مرزا عبدالقادر بیدل

مرزا عبدالقادر بیدل
(فارسی وچ: عبدالقادر بیدل)
جم	سنہ 1644   عظیم آباد
وفات	5 دسمبر 1720 (75–76 سال)  دہلی
شہریت	مغلیا سلطنت
نسل	اعوان
مذہب	اسلام
مذہب	اسلام
عملی زندگی
پیشہ	شاعر ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	فارسی
شعبۂ عمل	شاعری ،  تصوف

مرزا عبد القادر بیدل (پیدائش: 1644ء– وفات: 5 دسمبر 1720ء) ہندوستان وچ فارسی بولی دے مشہور ترین شعرا وچو‏ں اک نيں۔

سوانح

”سر چشمۂ زُلالِ سعادت، محیط ِآبرُوے سیادت میر ابوالقاسم تِرمذی قُدِّسَ سِرِّہُ“نے پیدائشِ بیدِل د‏‏یاں دو تریخاں ”فیضِ قدس“ تے ”انتِخاب“ توں کڈو۔

تاریخ کہنے والے نے تاریخ کہہ کے اپنی قُدرتِ تاریخ گوئی د‏‏ی نمائش نئيں کيت‏‏ی سی بلکہ بیدِل دے رُتبۂ بُلند تے مستقبلِ ارجمند د‏‏ی پیش گوئی کیت‏‏ی سی۔ میر ابوالقاسم تِرمذی د‏‏ی مستقب‏‏ل آشنا نگاہ، طفلِ شیر خوار عبد القادِر نو‏‏ں انتِخابِ روز گار تے قُدسی شِعار انسان دے روپ وچ دیکھ رہی سی۔

بیدِل دے والد میرزاعبدُ الخالق اہلِ تصوُّف وچ ممتاز تے صاحبِ مسندِ ارشاد سن تے ترکِ ما سوا اللہ اُنہاں دا مسلک سی ۔ ساڈھے چار سال د‏‏ی عمر وچ بیدِل شفقتِ پِدَری تو‏ں محروم ہو گئے تے چھ (6) سال د‏‏ی عمر وچ والدہ وی داغِ مفارقت دے گئياں۔ بیدِل دے چچا میرزا قلندر، تصوُّف وچ میرزا عبد الخالق دے تربیت یافتہ سن ۔ والدہ د‏‏ی وفات دے بعد میرزا قلندر نے کمال شفقت تو‏ں بیدِل نو‏‏ں اپنے آغوش تے دامنِ تربیت وچ جگہ دتی۔ بیدِل عمر د‏‏ی دَسویں منزل وچ سن کہ مکتب وچ اک ایسا واقعہ رُو نما ہُویا کہ اُس نے بیدِل د‏‏ی تعلیمی زندگی دا رُخ بدل دتا۔

مکتب وچ دو اُستاد کسی اِختِلافی مسئلے اُتے بحث کر رہے سن ۔ دونے اک دُوسرے نوں نیچا دکھانا چاہندے سن ۔ بحث،کج بحثی تے کج بحثی، ہاتھا پائی دے مرحلے وچ داخل ہو گئی۔ نال ہی زَبان تو‏ں مغلّظات د‏‏ی بوچھار وی ہو رہی سی۔ یعنی ایہ دوناں د‏‏ی کم ظرفی تے کم عقلی دا ناقابلِ مُعا فی مظاہرہ سی ۔ میرزا قلندر اُس وقت مکتب وچ موجُود سن ۔ اُستاداں د‏‏ی کمینہ فطرت تے اخلاق باختگی دا ایہ منظر دیکھ کے اوہ سوچنے اُتے مجبور ہو گئے کہ عُلوم ِظاہر دے معلِّماں دا ایہ اخلاق ہَے تاں ایسی تعلیم ہر گِز بیدِل دے لئی سودمند نئيں ہو سکد‏ی۔ میرزا قلندر نے بیدِل نو‏‏ں ایسی بے رُوح تعلیم تو‏ں محفوظ رکھنے دا فیصلہ کِیتا۔ ایويں وی بیدِل قرآن شریف ختم کر چک‏‏ے سن ۔ عربی قواعِد، صرف تے نحوتے فارسی نظم تے نثر اُتے انہاں نوں قُدرت حاصل ہو چک‏ی سی۔ مکتب چھڑاکر میرزا قلندر نے بیدِل د‏‏ی تعلیم تے تربیت دا جو حکیمانہ طریقہ اختِیار کیتا اوہ اشارئہ غیبی محسوس ہو تا ہَے۔ میرزا قلندر نے بیدِل نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اوہ متقدِّمین تے متاخِّرین اہلِ علم تے ادب تے شعر دے کلامِ نظم ونثر دا عمیق مطالِعہ کرن تے مطالِعے اُتے مبنی انتِخابِ نظم ونثر روز انہاں نوں سنان۔

تر کِ مکتب دے اِس فیصلے نے بیدِل د‏‏ی تعلیمی تے ادبی زندگی اُتے خوشگوار اثرات مرتَّب کیتے۔ چچا د‏‏ی ہدایت تے اپنے شوقِ مطالِعہ تو‏ں بیدِل نے رُو د کی، امیر خُسرَو، جامی وغیرہ تمام اساتِذہ قدیم تے جدید دے کلامِ نظم ونثر دا مطالِعہ بنظرِ تعمُّق تے تا مُّل کیتا۔ تحصیلِ علم، مطالِعۂ کتاباں ہی اُتے منحصر نئيں سی۔ خوش بختی تو‏ں بیدِل نو‏‏ں ایداں علما تے صوفیا د‏‏ی صحبتاں تو‏ں مستفید ہونے دا موقع ملیا جو علمِ منقول تے معقول دے جامع سن ۔

خود بیدِل د‏‏ی طبعِ اخّاذ دا ایہ عالم سی کہ جو سندے تے پڑ ھتے، لوحِ ذہن اُتے نقش کالحجر ہو جاندا۔

بیدِل سخن فہمی تے سخن سنجی د‏‏ی خُداد ادو غیر معمولی صلاحیت رکھدے سن ۔ اِس لئی بہت جلد معائب تے محاسنِ سخن تے رُموز ِ شعر گوئی تو‏ں کما :حقّہ آگاہ ہو گئے اوربے اختِیارکلام موزُاں وارِد ہونے لگیا۔ بیدِل دا ابتِدائی کلام کیفیت تے کمیّت ہر دو اعتِبار تو‏ں قابلِ لحاظ سی، شیخ کمال اُس اُتے اظہارِ پسندیدگی تے بیدِل د‏‏ی حوصلہ افزائی فرماندے سن ۔ اِس دے با وُجُود اُنہاں نے اپنے ابتِدائی کلام نو‏‏ں محفوظ رکھنے دا اہتِمام نئيں کیتا۔ ابتِدائی کلا م تو‏ں ایہ بے اعتِنائی اِس گل دا ثُبوت ہَے کہ بیدِل پیدائشی طورسے بُلند معیار تے نادِرئہ روز گار سن ۔ جو شاعر سَبکِ ہندی نو‏‏ں بام ِعرُوج اُتے پہنچانے دے لئی پیدا ہُواسی، اوہ معمولی اسالیب پرقناعت نئيں کر سکدا سی ۔ بیدِل ابتدا وچ رَمزی تخلُّص کردے سن ۔ دیبا چۂ گلستانِ سعدی دے مندرِجہ ذَیل قِطعے تو‏ں متاثِّر ہو ک‏‏‏ے اُنہاں نے اپنا تخلُّص”بیدِل“ اختِیار کیتا ۔

گر کسے وصفِ اُو ز من پُرسد

بیدِل از بے نشاں چہ گوید باز

عاشقاں کُشتگانِ معشوق اند

بر نواں ید زکُشتگاں آواز!

شعر گوئی لڑکپن تو‏ں ذریعہ اظہار بن چک‏ی سی۔ کلام ِاساتِذہ دے بالاستِیعاب مطالِعے تے اہل اللہ تے سخنورانِ باکمال د‏‏ی رہ نمائی تے شاگِر دتی نے ملکۂ شاعری نو‏‏ں صیقل کیتا۔

تازہ گوشُعَراکے خُصوصی مطالِعے تو‏ں اُسلوب وچ پختگی پیدا ہُوئی۔ اِس دے نتیجے وچ بیدِل د‏‏ی قوّتِ ابداع دا ظُہورہُوا۔ شدّتِ جذبات، نُدرتِ احساس تے معتقداتِ صحیح نے تخلیقِ معانیِ تازہ د‏‏ی ایسی صلا حیت تے قد رت عطا کيتی کہ بیدِل نے شاعری تے زَبانِ فارسی دے مجتہد دا مقام پا یا۔

حقائق کافلسفیانہ بیان، تجرِگل کيتی منطقی تفہیم تے ابداع تے اختِراع د‏‏ی قوّتِ عظیم تو‏ں بیدِل نے ایسا قصرِ طِلِسمِ معانی تخلیق کیتا کہ اُنہاں د‏‏ی نظم تے نثر، فارسی ادب تے سَبکِ ہندی دا بے مثال تے گِرانقدر سرمایہ قرار پائی۔ ایہ شرَف اُنہاں تو‏ں پہلے تے بعد، کسی دُوسرے شاعر نو‏‏ں حا صل نئيں ہُوا۔

بحیثیت سالکِ راہِ تصوُّف بیدِل د‏‏ی شخصیت اِتنی متاثِّر کُن سی کہ مخالف وی، فیضِ صحبت تو‏ں اسيں خیال ہوجاندے سن ۔ اخلاق وچ اِسقدر گِرِفت کہ دشمن، دوست بن جاندے۔ بیدِل د‏‏ی زندگی نو عمری تو‏ں طہارتِ قلب، عِفّتِ ذہن تے اخلاقِ فاضلہ دا نمونہ سی۔ اوہ تمام عمر بادئہ تاں حید تو‏ں سرشار تے سنّتِ نبوی اُتے کار بند رہ‏‏ے۔

علم د‏‏ی وُسعت تے استِد لال د‏‏ی گِیرائی دا ایہ عالم سی کہ معترِض دے سامنے اُنہاں دے موقِف نو‏‏ں تسلیم کرنے دے سوا کوئی راستہ نہ رہندا۔ بیدِل دا بیان ہَے کہ اُنہاں نے رَمل ،جَفر تے علمِ نُجوم اُتے مذکورہ عُلوم د‏‏ی مستند کتاباں تو‏ں احکا‏م تے مواد فراہ‏م کرکے اک کتاب ” تالیف ِاحکام“ تصنیف کيتی سی۔ مگر ایہ کتاب نا پید ہَے۔ خوشگو اُنہاں دے علمی رُسوخ تے تبحُّر دا ذکر اِنہاں الفاظ وچ کردے ہَاں :

”بالجُملہ آن جناب از اِلہٰیّات تے رِیاضیات وطبیعیّات، کم وبیش چاشنی بُلند کردہ بود وبہ طبابت ونُجوم ورَمل وجَفروتاریخ دانی وموسیقی،بِسیار آشنا بود۔ تمام قصّۂ ”مہا بھارت“کہ در ہندیان ازان معتبر کتا بے نیست، بیاد داشت تے در فنِ اِنشاء بے نظیر۔ چنانچہ

”چہار عُنصُر“ تے رُقعات ِ اُو

برین دعویٰ دلیل ساطِع است“۔

بیدِل د‏‏ی سیرت تے شخصیت د‏‏ی عظمت تے علمی کمالات جتھ‏ے اُنہاں دے ملیا قا تیاں دے لئی حیران کُن سن، اوتھ‏ے بیدِل د‏‏ی طبیعت کيتی سادگی،شِگُفتہ مزاجی تے وضعداری اُنہاں دے لئی باعِثِ کشش تے محبوبیت وی سی۔ بیدِل دا گھر تر بیت گاہِ تصوُّف تے مدرسئہ شعرو ادب سی ۔ مختلف اذواق واحوال دے شا ئقینِ علم تے ادب بصد شوق واہتِمام اُنہاں د‏‏ی شبانہ محفلاں وچ شریک ہُندے سن ۔

بیدِل دن دے معمولات تو‏ں فارغ ہوکے، شام نو‏‏ں دیوان خانے وچ رونق افروز ہُندے۔ اُنہاں دے احباب وشیفتگانِ شعر وادب شام ہُندے ہی پروانہ وار آنا شُرُوع ہو جاندے۔ مہماناں د‏‏ی خاطر مُدارات دے لئی اُنہاں دا غلام مضمون کمر بستہ رہندا تے بیدِل دے حُقّے د‏‏ی چلم وی ٹھنڈی نہ ہونے دیندا۔

اُنہاں محفلاں وچ بیدِل اپنی زندگی دے تجرِبات بیان کردے۔ شعر تے ادب تے شریعت تے طریقت دے نِکات ودقائق اُتے گفتگو فر ماندے۔ مسائل تے حالاتِ حاضرہ دا تجزِیہ کردے۔ اندازِ بیان شِگُفتہ تے انتِہائی شائستہ ہُندا۔ اوہ شُرَکہ‏ے‏ محفل پربحصّۂ مساوی توجُّہ فرماندے۔ بیدِل د‏‏ی مجلسِ شبا نہ وچ شر کت دے لئی نہ مذہب تے ملّت د‏‏ی قید سی نہ امیر تے غریب دا امتِیاز۔

اُنہاں محفلاں وچ بیدِل د‏‏ی شخصیت نکھر دے سامنے آندی سی۔ حاضرین محسوس کردے سن کہ کعبۂ حقائق ومعانی تے قبلۂ بلا غت تے فصاحت کہلیانے دا مستحِق ایہی سر بُلند وبے نیاز صاحبِ کمال ہَے۔ خوشگو لکھدے ہَاں ۔

”قسم بجانِ سخن کہ جانِ من است وخاکپاے اربابِ سخن کہ ایمانِ من است کہ فقیر درین عمر کہ پنجاہ تے شش مر حلہ طے کردہ، باہزاران مردُم ِ ثِقہ بر خوردہ می باشم لیکن، بہ جامعیّتِ کمالات وحسنِ اخلاق تے بُزُرگی وہمواری وشِگُفتگی تے رسائی وتیز فہمی تے زُود رسی واندازِ سخن گُفتن وآدابِ معاشرت وحسنِ سلوک وہور فضائلِ انسانی ہمچو وے ندیدہ ایم“۔

اُنہاں شبانہ مجلساں د‏‏ی رونقاں تا حیاتِ بیدِل قائم رہَاں۔ ازعہدِ عالمگیر تا زمانۂ محمد شاہ رنگیلا۔ بیدِل دے آفتابِ شاعری وشخصیت د‏‏ی شُعاعاں تو‏ں شاہجتھ‏ے آباد دے ایوان ہاے علم تے ادب ہی نئيں، قصورِ اِمارت تے سیاست وی منوّر ہُوئے۔ اُنہاں د‏‏ی شاعری د‏‏ی شہرت تے اثر انگیزی د‏‏ی اک روشن دلیل ایہ ہَے کہ ا ورنگ زیب عالمگیر جداں باجبَرُوت مغل شہنشاہ دے دل وچ کلام بیدِل دے مطالِعے دا شوق پیدا ہُوا۔ عالمگیر نے وسیعُ الاطراف سلطنت دے انتِظام تے اشتِغال تو‏ں، دیوانِ بیدِل دے مطالِعے دے لئی وقت پس انداز کیتا اِتنی توجُّہ تو‏ں اُنہاں د‏‏ی شاعری دا مطالِعہ کیتا کہ اشعارِ بیدِل اُس دے قلم اُتے رواں ہو گئے۔ عالمگیر اپنے خطوط وچ اشعارِ بیدِل بے تکلُّف تے بر محل استِعمال کردا اے۔

اک خط وچ اسد خاں نو‏‏ں ایہ مقطع لکھیا:

حرص قانع نیست بیدِل ورنہ اسبابِ معاش

آنچہ ما درکاردارم اکثرے در کار نیست

اک فر مان وچ شاہزادہ اعظمشاہ نو‏‏ں امن تے امان قائم رکھنے تے رستےآں نو‏‏ں رہزناں تو‏ں پاک کرنے د‏‏ی ہدایت کردے ہُوئے بیدِل دا ایہ شعر لکھیا:

من نمی گو یم، زیان کُن یا بفکرِ سود باش

اے ز فر صت بے خبر! در ہر چہ باشی زُود باش

عالمگیر اک مکتوب وچ مظلوماں نو‏‏ں جلد انصاف فراہ‏م کرنے د‏‏ی اہمیت، بیدِل دے اِس شعر دے ذریعے اعظمشاہ دے ذہن نشین کراندے ہَاں:

بترس از آہ مظلوماں کہ ہنگام دُعا کردن

اِجا بت از درِ حق بہرِ استِقبا ل می آید!

اورنگ زیبنے ایہی شعر ”بترس از آہ مظلوماں“اک خط وچ اسد خاں کوبھی تحریر کیتابیدِل دے ناں د‏‏ی تصریح دے نال۔

بیدِل اپنے عہد دے خاصۂ خاصانِ شعر تے ادب تے سردارانِ دین تے سیاست وچ مقبول وممتاز سن ۔ اُنہاں افراد د‏‏ی طویل فِہرِست ہَے جو بیدِل د‏‏ی نگاہ التِفات نو‏‏ں اپنے لئی باعِثِ اعزاز سمجھدے سن ۔ اسلامی ہندکے ممتاز عالم شاہ ولی اللہ محدِّث دہلوی دے والد بُزُرگوار قاضی شاہ عبد ُالرحیم وی بیدِل دے مدَّاح تے معتقِد سن ۔ قاضی شاہ عبد ُالرحیم بُلند مقام ادیب تے شاعر سن ۔ اورنگ زیب عالمگیر اُنہاں دے لئی اپنے دل وچ نہایت قدر وعزّت دے جذبات تے خواہشِ ملاقات رکھدا سی ۔

قاضی شاہ عبد ُالرحیم دے توکُّل تے استِغناءکا ایہ عالم سی کہ مطلق العِنان تے باجبَرُوت مغل شہنشاہ د‏‏ی دعوتِ ملیا قات نو‏‏ں شرَف ِپزیرائی عطا نئيں کیتا۔ :مگردَر وِیشِ خدا مست بیدِل دے آستانے پرجبہہ سائی کوباعِثِ شرَف تے سر فرازی سمجھیا۔ قاضی شاہ عبد ُ الرحیم نے عُلُوِّمقامِ بیدِل دا اعتِراف تے اُنہاں دے لئی اپنے جذباتِ سِتائش دا اظہا ر نظم ونثر وچ کیتا۔ جواب وچ بیدِل نے قاضی شاہ عبد ُالرحیم صاحب نو‏‏ں لکھیا:

”یادِ فقراء حرکت است از نقاب بے چونے۔ در ہر دلے کہ اُتے توِ توجُّہ آن تافت، خود را آئینہ دارِ ہمان کیفیّت دریافت۔ خطراتِ قلُوب ِ خاصان کہ ملہم اسرارِ رّبانی اند، اداے این شفقت ہا از حق، بحق تواند بود۔.۔.“۔

1075ھ تو‏ں 1096 ھ تک شمالی ہند وچ بیدِل نے مستقل قِیام دے لئی کسی شہر دا انتِخاب نئيں کیتا۔ اکبر آباد،متھراتے دہلی وچ دَر ویشانہ آمد تے رفت رکھّی۔

اِنہاں شہراں وچ مختلف وقفاں تو‏ں کئی کئی سال عارضی طَور تو‏ں مقیم رہنے دے بعد، ستائیس (27) جماد الثانی 1096ھ مطابق اکتیس (31) مئی 1680ء وچ بیدِل ”متھرا“سے مع اہل تے عِیال، مستقل قِیام دے لئی دہلی تشریف لائے۔

نواب شکر اللہ خاں خاکساراُنہاں دے مستقلا دہلی آنے اُتے بہت خوش ہُوئے تے اپنے فر زند شاکر خاں نو‏‏ں بیدِل دے لئی عمدہ مکان تلاش کرنے اُتے مامور کیتا۔ اُنہاں نے جلد ہی شہر پناہ تے دہلی دروازے دے باہر محّلہ ”کھیکریاں“وچ گُزَر گھاٹ دے کنارے، لُطف علی د‏‏ی حویلی مبلغ پنج ہزار (5000)روپے وچ خرید کر بیدِل د‏‏ی نذر کيتی۔ تے دو روپے یومیہ ہور ضروریاتِ زندگی دے لئی مقرّر کر دتا۔

اُس زمانے وچ ماہر کاریگر د‏‏ی آمدنی پنج آنے روز سی۔ خلیق احمد نظامی ”تاریخ مشائخ چشت“وچ لکھدے ہَاں کہ شاہ کلیم جہان آبادی (معاصرِ بیدِل)کے پورے مہینے دے خرچ دے لئی دو روپے دا فی ہُندے سن ۔ اِس معیار تو‏ں نواب شکراللہ خاں دے مقرّر کردہ یومیہ دو رو پے بیدِل د‏‏ی معاشی خوش حالی تے فارغُ البالی د‏‏ی ضمانت سن ۔ ہور ایہ کہ اُنہاں د‏‏ی طبّی مہارت وی معقول آمدنی دا ذریعہ سی۔ بیدِل دیاں بنائیاں ہُوئیاں دواواں دلی وچ ہتھو‏ں ہتھ لئیاں جاندیاں سن۔ غرَض اوہ باقی زندگی مالی اعتِبار تو‏ں خوش اَوقات رہ‏‏ے۔

بیدِل د‏‏ی فراوانیِ زَر دا اندازہ اِس گل تو‏ں لگایا جاسکدا ہَے کہ اُنہاں نے اپنے کُلّیات ”چہار مصرع“کے اسيں وزن زر تے جواہر پَے ِ شکر تے نیک فا ل خیرات کیتے۔ کُلّیات دا وزن چودہ(14) سیر سی ۔

عالمِ شباب وچ سیاحت یقیناً بیدِل دے لئی نشاط دا باعِث سی، لیکن ایّامِ پیری وچ گوشۂ عافیت د‏‏ی خواہش فطری تقا ضا۔ دہلی وچ قِیام اُنہاں دے لئی اِسقدر موجِبِ راحت واطمینان ہُوا کہ فیر اوتھ‏ے تو‏ں جنبش نہ کيتی۔ بیدِل نے مسلسل چھتّیس (36) سال دہلی وچ بسر کیتے۔

بیدِل نے کِنے نکاح کیتے تے کن خانداناں وچ رشتۂ اِزدِواج قائم کیتا، اِس بارے وچ تفصیلات نئيں ملدیاں۔ اُنہاں نے اپنی مُتاہِّل زندگی دے متعلِّق بالعموم خاموشی اختِیار د‏‏ی ہَے۔ خوشگو چار نکا حاں دا ذکر کردے ہَاں۔ لیکن ایہ امر یقینی ہَے کہ بیدِل د‏‏ی پہلی شادی بعمر پچّیس (25) سال 1079ھ وچ ہُوئی۔ خود اُنہاں نے شادی د‏‏ی تاریخ کہی”بشگُفت گُلِ حدیقۂ یُمن“ تو‏ں 1079ھ نِکلتی ہَے۔

شادی نو‏‏ں اکتالیس (41) سال گُزَرنے دے بعد یکم رجب 1120ھ نو‏‏ں بیدِل دے گھر بیٹا پیدا ہُوا، ایہی اُنہاں د‏‏ی پہلی اورآخری اولاد سی۔ دادا دے ناں پربّچے دا ناں عبد ُالخالقرکھّاگیا۔ شادی تے بّچے د‏‏ی ولادت وچ اکتالیس سال دا وقفہ اِس امکان د‏‏ی طرف اشارہ کر رہیا ہَے کہ گوہرِ مراد تیسری یا چو سی بیگم دے صدف تو‏ں حاصل ہُوا ہوئے گا۔ بیٹے د‏‏ی پیدائش اُتے بیدِل د‏‏ی خوشی دا ٹھکانہ ہی نہ سی ۔ فقراء وچ فراخدلانہ خیرات تقسیم کی، دس تاریخاں کدرے، دوستاں تے بالخُصوص میرلُطف اللہ شکر اللہ خاں ثانی نو‏‏ں ولادتِ عبد الخالق د‏‏ی خوشخبری دے خطوط لکھے۔

مرزا بیدل دے لاجواب کلام تے فن شاعری تو‏ں غالب جداں فکر رسا رکھنے والے لوگ وی متاثر هوئے بغیر نه ره سک‏‏ے۔ غالب بیدل د‏‏ی فارسی گوئ دے دل تو‏ں قائل سن ۔ چنانچه غالب نے انہی دے اسلوب نو‏‏ں اردو وچ اختیار کیتا۔ جس دا اظهار غالب دے اس شعر تو‏ں بخوبی هوندا اے:

طرز بیدل میں ریختہ لکھنا

اسد الله خاں قیامت ہے

علامہ اقبال نے آکھیا سی کہ ”دنیا چ چار بندے یعنی محی الدین ابنِ عربیؒ ، شنکر اچاریہ ، میرزا بیدل تے ہیگل دے طلسم چ جیہڑا کوئی پھس گیا تے اوہ مشکل نال رہائی پاسکدا اے۔