میخائل گورباچوف

میخائل گورباچوف Михаил Горбачёв
میخائل گورباچوف 1987 وچ
سوویت یونین دا صدر
دفتر وچ 15 مارچ 1990 – 25 دسمبر 1991
نائب صدر	گنادی یانازیف
سابقہ	عہدہ قائم کیتا
کامیاب	عہدہ ہٹایا
سوویت یونین دے راج مکھیاں دی لسٹ
دفتر وچّ 25 مئی 1989 – 15 مارچ 1990
ڈپٹی	اناتولی لوکیانوف
سابقہ	عہدہ قائم کیتا
کامیاب	اناتولی لوکیانوف (ایگزیکٹو رول پردھان نوں ٹرانسفر کیتے)
سپریم سوویت دے پرزیڈیئم دا چیئرمین
دفتر وچّ 1 اکتوبر 1988 – 25 مئی 1989
سابقہ	آندرے گریمیکو
کامیاب	عہدہ ہٹایا
سوویت یونین دی کمیونسٹ پارٹی دی مرکزی کمیٹی دا جنرل سیکٹری
دفتر وچّ 11 مارچ 1985 – 24 اگست 1991
ڈپٹی	ییگور لگاچیف ولادیمیر اواشکو (1990–1991)
سابقہ	کونستانتن چیرنینکو
کامیاب	عہدہ ہٹایا
پولٹبیورو دا میمبر
دفتر وچّ 27 نومبر 1979 – 24 اگست 1991
سیکٹریٹ دا میمبر
دفتر وچّ 27 نومبر 1978 – 24 اگست 1991
ذاتی جانکاری
جم	2 مارچ 1931(1931-03-02) پروولنوئے، ستاوروپول کرائی، سوویت یونین
موت	30 اگست 2022(2022-08-30) ماسکو، روس
قومیت	روسی
سیاسی پارٹی	انڈیپینڈینٹ ڈیموکریٹک پارٹی (2008–ہن تک) سوشل ڈیموکریٹس یونین (2007–ہن تک)
ہور سیاسی افلیئیشناں	سوشل ڈیموکریٹک پارٹی (2001–2004) کمیونسٹ پارٹی (1950–1991)
جیون ساتھی	رئیسا گورباچیوا (1953–1999; اس دی موت تک)
اولاد	ارینا مخائیلوونا ورگانسکایا
پروفیشن	وکیل
دستخط
ویبسائیٹ	گورباچیوف فاؤنڈیشن

میخائل سیرگیئیوچ گورباچیوف Sergeyevich (روسی: Михаи́л Серге́евич Горбачёв; IPA: [mʲɪxɐˈil sʲɪrˈɡʲejɪvʲɪt͡ɕ ɡərbɐˈt͡ɕof] ( سنو); جم 2 مارچ 1931) سابقہ سوویت سیاسی لیڈر سی ۔ اوہ 1985 توں 1991 تک سوویت یونین دی کمیونسٹ پارٹی دا جنرل سیکٹری، 1988 توں 1991 وچ سوویت یونین ختم ہون تک راج دا مکھی رہیا ۔ سوویت یونین دے اتہاس وچ اوہی اکلا سوویت یونین دی کمیونسٹ پارٹی دا جنرل سیکٹری سی جسدا جم اکتوبر انقلاب توں بعد ہویا سی ۔

جیون

بچپن

گورباچیوف دکھن روس دے پنڈ پروولنوئے، ستاوروپول کرائی، سوویت یونین وچ 2 مارچ 1931 نوں پیدا ہویا ۔ اس دے دادا اتے نانا دونوں سٹالن دے ویلے دمن چکر دا شکار ہوئے سن۔ اس دے دادا نو(9) سال سائبیریا قید وچ رہے۔ اس دا والد فوج وچ سی تے دوسری جنگ عظیم وچ ماریا گیا۔

سکھیا

بھیڑے حالات دے باوجود اوہ سکول وچ اک چنگا طالب علم سی۔ 1950 وچ اس نے ماسکو سٹیٹ یونیورسٹی وچ داخلا کیتا جتھوں اس نے 1955 وچ قنون دی ڈگری لئی۔ اتھے ای اسنوں اپنی بیوی رائسا گورباچیوا ملی سی۔

نوبل انعام

میخائل گورباچوف نوں 1990ء وچ امن وچ نوبل انعام نال نوازیا گیا ۔

گورباچوف مختصر تریخ

گزشتہ چالی برساں وچ سبھ توں اہم سیاسی وقوعا سوویت یونین دی تقسیم تے اشتمالیت پسندی دا زوال اے کہ ایہ تحریک جس نے تمام دنیا نوں باہم یکجا کردین دا کھٹکا پیدا کررکھیا اے ۔ حیران کن سریع الرفتاری نال آمادہ بہ زوال ہوئی۔تے ہن اوہ تریخ دی کاٹھ کباڑ دی ٹوکری دا حصہ معلوم ہُندی اے ۔ اک شخص ایسا اے کہ جس نے اس زوال تے انحطاط دے حیرت انگیز عمل وچ بنیادی رول ادا کیتا اے‘اوہ میخائل گوربا چوف سی ۔

گورباچوف جنوبی روس دے دیہات پری وولنو“ وچ 1931ء وچ پیدا ہویا۔اس دا بچپن تریخ دے خونخوار آمراں وچوں اک جوزف سٹالن دی آمریت دے سفاکانہ دور وچ لنگھیا۔میخائل دا اپنا دادا ”اینڈری“ نو سال تک سٹالن دے عقوبت خانیاں وچ قید رہیا تے 1941ء وچ رہیا ہویا جد جرمنی نوں روس اُتے حملہ آور ہوئے چند ماہ ہوئے سن ۔

میخائل خود اِنا نوعمر کہ جنگ عظیم دوم وچ شریک نئی‏‏ں ہوسکدا سی۔ اس دا باپ فوج وچ شامل ہو گیا ۔اس دا وڈا بھائی اسی جنگ وچ کھیت رہیا جبکہ”پریوولنو“ داقصبہ قریب اٹھ مہینے جرمناں دے قبضہ وچ رہیا ۔

پر ایہ واقعات گورچوف دے اگے ودھنے وچ حائل نہ ہو رہے۔ اس نے سکول وچ عمدہ درجے وچ امتحان پاس کیتا۔اوہ پندرہ برس دا سی جدو‏‏ں اوہ نوجوان اشتمالیت پسنداں دی جماعت کومسومول“وچ داخل ہویا۔

چار سال تک اوہ اک مشترکہ”پارویسٹر“مشین نوں چلاندا رہیا۔1950ء وچ اوہ ماسکو سٹیٹ یونیورسٹی وچ داخل ہویا‘جتھے قنون دا مطالعہ کیتا۔1955ء وچ اسنے نے گریجوایشن کیتی۔اوتھے ای 1952ء وچ اوہ اشتراکی جماعت دا رکن بن گیا سی تے اوتھے ای اس دی ملاقات اپنی مستقبل دی بیوی رئیسہ میکسی مووناٹیٹورینکو نال ہوئی۔گریجوایشن کرنے توں کچھ عرصہ پہلے انہاں نے شادی کرلی‘انہاں دے اک لڑکی ”آرینا“ ہوئی۔

قنون دی ڈگری حاصل کرنے دے بعد گورباچوف سٹاوروپول واپس آیا تے جماعت دی انتظامیہ وچ ترقی حاصل کردا اگے ودھنے لگیا۔1970ء وچ اوہ علاقائی جماعت دا اولین سیکرٹری بن گیا۔اگلے برس اوہ ”اشتراکی جماعت“ دی مرکزی کمیٹی کارکن مقرر ہویا۔1978ء وچ اس نوں وڈی کامیابی ملی۔اوہ وفاقی کمیٹی کاسیکرٹری بننے ماسکوگیا‘جتھے زراعت کاشعبہ اس دے زیر انتظام سی۔

1979ء وچ اوہ ”پولٹبورو“ دا(جوحقیقتاََ سوویت یونین دی حکمران انتظامیہ سی) امیدوار رکن بن گیا۔1980ء وچ مکمل رکن دے طور اُتے اس دا تقرر ہویا۔

ایہ تمام کامیابیاں اسنوں 1964ء سے1982ء دے درمیانی عرصہ وچ حاصل ہوئیاں جدو‏‏ں لیونڈبرزنیف سوویت یونین دا سربراہ سی۔برزنیف دی موت دے بعد مختصر عرصہ دے لئی اینڈروپوف (84۔1982ء) سربراہ رہیا‘تے فیر چرننکو(85۔ 1984ء) بر سر اقتدار آیا۔انہاں برساں وچ گورباچوف پولٹبیورو دے ممتاز رکن دی حیثیت توں ابھرا۔11مارچ1985ء نوں چرننکو دا انتقال ہویا۔اگلے دن اس دی جانشینی دے لئی گورباچوفدا نام بطور جنرل سیکرٹری نامزد ہویا(پولٹبیورونے خفیہ طور اُتے اس دے حق وچ رائے شماری کیتی۔پر اک افواہ ایہ اے کہ گورباچوف نوں وکٹرگریشن توں بس معمولی توں زائد نمائندگی حاصل سی۔جو اک خاموش قدامت پرست رکن سی۔اگردویاتین افراد اسنوں ووٹ دیندے تو تریخ کس قدر مختلف ہُندی)۔

بیشتر سوویت رہنماواں دے برعکس گورباچوف نے جماعت کارکن بننے توں پہلے غیر ملکی سفر کیتے سن۔فرانس(1966ء) اٹلی(1967ء)کینیڈا(1983ء) انگلستان(1984ء) سو جدو‏‏ں اوہ منتخب ہویا تو متعدد مغربی رہنماؤں نوں امید سی کہ گورباچوف اپنے پیش روؤں دے برعکس اک جدید تے آزاد خیال سربراہ ہوئے گا۔

واقعی ایسا ہویا‘لیکن کسے نوں انہاں اصلاحات دی تعداد تے رفتار اطلاق دا اندازہ نئی‏‏ں سی جو بعدازاں ظاہر ہوئیاں۔

گورباچوف دے منتخب ہونے دے بعد سوویت یونین نوں متعدد مشکلات کاسامنا ہویا۔ایہ سب مشکلات اس مالی واماندگی دے باعث پیدا ہوئی سن جس کاسبب اسلحہ سازی اُتے حکومت دے بے بہا اخراجات سن۔سواسلحہ سازی دی جنگ نوں ختم کرنے دے لئی اس نے امریکی صدر رونالڈ ریگن دی اعلیٰ سطحی اجلاس دی تجویز قبول کیتی۔

چار مختلف تھاں اُتے دوناں صدر باہم ملے۔جنیوا(1985ء) ریک جاوک (1986ء) واشنگٹن(1987ء) تے ماسکو(1988)۔انہاں ملاقاتاں دا انتہائی ڈرامائی نتیجہ اسلحہ سازی اُتے بندش عائد کرنے دا معاہدہ سی جو دسمبر 1987ء نوں طے ہویا۔ایہ پہلا معاہدہ سی جس نے حقیقتاََ نیو کلیائی ہتھیاراں دی تعداد وچ تخفیف دی جو ایہ وڈی طاقتاں تیار کرچکی سی۔اصل وچ درمیانی فاصلہ اُتے مار کرنے والے تمام میزائل یک قلم ختم کردتے گئے۔

دوسرا اقدام جس نے بین الاقوامی تناؤ وچ کمی دی‘گورباچوف دا افغانستان توں روسی فوجاں نوں واپس بلانے دا فیصلہ سی۔سوویت فوج1979ء وچ اس ملک وچ داخل ہوئی سی‘جدو‏‏ں برزنیف صدر سی تے تد ابتدا انہاں کامیابی وی حاصل ہوئی سی۔لیکن بعدازاں جدو‏‏ں ریگن نے افغان گوریلافوج نوں زمین توں ہویا وچ مار کرنے والے”سٹنگر“ میزائل مہیا کرنے دا فیصلہ کیتا(جس توں سوویت فضائی فوج دی کمر ٹٹ گئی) تو حالات نے رخ بدلیا‘تے سوویت یونین اک غیر فیصلہ کن تے طویل جنگ دے چکر وچ پھنس گیا۔

بیرونی دنیا افغانستان اُتے روسی فوجاں دی شدید مخالفت کیتی، جدکہ خود ملک وچ وی اس فیصلہ نوں پسندیدگی دی نگاہ توں نہ دیکھیا جاندا سی۔لیکن برزنیف‘اینڈروپوف تے چرننکو(اول گورباچوف وی ) اسنوں طول دینے اُتے آمادہ رہے‘مبادا انہاں کسے شرمندگی دا سامنا کرنا پئے۔آخر گورباچوف نے اپنے نقصانات دا سلسلہ منقطع کرنے دا فیصلہ کیتا۔1988ء دے اوائل وچ اس نے سوویت فوجاں دے انخلاء توں متعلق اک معاہدے اُتے دستخط کیتے(انخلاء دا عمل طے شدہ تریخ فروری1989ء وچ مکمل ہویا۔

خارجہ پالیسی دی ایہ تبدیلیاں ڈرامائی سن‘پر گورباچوف دی اصلاحی کاوشاں کارخ داخلی معاملات ول سی۔ آغاز ای توں اس نے دیکھ لیا سی کہ سوویت معیشت دے معائب دے سدباب دے لئی”پریسترائیکا“(تشکیل نو) دے منصوبے دی ضرورت اے۔اس تشکیل نو دے منصوبے دا ایک پہلو تے ایہ سی کہ گورباچوف دی قیادت وچ ’اشتراکی جماعت‘(جوپہلے حکومت دے سارے انتظام نوں اپنی گرفت وچ رکھنے دی مجاز سی) دی طاقت وچ غیر معمولی کمی واقعی ہوئی۔

معاشی اُتے تشکیل نویاں ہوئی کہ چند شعباں وچ نجی کاروبار دی اجازت دے لئی قنون سازی ہوئی۔

ایہ امراہم اے کہ گورباچوف کاہمیشہ اصرارہا کہ اوہ مارکس تے لینن کاایک مخلص مقلد اے تے اشتراکیت پسندی“اُتے مکمل ایمان رکھتا اے۔یک جگہ اس نے وضاحت دی کہ اس کامقصد محض اشتراکی نظام دی اصلاح اے تاکہ ایہ فعال ہو سکے۔

غالبا انہاں اصلاحات وچ سب توں انقلابی اصلاح”گلاسناٹ جاں آزاد معیشت“دی پالیسی سی جسنوں گورباچوف نے1986ء وچ وضع کیتا۔

گلاسناٹ کاایک پہلو تو ایہ سی کہ حکومت اپنی سرگرمیاں تے عوامی مفاد توں متعلق واقعات وچ زیادہ آزادروی تے صاف گوئی کامظاہرہ کرے۔دوسرا پہلویہ سی کہ حکومت لوگاں تے رسائل وجرائد کوسیاسی امور اُتے بحث کرنے دی اجازت دے۔یعنی انہاں افکار دی اشاعت دی اجازت دتی گئی‘جنہاں دے اظہار اُتے چند سال پہلے لوگاں کوقید ہوجاندی سی (بلکہ سٹالن دے دور وچ توسزائے موت تک دتی گئی)۔ گلاسناٹ دے ذریعے ہن ایہ آزادی عام ہوئی۔سوویت رسائل وجرائد ہن آزادی دے نال حکومتی پالیسیاں‘اشتراکی جماعت ‘اعلیٰ سرکاری افسران حتیٰ کہ خود گورباچوف کوہدف تنقید بناسکدے سن۔ سوویت یونین کوجمہوریت دی راہ اُتے گامزن کرنے دے لئی اک(اسی‏‏ں قدم1989ء وچ اٹھایا گیا جدو‏‏ں نواں”سوویت پارلیمنٹ“ عوامی نمائندگان دی مجلس دے لئی عام انتخاب کاانعقاد کیتا گیا ۔

ایہ بے شک مغربی انداز دے آزاد انتخابات نئی‏‏ں سن کیونجے انہاں امیدواراں وچ نوے فیصد حزب اقتدار جماعت دے اراکین سن‘ نہ ای کسے دوسری سیاسی جماعت نوں اس وچ حصہ لینے دی اجازت دتی گئی۔فیر انتخاب خفیہ رائے شماری دے ذریعے ہوئے۔اس وچ امیدواراں دے متعلق انتخاب دی گنجائش رکھی گئی۔رائے شماری وچ کوئی دھاندلی نئی‏‏ں ہوئی۔1917ء وچ اشتراکیاں دے اقتدار وچ آنے دے بعد ایہ آزاد انتخابات ول پہلا واضح قدم سی۔

انہاں انتخابات دی نتیجے غیر متوقع سن۔بوہت سارے آزمودہ کار رہنما جوبلا مقابلہ ای منتخب ہُندے رہے مات کھا گئے تے متعدد کم اکثریت والے اراکین انہاں انتخابات وچ ہار گئے۔

سوویت یونین وچ انہاں موثر اصلاحات دے نفاد دے باوجود کوئی انہاں انقلابی تبدیلیاں دا پہلے ازوقت اندازہ نئی‏‏ں لگیا سکدا سی۔جومشرقی یورپ میں1980ء۔1990ء دے درمیان وقوع پزیر ہوئیاں۔

جنگ عظیم دوئم دے اختتام اُتے ایہ تمام علاقہ روسی فوجاں دے تسلط وچ سی۔1940ء دی دہائی وچ اشتراکی علاقے خاص طور اُتے جوسوویت یونین دے زیر تحت سن‘ قریب چھ ملکاں وچ قائم ہوچکے سن۔جداں بلغاریہ‘رومانیہ‘پولینڈ‘ہنگری‘چیکوسلواکیہ تے مشرقی جرمنی۔علاقے عمومی طور اُتے غیر معروف سن۔لیکن انہاں دے رہنما فوج تے خفیہ پولیس دی سرکردگی وچ چالیس برس اوتھے حکمران رہے۔ حتیٰ کہ جدو‏‏ں معروف بغاوت دے نتیجے وچ کوئی اشتراکی آمر تخت توں ہٹا دتا جاندا جیسا1956ء وچ ہنگری وچ ہویا توروسی فوجاں فوراََ اوتھے پھرسے اشتراکی حکومت قائم کردیندی سن۔جون1989ء وچ پولینڈ وچ ہونے والے انتخابات توں صاف ظاہر ہو گیا سی کہ اس علاقے وچ اشتراکی حکومت کوعوام دی کتنی کم حمایت حاصل سی۔پر ستمبر1989ء تک ایسا معلوم ہونے لگیا سی کہ مشرقی یورپ اُتے اشتراکی یعنی روسی اقتدار دی بنیاداں بوہت مضبوط نیں۔

اس سال دے آخر تک تمام نظام تاش دے پتاں دے بنے گھر وانگتیز طوفان وچ تتربتر ہو گیا۔

مسائل داآغاز مشرقی جرمنی وچ ہویا۔1961ء وچ بدنام زمانہ کندھ برلن دی تعمیر دے بعد توں مشرقی جرمنی دے متعددا فراد مغربی جرمنی فرازہونے دی کاوشاں کرچکے سن۔جدونکہ کئی اک آزادی دی خواہش وچ اسنوں پھلانگدے ہوئے مارے جاچکے سن۔سالہاسال تک ایہ کندھ اس حقیقت دی علامت دے طور اُتے ایستادہ رہی کہ مشرقی جرمنی تے تمام اشتراکی حکومتاں عقوبت خاناں توں ودھ کرکچھ نئی‏‏ں نیں۔ مشرقی جرمنی کاکوئی باشندہ کسے وی راستے توں مغرب وچ داخل نئی‏‏ں ہوسکدا سی۔کیونجے حکومت نے تمام سرحداں کوکانٹے دار تارےآں دے جنگاں ‘الارماں فوجی گشتی دستاں تے خندقاں توں ڈھانپ رکھیا سی تاکہ کوئی اوتھے توں فرارنہ ہو سکے۔تاہم1988ء اور1989ء وچ مشرقی جرمنی دے متعدد افراد اک دوسرے راستے توں فرارہونے وچ کامیاب ہوئے۔یعنی پہلے اوہ کسے دوسرے مشرقی یورپ دے ملک وچ داخل ہُندے(اس دی قانونااجازت سی) اوتھے توں فیر اوہ مغرب وچ فرار حاصل کر دے۔

اکتوبر1989ء وچ ایرک ہونکرنے‘جوایک کٹر اشتراکیت پسند رہنما سی تے کئی سالاں توں مشرقی جرمنی اُتے حکمران سی‘فرارنے اس دوسرے راستے اُتے قدغن لگانے دی کوشش کیتی۔چند روز بعد مشرقی برلن وچ اک وڈا احتجاجی جلوس نکالاگیا۔جوہونکر دے خلاف احتجاج کررہاتھا۔ حالات وچ گورباچوف نے برلن کادورہ کیتا تے ہونکر کومشورہ دیاکہ اوہ انہاں اصلاحات دے نفاد وچ تاخیرنہ کرے تے ایہ کہ اس ااحتجاج کوبزوردبادے تے اس پرواضح کیتا کہ سوویت یونین دے فوجی دستے(جوتب مشرقی جرمنی وچ 380.000کی تعداد وچ موجود سن) مشرقی جرمنی دی عوام دے خلاف استعمال نئی‏‏ں کیتے جائے گا۔

گورباچوف دے اس دے بیان وچ آئندہ مشرقی جرمنی دی پولیس تے فوج ولوں ہونے والے خونین اقدامات دی پیشین گوئی موجود سی۔انہاں اقدامات نے مظاہرین دا حوصلہ ودھایا۔چنددناں دے اندر مشرقی جرمنی دے مختلف شہراں وچ وڈے احتجاج عوامی مظاہراں کاسلسلہ شروع ہویا۔دو ہفتاں دے اندر ہونکر کومجبوراّ استعفیٰ دینا پیتا‘اس دا جانشین ایگن کرنز وی اک اشتراکیت پسند سی‘سرحداں اُتے بند شیں قائم رہاں تے مظاہراں کاسلسلہ جاری رہیا۔

آخر9نومبر کوکرنزنے اعلان کیتا کہ کندھ برلن کومسمار کر دتا جائے گا تے مشرقی جرمنی دے باشندے مغربی جرمنی وچ آزادی توں داخل ہو سکے گا۔ چندا علانات اس جشن کاسبب بنے تے اسی طور چند اعلانات نے سریع الرفتار تے گہرے نتیجے پید کیتے۔چنددناں دے اندر لاکھاں جرمنون نے سرحدپار دی تاکہ مغربی جرمنی وچ زندگی دی موجودہ صورت نوں دیکھ سکن۔

جوکچھ انہاں نے دیکھیا اوہ انہاں ایہ سمجھانے دے لئی کافی تھاکہ چوالیس سالہ اشتراکی دور حکومت نے انہاں دی آزادی تے خوشحالی نوں پامال کیتا اے۔

دیوار برلن دی مسماری نے اک فلسفی دے اس مقولے دی غیر معمولی صداقت نوں ثابت کیاکہ حقائق بجائے خود اس قدروقیع نئی‏‏ں ہُندے بلکہ اہم گَل ایہ اے کہ لوک انہاں کس طرح دیکھدے نیں ۔ کرنز دے اعلان دے چند دناں بعد تک کندھ برلن بدستور قائم رہی تے ایہ خدشہ موجودرہا کہ حکومت کسے وقت وی سرحداں کوپھر توں بند کرسکدی اے ۔

جدکہ لوگاں نے ایسا سمجھیا کہ شاید سرحداں ہمیشا لئی کھل چکی نیں ۔ چونکہ سبھی ایسا سمجھ رہے سن سویاں معلوم ہُندا سی کہ جداں واقعی کندھ کومسمار کر دتا گیا اے۔ تمام مشرقی یورپ وچ کندھ برلن دی مسماری دے لئی ویاس ای رد عمل ظاہر کیتا ورگا دوسوسال پہلے فرانسیسی باشنداں نے”ہیسٹایل“ دی پامالی اُتے پیش کیدا سی۔یکے بعد دیگرے مختلف ملکاں وچ لوک اپنے آقاؤں دے خلاف سراپا احتجاج بن کراٹھ کھڑے ہوئے تے اشتراکی حکومتاں کوجوطویل مدت توں انہاں اُتے مسلط سن‘پرے ہٹا دتا۔

بلغاریہ وچ ”توڈرزیوکوف“ پینتی سالاں توں نہایت آہنی گرفت دے نال حکمرانی کررہا سی۔ 10نومبر1989ء نوں اوہ استعفیٰ دینے مجبور ہو گیا۔اک ہفتہ بعد پراگ وچ وڈا عوامی مظاہرہ ہویا۔ایہ چیکو سلواکیہ کادارالحکومت سی۔10ستمبر تک ایہ گسٹاف ہسک دے استعفیٰ اُتے منتج ہویا تے اشتراکی جماعت کاقتدار ختم ہو گیا۔ہسک دی جگہ جیکلاف ہیول بر سر اقتدار آیاجواہم باغیاں وچوں سی تے اسی برس دے ابتدائی چند مہینے اس نے سیاسی قیدی دی حیثیت توں جیل وچ گزارے سن۔

ہنگری وچ حالات نے کدھرے زیادہ تیزی نال پلٹا کھادا ۔ اوتھے حکومت نے اکتوبر1989ء وچ مخالف سیاسی جماعتاں دی قانونی حیثیت کوتسلیم کر لیا۔26نومبر نوں آزاد انتخابات منعقدہوئے۔نواں سیاسی جماعتاں نے اشتراکی جماعت کوفیصلہ کن شکست دی تے ایہ اقتدار کسے خونریزی دے بغیر اختتام پزیر ہویا۔

پولینڈ وچ حالات دی تبدیلی دی رفتار اس توں وی زیادہ سی۔ اسی سال دے اواخر وچ اشتراکیاں دی مخالف فاتح نماعت نے اشتراکیت دے مکمل انخلاء کافیصلہ دی تے یک جنوری1990ء وچ ملک وچ وی کھلی منڈی دی معیشت رائج کردتی۔ مشرقی جرمنی وچ ایگن کرنز کوشاید امیدتھی کہ سرحداں کھول دینے توں مخالفت دا غبار کچھ چھٹ جائے تے احتجاج ختم ہوجائے۔پر ایسا کچھ نہ ہویا‘احتجاج جاری رہیا۔3دسمبر1989ء وچ کرنز نے اپنے عہدے توں استعفیٰ دتا۔

چاردن بعد حکومت نے آزاد انتخابات دے انعقاد کااعلان کیتا‘(جس وچ متوقع طور اُتے اشتراکیاں کوشکست دی ہزیمت اٹھانا پئی)۔ آخری میدان رومانیہ کاتھا جتھے سخت گیر آمر”نکولائی چاؤ سیسکو“ تخت اقتدار توں دست بردار ہونے اُتے آمادہ نئی‏‏ں سی۔جب15دسمبر نوں”ٹیمی سورا“وچ اس دے خلاف عوامی احتجاجی مظاہرے ہوئے‘ تو اس دی فوج نے ہجوم اُتے گولی چلادتی۔

لیکن مشتعل عوام نوں اس طور دبایا نئی‏‏ں جاسکدا سی۔مظاہراں کاسلسلہ جلد ای دوسرے شہراں وچ وی پھیل گیا۔25دسمبر نوں چاؤ سیسکو نوں گرفتار کرکے قتل کر دتا گیا۔ایہ مشرقی یورپ دا آخری ملک سی جو آزاد ہویا۔

انہاں یاد گار واقعات دے نتیجے ایوی‏‏ں‏ ظاہر ہوئے۔(1) چیکوسلواکیہ تے ہنگری توں سوویت فوجاں دا انخلاء عمل وچ آیا۔(2) نواں آزاد ریاستاں وچ آزاد انتخابات داانعقاد ہو جس وچ عمومی طور اُتے اشتراکیاں نوں بری طرح مات ہوئی۔

(3) انہاں متعدد ملکاں وچ جو سوویت یونین توں ملحق سن‘مارکسزم دی مکمل تنسیخ واقع ہوئی(جداں منگولیا تے رایتھوپیا)(4) جرمنی دے مشرقی ومغربی حصےآں وچ الحاق اکتوبر 1990ء وچ مکمل ہویا۔ انہاں تمام تبدیلیاں توں کدرے زیادہ اہم سوویت یونین تیزی توں نموپانے والی قومیت پرستی دی تحاریک سن۔اپنے ناں دے باوجود سوویت یونین اک رضاکارانہ اتحاد ہرگز نئی‏‏ں سی ’بلکہ ایہ ”زاراں“ (CZARS) دی حکومت وچ قدیم روسی سلطنت ای دی اک توسیع سی‘جسنوں انہاں شہنشاہاں نے جنگ دے ذریعے حاصل کیتا سی۔

(زاراں دی سلطنت نوں مغربی اقوام“اقوام دی عقوبت گاہ“ پکارتی سن)۔انہاں مقبوضہ اقوام وچوں اکثر آزادی دی خواہش مندتھاں‘جس طر قدیم برطانوی‘فرانسیسی تے ڈچ سلطنتاں دے باشندے آزادی دی تمنا رکھدے سن۔سٹالن دے آہنی دور اقتدار جاں اس دے جانشیناں دے قدرے کم سفاک ادوار وچ ایسی خواہش کابرملا اظہار ممکن نئی‏‏ں سی۔لیکن گورباچوف دی گلاسناٹ پالیسی دے تحت قومیت پرستی دے روپے نوں فروغ ملیا تے زیادہ عرصہ نہ لنگھیا سی کہ ایسی تحریکاں سراٹھانے لگیاں۔

ایسٹونیا‘ لیونا مولددیویا تے متعدد ہور سوویت ریاستاں وچ عدم اطمینانی دی لہر پیدا ہوئی۔لیتھونیا دی چھوٹی ریاست وچ پہلی صدائے احتجاج بلند ہوئی۔11مارچ1990ء وچ ہونے والے عمومی انتخابات وچ بنیادی مسئلہ ایہی سی کہ آئندہ اقتدار دی نوعیت کیاہوگی۔لیتھونیا دی پارلیمنٹ نے واضح الفاظ وچ سوویت یونین توں اپنی مکمل علیحدگی دا مطالبہ کر دتا۔

اصولی طور اُتے الیتھونیا کامطالبہ جائز سی۔سالہا سال تک سوویت آئین وچ ایہ شق موجود رہی کہ ہر ریاست علیحدگی اختیار کرنے کاحق رکھتی اے۔اہم گورباچوف توں پہلے ایہ بات طے شدہ سی کہ اس حق کواستعمال کرنے دی ہر کاوش کودبا دتا جائے۔جدونکہ غداراں دے لئی سخت سزائاں موجود سن۔ گورباچوف کاجواب دلچسپ سی۔اس نے لیتھونیا دے مطالبہ کوفوراََ غیر قانونی قرار دتا تے دھمکی دی کہ اگر ایہ مطالبہ واپس نہ لیا گیا تو اس دے سنگین نتیجے برآمدہاں گے۔ اس دی تجارتی بندرگاہاں کوبند کر دتا گیا تے طاقت دے مظاہرے دے طور اُتے لیتھونیا دے دارالحکومت وچ فوجی دستے داخل کردیے گئے۔لیکن اس نے فوجی قوت توں صوبے نوں کوئی نقصان نہ پہنچایا‘نہ کسے کوقتل کروایا سیاسی رہنماؤں کوگرفتار کیتا۔ (جداں کہ سٹائن لازماکرتا)۔

لیتھونیا اک مختصر ملک اے تے نہ ای سوویت یونین دے لئی معاشی یاعسکری اعتبار توں کوئی اہمیت بنتی اے۔ اہم لیتھونیا دی اس جرات نے مثال قائم کیتی۔جدو‏‏ں اس مطالبے اُتے لیتھونیا دے خلاف کوئی سنگین اقدامات نہ کیتے گئے تو ہور سوویت ریاستاں وچ قومیت پرست عناصر کوامید کرن دکھائی دی۔دومہیناں دے اندر لٹویا دی پارلیمنٹ نے وی سوویت یونین توں علیحدگی دے مطالبہ دی منظوری دے دی۔12جون 1990ء وچ روسیSSR“ سوویت سوشلسٹ ری پبلک‘(سوویت یونین دی سب توں وڈی ریاست) نے خود مختاری کااعلان کر دتا۔

سال دے اختتام تک تمام پندرہ سوویت ریاستاں نے آزادی جاں خود مختاری دے مطالبے پیش کردیے۔

قدرتی طور اُتے ایہ بے بہا تبدیلیاں گورباچوف دے اقدامات دانتیجہ سن جدونکہ اشتراکی جماعت تے سوویت فوج دے متعدد قدامت پرست رہنماؤں دی نظر وچ ایہ گورباچوف دی فاش غلطیاں کاثمر سی۔ اگست1991ء وچ انہاں وچوں چند اک رہنماؤں نے حکومت دے خلاف بغاوت دی۔

گورباچوف کوگرفتار کر لیا گیا۔تے ایوی‏‏ں‏ معلوم ہویا کہ نویں حکمران اس دی اصلاحات وچ ترامیم کرے گا۔پر سوویت یونین دے ہور اہم رہنما‘جن وچ بورس یلسن کانام قابل ذک رہے‘ تے جو بعدازاں سوویت یونین کاسربراہ وی بنا‘اس بغاوت دے خلاف سن۔ایہی رائے عوام دی اکثریت دی سی۔بغاوت تھوڑے ای عرصہ وچ ختم کردتی گئی۔ بغاوت دی ناکامی دے بعد حالات وچ غیر معمولی سرعت توں تبدیلیاں پیداہوئیاں۔

اشتراکی جماعت نوں فوری طور اُتے اقتدار توں محروم کر دتا گیا۔اس دی سرگرمیاں اُتے ممانعت قائم کیتی گئی۔اس دی املاک ضبط کرلی گئیاں۔مزید برآں سال دے آخر رک سوویت یونین دی تمام ریاستاں کوعلیحدگی کااختیار دے دی گیا۔رسمی طور اُتے”سوویت یونین“منہدم ہو گئی۔ انہاں رہنماؤں نوں جو اس اشتراکی نظام نوں سرے توں ختم ای کردینا چاہندے سن۔دسمبر1991ء وچ گورباچوف نے اپنے عہدے توں استعفیٰ دے دتا۔

اس صورت حال توں ذہن وچ اک سوال پیدا ہُندا اے۔اپنے دور اقتدار وچ پیدا ہونے والی تمام تبدیلیاں دے لئی گورباچوف کس حد تک ذمہ دار اے؟ اس دی زیر قیادت سوویت یونین وچ متعدد معاشی اصلاحات نافذہوئاں۔پر ایوی‏‏ں‏ معلوم ہوتاہے۔اس تمام عمل وچ اس کاحصہ مختصر اے۔عمومی طور اُتے ایہ اصلاحات اس نے اشتراکی نظام دی واضح ناکامی دے باعث مجبورا وضع کیتیاں جدونکہ جو اصلاحات اس نے کیتیاں‘اوہ مختصر وی سن تے بعد ازوقت سن۔

اصل وچ سوویت یونین دی معیشت دی کمزور کارگزاری ای گورباچوف دے ناگزیر زوال داسبب بنی۔ دوسری طرف مشرقی یورپ دی آزادی وچ گورباچوف کاکردار واقعتا قابل تحسین اے۔چھ ملکاں سوویت تسلط توں آزاد ہوئے۔جدونکہ ایہ تبدیلی اس توں برعکس ممکن نئی‏‏ں سی۔نہ ای انہاں تمام وقوعات وچ گورباچوف دے اثرات اُتے شک کیتا جاسکتا اے۔مشرقی یورپ وچ پیدا ہونے والی اصلاحی تحاریک روس وچ آزاد خیالی دے فروغ تے اس دے ایسے موافق بیانات کانتیجہ سن کہ اوہ مشرقی یورپی ملکاں نوں اپنی تقدیر کاخود فیصلہ کرنے دا حق دینا چاہتاہے۔

مزید ایہ کہ اکتوبر1989ء وچ جدو‏‏ں مشرقی جرمنی وچ وڈا عوامی مظاہرہ ہویا توگورباچوف نے ذاتی طور اُتے اس وچ دلچسپی لی۔ایسے ای حالات وچ سابقہ روسی سربراہان عموماََ فوجی دستاں دی مددلیندے تے بغاوت کردبانے دے لئی ہر ممکنہ سفاکانہ حربہ استعمال کرنے توں دریغ نئی‏‏ں کر دے سن۔پر اکتوبر1989ء وچ گورباچوف نے ”ہونکر“نوں سمجھایا کہ اوہ عوامی احتجاج کربزور دبانے دی کوشش نہ کرے۔ اس فیصلہ دے نتیجے ساڈے سامنے نیں۔لیتھونیا دی بغاوت نوں دبانے دے لئی اس دے فوجی قوت دے استعمال توں احتراز دے فیصلہ نے ہور سوویت ریاستاں وچ اس عمل کوتیز کرنے وچ بنیادی کردار اد اکیا۔ اسلحہ سازی اُتے بندش لگانے تے سردجنگ دے خاتمے دے لئی گورباچوف دی مساعی توں انکار ممکن نئی‏‏ں اے۔بیشتر ناقدین کاخیال اے کہ اس کامیابی کاسہرا رونالڈ ریگن دے سرہی بندھتا اے۔ کیونجے اس نے ایہ ثابت کرکے کہ سوویت یونین دے مقابلے وچ امریکی مالی طورپر صاحب حیثیت اے تے اسلحہ سازی دی جنگ دے اخراجات کازیادہ متحمل ہوسکتا اے۔ اس نے سوویت رہنماؤں کوسرد جنگ ختم کرنے اُتے آمادہ کیتا۔ا ن ناقدین کایہ موقف وی اے کہ کسے معاہدے کوممکن بنانے دی خاطر دور فریقاں دی ضرورت اے۔سو اسلحہ سازی اُتے بنش عائد کرنے کامعاہدہ طے پانے وچ ریگن تے گورباچوف دوناں دی مخلصانہ مساعی کابرابر دخل اے۔

ایسا نقطہ نظر اس صورت وچ ضرور درست ہُندا اگر سرد جنگ واقعتا امریکی تے سوویت یونین دی ہٹ دھرمی کانتیجہ ہُندی۔اصل معاملہ اس توں مختلف اے۔سردجنگ دا آغاز سٹالن تے اس دے جانشیناں دی عسکری قوت دے پھیلاؤ دی حکمت عملی دے باعث ہویا۔جدونکہ امریکی رد عمل اک دفاعی رد عمل سی۔جدو‏‏ں تک سوویت رہنماؤں دے سرماں ایہ سودا سمایا رہیا کہ اشتراکیت پسندی کودنیا بھر اُتے مسلط کر دتا جائے۔

مغرب اس تنازع نوں ختم کرنے وچ بے بس سی۔جدو‏‏ں سوویت رہنمانے اس کشمکش بے جاکو تمام کرنے دی نیت ظاہر دی تو ایہ بظاہر لاانتہاء سردجنگ فوراََ ختم ہو گئی۔ سوویت یونین وچ ہونے والی تبدیلیاں کاسہرا بہر طور گورباچوف دے سرہی بندھتا اے۔اشتراکی جماعت دے اختیارات وچ تخفیف‘”گلاسناٹ“ دی ترویج“ آزادی اظہار رائے تے آزادی صحافت دے سلسلہ وچ عظیم پیش رفت ملک وچ جمہوریت دے لئی حالات دی موافقت ایہ تمام عوامل گورباچوف دے بغیر اس طور اُتے ممکن الوقوع نئی‏‏ں سن۔

گلاسناٹ “کوئی ایسی حکمت عملی نئی‏‏ں سی جو اس نے عوامی دباؤ دے تحت اختیار کیتی۔نہ ای ایہ کوئی ایسی پالیسی سی جس اُتے ”پولٹ بورو“ دے ہور اراکین نے اصرارکیا ہو۔ایہ گورباچوف دا اپنا نقطہ نظر سی‘اسی نے اسنوں پیش کیااور شدید مخالفت دے باوجود اس دی حمایت جاری رکھی۔

کسے وی دوسری شے دی نسبت ایہ ”گلاسناٹ“ ای سی جس نے سوویت نظام حکومت دی تباہی دے تابوت وچ آخری کیل ٹھونکیا۔ امرغیر معمولی اہمیت کاحامل اے کہ ایہ انقلابی تبدیلی کسے تشدد دے بغیر واقع ہوئی۔اس وچ گورباچوف دی پالیسیاں تے رویے کابنیادی عمل دخل اے۔ ایہ رائے دی جاندی اے کہ گورباچوف دے اقدامات دے چند نتیجے خود اس دے حسب منشا نئی‏‏ں سن (جداں جرمنی کااتحاد نو‘ سوویت یونین کاانہدام تے اشتراکیت پسندی دی ناکامی)۔ایسا ممکن اے مگر اس توں اس دی وقعت وچ کوئی کمی نئی‏‏ں آئی۔

کسے سیاسی قائد یاکسی وی شخصیت دے اثرات کاتعین اس دی نیت توں نئی‏‏ں بلکہ اس دے اقدامات دے نتیجے دی بنیاد اُتے ہُندا اے۔ مارکسزم دی ناکامی وچ اس دے ہور مخالفین دی کاوشاں کابھی دخل اے۔مثلاََ اشتراکیت پسندی توں مخرف ہونے والے آرتھر کونسلر تے ویٹیکر چیمبرز جنہاں نے مغرب نوں اشتراکی نظام دی اصل نوعیت توں خبردار کیتا یاسوویت یونین ای دے باشندے جداں آندرے سیخاروگ تے الیگزینڈرسولزے نٹزن جنہاں نے روس وچ رہندے ہوئے اس دے خلاف بولنے دی جرات دی یاپھر افغانستان ‘انگولا تے نکارا گوا دے باغی جنہاں نے اشتراکی حکومتاں نوں اپنے ملکاں وچ غلبہ پانے توں مانع رکھیا۔

تے امریکہ دے سیاسی رہنما جداں ہیری ٹرومین تے رونالڈ ریگن جنہاں نے اشتراکیت پسندی دے پھیلاؤ کوروکنے تے اسنوں مکمل تباہ کرنے دے لئی امریکی فوج ‘امریکی مالیاندی وسائل تے امریکی آزادی تے خوشحالی دی مثال نوں استعمال کیتا۔

انہاں تمام افراد دی کاوشاں دے باوجود‘1985ء وچ گورباچوف دے عنان اقتدار سنبھالتے وقت کوئی ایہ قیاس نئی‏‏ں کرسکدا سی کہ اشتراکی سلطنت دے دن گنے جاچکے سن۔ ہاں اگر1985ء وچ لینن یاسٹالن ورگا کوئی سیاسی رہنما سربراہ دے طور اُتے منتخب ہُندا تو ایہ جارحانہ حکومت ہنوز قائم ہُندی تے سردجنگ جاری رہتی۔

لیکن1985ء وچ سٹالن ورگے کسے رہنما نوں نئی‏‏ں بلکہ گورباچوف کوسوویت یونین دا سربراہ مقرر کیتا گیا۔گو اس دی خواہش سوویت یونین کومنہدم تے اشتراکی جماعت کویک قلم مسترد کرنے دی کدی نئی‏‏ں سی لیکن اس نے جوحکمت عملی اختیار دی تے ملک وچ جن قوتاں کوپنپنے کاموقع دتا‘اوہ ناگزیر طور اُتے اسی اُتے منتج ہوئاں۔ا س دی ذاتی نیت توں قطع نظر ایہ حقیقت اے کہ اس نے ساڈی دنیا نوں یکسر تبدیل کر دتا۔

ہور ویکھو

• نوبل انعام جتن والیاں دی لسٹ

حوالے