وسط ایشیاء وچ ترکاں دا کردار
وسط ایشیاء دنیا دی عظیم ترین تہذیباں دا گہوارہ رہیا اے اس علاقے نے وڈے وڈے انقلابات دیکھے نيں انسانی تہذیباں نوں بندے تے مٹتے دیکھیا اے ایہ اک بہت وڈا علاقہ اے تاریخی لحاظ توں اسنوں تورکستان کہیا جاندا سی دریائے جیحاں دے پار دا علاقہ جسنوں ماورا نہر کہیا جاندا اے کدی توران وی کہلاندا سی تورک نسل تاتاریاں دے نیڑے اے عرباں دی فتوحات دے نتیجے وچ ایہ علاقہ دولت اسلام توں مالا مال ہويا ترکاں دی چار ہزار سالہ تریخ دے وکھ وکھ ادوار نيں ترکاں دی تریخ دے انہاں ادوار دا مطالعہ کيتا جائے تاں وڈے دلچسپ حقائق توں آگاہی ہُندی اے چینی تورکستان، وسطی ایشیا، کاکیشیا، اناطولیہ تے تھریس تک پھیلے خطےآں اُتے ترکاں نے ہر دور وچ انمٹ اثرات مرتب کيتے نيں ترکاں نے اسلام توں پہلے وی شاندار تہذیباں نوں جنم دتا تے بعداز اسلام وی اک سائنسی جینیاتی تحقیق دے مطابق جدید توردی ميں بسنے والے ترکاں وچ دس فیصد دے نیڑے لوکاں دے خون دے جینیاتی ٹیسٹ توں ثابت ہويا کہ انہاں دے جینز پاکستان وچ بسنے والے اُنہاں لوکاں توں مطابقت رکھدے نيں جو اج دے پاکستان دے شمال وچ بستے نيں ترک لفظ تریخ وچ پہلی مرتبہ یونانی مؤرخ ہیرو ڈوٹس (۴۲۵ ق م۔ ۴۸۴ ق م)دیاں تحریراں وچ ملدا اے بعد وچ اس قوم دا حتمی لفظ تورک چھیويں صدی دے دوران چینی تحریراں وچ ملدا اے گوک تورک انہاں خطےآں تے دور دے ترکاں نوں کہیا جاندا اے تے ایہ تورک برصغیر دی جغرافیائی دیوار ہندوکش دے نال دوسری طرف شاندار رہتل دے وارث ہوئے نيں اج وی دنیا دے سب توں وڈے پہاڑی سلسلے دا ناں قدیم تورک بولی توں ہی ماخوذ اے یعنی قراقرم قراقرم دے پہاڑ سنکیانگ (چینی تورکستان) قراقرم قدیم تورک تریخ وچ وادئ تے کھون تیرھويں صدی وچ منگول ایمپائر دا راجگڑھ سی ایہ اپنے وقت وچ دنیا دے خوشحال ترین شہراں وچ سرلسٹ سی قراقرم پہاڑی سلسلے دا ناں ايسے شہر دے ناں دی مناسبت توں متعارف ہويا قراقرم وچ قدیم تورک بولی وچ کالے پتھر نوں کہندے نيں اسلام دے ظہور دے بعد ترکاں وچ اک نواں تہذیبی ارتقا ہويا جس نے ترک قوم دے نويں سیاسی تے تہذیبی کردار طے کيتے سنکیانگ تے وسطی ایشیا دے ترکاں وچ اسلام متعارف ہونے دے بعد تورک قبیلے نے سلجوقی تریخ دے ذریعے انہاں خانہ بدوش قبیلے نوں اناطولیہ دی تہذیباں دا وارث تے مالک بنا ڈالیا آخری سانساں لیندی ہوئی بازنطینی سلطنت دے خلا نوں انہاں سلجوق ترکاں نے پْر کيتا جنہاں نے الپ ارسلان دی قیادت وچ ۱۰۷۱ء وچ منزیکرت دی تاریخی جنگ وچ بازنطینی بادشاہ رومانوس چہارم نوں شکست دے کے ترکاں نوں اناطولیہ دا مالک بنا دتا جدوں سلجوق ترکاں نے اناطولیہ وچ قدم جمائے تے بعد وچ انہاں سلجوقاں دے بطن توں عثمانی سلطنت دا قیام ممکن ہويا جنہاں نے دنیا دی تریخ اُتے اپنے انمٹ اثرات مرتب کيتے انہاں ایام وچ ترک سبکتگین دے بیٹے محمود نے غزنی دے شہر وچ اک ترک ریاست قائم کيتی جس دی سرحداں اصفہان توں لے کے مہران تک پھیلی ہوئی سی محمود غزنوی دے ترک سپہ سالاراں دی ہندوکش پار کردے ہوئے اک طویل تریخ اے جس وچ غوری، خاندانِ غلاماں جس دا بانی اک تورک غلام قطب الدین ایبک اے جس دا مزار لاہور دے بازار انارکلی وچ واقع اے نے ایتھے اُتے ترک رہتل نوں متعارف کروانے وچ اہم کردار ادا کيتا اس دے بعد خلجی دور تے فیر تغلق دَور، اِنہاں ادوار وچ برصغیر وچ ترک سبھیاچار فن تعمیر تے رہن سہن دے حوالے توں گراں قدر اثرات مرتب ہوئے تے آخر کار ظہیرالدین بابر دی قیادت وچ برصغیر وچ مغلیہ سلطنت دا قیام ترکاں دی ہی خاندانی شاخ دا اک سلسلہ اے مغل دَور نے برصغیر دی تریخ، سبھیاچار، فنِ تعمیر، رہن سہن، موسیقی، فنونِ لطیفہ، شاعری، علم و ادب سمیت زندگی دے ہر شعبے وچ گہرے اثرات مرتب کيتے حتیٰ کہ اک جدید بولی اردو دا ظہور وی انہاں ترک افواج دے مرہون منت اے جنہاں نے اس لشکری بولی دی بنیاد رکھی۔
علامہ نعمانی و علامہ اقبال
سودھوعلامہ شبلی نعمانی انیہويں صدی دی آخری دہائی وچ شام و روم و مصر دے سفر اُتے روانہ ہوئے مقصد انہاں دا ایہ سی کہ ملکاں اسلامیہ دے بارے وچ یورپین مصنفاں دی غلط بیانیاں دا پردہ فاش کيتا جائے کیونجے انہاں دیاں تحریراں بغض و عناد اُتے مبنی ہُندیاں نيں اس دے ابتدایے وچ فرماندے نيں کہ
‼️یورپین لٹریچر پڑھ کر ترکاں دی نسبت تحقیر دے خیالات نہ پیدا ہونے بعینہٖ ایسا اے جداں خواب آور دوا کھا کر نیند دا نہ آنا‼️
اس دے بعد اوہ خلیفۃ المسلمین سلطان عبد الحمید ثانی دے عہد مبارک وچ ہونے والی ترقیاں دا ذکر کردے نيں جنہاں دا تذکرہ کرنا یورپ دے متعصب مصنفاں نوں گوارا نئيں جدوں اوہ خود استنبول پہنچدے نيں تاں فیر خوبیاں دا تذکرہ کم تے خرابیاں دا ذکر ودھ ہو جاندا اے لیکن اوہ سلطان معظم دی زیارت توں بہت شاداں و فرحاں دکھائی دیندے نيں تے اس دے جاہ و حشم دا انہاں دی طبیعت اُتے بہت خوش گوار اثر مرتب ہُندا اے مصر پہنچ کے انہاں نوں اس صدمہ توں وی دوچار ہونا پڑدا اے کہ ابونواس تے متنبی دے زمانے دی عربی بولنے والے مفقود ہو چکے نيں شبلی جس برس دنیا توں رخصت ہوئے ايسے سال یورپ وچ اوہ جنگ شروع ہو گئی جسنوں پہلی عالمی جنگ دا ناں دتا گیا اس جنگ وچ ترکی جرمنی دا اتحادی سی مسلمانان ہند دی صورت حال عجب سی اک طرف دھڑا دھڑ برٹش انڈین آرمی وچ بھرتی ہو رہے سن تے حجاز وچ ترکاں اُتے گولیاں برسا رہے سن دوسری طرف مسیتاں وچ ترکی دی فتح دی دعاواں منگ رہے سن غازی انور پاشا تے غازی مصطفیٰ کمال پاشا دی تصاویر آویزاں کر رہے سن خود انہاں دونے غازیاں وچ کیہ اختلافات سن کِسے نوں انہاں دی خبر نہ سی جرمنی دے نال ترکاں نوں وی شکست ہوئی تاں اساں خلافت دی بقا دی تحریک چلانا شروع کر دتی جو عملاً جنگ شروع ہونے توں پہلے ہی انجمن اتحاد و ترقی دے انقلابیاں دے ہتھوں ختم ہو چکی سی اج کِنے لوکاں نوں معلوم ہوئے گا کہ علامہ اقبال نے ایہ شعر نوجوان ترکاں دے بارے وچ کہیا سی نہ کہ مصطفیٰ کمال دے بارے وچ !
‼️چاک کردتی ترک ناداں نے خلافت دی قبا سادگی مسلم دی دیکھ، اوراں دی عیاری وی دیکھ‼️
اقبال دریائے دجلہ دے متعلق مسجدِ قرطبہ وچ ایويں کہندے نيں کہ!
‼️اس دی زماں بے حدود اس دا افق بے ثغور
اس دے سمندر دی موج دجلہ و دینیوب ونیل‼️
اسلامی وطن دی کوئی حد نئيں مسلمان قوم کسی خاص خطہ ارض وچ محصور نئيں اے بلکہ ساری دنیا اس دا وطن اے نہاس دتی زمین دی کوئی حد اے تے نہ اس دے آسمان دی کوئی نیابت اے اس دتی حکومت دریائے دجلہ توں لے کے دریائے دینیوب تے دریائے نیل تک وسیع وعریض رہ چکی اے اس مصرعہ وچ سلطنت عثمانیہ دی وسعت دی طرف اشارہ اے کیونجے سلطان سلیمان اعظم دے زمانہ وچ ایہ تِناں دریا سلطنت عثمانیہ وچ شامل سن دریائے دجلہ عراق وچ اے دریائے دینیوب وسط یورپ وچ تے دریائے نیل مصر وچ اے
علامہ اقبال نے مسعود مرحوم دے مرثیہ دے نال نال خود شناسی اُتے وی روشنی پائی اے علامہ اقبال نے مسعود مرحوم نظم وچ نیل وفرات دے حوالے توں کچھ ایويں کہیا اے !
‼️خودی اے زندہ تاں دریا اے بے کرانہ ترا
ترے فراق وچ مضطر اے موج نیل وفرات‼️
اے مسلمان!اگر تیری خودی زندہ اے یعنی جے تاں نے عشق رسولؐ دی بدولت اپنی خودی نوں مستحکم کرلیا اے تاں اس وچ لامحدود ترقی دی صلاحیت پیدا ہوجائے گی تیرا دریا بیکرانہ ہوجائے گا واضح ہو کہ اقبالؔ دی اصطلاح وچ خودی دی زندگی توں ہمیشہ استحکام خودی مراد ہُندا اے۔ دوسرے مصرع دا مطلب ایہ اے کہ جے تاں اپنی خودی نوں مستحکم کر لے گا تاں دنیا دی وکھ وکھ قوماں (دریائے نیل تے دریائے فرات) تیری پناہ وچ آئاں تے تجھ نال رابطہ واتحاد پیدا کرنے دی آرزو دا اظہار کرن گی چاں کہ حضرت عالمگیرؒ دی خودی زندہ سی اس لئی دنیا دے وڈے وڈے یا جبروت بادشاہ انہاں توں دوستی کرنا اپنے لئے باعث فخر سمجھدے سن تے انہاں دے پوتے محمد شاہ دی خودی مرچکی سی اس لئی نادرشاہ نے دوست بنانے دے بجائے اسکو اپنا غلام بنالیا اوراس نے ایہ کوئی نويں گل نئيں کيتی اُتے طاقتور کمزور نوں اپنا غلام بنا لیندا اے
اقبال دے دریائے نیل دا ذکر خضر راہ وچ کچھ اسطرح کيتا اے کہ!
‼️اک ہاں مسلم حرم دی پاسبانی دے لئی
نیل دے ساحل توں لے کرتابخاک دا شغر‼️
مسلماناں دے لئی کعبے دی نگہبانی تے حفاظت سب توں وڈا فریضہ اے اس فریضے دی بجا آوری دے لئی دریائے نیل دے کنارے توں کاشغر تک سب مسلماناں نوں متحد ہوجانا چاہیے مشرق وچ کاشغر او رمغرب وچ نیل توں مراد ایہ نئيں کہ دوسرے مسلماناں اُتے ایہ فرض عائید نئيں ہُندا شاعر نے مشرق و مغرب دے دو مشہور تھانواں دا ذکر کر دتا اس دا مفہوم ایہ اے کہ دنیا وچ جِنّے مسلمان آباد نيں انہاں سب نوں اس نصب العین دے لئی جمع ہوجانا چاہیے تمام مسلمان اسلام دی حفاظت دے لئی ملّتِ واحدہ بن جاواں تے نیل توں لے کے کاشغر تک ( مصر توں لےکے چین تک) سارے اسلامی ملکاں اک ہوجان
عثمانی و تیموری محبت دا عالم
سودھوترک ٹینگری مذہب نوں مننے والے سن ٹینگری دا مطلب آسمانی خدا دے نيں آسمان اُتے راج کرنے والے ٹینگری دیوتا اُتے یقین رکھدے نيں خراسان دے علاقے اَکیمینِد حکومت دا حصہ سن پہلی صدی وچ خراسان دا مشرقی حصہ کشان سلطنت وچ مل گیا ایتھے توں کشاناں نے چین تے جاپان تک بودھ مذہب نوں فروغ دتا جدوں خراسان نوں عرباں نے فتح کر ليا تے ایہ اُمّائد سلطنت دا اک صوبہ ہو گیا خلافت اسلامیہ عباسی خاندان دے ہتھوں وچ آ گئی لیکن اس دا مرکز بغداد ہی رہیا خلیفہ بغداد نے قطیبہ بن مسلم نوں خراسان دا گورنر مقرر کيتا خلیفہ بغداد نے قطیبہ بن مسلم نوں ترکاں دی مدد کرنے دے لئی چین نال جنگ کرنے بھیج دتا دورِ وسطیٰ وچ گریٹر یونان دے دو خاص علاقے سن اک پرشین عراق تے دوسرا خراسان خراسان پرشیہ دی ثقافتی راجدھانی منیا جاندا سی اس دور وچ خراسان وچ کئی مشہور سائنسداں، فلسفی، مصنف تے شیعہ و سنی عالم دین گزرے نيں خراسان دا مشرقی حصہ دہلی وچ تیموری ترک حکمراناں دے قبضے وچ رہیا بابر دے مطابق ہندوستان تے خراسان دے درمیان دو وڈے شہر کابل تے کاندھار نيں خلافت تے خلیفہ عربی بولی دے لفظ نيں خلافت دا مطلب اصل وچ اک ذمہ داری توں اے جس وچ انساناں دی حفاظت کرنے تے انہاں نوں نظم ونسق وچ رہنے دے احکام دینے دے نال نال انسانیت دی فلاح و بہبود دے لئی اللہ دے قانون نوں پوری دنیا وچ پھیلانا شامل اے اسلام دے وجود وچ آنے دے بعد قرآن دی بولی وچ اسلامی دنیا دی خلافت دی ذمہ داری اس اسلامی سلطنت دی ہوئے گی جو سب توں وڈی ہو تے سب توں ودھ شریعت (اسلامی قانون) تے ملت دی حفاظت کيتی طاقت رکھدی ہو اس سلطنت دا سردار اللہ دا نائب تے قائم مقام یعنی خلیفہ ہوئے گا اس دے بعد آنے والی قوماں یا حکومتاں وچ جو وی خلافت دی حقدار ہوئے گی اس دا خلیفہ پہلے خلیفہ دا نائب و قائم مقام ہوئے گا یقینی طور اُتے اس ذمہ داری نوں سب توں پہلے پورا کرنے والی عرب قوم خلافت پانے دی حقدار بنی اس خلافت اسلامیہ دے پہلے خلیفۃ اللہ حضرت محمدﷺ خود ہوئے اگے جنہاں لوکاں دے ہتھوں وچ اسلام دی مرکزی حکومت اقتدار وچ آئی اوہی پہلے خلیفہ دے نائب و قائم مقام ہوئے اس طرح خلافت اسلامیہ دا ایہ سلسلہ حضرت محمدؐ دے دور دے چار خلفائے راشدین دے بعد توں لے کے ’’خلفائے بنو امیہ ‘‘ ’’سلسلہ عباسیہ بغداد ‘‘ تے ’’سلسلہ عباسیہ مصر‘‘ تک پہنچیا سولہويں صدی دے شروع وچ عثمانی ترکاں دی حکومت قسطنطنیہ وچ قائم ہو چکی سی تے ایشیا یورپ وچ ہر طرف پھیل رہی سی سلطان سلیم خاں اوّل نے مصر و شام اُتے قبضہ کر ليا تے عباسی خلیفہ المقتول نے اس دے ہتھ اُتے بیعت کر کے خلافت دے تمام حقوق تے اختیارات سلطان دے سپرد کر دتے نال ہی مقدس تھانواں دی کنجیاں،حضرت محمدﷺ دی تلوار، جھنڈا تے چادر وی دے دتی ايسے دن توں عثمانی ترک سلطان نمایاں طور اُتے خلیفہ دے طور اُتے دنیا وچ مشہور ہوئے تے خلافت اسلامیہ سلطنت عثمانیہ دے پاس رہی اوداں ایران وچ سلطنت صفویہ تے ہندوستان وچ تیموری خاندان دی سلطنت قائم ہو چکی سی اس سلطنت دے تیموری حکمراناں نے اپنی بروساں پرانی حکومت دے اندر اک بار وی اپنے قدم ہندوستان توں باہر نئيں کڈے بھلے ہی اوہ ہندوستان وچ اپنے نوں امام سمجھدے سن لیکن خلافت اسلامیہ دا دعویٰ انھاں نے کدی نئيں کيتا خلافت دے احیا تے بقا دی خاطر مسلمانان ہند اپنی انتہائی خراب مالی حالت دے باوجود بے پناہ مالی ایثار دا مظاہرہ کے رہے سن تے لکھاں روپے خلافت کمیٹی نوں چندے وچ دے رہے سن اس دے اٹھ برس بعد فرغانہ دے ترک النسل نال تعلق رکھنے والے ظہیر الدین بابر نے سلطان ابراہیم لودھی نوں شکست دے کے ہندوستان وچ اپنی شہنشاہیت دا اعلان کر دتا اج ساڈے مطالعہ پاکستان دے طالب علماں نوں ایہ فرق شاید ہی معلوم ہو کہ مغلاں توں پیشتر دے مسلم حکمراناں دے دور نوں عہد سلاطین کیوں کہیا جاندا اے تے کیہ وجہ اے کہ تیموری حکمران شہنشاہ کہلاندے سن تیموریاں نے عثمانی خلافت نوں تسلیم کرنے توں انکار کر دتا سی اوداں کسی فقیہ یا مفتی نے ایہ فتویٰ دتا ہو کہ خلیفہ وقت دی اطاعت لازمی اے تے تیموریاں دا شہنشاہ کہلانا از روئے شریعت جائز نئيں عثمانیاں توں تیموریاں دا کیہ تعلق سی اس دا اک نمونہ شہنشاہ ہند ظل سبحانی حضرت نور الدین جہانگیر نے اپنی خود نوشت تزک جہانگیری وچ پیش کيتا اے !
‼️جدوں ميں بادشاہ ہويا تاں خیال ہويا کہ مینوں اپنا ناں سلیم بدل دینا چاہیے کیونجے اس ناں توں قیصر روم دے ناں دا دھوکھا ہُندا اے ملہم غیبی نے میرے دل وچ ڈالیا کہ بادشاہاں دا کم جتھے گیری اے اس لئی وچ اپنا ناں جہانگیر رکھاں تے چونکہ وچ سورج نکلنے تے سارے عالم دے روشن ہونے دے وقت تخت نشین ہويا سی اس لئی اپنا لقب نور الدین اختیار کروں‼️
گویا محبت دا ایہ عالم سی کہ ناں دی مشابہت وی گوارا نہ سی لیکن چار سو سال گزرنے دے بعد سانوں یاد آیا کہ ساڈا خلیفہ تاں استنبول وچ براجمان اے تے اس دی خلافت دی بقا دی جدو جہد کرنا ساڈی مذہبی ذمہ داری اے اس اُتے ہور ستم ظریفی ایہ دی کہ مصطفیٰ کمال دے پاس خلافت دی بحالی دا مطالبہ کرنے جو وفد بھیجیا گیا اوہ سر آغا خان تے سید امیر علی اُتے مشتمل سی سفارت دی تریخ وچ اس توں وڈا لطیفہ شاید ہی کوئی تے ہو اس وفد نوں دیکھ کے اتاترک حیران ہی نئيں بلکہ سخت ناراض وی ہويا سی اک طرف ساڈے عوام تے شاعر مصطفیٰ کمال دے گیت گا رہے سن کہ تیریاں دور بلاواں دوسری طرف ساڈے مذہبی طبقے نے شاید ہی کوئی اکھر دشنام ہو جو جدید ترکیہ دے اس بانی دے لئی استعمال نہ کيتا ہو کدی اسنوں استعمار دا ایجنٹ قرار دتا گیا تاں کدی دونمہ یہودی کہیا گیا اُتے ترک عوام دا کمال اے کہ انہاں نے اسلامیان ہند دے اس جذبے دی ہمیشہ قدر دی اے جس دا مظاہرہ انہاں نے جنگ عظیم اول دے زمانے وچ کیہ سی وطن عزیز وچ اک بار فیر ترکی دی محبت دا سمندر موجزن ہو رہیا اے موجودہ حکمراناں دے بارے وچ اس خیال دی ترویج دی جارہی اے کہ اوہ اتاترک دے سیکولرازم نوں رد کرکے خلافت بحال کرنے دا ارادہ رکھدے نيں کيتا سانوں صبا رفتاراں دی محبت وچ اک ہور تحریک خلافت دا سامنا کرنا پئے گا؟ کيتا ساڈی دیواراں اُتے اک بار فیر ایہ نعرے درج ہون گے استنبول نوں جانا اے خلافت نوں واپس لیانا اے جگہ جگہ خلافت دی بحالی دے لئی چندے دے ڈبے پئے ہون گے بس اک ہی امید باقی اے کہ ہن قیادت دے لئی کوئی مہاتما جی موجود نئيں نيں۔