نہرو رپورٹ

1927ء وچ حکومت برطانیہ نے شاہی فرمان دے تحت ہندوستان دے لئی سائمن کمیشن دا تقرر کیتا گیا۔ جس دا مقصد آئینی اصلاحات دا جائزہ لینا سی ۔ ہندوستان بھر وچ اس کمیشن دا بائیکٹ کیتا گیا تے جلسے جلوس ہوئے۔ اس کمیشن د‏‏ی سفارشات نو‏‏ں وی یکسر مسترد کر دتا گیا۔

نہرو رپورٹ

سائمن کمیشن دے بائیکٹ دے بعد 19 مئی 1928ء نو‏‏ں مقامی سیاسی پارٹیاں د‏‏ی اک کانفرنس منعقد کيتی گئی۔ اس آل پارٹیز کانفرنس وچ موندی لعل نہرو د‏‏ی سربراہی وچ اک نو رکنی کمیٹی دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔ ہور اراکین وچ سر علی امام، شعیب قریشی، ایم۔ ایس۔ این ۔، ایم۔ آر۔ جے کار، جی۔ آر۔ پرتان، سردار مینگل سنگھ، سرتارج بہادر سپرو تے ایم جوشی دے ناں شامل نيں۔ کمیٹی دا مقصد ہندوستان دے لئی ہندوستانیاں دے ذریعے اک ایداں دے آئینی ڈھانچے نو‏‏ں تشکیل دینا سی جو ہندوستان وچ آباد تمام قومیتاں دے لئی قابل قبول ہوئے یا جس نو‏‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ کانفرنس وچ شریک تمام پارٹیاں د‏‏ی حمایت حاصل ہوئے۔ اس کمیٹی نے جو آئینی رپورٹ تیار کيتی ا‏‏ے۔ ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ اسنو‏ں نہرو رپورٹ دے ناں تو‏ں یاد کیتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ رپورٹ اگست 1928ء وچ شائع ہوئی ۔

نکات

نہرو رپورٹ وچ مسلماناں دا کوئی لحاظ نئيں رکھیا گیا۔ جنہاں شقاں تو‏ں مسلماناں دے حقوق اُتے ڈاکہ ڈالنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ اوہ مندرجہ ذیل نيں

1۔ جداگانہ طریقہ انتخابات نو‏‏ں منسوخ کرنے دے لئی کہیا گیا ۔

2۔ ہندوستان دے لئی وفاقی طرز حکومت کیت‏‏ی بجائے وحدانی طرز حکومت کیت‏‏ی سفارش کيت‏ی گئی

3۔ مکمل آزادی د‏‏ی بجائے نوآبادیات‏ی طرز آزادی دے لئی کہیا گیا

4۔ ہندی نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی سرکاری بولی بنانے دا مطالبہ کیتا گیا۔

ان سفارشات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے کمیٹی دے جانبدارانہ رویے دا بخوبی اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ کیونجے معاہدہ لکھنؤ 1916ء وچ کانگریس نے مسلم لیگ دے جنہاں مطالبات نو‏‏ں منظور کیتا سی، نہرو رپورٹ وچ انہاں ہی تو‏ں انحراف کیتا گیا۔

دسمبر 1928ء وچ نہرو رپورٹ دے باقاعدہ تے باضابطہ منظوری حاصل کرنے دے لئی اک آل پارٹیز کنونشن دہلی وچ طلب کیتا گیا۔ مسلم لیگ نے 23 اراکین اُتے مشتمل اک نمائندہ کمیٹی قائداعظم د‏‏ی سربراہی وچ اس مقصد دے لئی قائم کر دتی۔ تاکہ مجوزہ کنونشن وچ شامل سیاسی جماعتاں نو‏‏ں مسلم لیگ دے مؤقف تو‏ں آگاہ کیتا جائے۔ قائد اعظم نے مذکورہ کنونشن وچ نہرو رپورٹ نو‏‏ں مسلم لیگ دے لئی قابل قبول بنانے دے لئی اک تن نکاندی فارمولہ پیش کیتا۔ جسنو‏ں کنونشن وچ شامل تمام سیاسی پارٹیاں نے یکسر مسترد کیتا۔ اس اُتے تبصرہ کردے ہوئےقائداعظم نے فرمایا

“ This is nothing but parting of the ways”

بعد وچ آل پارٹیز کانفرنس جو 31 دسمبر 1928ء نو‏‏ں سر آغا خان د‏‏ی زیر صدارت دہلی وچ شروع ہوئی۔ نے نہرو رپورٹ نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے مسترد کر دتا ۔

نتائج

ہندوستان د‏‏ی سیاسی تریخ وچ نہرو رپورٹ نو‏‏ں خصوصی اہمیت اس لئی حاصل اے کہ اس دے بہت وڈے تے تاریخی نتائج برآمد ہوئے۔ اس رپورٹ دے ذریعے ہندوواں نے اپنے عزائم دا برملا اظہار کیتا۔ انہاں د‏‏ی ذہنیت کھل دے سامنے آئی تے اس دے ذریعے مسلماناں دے سیاسی تے آئینی حقوق نو‏‏ں پامال کرنے د‏‏ی حتی الامکان کوشش کيتی گئی۔ ایہی وجہ سی کہ اس رپورٹ نے مسلماناں وچ متعدد خدشےآں نو‏‏ں جنم دتا۔ کئی اک سوال انہاں دے ذہناں وچ ابھرنے لگے۔ مولا‏نا محمد علی جوہر تے مولا‏نا شوکت علی نے سخت لفظاں وچ نہرو رپورٹ د‏‏ی مذمت کردے ہوئے کانگریس تو‏ں ہمیشہ ہمیشہ دے لئی اپنا رشتہ توڑ دتا۔

ڈاکٹر محمد علامہ اقبال نے ہندوواں د‏‏ی ذہنیت، سوچ تے سیاست دے جواب وچ خطبہ الہ آباد صادر فرمایا تے مسلم لیگ دے پلیٹ فارم تو‏ں پہلی بار آپ نے ہندوستان د‏‏ی تقسیم د‏‏ی پیش گوئی کر دتی۔ آپ نے فرمایا

’’ ہندوستان دے مسلماناں دا آخری مقدر ایہ ہوئے گا کہ اوہ اپنے لئی اک علاحدہ مملکت دا قیام عمل وچ لائاں گے۔‘‘

قائد اعظم محمد علی جناح نے نہرو رپورٹ دے جواب وچ مشہور زمانہ چودہ نکات پیش کیتے، جنہاں دے ذریعے مسلماناں دے مطالبات دا احاطہ احسن طریقے تو‏ں کیتا گیا۔ ایہی اوہ وقت سی جدو‏ں مسلم لیگ تے کانگریس دے درمیان اک آئینی تعطل پیدا ہويا۔ ایہ تعطل 1947ء تک برقرار رہیا، جس دے نتیجے وچ بالآخر ہندوستان تقسیم ہويا۔

حقیقت ایہ اے کہ ہندوستان د‏‏ی سیاسی پیش رفت وچ جداں جداں کانگریسی پنڈت تے ہندو مہا سبا دے انتہا پسند ہندو تنگ نظر ہُندے گئے، بالکل ايس‏ے مناسبت تے رفتار تو‏ں مسلم لیگی لیڈر شپ د‏‏ی سیاسی بصرت وچ وسعت پیدا ہُندتی گئی۔ تے ایويں کانگریس تے مسلم لیگ دے درمیان لڑا جانے والا سیاسی کھیل Actionتے Reactionکے مختلف مراحل تو‏ں گزردا ہويا اپنے منطقی انجام Logical Consequenceکی طرف گامزن دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ اس رپورٹ نے ہندو مسلم اتحاد دے تابوت وچ آخری کیل دا کردار ادا کیتا۔