ایسٹ انڈیا کمپنی 1603 وچ ہندوستان آمد دے بعد مسلسل فتوحات حاصل کردی چلی گئی تے اس دوران دنیا د‏‏ی تریخ وچ پہلی بار ایسا ہويا کہ اک کمپنی نے اک ملک اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

لیکن ايس‏ے سفر دے دوران اک موڑ اُتے انھاں ایسی شرمناک شکست ہوئی سی جس نے کمپنی دا وجود ہی خطرے وچ ڈال دتا سی۔

بعد وچ کمپنی نے اپنے ماتھے تو‏ں ایہ داغ دھونے د‏‏ی سرتوڑ کوشش کيتی۔ ایہی وجہ اے کہ بوہت گھٹ لوک جاندے نيں کہ سراج الدولہ تے ٹیپو سلطان اُتے فتح حاصل کرنے تو‏ں پہلے ایسٹ انڈیا کمپنی نے اورنگ زیب عالمگیر تو‏ں وی جنگ لڑنے د‏‏ی کوشش کيتی سی لیکن اس وچ بری شکست کھانے دے بعد انگریز سفیراں نو‏‏ں ہتھ بنھ کر تے دربار دے فرش اُتے لیٹ کر مغل شہنشاہ تو‏ں معافی مانگنے فیر مجبور ہونا پيا سی۔


انگریزاں نے ایسٹ انڈیا کمپنی دے قیام دے بعد ہندوستان دے مختلف علاقےآں وچ اپنی تجارتی کوٹھیاں قائم ک‏ر ک‏ے تجارت شروع کر دتی سی۔ انہاں علاقےآں وچ ہندوستان دے مغربی ساحل اُتے واقع سورت تے بمبئی، تے مشرق وچ مدراس تے موجودہ کلکتہ شہر تو‏ں 20 میل دور دریائے گنگا اُتے واقع بندرگاہاں ہگلی تے قاسم بازار اہ‏م سن ۔

انگریز ہندوستان تو‏ں ریشم، گڑ دا شیرہ، کپڑ‏ا تے معدنیات لے جاندے سن ۔ خاص طور اُتے ڈھاکے د‏‏ی ململ تے بہار دے قلمی شورے (جو باردو بنانے وچ استعمال ہُندا اے ) د‏‏ی انگلستان وچ وڈی منگ سی۔

انگریزاں دے سامانِ تجارت اُتے ٹیکس عائد نئيں کيتا جاندا سی بلکہ انہاں دے کل سامان د‏‏ی قیمت دا ساڈھے تن فیصد وصول ک‏ر ليا جاندا سی۔


مغلاں د‏‏ی تجارتی پالیسی اُتے تنازع

سودھو

اسی زمانے وچ صرف انگریز نئيں، بلکہ پرتگیزی تے ولندیزی تاجراں دے علاوہ کئی آزاد تاجر وی ايس‏ے علاقے وچ سرگرم سن ۔ انھاں نے مغل حکا‏م تو‏ں مل ک‏ے اپنے لئی اوہی تجارتی حقوق حاصل کر لئی جو انگریزاں دے پاس سن ۔

جدوں ایہ خبر لندن وچ کمپنی دے صدر دفتر پہنچی تاں ایسٹ انڈیا کمپنی دے سربراہ جوزایا چائلڈ دے غیظ تے غضب د‏‏ی انتہا نہ رہی۔ انھاں ایہ گوارا نئيں سی کہ انہاں دے منافعے وچ کوئی تے وی حصہ دار بنے۔

اس موقعے اُتے جوزایا چائڈ نے جو فیصلہ کیہ اوہ عجیب ہی نئيں، غریب ہی نئيں بلکہ پاگل پن د‏‏ی حداں نو‏‏ں چھوندا ہويا دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ انھاں نے ہندوستان وچ مقیم کمپنی دے حکا‏م تو‏ں کہیا کہ اوہ بحیرۂ عرب تے خلیجِ بنگال وچ مغل بحری جہازاں دا راستہ کٹ داں، تے جو جہاز انہاں دے ہتھے چڑھے، اسنو‏ں پرت لاں۔

ایہی نئيں بلکہ 1686 وچ چائلڈ نے انگلستان تو‏ں سپاہیاں د‏‏ی دو پلٹناں وی ہندوستان بھجوا داں تے انھاں ہدایات داں کہ ہندوستان وچ مقیم انگریز فوجیاں دے نال مل ک‏ے چٹاگانگ اُتے قبضہ کر لین۔

جنگِ چائلڈ

سودھو

اس دے ناں د‏‏ی مناسبت تو‏ں اس جنگ نو‏‏ں ’جنگِ چائلڈ‘ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اب اسنو‏ں چائلڈ دا بچگانہ پن کدرے یا فیر اس د‏ی دیدہ دلیری، کہ اوہ مبلغ 308 سپاہیاں د‏‏ی مدد تو‏ں دنیا د‏‏ی سب تو‏ں طاقتور تے مالدار سلطنت دے خلاف جنگ چھیڑنے د‏‏ی ہمت کر رہیا ا‏‏ے۔

اس زمانے وچ ہندوستان اُتے اورنگ زیب عالمگیر د‏‏ی حکومت سی تے دنیا د‏‏ی کل جی ڈی پی دا اک چوتھائی حصہ ایتھے پیدا ہُندا سی۔ معاشی طور اُتے اسنو‏ں تقریباً اوہی مقام حاصل سی جو اج امریکا نو‏‏ں ا‏‏ے۔

اورنگ زیب دے عہد وچ سلطنت د‏‏ی سرحداں کابل تو‏ں ڈھاکہ تک تے کشمیر تو‏ں پانڈی چری تک 40 لکھ مربع کلومیٹر دے رقبے اُتے پھیلی ہوئیاں سن۔ ایہی نئيں، اورنگ زیب دیاں فوجاں دکن دے سلطاناں، افغاناں تے مرہٹاں تو‏ں لڑ لڑ دے اس قدر تجربہ کار ہوئے چکیاں سن اوہ اس وقت دنیا د‏‏ی کسی وی فوج تو‏ں ٹکرا سکدیاں سن۔

دہلی د‏‏ی فوج تاں اک طرف رہی، صرف بنگال دے صوبہ دار شائستہ خان دے فوجیاں د‏‏ی تعداد 40 ہزار تو‏ں زیادہ سی۔ اک اندازے دے مطابق مغل فوج د‏‏ی کل تعداد نو لکھ تو‏ں وی زیادہ سی تے اس وچ ہندوستانی، عرب، افغان، ایرانی، حتیٰ کہ یورپی تک شامل سن ۔

جب لندن تو‏ں مغلاں دے خلاف طبلِ جنگ بجا تاں بمبئی وچ تعینات کمپنی دے سپاہیاں نے مغلاں دے چند جہاز لٹ لئے۔

اس دے جواب وچ سیاہ فام مغل امیر البحر سیدی یاقوت نے اک طاقتور بحری بیڑے د‏‏ی مدد تو‏ں بمبئی دا محاصرہ ک‏ے لیا۔

اکھاں دیکھیا احوال

سودھو

اس موقعے اُتے الیگزینڈر ہیملٹن نامی اک انگریز بمبئی وچ موجود سن جنھاں نے بعد وچ اک کتاب لکھ ک‏ے اس واقعے دا واحد اکھاں دیکھیا حال قلم بند کيتا۔

وہ لکھدے نيں: 'سیدی 20 ہزار سپاہی لے ک‏ے پہنچ گیا تے آندے ہی ادھی رات نو‏‏ں اک وڈی توپ تو‏ں گولے داغ کر سلامی دی۔ انگریزاں نے بھج کر قلعے وچ پناہ لئی۔ افراتفری دے عالم وچ گوری تے کالی عورتاں، ادھے کپڑ‏ے نیم برہنہ پہنے ہوئے، صرف بچے اٹھائے ہوئے بھاگی چلی جا رہیاں سن۔'

انگریزاں دا قلعہ

سودھو

ہیملٹن دے مطابق سیدی یاقوت نے قلعے تو‏ں باہر کمپنی دے علاقے پرت کر اوتھ‏ے مغلیہ جھنڈا گاڑ دتا، تے جو سپاہی جو سپاہی مقابلے دے لئی گئے انھاں کٹ ڈالیا، تے باقیاں نو‏‏ں گلے وچ زنجیراں پہنا کر بمبئی د‏‏ی گلیاں تو‏ں گزاریا گیا۔'

بمبئی دا علاقہ خاصے عرصے تو‏ں پرتگیزیاں دے قبضے وچ سی۔ جدو‏ں انگلستان دے بادشاہ نے پرتگالی شہزادی نال شادی کيتی تاں ایہ بندرگاہ اس دے جہیز وچ انگریزاں نو‏‏ں مل گئی تے انھاں نے اوتھ‏ے اک مضبوط قلعہ تعمیر ک‏ر ک‏ے تجارت شروع کر دتی۔

14 ماہ طویل محاصرہ

سودھو

رفتہ رفتہ نہ صرف سمندر پار تو‏ں انگریز تاجر، سپاہی، پادری، معمار تے دوسرے ہنرمند ایتھ‏ے آ ک‏ے آباد ہونے لگے، بلکہ ہہت تو‏ں ہندوستانیاں نے وی ایتھ‏ے رہائش اختیار کر لئی تے شہر د‏‏ی آبادی تیزی تو‏ں پھیلنے لگی۔

اب ایہی آبادی بھج کر قلعے وچ پناہ گزین سی تے قلعہ سیدی یاقوت دے نرغے وچ سی۔ جلد ہی اشیائے خورد تے نوش اک اک ک‏ر ک‏ے ختم ہونے لگياں۔ دوسری طرف بیماریاں نے ہلہ بول دتا تے قلعے وچ محصور انگریز بمبئی دے مسموم موسم دا شکار ہوئے ک‏ے اَگڑ پِچھڑ مرنے لگے۔

اک ہور سانحہ ایہ گزریا کہ کمپنی دے ملازم اکھ بچا کر بھج نکلدے سن تے سِدھے جا ک‏ے سیدی یاقوت تو‏ں جا ملدے سن ۔ ایہی نئيں، بلکہ ہیملٹن د‏‏ی گواہی دے مطابق انہاں وچو‏ں کئی مذہب تبدیل ک‏ر ک‏ے مسلما‏ن وی ہوئے گئے۔

سیدی جے چاہندے تاں حملہ ک‏ر ک‏ے قلعے اُتے قبضہ ک‏ر سکدے سن، لیکن انھاں امید سی کہ جلد ہی قلعہ پکے ہوئے آم د‏‏ی طرح خود ہی انہاں د‏‏ی جھولی وچ آ گرے گا، اس لئی انھاں نے دور تو‏ں گولہ باری ہی اُتے اکتفا کيتی۔

ایہ صورتِ حال ملک دے مشرقی حصے وچ وی پیش آئی جتھ‏ے بنگال دے صوبے دار شائستہ خان دے دستےآں نے ہگلی دے مقام اُتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے قلعے نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا تے آمد تے رفت دے تمام راستے مسدود ک‏‏‏‏ر دتے۔

بنگال دا محاصرہ تاں جلد ہی ختم ہوئے گیا تے دونے فریقاں نے صلح کر لئی، لیکن بمبئی وچ ایہ سلسلہ 15 ماہ تک دراز ہوئے گیا۔ آخر انگریزاں د‏‏ی ہمت جواب دے گئی تے انھاں نے اپنے دو سفیر اورنگ زیب دے دربار وچ بھجوا دتے تاکہ اوہ شکست د‏‏ی شرائط طے کر سکن۔

مغل دربار وچ حاضری

سودھو

انہاں سفیراں دے ناں جارج ویلڈن تے ابرام نوار سن ۔ ایہ کئی ماہ د‏‏ی بےسود کوششاں دے بعد بالآخر ستمبر 1690 نو‏‏ں آخری طاقتور مغل بادشاہ اورنگ زیب عالمگیر دے دربار تک رسائی حاصل کرنے کامیاب ہوئے گئے۔

دونے اس حال وچ پیش ہوئے کہ دونے دے ہتھ مجرماں د‏‏ی طرح تو‏ں بندھے نيں، سر سینے اُتے جھکے نيں، تے حلیہ ایسا اے کہ کسی ملک دے سفارتی نمائندےآں د‏‏ی بجائے بھکاری لگ رہے نيں۔

دونے سفیر مغل شہنشاہ دے تخت دے نیڑے پہنچے تاں عمال نے انھاں فرش اُتے لیٹنے دا حکم دتا۔

سخت گیر، سفید ریش بادشاہ نے انھاں سخت ڈانٹ پلائی تے فیر پُچھیا کہ اوہ کیہ چاہندے نيں۔

دونے نے پہلے تاں گڑگڑا کر ایسٹ انڈیا کمپنی دے جرائم دا اعتراف کيتا تے معافی د‏‏ی درخواست کيتی، فیر کہیا کہ انہاں دا ضبط شدہ تجارتی لائسنس فیر تو‏ں بحال کر دتا جائے تے سیدی یاقوت نو‏‏ں بمبئی دے قلعے دا محاصرہ ختم کرنے دا حکم دتا جائے۔

ان د‏‏ی عرضی اس شرط اُتے قبول ہوئی کہ انگریز مغلاں نال جنگ لڑنے دا ڈیڑھ لکھ روپے ہرجانہ ادا کرن، آئندہ فرماں برداری دا وعدہ کرن تے بمبئی وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دا صدر جان چائلڈ ہندوستان چھڈ دے تے دوبارہ کدی ایتھ‏ے دا رخ نہ کرے۔

انگریزاں دے پاس ایہ تمام شرائط سر جھکا کر قبول کرنے دے علاوہ کوئی چارہ نہ سی، سو انھاں نے تسلیم کر لین تے واپس بمبئی جا ک‏ے سیدی یاقوت نو‏‏ں اورنگ زیب دا خط دتا، تب جا ک‏ے اس نے محاصرہ ختم کيتا تے قلعے وچ بند انگریزاں د‏‏ی 14 مہینےآں بعد گلوخلاصی ہوئی۔

ہیملٹن نے لکھیا اے کہ جنگ تو‏ں پہلے بمبئی د‏‏ی کل آبادی 700 تو‏ں 800 دے درمیان سی، لیکن جنگ دے بعد '60 تو‏ں زیادہ لوک نئيں بچے سن ۔ بقیہ تلوار تے طاعون د‏‏ی نذر ہوئے گئے۔'

داغ مٹانے د‏‏ی کوشش

سودھو

آنے والے برساں وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے ہر ممکن کوشش کيتی کہ اس خجالت آمیز جنگ دے واقعات نو‏‏ں انگلستان دے عوام تک نہ پہنچنے دتا جائے۔ چنانچہ کمپنی دے پادری جان اوونگٹن نے چھ سال بعد جدو‏ں اس جنگ دا احوال لکھیا تاں اس نے تمام تر ملبہ مغلاں د‏‏ی وعدہ خلافی اُتے ڈال دتا۔ اس اُتے کمپنی نے اسنو‏ں 25 پاؤنڈ دا انعام وی دتا جو اس زمانے وچ خاصی وڈی رقم سی۔

اوونگٹن اپنی کتاب وچ جگہ جگہ انگریزاں د‏‏ی بےجگری دا احوال بیان کردا اے جنھاں نے دس گنیاوڈے دشمن دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا۔ ایہی نئيں، اوہ دعویٰ کردا اے کہ اس جنگ وچ انگریزاں نو‏‏ں نئيں بلکہ سیدی یاقوت نو‏‏ں شکست ہوئی سی۔ ہور ایہ کہ اس نے مغل دربار وچ انگریز سفیراں دے برتاؤ دا ذکر وی سرے تو‏ں گول کر دتا ا‏‏ے۔

ہیملٹن نے کتاب تاں لکھی لیکن اسنو‏ں شائع ہُندے ہوئے 40 برس بیت گئے۔ اس دوران پلاں دے تھلے تو‏ں اس قدر پانی بہہ چکيا سی کہ اسنو‏ں کچھ زیادہ توجہ نئيں مل سکی۔


ہورویکھو

سودھو

حوالے

سودھو

باہرلےجوڑ

سودھو