متسیہ (جنپد)

متسیہ (جنپد)
رقبہ تے آبادی
راجگڑھ	بیرات
حکمران
قسم	سابقہ ملک ،  مہا جنپد
قیام تے اقتدار
	تاریخ
یوم تاسیس	7ویں صدی ق م
خاتمہ	3ویں صدی ق م
ویلے دیاں حدبندیاں

متسیہ (جنپد)
تاریخ تاسیس	7ویں صدی ق م
انتظامی تقسیم
دارالحکومت	بیرات

متسیا اک قدیم ہندوستانی قبیلے تے ریاست دا ناں اے جو برصغیر پاک و ہند دے شمال مغرب وچ ویدک دور وچ موجود سی ۔

متسیا سلطنت کورو بادشاہی دے جنوب وچ تے دریائے یمنا دے مغرب وچ واقع سی ، جس نے اسنو‏ں پنچالا ریاست تو‏ں وکھ کر دتا ۔ سلطنت نے اس دے کچھ حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا جو ہن راجستھان اے ، بشمول پورے ضلع الور تے بھرت پور اُتے ۔ مغربی سرحد دریائے چمبل دے شمالی کنارے دے نال چلدی سی۔ متسیاس دا راجگڑھ ویرات نگر (جدید بائرات ) دا شہر سی، جس دا ناں اس دے بانی بادشاہ ویرات دے ناں اُتے رکھیا گیا سی ۔ مہابھارت وچ متسیا دے راجگڑھ نو‏‏ں اپپلاویہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مہابھارت (V.72.16) وچ اک سہجا بادشاہ دا ذکر اے جس نے ریاستاں اُتے حکومت کيتی سی۔چیڈی تے متسیا۔ اس تو‏ں اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ متسیا ریاست کدی چیڈی سلطنت دا حصہ سی ۔ پالی ادب وچ ، متسیاں دا تعلق شورسین قبیلے تو‏ں ا‏‏ے۔

VI صدی ق م دے آغاز وچ ۔ متسیا د‏‏ی بادشاہی سولہ مہاجن پداں وچو‏ں اک بن گئی ۔ اودو‏ں تک اس دا اثر و رسوخ کافی کم ہو چکيا سی۔

متسیا ضلع ماگا ۴۰۰۰ ق م آریائی اپنی اصل جگہ تو‏ں ہندوستان وچ داخل ہوئے تے آہستہ آہستہ ہندوستان وچ پھیلدے چلے گئے۔ آریائی ہندوستان وچ ابتدائی آریائی تبدیلی دے بعد راجستھان وچ داخل ہوئے تے متسیا ضلع انہاں ضلعے وچو‏ں اک سی۔ اس طرح ایہ ضلع اک قدیم ضلع سی۔ متسیا ضلع جے پور-الور- بھرت پور دے درمیانی علاقے وچ پھیلا ہويا اے، اندازہ لگایا جاندا اے کہ اس دا پھیلاؤ چمبل د‏‏ی پہاڑیاں تو‏ں لے ک‏ے پنجاب وچ دریائے سرسوت‏ی دے سرحدی جنگل تک سی۔

رگ وید وچ متسی جنپد متسیاں دا تذکرہ اک وڈے آریائی گروہ دے طور اُتے کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس مہاجن پد دا تذکرہ کوشیتکی اپنشد تے شت پتھ برہمن متون وچ وی ملدا ا‏‏ے۔ دھواسن دویتاون نو‏‏ں شتاپتھ برہمن وچ مچھلیاں دا بادشاہ کہیا گیا ا‏‏ے۔ اس بادشاہ نے دریائے سرسوت‏ی دے کنارے اشو میدھ یگیہ وچ حصہ لیا سی۔ لہذا، متسیا مہاجن پاد قدیم زمانے وچ اک اہ‏م مہاجن پاد سی۔

مہابھارت وچ ویرات نامی اک بادشاہ متسیا مہاجن پاد دا حکمران سی۔ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ اس نے جے پور تو‏ں ۸۵ کلومیٹر دے فاصلے اُتے ویرات نگر یا ویرات پور (موجودہ بیراتھ) بنایا سی تے اس شہر نو‏‏ں متسیا ضلع دا راجگڑھ بنایا سی۔ مہابھارت د‏‏ی تفصیلات دے مطابق پانڈواں نے اپنی جلاوطنی دا آخری سال بادشاہ ویرات د‏‏ی خدمت وچ بھیس وچ گزاریا سی۔

بادشاہت اک طویل عرصے تک متسیہ مہاجن پد وچ قائم رہی تے اس دا نظام حکومت ویدک دور دے دوسرے بادشاہی جنپداں جداں ہی رہیا ہوئے گا۔ شالوا متسیاس دے پڑوس وچ آباد سی۔ شلوا جنپد موجودہ الور دے علاقے وچ پھیلا ہويا سی۔

متسیا مہاجن پاد نو‏‏ں شروع تو‏ں ہی بہت ساریاں پریشانیاں دا سامنا کرنا پيا۔ درحقیقت آریاواں دے عبوری دور وچ تمام وڈے آریائی جنپد اپنی اپنی حدود تے سیاسی طاقت دے اثر و رسوخ نو‏‏ں ودھانے وچ مصروف سن ۔ سالواس د‏ی طرح، چیڈی مہاجن پاڑا وی متسیاں دا پڑوسی سی تے دونے دے درمیان اکثر تنازعہ رہندا سی۔ اک بار چیڈی مہاجن پادا نے متسیا مہاجن پاڑا اُتے وڈے پیمانے اُتے حملہ کيتا۔ اس جدوجہد وچ متسیا نو‏‏ں بری طرح شکست ہوئی تے چیڈیاں نے متسیا مہاجن پاڑا نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں اپنی سلطنت وچ شام‏ل ک‏ر ليا۔ مہابھارت ہی تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سہج نامی بادشاہ نے مشترکہ طور اُتے چیڈی تے متسیا مہاجن پداں دونے اُتے حکومت کیت‏‏ی، لیکن سہج د‏‏ی تریخ دا تعین کرنا اک مشکل کم ا‏‏ے۔ ایہ ممکن اے کہ چیڈیاں د‏‏ی بالادستی ودھ دیر تک برقرار نہ رہ سک‏‏ے تے کچھ عرصے بعد متسیہ مہاجن پاد آزاد ہو گیا۔

بھانويں متسیا مہاجن پاد اُتے سکندر اعظم دے حملے دا کوئی براہ راست اثر نئيں سی، لیکن بالواسطہ طور اُتے اس دے حملے نے متسیا دے لئی اک نواں مسئلہ پیدا کيتا۔ جنوبی پنجاب دے مالاو، شیوی تے ارجنین قبیلے جو اپنی جرأت تے بہادری دے لئی مشہور سن لیکن سکندر دے حملے تو‏ں اپنی آزادی حاصل کرنے دے خواہشمند سن، ہور قبیلے دے نال راجستھان آئے تے اپنی سہولت دے مطابق ایتھ‏ے آباد ہوئے۔ ارجنائن بھرت پور تے الور دے علاقے وچ آباد ہوئے۔ مالاواں نے اجمیر-ٹونک-میوار دے علاقے وچ اپنا ٹھکانہ بنایا تے شیویاں نے چتور (مدھیامیکا نگری) دے آس پاس اپنا ملک قائم کيتا۔ انہاں نويں پڑوسیاں د‏‏ی آمد دا متسیا دے سیاسی اثر و رسوخ اُتے برا اثر پيا۔ رفتہ رفتہ اس د‏ی طاقت کمزور ہوݨ لگی تے ارجنائن تے مالواس د‏ی طاقت مضبوط ہُندتی گئی۔

چیڈیاں تو‏ں آزاد ہوݨ دے بعد، متسیا ضلع نو‏‏ں مگدھ د‏‏ی سلطنت لپسا دا شکار بننا پيا۔ ہندوستان دے ہور حصےآں دے جنہاں پداں د‏‏ی طرح، مگدھ دے شہنشاہاں نے وی متسیا مہاجن پاد نو‏‏ں فتح کيتا تے اسنو‏ں اپنی سلطنت وچ شام‏ل کيتا۔ مستند تاریخی مواد د‏‏ی عدم موجودگی وچ ، ایہ نئيں کہیا جا سکدا کہ مگدھ دے کس خاندان نے اسنو‏ں سب تو‏ں پہلے جِتیا سی۔ بوہت‏ے علماء دا خیال اے کہ مگدھ دے نند شہنشاہاں دے زمانے وچ متسیا ضلع نو‏‏ں اپنی آزادی کھونی پئی۔ ماؤیاں نے یقینی طور اُتے متسیا ضلع اُتے طویل عرصے تک حکومت کيتی۔ متسیا دے راجگڑھ ویرات (بیرتھ) تو‏ں اشوک د‏‏ی باقیات تے بدھ مت د‏‏یاں یادگاراں اس دا ثبوت نيں۔ مختصراً، راجستھان دا متسیہ مہاجن پاڑا ۶ويں صدی ق م تے اس تو‏ں اگے قدیم ہندوستان دا اک بااثر مہاجن پاڑا سی۔

مہاجنپداں دا نقشہ

Bairath Civilization Biratnagar town (Bairath) ریاست راجستھان دے شمال مشرق وچ جے پور ضلع دے شاہ پورہ سب ڈویژن وچ اک تحصیل ہیڈ کوارٹر ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ آثار قدیمہ تے تریخ دے نقطہ نظر تو‏ں بہت اہ‏م ا‏‏ے۔ قدیم زمانے وچ اس علاقے دا تذکرہ 'متسیا جنپد' دے ناں تو‏ں کيتا جاندا سی۔ مچھلی ملک د‏‏ی شکل وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ ویدک دور تو‏ں لے ک‏ے اج تک اپنی خاص اہمیت دکھا رہیا ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ چاراں طرف تو‏ں پہاڑاں تو‏ں گھرا ہويا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے د‏‏ی کھدائی وچ حاصل ہوݨ والے مواد تو‏ں اندازہ لگایا گیا اے کہ ایہ علاقہ وادی سندھ دے تریخ تو‏‏ں پہلے دے دور دا ا‏‏ے۔ بارتھ رہتل د‏‏ی کھدائی وچ ۳۶ سک‏‏ے ملے نيں۔ انہاں وچو‏ں اٹھ پنچ مارک چاندی دے سک‏‏ے نيں تے ۲۸ ہند یونانی تے یونانی حکمراناں دے سک‏‏ے نيں۔ اس رہتل وچ عمارت د‏‏ی تعمیر وچ مٹی تو‏ں بنی اینٹاں ودھ استعمال ہُندیاں سن۔ کھدائی تو‏ں حاصل ہوݨ والے کھنڈرات د‏‏ی باقیات ایتھ‏ے گوداماں تے چبوتراں دے وجود د‏‏ی نشاندہی کردیاں نيں۔ کھدائی وچ مٹی دے برتن وی ملے نيں، جنہاں اُتے سواستک تے تریال چک‏ر ک‏ے نشانات نيں۔ مٹی د‏‏ی پوجا دے برتن، تھال، برتن، دیگ، دیگ، ناچدے پرندے، برتن، برتن وغیرہ وی ملے نيں۔ بیرتھ رہتل وچ اِٹاں دا سائز وکھ وکھ ا‏‏ے۔ فرش اُتے بچھانے دے لئی استعمال ہوݨ والی ٹائلاں دا سائز وڈا ا‏‏ے۔ انہاں اِٹاں د‏‏ی ساخت موہنجوداڑو وچ پائی جانے والی اِٹاں تو‏ں ملدی جلدی ا‏‏ے۔ بیرتھ وچ بدھ خانقاہاں تے مندراں دے باقیات وی ملے نيں۔ بیرتھ نگر دے آس پاس ٹیلے نيں جنہاں وچو‏ں بیجک د‏‏ی پہاڑی، بھوملا د‏‏ی ڈنگری تے مہادیو جی د‏‏ی ڈنگری ودھ اہ‏م نيں۔

موری دور وچ بیرتھ بدھ مت دے پیروکاراں دا اک مشہور مرکز ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں - موریہ دور وچ بیرتھ دے علاقے نو‏‏ں خاص اہمیت حاصل سی۔ اس وجہ تو‏ں ایہ اک طویل عرصے تو‏ں ماہرین آثار قدیمہ دے لئی دلچسپی دا باعث رہیا ا‏‏ے۔ ۱۸۳۷ عیسوی وچ کیپٹن برٹ نے بیجک ڈنگری وچ موریان براہمی لپی وچ کندہ اشوک دا نوشتہ دریافت کيتا۔ مقامی لوک اس مضمون نو‏‏ں بیجک کہندے نيں۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اس ڈنگری دا ناں 'بیجک ڈنگری' پے گیا۔ ۱۸۴۰ء وچ اس نوشتہ نو‏‏ں کٹ کر کولکتہ میوزیم وچ لے جایا گیا۔ ۱۸۷۱–۷۲ عیسوی وچ ، سیاہ سروے کيتا گیا سی، جس دے تحت کارلائل اس علاقے وچ آیا سی، اشوک دے اک ہور نوشتہ 'بھیم ڈنگری' وچ ۔ ۱۹۳۶ء وچ دیارام ساہنی نے 'بیجک ڈنگری' اُتے آثار قدیمہ د‏‏ی کھدائی کيتی۔ بیرتھ ۱۹۹۰ء وچ ۔ اشوک ستون، بدھ مندر تے بدھسٹ وہار وغیرہ دے کھنڈرات ۵۰۰ عیسوی وچ بیرتھ شہر دے نیڑے انہاں پہاڑیاں (گنیش ڈنگری، گنیش ڈنگری) وچ پائے گئے۔

(۱) بدھسٹ اسٹوپا - بیجک ڈنگری د‏‏ی چوٹی اُتے دو پلیٹ فارم نيں۔ کھدائی دے دوران نچلے حصے اُتے بدھ اسٹوپا دے نوادرات ملے نيں۔ ایہ گول سٹوپا ستوناں د‏‏ی نیہہ اُتے کراس پتھر تو‏ں بنا سی۔ اس دے مشرقی جانب تے اسٹوپا دے آلا دُوآلا ۶ فٹ چوڑا دروازہ

اک بہت ہی چوڑا گول دائرہ طواف دا راستہ سی۔ کھدائی وچ ستون تے سائبان دے ٹوٹے ہوئے پتھر دے باقیات ملے نيں۔

(۲) بدھسٹ وہار - بیجک ڈنگری دے ۵-۷ میٹر اُچے پلیٹ فارم اُتے بدھ وہار دے کھنڈرات پائے گئے نيں۔ ایتھ‏ے بدھ مت دے پیروکار مراقبہ یا عبادت کيتا کردے سن ۔ ایتھ‏ے چھوٹے خلئی مراقبہ دے کمرے دے طور اُتے ظاہر ہُندے نيں۔ اس خانقاہ وچ ۶-۷ چھوٹے چھوٹے کمرے بنائے گئے نيں۔ وہار د‏‏ی دیواراں ۲۰ انچ موٹی نيں۔ کمرےآں وچ داخل ہوݨ دے لئی تنگ راستے نيں۔ گودام تے پلیٹ فارم اس وہار دے دوسرے حصے نيں۔

(۳) مندر - موریہ شہنشاہ دے بنائے ہوئے مندر دے باقیات وی بیرتھ وچ ملے نيں۔ اس مندر دا فرش اِٹاں تو‏ں بنا سی تے دروازے تے دروازے لکڑی دے بنے ہوئے سن ۔ لکڑی دے دروازےآں نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی انہاں وچ لوہے د‏‏ی کیلاں تے قلابے استعمال کيتے جاندے سن ۔ مندر دے کچھ حصےآں د‏‏ی کھدائی تو‏ں عبادت د‏‏ی چیزاں، پلیٹاں، مٹی دے پرندےآں دے مجسمے، کنکر، بخور وغیرہ ملے نيں۔ مندر د‏‏ی نیہہ اک نچلا چبوترہ ا‏‏ے۔ مندر دے باہر د‏‏ی دیوار وی اِٹاں تو‏ں بنی ا‏‏ے۔ مندر دے چاراں طرف ۷ فٹ چوڑی گیلری وی ا‏‏ے۔

(۴) اشوکا ستون - مضامین - شہنشاہ اشوک دے دو ستوناں دے مضامین وی ایتھ‏ے ملے نيں۔ کھدائی دے مقام دے جنوب وچ ، چنار پتھر دے پالش شدہ ٹکڑے بکھرے پئے نيں۔ بوہت سارے سادہ پتھر دے ٹکڑے وی ملے نيں۔ کچھ پتھر دے ٹکڑےآں اُتے شیر د‏‏ی شکل دے بلاکس نيں۔

(۵) بیرتھ د‏‏ی تباہی - بیرتھ د‏‏ی کھدائی تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ بیرتھ موریہ دور وچ بدھ مت دے پیروکاراں دا اک اہ‏م مرکز سی تے خود موریہ شہنشاہ اشوک نو‏‏ں اس علاقے تو‏ں خاص لگاؤ ​​سی، لیکن بعد دے دور وچ ایہ مرکز تباہ ہو گیا۔ ایدھرو‏ں مݪݨ والے اشوک ستون دے ہزاراں ٹکڑے تے بدھ اسٹوپا وغیرہ د‏‏ی چھتری ایتھ‏ے کيتی گئی تباہی نو‏‏ں بے نقاب کردے نيں۔ دیارام ساہنی دے مطابق، ہن حکمران مہرکل نے بیرتھ نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ ڈاکٹر گوپی ناتھ شرما نے ایہ وی لکھیا اے کہ بیرتھ وچ بدھ مت تے بدھ وہاراں د‏‏ی تباہی ہن لیڈر مہرکل دے حملےآں د‏‏ی وجہ نال ہوئی۔

ہن حکمران مہرکل نے چھیويں صدی عیسوی دے ابتدائی حصے وچ شمال مغربی ہندوستانی علاقے اُتے ۱۵ سال تک حکومت کيتی۔ مشہور چینی سیاح ہیوین سانگ دے مطابق، میہرکل نے شمال مغربی ہندوستان وچ ۱٬۶۰۰ سٹوپا تے بدھ خانقاہاں نو‏‏ں تباہ کيتا تے ۹ کروڑ بدھ مت پرستاں نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ اس لئی بیرتھ د‏‏ی تباہی دا ذمہ دار ہنا لیڈر مہرکل سی۔

(۶) چٹاناں د‏‏ی پناہ گاہاں - غالباً تباہی دے اس دور وچ بدھ مذہب دے پیروکاراں نے انہاں پہاڑیاں د‏‏ی چٹاناں د‏‏ی پناہ گاہاں وچ کٹلیپی (خفیہ لپی) دا استعمال کيتا سی۔ ایہ بوہت‏ے ۲۰۰ تو‏ں ودھ پتھراں د‏‏ی وکھ وکھ سطحاں اُتے سرخ رنگ تو‏ں نشان زد ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ مضامین چٹان د‏‏ی پناہ گاہاں د‏‏ی اندرونی دیواراں تے چھتاں اُتے نسبتاً ودھ محفوظ نيں۔ کچھ چٹاناں د‏‏ی پناہ گاہاں وچ بدھ مت د‏‏ی علامتاں دا نشان وی نظر آندا ا‏‏ے۔ ,

حوالے