار دے مدیر شری یدھ ویر جی تے چیف ایڈیٹر رنبیر جی مقرر ہوئے۔ حیدرآباد دا روزنامہ ’’ملاپ‘‘ ادبی اہمیت دا حامل سی ۔ اس زمانے وچ روزنامہ ’’ملاپ‘‘بچےآں دے صفحہ دے لئی وی کافی مشہور رہیا۔ اس صفحہ نوں ابتدا وچ جناب علاء الدین حبیب ترتیب دیندے سن ۔ بعد وچ صفحہ باقاعدہ طور اُتے وقارؔ صاحب دے حوالے کر دتا گیا۔ وقارؔ صاحب اداریہ ’’دادا لکھتا ہے ‘‘ نوں پُر لطف و دلچسپ انداز وچ پیش کردے سن ۔ اس زمانے وچ وقارؔ خلیل صاحب ’’بال سبھا‘‘ دے ناں توں اس صفحے نوں ترتیب دتا کردے سن ۔ فیر اس دے بعد وقارؔ خلیل نے بچےآں دے لئی ماہنامہ ’’انعام‘‘ حیدرآباد توں 1957 ء وچ اپنی ادارت وچ جاری کیتا۔ اس رسالے نے قلیل عرصے وچ حیدرآباد وچ بچےآں دا ادب تخلیق کرنے والےآں دی گراں قدر خدمات توں متعارف کروایا-
حیدرآباد دے علمی، ادبی صحافتی تے شعر و ادب دے سازگار ماحول نے وقار خلیل صاحب دے قلم نوں جلا بخشی تے انہاں نوں زندگی جینے دا حوصلہ بخشیا۔ ترقی پسند تحریکاں دے اسيں قدم رہ کے ادب، زندگی ماحول تے معاشرہ توں جو کچھ انہاں نے حاصل کیتا اسنوں اپنے تن شعری مجموعےآں ’’شاعری‘‘ ’’سخن‘‘ تے ’’ورثہ‘‘ دے اوراق اُتے بکھیر دتا جو اُنہاں دی متاع حیات اے۔ حضرت وقارؔ خلیل اردو دے بہت وڈے معمار ڈاکٹر سید محی الدین قادری زور دی دریافت تے انہاں دے تربیت یافتہ سن تے انہاں ہی دی خواہش اُتے اوہ 1956ء توں 1998ء تک ڈاکٹر زورؔ دے ادارہ ادبیات اردو تے ’’ایوان اردو‘‘ توں وابستہ رہے۔ اوہ ابتدا وچ ماہنامہ ’’سب رس‘‘ دے مدیر تے آخر وقت تک اردو دے شعبہ امتحانات دے انچارج رہے۔
اس دے بعد تے کسے تعارف دی ضرورت نئيں اوہ ہندو پاک دے ادبی و شعری حلفےآں وچ خاصے جانے پہچانے شاعر نيں انہاں دی نظماں تے غزلاں وچ عصری احساس تے انسانی جدبات دی فراوانی اے۔ ‘‘پروفیسر قدیر امتیاز اپنے مضمون ’’تاریخی و تہدیبی ورثے دا شاعر و قارؔ خلیل‘‘ وچ ایويں رقمطراز نيں ۔’’اوداں انہاں دیاں غزلاں اُتے نظماں بھاری نيں وچ انہاں نوں نظم دا شاعر سمجھدا ہون۔ نظم ہی انہاں دی شاعری دی پہچان بن سکدی اے۔ انہاں نے اقبالؔ توں تراکیب و شعری وقار غالبؔ ؔ ؔ ؔ توں لہجہ ‘مخدوم توں انقلابیت تے فیضؔ توں رومانیت لئی اے تے انہاں سب نوں شعر دی مٹی وچ گوندنے توں انہاں دی شاعری دا خمیر بنیا اے ‘‘ دنیائے ادب وچ تحقیق دا میدان کافی وسیع اے اس میدان وچ کئی مشہور و معروف محقق اپنے کارنامے انجام دے رہے نيں اسی طرح وقارؔ خلیل صاحب نے وی تحقیقی میدان وچ قدم رکھ کے اپنے قلم دا لوہا منوایا۔ قابل ذکر گل ایہ اے کہ ریاست کرناٹک دے گلبرگہ یونیورسٹی توں مس حور النساء نے 1992 ء وچ انہاں دی حیات تے ادبی خدمات اُتے ایم فل دا مقالہ لکھ کے ڈگری حاصل کيتی۔ حضرت وقارؔ دی شاعری اس لحاظ توں وی قابل قدر اے کہ اس وچ اخلاقی قدراں دا گہرا شعور ملدا اے۔ غزلیات دا تجزایہ کیہ جائے تاں ایہ حقیقت وی سامنے آندی اے کہ انہاں دے خیالات وچ کِنّی پاکیزگی اے۔ انہاں دتی غزل وچ کلاسیکی انداز توں انحراف نہ کردے ہوئے جدید انداز نوں قائم و باقی رکھیا گیا اے -
’’وقارؔ خلیل ہندوستان دی آزادی دے وقت 18 سال دے سن ۔ اس لئی انہاں دا ترقی پسند ادیباں تے فنکاراں توں متاثر ہونا فطری اے۔ بلکہ ایہ اثر اِنّا گہرا اے کہ اُنہاں دے فن تے فن پارےآں وچ اسی دی گونج سنائی دیندی اے۔ یعنی مقصدیت اُتے زیادہ زور ‘ گو انہاں نے بہت اچھی غزلاں ‘ حمد‘ نعتاں تے نظماں وی لکھایاں نيں مگر انہاں دی انفرادیت نے اوتھے وی اپنا رنگ جمائے رکھیا۔ یعنی جدوں اوہ حمد کہہ رہے نيں تاں اس وچ غزل دی چاشنی تے غزل کہہ رہے ہاں تاں نظم دا مزہ تے نظم لکھ رہے ہاں تاں اس وچ بچےآں دی سیدھی سادی حقیقت پسندی تے آخرکار اوہ جدوں بچےآں دے ئے نظم کہندے ہاں تاں اپنی شخصیت دی بھر پور نمائندگی کردے نيں۔ یعنی سادگی ‘معصومیت تے غیر مصلحتی اس شعر وچ انہاں دی تصویر جھلکدی اے ۔
تم مصلحت شناس نئيں ہو مگر وقارؔ
چلنے لگی ہے سب کی دوکاں سب مزے میں ہيں
’’وقارؔ خلیل بلا شک و شبہ اعلیٰ پایہ دے شاعر‘ ادیب تے صحافی نيں انہاں دا کلام ہند و پاک دے ادبی رسالے وچ انتہائی احترام دے نال شائع کیتا جاندا اے۔ ’’وقارؔ صاحب دا سب توں اہم وصف انہاں دی ’’انا ‘‘ اے ‘‘ (شخصی انٹرویو محمود انصاری ایڈیٹر ’’منصف‘‘)
’’وقارؔ خلیل اُنہاں چند فنکاراں وچ شامل ہُندے نيں جنہاں نے شعر و ادب نوں وسیلہ روزگار وی بنایا۔ اوہ ادب ‘شعر تے صحافت توں عرصہ دراز توں وابستہ نيں۔ (پروفیسر سلیمان اطہر جاوید)
’’شعر و ادب وچ جنہاں شخصیتاں نے بے لوث خدمات انجام دتیاں۔ انہاں وچ وقار خلیل دا ناں وی نمایاں رہے گا۔ ایداں دے چند تے سچے ‘ بے لوث خدمت گزار اردو نوں مل جان تاں اردو دے دن پلٹ جان گے‘‘۔ (رفیع الدین قادری )۔
’’لکھنا پڑھنا ’’وقارؔ صاحب دی زندگی تے اوڑھنا بچھونا سی ۔ ادارہ ادبیات اردو توں استفادہ دے لئی جِنّے ریسرچ اسکالرس اوتھے جاندے نيں انہاں نوں کدی فہرست پڑھنے دی فرصت نئيں ملدی تے اس دی ضرورت وی کیہ اے۔ جدوں کہ چلدی پھردی انسائیکلوپیڈیا ’’وقارؔ خلیل اوتھے موجود ہون۔ موضوع چاہے قدیم دکنی ادب ہو یا جدید شاعری‘ شخصیت توں متعلق ہو یا تحریکات تے رجحانات دے بارے وچ ’’وقارؔ صاحب موضوع توں متعلق ویہہ پچیس کتاباں دے نہ صرف حوالے دین گے بلکہ ادارہ دے کتب خانہ دے اک اک گوشہ توں چھبن کے آپ دے سامنے ڈھیر لگادین گے گویا انہاں نے آپ اُتے کوئی احسان نئيں کیتا بلکہ آپ نے اُنہاں دی خدمات توں استفادہ کر کے انہاں نوں ممنون کیتا اے۔ دراصل ’’وقارؔ صاحب دی ایہ بے لوث خدمات صرف اردو دے لئی ہُندیاں نيں۔ نہ جانے کِنے درجن پی ‘ ایچ ‘ڈی ’’وقارؔ صاحب نے کروادتے اے۔ ‘‘ (احمد جلیس)
موت
سودھوریاست کرناٹک دے گوگی شریف تعلقہ شاہ پور ضلع گلبرگہ دے علمی، ادبی و مذہبی گھرانے وچ پیدا ہوئے وقار خلیل 11 رجب المرجب 2 نومبر 1998ء نوں لکھاں محبانِ اُردو تے سینکڑاں شاگرداں نوں بادیدۂ نم چھوڑکر اپنے مالکِ حقیقی توں جاملے۔
حوالے
سودھو- http://viqarehind.com/حضرت-وقارؔ-خلیل-ممتاز-شاعر،-ادیب-اور-صح/ Archived 2020-08-03 at the وے بیک مشین
http://viqarehind.com/بہ-یادِ-حضرت-وقارؔ-خلیل/ Archived 2020-08-04 at the وے بیک مشین
http://viqarehind.com/وقارؔ-خلیل-مرحوم-ایک-مرد-خلیق/ Archived 2016-03-10 at the وے بیک مشین