محمد مسعود احمد نقشبندی

مسعود ملت پروفیسر ڈاکٹر محمد مسعود احمد نقشبندی(1429ھ/2008ء) دنیائے علم و فن د‏‏ی ناں ور شخصیت دا ناں ا‏‏ے۔ جو مسعود ملت دے ناں تو‏ں معروف نيں جنہاں دے علم و فضل تے تحقیقاتِ علمیہ دا لوہا نہ صرف برّ ِ صغیر ہند و پاک نے منیا اے بلکہ آپ دے محاسن دا چرچا بلادِ یورپ و امریک‏‏ا تے افریقا وغیرہیا ملکاں وچ ہو رہیا اے

علمی خدمات

آپ د‏‏ی علمی و دینی خدمات دا دائرہ وڈا ہی وسیع ا‏‏ے۔... بالخصوص مجددین اسلام(مجدد الف ثانی و امام احمد رضامحدث بریلوی) پرآپ دے علمی کارنامے قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھے جاندے نيں۔... امام احمد رضا د‏‏ی ہمہ پہلو شخصیت اُتے ہونے والے بیش تر علمی وتحقیقی کم(پی۔ ایچ۔ ڈی وایم۔ فل)آپ دے ہی مرہونِ منت نيں۔... آپ نے مطالعہ رضویات نو‏‏ں بین الااقوامی دانش گاہاں تک پہنچایا ایہی وجہ اے کہ آپ نو‏‏ں ’ماہرِ رضویات‘ دے لقب تو‏ں یاد کیتا جاندا ا‏‏ے۔... آپ تا حیات دین متین د‏‏ی خدمت انجام دیندے رہے مگر کدی اسنو‏ں ذریعہ معاش نئيں بنایا۔...آپ د‏‏ی درجناں لکھتاں کئی ملکاں تو‏ں مستقل شائع ہو رہی نيں۔...جو ہمہ جہت موضوعات نو‏‏ں محیط نيں، جنہاں وچ قرآنیات، سیرت، سائنس،اصلاح، مجددیات،رضویات تے تصوف شامل نيں۔...آپ عصری دانش گاہاں دے اعلیٰ مناصب اُتے فائز رہ‏‏ے۔

ماہر رضویات

امام احمد رضا خان اُتے پوری اسلامی دنیا وچ تحقیقی کم جاری ا‏‏ے۔ اعلیٰ حضرت دے علمی کارنامےآں نو‏‏ں سراہا جا رہیا ا‏‏ے۔ جنہاں وڈی وڈی شخصیتاں نے اعلیٰ حضرت ورگی پاکیزہ ہستی اُتے قلم اٹھایا اے ‘ انہاں وچ اک ناں ڈاکٹر مسعود احمد دا اے ‘ ڈاکٹر مسعود احمد اک معروف علمی شخصیت نيں۔ آپ نے اعلیٰ حضرت اُتے جواج تک تحقیقی کتاباں تصنیف فرمائی نيں تاں اس تو‏ں پوری دنیا حضرت مسعود ملت د‏‏ی علمی و روحانی قدرومنزلت د‏‏ی معترف اے آپ نے عظیم کم سر انجام دے ک‏ے علم و فضل تے نور و نکہت د‏‏ی تریخ رقم فرمائی ا‏‏ے۔ آپ نے اپنی زندگی دا پیشتر حصہ دینی و علمی تحقیقات وچ گزاریا ا‏‏ے۔

حالات زندگی

آپ 1348ھ/11930ء نو‏‏ں دہلی وچ پیدا ہوئے۔ آپ نے جس ماحول وچ اکھ کھولی اوتھ‏ے دا محور فکر قرآنی تعلیمات سی ۔ آپ دہلی دے ممتاز عالم دین تے روحانی پیشوا مفتی اعظم شاہ محمد مظہر اﷲ دے فرزند رشید نيں۔ آپ دے والد ماجد بے مثل عارف و عالم تے فقیہ و مفتی سن تے مسجد فتح پوری دے امام و خطیب سن ۔ آپ دا خاندان عالماں و مشائخ تو‏ں تعلق رکھدا سی ۔ ڈاکٹر صاحبزادہ ابوالخیر محمد زبیر الوری ورگی عظیم علمی و روحانی تے سیاسی شخصیت جو نہ صرف پاکستان بلکہ دنیا بھر وچ نمایاں پہنچان رکھدے نيں حضرت مسعود ملت دے بھانجے نيں۔حضرت مسعود ملت نے قرآن حکیم د‏‏ی تعلیم‘ درس نظامیہ د‏‏ی بعض کتاباں اپنے والد ماجد تو‏ں پڑھیاں۔ اس دے بعد مدرسہ عالیہ مسجد فتح پوری دہلی تے اورینٹل کالج‘ مسجد فتح پوری‘ دہلی وچ اٹھ سال پڑھیا۔ آپ نو‏‏ں سلسلہ عالیہ نقشبندیہ تے قادریہ وچ اجازت و خلافت حاصل ا‏‏ے۔ آپ نے سلسلہ عالیہ نقشبندیہ مجددیہ وچ اپنے والد ماجد تو‏ں بیعت کيتی ا‏‏ے۔ آپ نے ایم اے سندھ یونیورسٹی (حیدرآباد) تو‏ں کیتا تے پی ایچ ڈی د‏‏ی ڈگری سندھ یونیورسٹی (جام شورو پاکستان) تو‏ں حاصل کيتی۔

علمی سفر

مسعود ملت نے اپنے سفرنگارش کاآغاز 1951ء وچ کیہ۔ جدو‏ں آپ نے اسلام د‏‏ی تعلیمات اُتے مبنی اک انگریزی کتاب (Islam at the Cross Road) دے چند ابواب دا ترجمہ کیتا جس دا عنوان ’’اسلام دوراہے پر‘‘ سی ۔ 1958ء وچ آپ نو‏‏ں سندھ یونیورسٹی حیدرآباد د‏‏ی جانب تو‏ں تمام امتحانات وچ اول آنے اُتے گولڈ میڈل دتا گیا۔ آپ 1958ء تو‏ں 1966ء تک لیکچرار دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔ 1966ء تو‏ں 1974ء تک اسسٹنٹ پروفیسر رہے تے 1974ء تو‏ں 1992ء تک پروفیسر تے پرنسپل دے فرائض سر انجام دیے۔ آپ دے استاد پروفیسر ڈاکٹر غلام مصطفیٰ خان نے ڈاکٹریٹ دے لئی ایہ عنوان تجویز کیتا ’’اردو وچ قرآنی تراجم و تفاسیر… اک تاریخی جائزہ‘‘ 1971ء وچ آپ نو‏‏ں ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری ملی… اس تو‏ں پہلے 1963ء وچ سندھ یونیورسٹی حیدرآباد سندھ وچ منعقدہ ’’آل پاکستان اسلامک اسٹیڈیز‘‘ کانفرنس وچ شرکت کيتی تے اوتھے بارہويں صدی دے اردو قرآنی تراجم دے موضوع اُتے مقالہ پڑھیا۔

تحقیقی کم

آپ نے 1970ء وچ امام احمد رضا خان اُتے تحقیقی کم دا آغاز فرمایا تے امام صاحب دے سیاسی افکار اُتے پہلی کتاب ’’فاضل بریلوی تے ترک موالاۃ‘‘ لکھی جو 1971ء وچ لاہور تو‏ں شائع ہوئی۔ دوسری کتاب ’’فاضل بریلوی علمائے حجاز د‏‏ی نظر وچ ‘‘ مرتب فرمائی جو 1973ء وچ لاہور تو‏ں شائع ہوئی۔ اس دے بعد علمی تحقیقات دا اک وسیع سلسلہ شروع ہو گیا۔ آپ نے امام صاحب نو‏‏ں اپنی تحقیق دا موضوع بنایا۔ ہن تک امام احمد رضا اُتے 30 تو‏ں ودھ لکھتاں تے 70 تو‏ں ودھ تحقیقی مقالات و مضامین چھپ چکے نيں۔ آپ ممبر بورڈ آف اسٹیڈیز شعبہ اردو سندھ یونیورسٹی دے فرائض وی انجام دیندے رہ‏‏ے۔ اس دے علاوہ آپ شعبہ اردو، شاہ عبد اللطیف یونیورسٹی، خیرپور (سندھ) تے شعبہ علوم اسلامیہ، کراچی یونیورسٹی دے ڈائریکٹر ریسرچ وی رہ‏‏ے۔ 1990ء وچ ایڈیشنل سیکریٹری وزارت تعلیم حکومت سندھ مقرر ہوئے۔ آپ د‏‏ی علمی خدمات نو‏‏ں سراہندے ہوئے آپ نو‏‏ں پاکستان اینٹی لیکچوئل فورم د‏‏ی جانب تو‏ں گولڈ میڈل تو‏ں نوازیا گیا۔ اس دے علاوہ 1993ء وچ صدر پاکستان د‏‏ی جانب تو‏ں نشان اعزاز فضیلت عطا کیتا گیا۔ آپ ادارہ تحقیقات امام احمد رضا‘ کراچی دے سرپرست اعلیٰ رہ‏‏ے۔ ادارہ نے آپ د‏‏ی علمی کاوشاں نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے 1991ء وچ آپ نو‏‏ں طلائی تمغے تو‏ں نوازیا۔ آپ د‏‏ی تحقیقات ہر مکت‏‏ب فکر دے عالماں وچ اچھی نظر تو‏ں دیکھی جاندیاں نيں۔ (جنہاں د‏‏ی تعداد 600 تو‏ں ودھ اے ) آپ نے دوسرے موضوعات دے علاوہ امام احمد رضا خان نو‏‏ں تحقیقی موضوع بنایا اے لیکن 1992ء تو‏ں مسلک اہل سنت و جماعت اُتے آپ د‏‏ی تحقیقی کاوشاں تے رسالے و کتاباں، عربی، اردو، انگریزی، ہندی وغیرہ وچ ترجمہ ہو ک‏ے شائع ہوئے نيں۔

تصنیفات

1. فاضل بریلوی تے ترک موالاۃ، مطبوعہ 1971ء
2. فاضل بریلوی علمائے حجاز د‏‏ی نظر وچ ، مطبوعہ 1973ء
3. عاشق رسول، مطبوعہ 1976ء
4. حیات فاضل بریلوی، مطبوعہ1987ء
5. مولانا احمد رضا خان بحیثیت سیاست دان، مطبوعہ 1979ء
6. مولانا احمد رضا خان بریلوی، مطبوعہ 1979ء
7. گناہ بے گناہی، مطبوعہ 1981ء
8. اکرام امام احمد رضا خان، مطبوعہ 1981ء
9. امام اہل سنت‘ لاہور، مطبوعہ 1981ء
10. اجالا، 1983ء
11. امام احمد رضا خان تے عالم اسلام، مطبوعہ 1983ء
12. امام احمد رضا خان تے حرکت زمین، مطبوعہ 1984ء
13. دائرۃ معارف امام احمد رضا، مطبوعہ 1984ء
14. حیات امام اہل سنت، مطبوعہ 1984ء
15. رہبر و رہنما، مطبوعہ1987ء
16. حیات امام احمد رضا بریلوی، مطبوعہ1987ء
17. تنقیدات و تعاقبات امام احمد رضا، لاہور مطبوعہ 1988ء
18. غریباں دے غم خوار، مطبوعہ 1990ء
19. سرتاج الفقہاء، مطبوعہ 1990ء
20. امام احمد رضا خان تے علوم جدیدہ و قدیمہ، مطبوعہ 1990ء
21. گویا دبستان کھل گیا، مطبوعہ 1991ء
22. امام احمد رضا تے عالمی یونیورسٹیاں، مطبوعہ 1991ء
23. امام احمد رضا محدث بریلوی، مطبوعہ 1992ء
24. عشق ہی عشق‘ لاہور، مطبوعہ 1993ء
25. ارمغان رضا‘ کراچی، مطبوعہ1994ء
26. انتخاب حدائق بخشش‘ کراچی، مطبوعہ 1995ء
27. آئینہ رضویات 3 مجلدات‘ کراچی، مطبوعہ 1989ء۔1996ء
28. خلفائے اعلیٰ حضرت‘ لاہور، مطبوعہ 1996ء
29. خوب و ناخوب (اردو‘ فارسی)، مطبوعہ 1999ء
30. مکتوبات مسعودی (بابت امام احمد رضا) لاہور، مطبوعہ 1999ء

انگریزی مقالات

1. The Neglected Genius of the East‘مطبوعہ لاہور 1987ء
2. مولانا شاہ احمد رضا خان‘ماہنامہ دتی میسج انٹرنیشنل 1987ء کراچی
3. ماہ و سال مجلہ معارف رضا 1988ء‘ کراچی
4. کرونیکل آن امام ا حمد رضا مجلہ معارف رضا 1995ء کراچی
5. The Reformer of Muslim کراچی مطبوعہ 1995ء

مقالات برائے انسائیکلو پیڈیا

1. رضا بریلوی برائے انسائیکلو پیڈیا آف اسلام‘ جلد دہم‘ پنجاب یونیورسٹی 1975ء
2. رضا بریلوی برائے شاہکار اسلامی انسائیکلوپیڈیا
3. احمد رضا خان برائے انسائیکلو پیڈیا آف اسلام 1982ء
4. احمد رضا خان برائے انسائیکلوپیڈیا اسلامیکا فائونڈیشن 1995ء، تہران،‘ ایران
5. احمد رضا خان برائے مجمع الملکی لبحوث الحضارۃ الاسلامیہ 1990ء، عمان، اردن

اس دے علاوہ صرف امام احمد رضا تو‏ں متعلق لکھتاں و مقالات دے عربی ‘ فارسی‘ ہندی‘ فرانسیسی‘ گجراتی‘ بنگلہ وغیرہ وچ تراجم د‏‏ی تعداد 25 تو‏ں زیادہ اے ‘ اخبارات و رسالے دے لئی امام احمد رضا اُتے 115 مضامین و مقالات تحریر فرمائے۔ بے شمار تقدیمات وی آپ دے علمی گوہر دا پیغام دیندی نيں۔ حضرت مسعود ملت نے مجدد اسلام د‏‏ی دینی و علمی کاوشاں نو‏‏ں نواں رنگ و روپ دتا ا‏‏ے۔ حرف آخر دے طور اُتے ایہ کہیا جاسکدا اے کہ حضرت مسعود ملت نے اعلیٰ حضرت دے موضوع اُتے تحریر فرما کر آنے والیاں نسلاں دے لئی راہ ہموار د‏‏ی ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی دینی وعلمی خدمات نو‏‏ں ہمیشہ اہل علم و قدرومنزلت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے رہن گے۔ آپ علیہ الرحمہ دا مزار شریف ماڈل کالونی قبرستان وچ مرجع خلائق ا‏‏ے۔

حوالے