ملک بٹین
میلہ ملک بٹین گڈھی مانکپورپرتاپگڈھ تریخ دے تے اق وچ
ہرسال ماہ اگہن دے آغاز اُتے پہلے جمعرات توں لگاتارتیسرے جمعرات تک ملک بٹین وچ اک بڑامیلہ منعقد ہُندا اے۔ حیرت دی گل اے کہ اِنّا وڈا میلہ راتوں رات سمیٹ لیا جاندا اے۔ اس سال وی ایہ میلہ ماہ اگہن دی پہلی جمعرات توں منعقد ہونے والا اے۔ اج توں تقریباً 978سال پہلے 1034ء وچ مانکپور دے اسی میدان بٹین وچ اک خوریزجنگ لڑی گئی سی۔ ایہ جنگ مانکپور دے زمینداراں تے علوی فاتح لشکر دے درمیان لڑی گئی سی۔ علوی افواج دے کمانڈر دی موت اُتے ایہ جنگ ختم ہوئی۔ اس جنگ دے اختتام دے بعد ایتھے اک تاریخی واقعہ پیش آیا۔ اس تاریخی واقعہ نے اہل مانکپور تے اطراف دے باشندےآں تے انہاں لوکاں اُتے وی جنہاں نے علویاں نال جنگ دی سی نہایت پراثر تے گہرا نشان چھڈیا۔ اک ایسا نشان جو ایتھے دی عوام دے دلاں وچ اترگیا۔ اِنّا عرصہ گزر جانے اُتے وی مانکپور تے قرب وجوار دی عوام نے انہاں نوں یاد رکھیا اے۔ ایہ علوی نوں ن سن ؟ ایہ کتھے توں آئے سن ؟ ایہ ایتھے کیوں آئے سن ؟آئیے اج اسيں ایہ جاننے دی نوں شش کردے نيں۔
سیدقطب حیدرعلوی شہیدؒ حکمران ریاست بلخ موجودہ مزارشریف افغانستان
ہم سبھی سلطان محمود غزنوی بن سبکتگین دے بارے وچ خوب اچھی طرح جاندے نيں۔ تے ایہ وی جاندے نيں کہ اس نے ستاراں بار ہندوستان اُتے حملہ کیتا۔ اسی وجہ توں اسنوں بہت شہرت ملی۔ اس دا لقب یمین الدولہ تے کنیت ابوقاسم سی۔ اس دے دورحکو مت وچ بلخ (موجودہ دور وچ افغانستان دا شہرمزارشریف) دے گورنرحضرت ملک قطب حیدرسن ۔ ملک قطب حیدر علوی حضرت سیدسالارمحمودغازی المعروف بہ سالارساہوؒ والدماجد سیدسالار مسعود غازیؒ المعروف غازی میاںؒ دے چچازاد بھائی سن ۔ ایہ سلطنت کڑا مانکپور دے سب توں پہلے مسلم فاتح وحکمران نيں۔ انہاں دا صحیح ناں قطب حیدر اے۔ قطب غازی، ملک غازی،سالارغازی،ملک حیدر،قطب شاہ وغیرہ انہاں دے القاب نيں۔ انہاں دی ولادت 358ھ وچ افغانستان دے مشہورشہرہرات وچ ہوئی۔ آپ دا نسب کتاباں تریخ وچ ایويں بیان کیندا گیا اے۔ حضرت سالارغازی ملک سید قطب حیدربن غازی سید نوراللہ بن غازی سید طاہربن غازی سید طیب بن غازی سید محمد بن غازی سید عمربن غازی سید آصف بن غازی سید بطل(بطال)بن غازی سید عبد المنان بن سیدنا محمد(ابن الحنف یہ) بن امیرالمؤمنین حضرت سیدنا علی کرم اللہ وجہ۔حضرت علی کرم اللہ وجہ دی غیر فاطمی اولاد خود نوں علوی یا اعوان کہندی اے۔ اسی لئی انہاں نوں علوی کہیا گیا۔
ہندوستان آمد تے اس دی وجہ
ملک قطب حیدر 1030ء وچ سلطان محمودغزنوی دے انتقال تک شہربلخ دے حکمران سن ۔ سلطان محمود غزنوی دے بعدکچھ دن جلال الدولہ محمدبن محمودغزنی دا بادشاہ ہويا۔ اسی سال سلطان دا دوسرابیٹاشہاب الدولہ مسعودبن محمود تخت نشین ہويا۔ کہندے نيں کہ خاندان علوی دے مخالفین نے سلطان مسعود دے دور وچ اک بارپھرطاقت پائی۔ اس نے خواجہ حسن میمندی نوں قید توں آزاد کر دے دوبارہ وزیربنا لیا۔ اسنوں سلطان محمودغزنوی نے قیدکر دتا سی ۔ تے اسی دی سازش اُتے سلطان مسعود نے ملک قطب حیدر نوں بلخ توں معزول کر دے اپنے پاس حاضرہونے دا حکم دیاسی ۔ تریخ ب یہقی دی اک تحریر توں ایہ وی پتہ چلدا اے کہ سلطان مسعودغزنوی نے اپنے اقتدارکو مضبوط کرنے دے لئی انہاں توں مدد کاخواہاں سی جدوں کہ اسنوں یقین سی کہ اوہ اس وچ غیر جانبداررہنا پسند کرن گے۔ بہرحال سلطان مسعودغزنوی نے انہاں نوں دارالسلطنت حاضرہونے کافرمان بھیجیا توانہاں نے اسنوں خارج کیندا تے ہندوستان دی جانب چل پئے۔ اس وقت ہندوستان وچ انہاں دے چچا زادبھائی حضرت سید سالار ساہو تے بھتیجے حضرت سید سالارمسعودغازی ؒ المعروف غازی میاں جنگ وچ مشغول سن ۔ اس جنگ دا آغازسلطان محمودغزنوی دے دور وچ ہويا سی ۔ ایہ انہاں سی نواں توں ہُندے ہوئے جوعلویاں دے زیرتسلط سن سترکھ پہنچے۔
سلطنتِ کڑامانکپورپرعلویاں دا حملہ تے سیدملک قطب حیدرشہیدؒ
علوی لشکرسترکھ وچ مقیم سی تبھی کڑا مانکپور دے راجاواں دی طرف توں خطرہ محسوس کردے ہوئے سید سالارمسعود غازی نے اک لشکرجرارکو ملک قطب حیدرؒ تے ملک امام الدینؒ دی قیادت وچ کڑا مانکپور دی جانب روانہ کیندا۔ انہاں دونے سرداراں نے سترکھ توں مانکپور دے راستے وچ واقع ہونے والے تمام قصبات تے د یہات نوں زیر کر ليا۔ ایہ مقبوضہ علاقےآں پراپنی گرفت مضبوط کردے ہوئے کڑہ مانکپورپہنچے تے فاتح ہوئے۔ مصنف آئینہ اودھ نے مرآت مسعودی دے حوالے توں تحریر کیندا اے کہ سید سالار ساھوؒ بذات خود کڑا مانکپور دے لئی روانہ ہوئے تے اک عظیم معر دے دے بعداوتھے دے راجاواں نوں شکست فاش دے کرگرفتار کر ليا۔ دشمناں دا سدباب کر کے ملک سیدقطب حیدر نوں مانکپور دا حاکم مقرر کیندا تے کڑا دا حاکم آپ دے بیٹے ملک عبد اللہ نوں بنا کرخودجانب سترکھ روانہ ہو گئے۔ تریخ وچ مانکپور دے راجا دا ناں بھوج پتر تے کڑا دے راجا دا ناں جے نرائن ملتااے۔ ایہ بہرقوم توں سن ۔ قوم بہرنے بہرائچ توں کالنجرتک اپنا اثرورسوخ بنا رکھیا سی ۔ سید سالار ساہو دے واپس تشریف لے جانے دے بعدقطب حیدر نے اپنی قیام گاہ دے نزدیک اک مسجد وی تعمیر کرائی سی۔ علوی فاتحین نوں اس علاقے وچ استحکام حاصل نئيں ہونے پایا سی کہ 25؍ شوال 423ھ مطابق 13 ؍ستمبر1032ء کو سید سالار ساہو دا انتقال ہو گیا۔ تے دوسری جانب بہرائچ وچ حملہ آورعلوی ا فوج دے سالاراعظم حضرت سید سالار مسعودغازیؒ 21؍راجاواں دا مقابلہ کردے ہوئے 14؍رجب المرجب 424ھ بروزاتوارمطابق 17؍جون 1033ء وچ قتل ہوئے۔ آپ دے بعد تے کثیرتعداد وچ حملہ آور فوج دے جانی نقصان دی وجہ توں فاتحین کمزورپے گئے۔ انہاں نوں غزنی توں وی نوں ئی مدد تے کمک نہ مل س کيتی۔ انہاں دی کمزوری تے بے سروسامانی دی خبرتمام ملکاں مفتوحہ تے غیر مفتوحہ وچ عام ہو گئی۔ مفتوح راجاواں تے زمین داراں نے حملہ آوراں توں انتقام لینے دا عہد کیندا۔ تمام راجاواں نے متحدہوکرافواج غزنی توں بغاوت دی تے فاتحین اُتے حملہ آورہوئے۔ اک اک کر دے تمام علاقے فاتحین دے ہتھوں توں نکل گئے۔ آخرمانکپور وچ وی اک خوریز جنگ ہوئی۔ جس وچ ملک سید قطب حیدر ؒ سمیت فاتحین دی اکثریت مقتول ہوئی۔ ایہ جنگ 1034ء دے آغاز وچ وچ لڑی گئی سی۔ روایت وچ ایہ وی اے کہ ایتھے دے راجاواں وچ ایہ خبرپھیلی ہوئی سی کہ غازی میاں سلطان محمودغزنوی دے بیٹے نيں۔ فاتح لشکرکا خوف وی اسی وجہ توں انہاں وچ پھیلا ہويا سی ۔ کسی طرح انہاں نوں ایہ معلوم ہو گیا کہ ایہ درست نئيں۔ مسعودغزنوی دی طرف توں نوں ئی کمک علویاں نوں نئيں آنے والی۔ غالباً اایہی وجہ انہاں وچ فاتح لشکر دے خلاف بلندمورال بنا لینے وچ مددگارہوئی۔
سید ملک امام الدین ؒ دی کرامت
تاریخی حقائق واضح کردے نيں کہ اس جنگ دے چند ماہ بعد ایتھے اک واقعہ پیش آیا۔ اوہ اس طرح کہ جدوں سیدسالارساہوؒ نے کڑا تے مانکپور دے حکمران مقررکردیے تے سترکھ دی جانب چلے تاں ملک امام الدین وی انہاں دے ہمراہ سترکھ روانہ ہو گئے۔ سترکھ وچ سیدمسعودغازیؒ دی شہادت دے بعدعلوی فاتح فوج مفتوح ہو گئی۔ اس دے بچے افراداپنے بقا دی انفرادی لڑائی لڑنے لگے۔ انہاں نوں ایتھے دے نومسلماں تے مظلوم عوام دی پشت پناہی حاصل سی۔ اایہی مضبوطی ہارے ہوئے لشکرکو وی اس علاقے توں مکمل بے دخل نئيں کرس کيتی۔ ملک امام الدین محفوظ مقام دی تلاش وچ پھردے ہوئے مانکپور دی طرف جا نکلے۔ اوتھے پروہ اپنے جذبات پرقابونئيں رکھ س دے تے چھپ کر ملک قطب حیدر دی مزار دی زیارت کرنا چاہی۔ کسی طرح توں قوم بہر نوں انہاں دی آمد دا پتہ چل گیا۔ انہاں نے انہاں نوں گھیرلیا۔ قوم بہر دے حکمراناں دے ایتھے ایہ رواج سی کہ انہاں دے علاقے وچ جدوں کسی دی شادی ہُندی تاں دلہن نوں پہلی رات اس علاقے دے حکمران یا سرداراں دے نال گزارنی پیندی۔ بہرحال ملک امام الدین ؒ دے نال انہاں دی بیٹیاں وی سن۔ قوم بہرنے انہاں توں انہاں دی بیٹیاں دی حوالگی دا مطالبہ کیندا۔ جس پرانہاں نے نمازپڑھ کردعا دی کہ اے اللہ تااوہی میرا مددگا رہے میری مدد فرما۔ اس دے بعدوہ قوم بہرپرحملہ آورہوئے تے شہید ہوئے۔ انہاں دی شہادت دے بعدقوم بہران دی بیٹیاں دی طرف متوجہ ہوئے مگران دے نال ایہ کرامت ہوئی کہ زمین پھٹ گئی تے اوہ لڑکیاں اس وچ سما گئياں۔ چونکہ ایہ کرامت ملک امام الدین توں ہوئی سی اسی لئی ایہ میدان انہاں دی تے انہاں دی بیٹیاں دی نسبت توں مشہور ہويا۔
سید قطب حیدرشہیدؒ تے سید ملک امام الدینؒ دا مدفن
یہ لڑائی موجودہ مانکپور دے مشرقی حصے چوکاپارپور وچ ہوئی۔ اایہی مقام حضرت قطب حیدرشہیدؒ تے حضرت ملک امام الدین شہیدؒ تے انہاں دی بیٹیاں دا مدفن اے۔ ہرقبراک اک روضے وچ موجوداے۔ اک اُچی ٹیکری پرتین احاطے مربع شکل وچ نيں۔ ہراک وچ اک اک قب رہے۔ ایہ روضے بادشاہ دہلی معزالدین کیقباد ( 1286ء توں 1290ء ) نے تعمیر کرائے سن ۔ روضے اُتے گنبدبھی سن جو ہن منہدم ہوچ دے نيں۔ اج تک انہاں دی قبر پرماہ اگہن وچ میلہ ہُندا اے۔ جوشروع ماہ اگہن دے پہلے دوسرے تے تیسرے جمعرات نوں لگدا اے۔ اس وچ ہزاراں افراد شریک ہُندے نيں۔ مرداں دے مقابلے عورتاں زیادہ ہُندیاں نيں۔ بلکہ ایہ میلہ مخصوص عورتاں دے لئی ہی اے۔ جتھے عورتاں انہاں دی قبراں اُتے ملیدہ تے تل چوری وغیرہ چڑھاندی نيں۔ مصنف آئینہ اودھ دا کہنا اے کہ بیان ثقات توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ انہاں دے عرس دی تریخ سی۔ انہاں مزاراں اُتے غیر مسلم کنواری لڑ کیاں تل تے چاول چڑھاندی نيں۔ جسنوں عرف عام وچ ’’ تل چوری‘‘ کہیا جاندا اے۔ ملک امام الدین دی قبر پرکڑھی تے پھل دی چڑھائی جاندی اے۔ انہاں مزاراں دے مج تے قوم دفالی دے افراد نيں۔ جو اپنے آپ نوں حضرت دے ہمراہیاں دی اولاد دسدے نيں۔ غیر مسلم عورتاں دی کثرت تے تمادی ایام دی وجہ توں ایہ عرس’’ بیٹین دا میلہ‘‘ دے ناں توں مشہورہو گیا۔ انہاں نوں موجودہ تن قبراں وچوں اک قبر حضرت قطب حیدر علوی شہیدؒ دوسری حضرت سید ملک امام الدین فاطمی شہیدؒ دی اے۔ تیسری قبران دی بیٹیاں دی اے۔
قوم بہرپر اک سرسری سی نظر
جس دور وچ ایتھے جنگ ہوئی سی۔ اس وقت مانکپور وچ قوم بھر دے لوک حکمرانی کر رہے سن ۔ اہیر یا ابہر سنسکرت وچ دونے الفاظ دے معنیٰ شکاری دے ہُندے نيں۔ ایہ قوم ہندوستان دی قدیم اقوام وچوں سی۔ غیر مہذب تے وحشی ہونے دی وجہ توں آرین انہاں نوں اہیر کہندے سن ۔ بعد وچ انہاں دی اک شاخ مہذب ہو گئی۔ انہاں وچوں جنہاں لوکاں نے جانور پالنا شروع کر دتا اوہ گڈریاکہلائی۔ غالبًاموجودہ دور دی قوم اہیرااوہی اے۔ ایہ قوم اس وقت یادو وی کہلاندی اے۔ انہاں وچ دی دوسری شاخ جو نہایت اجڈ تے اک دم توں جنگلی سی انہاں نوں بہر کہیا گیا۔ بہر لفظ ابہر دی بگڑی شکل اے۔ ہن اس ناں دی قوم مانکپوریا اطراف وچ موجود نئيں۔ ہاں انہاں نوں توں ملدی جلدی اک قوم پال ناں دی موجود اے۔ ہو سکدا اے اایہی قوم بہر توں ہون۔ اقتدار دے نشے وچ ایہ لوک ظالم تے عیاش ہوچ دے سن ۔ جداں کہ اُتے دسیا جا چکيا اے کہ انہاں دے ایتھے ایہ رواج سی کہ جدوں عوام وچ کسی فرد دی شادی ہُندی تاں دلہن نوں پہلی رات اپنے شوہر دی بجائے قوم بھر دے سرداراں دے نال گزارنی پیندی سی۔ اس دے بعد ہی اوہ شوہر توں مل سکدی سی۔ ایسا نہ کرنے والےآں نوں سخت بہیمانہ سزاواں دتی جاندیاں سن۔ ایتھے اُتے وی انہاں نے حضرت ملک امام الدینؒ توں انہاں دی بیٹیاں دا مطالبہ کیاتو انہاں نے صاف انکار کر دتا۔ انہاں نے حضرتؒ نوں شہید کر دتا تے بیٹیاں توں دست درازی کرنی چاہی۔ مگراللہ تعالیٰ نے انہاں دی دعا قبول کرلئی سی۔ زمین شق ہو گئی تے ایہ ساری پا کیزہ بیٹیاں اسی وچ دفن ہو گئياں۔ انہاں دی ایہ کرامت دیکھ کرقوم بھر دی عوا م خود ہی انہاں دی معتقد ہو گئی۔ تے حضرت قطب حیدر شہیدؒ دے قریب حضرت ملک امام الدینؒ نوں وی دفن کیندا گیا۔ جتھے ایہ بیٹیاں مدفون ہوئیاں اوتھے انہاں دی قبر بنا دتی گئی۔ عوام دا متفقہ طورپر ایہ کہنا اے کہ ایہ پورا میدان گنج شہیداں اے۔ مزارقطب حیدرشہیدؒ دے ارد گرد پورا میدان شہداء دی قبراں توں بھریا پيا اے۔
انسانیت یاد رکھدی اے انہاں نوں
ایہ اک آفاقی سچ اے کہ جدوں وی نوں ئی ظلم تے ظالم دے خلاف آوازبلندکردا اے تواس دی مدد خالق کائنات کردا اے۔ اوہ کسی نہ کسی صورت توں ظلم پرفاتح ہُندا اے۔ انسانیت دے تحفظ دے لئی علم بلند کرنے دا کسی نوں کاپی رائٹ نئيں اے۔ اس دی مثال دورحاضر وچ ملک بٹین وچ ہر سال ماہ اگہن دے آغازپراک جم غفیر دا امنڈ پڑنا اے۔ انہاں دی یاد وچ منائے جانے والے اس میلے وچ اہل ہنود دی اکثریت وچ شرکت اس گل دا ثبوت اے۔ تریخ اس گل دی شہادت وی دیندی اے کہ علویاں دا اس علاقے پرحملہ اپنی حکو مت قائم کرنے دے لئی نئيں سی بلکہ انسانیت نوں اس دے اصل روپ وچ اہل خطہ دے سامنے پیش کرنا سی ۔ جس دے لئی انہاں نے جنگ وی کيتی۔ بہرحال انسانیت ہراس شخص نوں احترام تے عزت دیندی اے۔ اپنے دل وچ بساندی اے جواس دے تحفظ دے لئی کمربستہ ہُندا اے چاہے ظاہری طورسے اسنوں ناکامی ملے لیکن آئندہ آنے والیاں نسلاں انہاں نوں سید قطب حیدرشہیدؒ تے سیدامام ملک شہیدؒ دی طرح اپنے دلاں وچ رکھتاں نيں۔ مورخ انہاں دے تذکرے توں اپنی تحریر نوں بابرکت بنات ایسن ۔ جدوں کہ قوم بہر جداں لوکاں دا تذکرہ صرف تریخ وچ انہاں دے برے فعل دے نال انہاں نوں دے صدقے طفیل وچ زندہ رہندا اے۔ کرامت وی انہاں نوں لوکاں توں سرزد ہُندی اے جنہاں نوں خالق کائنات عزیز رکھدا اے۔
مراجع ؍ تریخ آئینہ اودھ ‘تریخ کڑہ مانکپور‘سلطان الشہداء‘مرآت مسعودی‘تریخ بیہقی۔
سیدسلمان فاروق حسینی مانکپوری لکھنؤ