لوک گیت دا جنم (کتاب)

لوک گیت دا جنم (کتاب)

لکھاری	دیوندر ستیارتھی
دیس	بھارت
بولی	پنجابی
موضوع	پنجابی لوک گیت
چھاپن آلے	نویگ پبلیشرز K- 24, حوض خاص، نویں دلی
صفے	67

جان-پچھان

لوک گیت دا جم کتاب دی رچنا دیوندر ستیارتھی ولوں کیتی گی اے۔ اس کتاب وچ لکھاری ولوں لوک گیت دے جم بارے صاف روپ وچ کجھ نہیں دسیا گیا اے۔ ایہ اندازا مطابق ہی لوک گیت دے جم تے چاننا پاؤندا اے۔ لوک گیت دے جم توں لے کے اسدے گائے جان نوں دیوندر ستیارتھی وکھ وکھ خوشیاں گمیاں دے موقعیاں نوں پیش کردا ہویا دسدا اے۔ پنجاب دی نچدی گاندی رہتل وچ موجود ریتاں رواجاں مطابق وکھ وکھ طریقیاں نال وکھ وکھ موقعیاں اپر لوک گیت دی ہندی سرجنا نوں درساؤندا اے۔ اس کتاب وچ سنے پنجاب دی رہتل نال متعلق پنجابی لوکدھارا دے مکھ انگ ترجناں، رکھ، دھرتی، جم، پشو پنچھی، اتہاس، ویاہ اادِ ویلے تے سرجے گے گیتاں دا وورن کیتا اے۔ ایہہ گیت مڈھ قدیم توں ہی پنجاب دی رہتل وچ پاے جاندے نظر ااندے سن۔ "'لوک گیت دا جم"' دیوندر ستیارتھی ولوںرچتّ بہت چھوٹی جہی کتاب اے۔ جس دے کل 67 صفے ہن۔ پر ہ ایہناں سفئاں ولوں ہی پنجاب دی پرانی رہتل توں لے کے ہن تک گاے جان والے لوک گیتاں نوں پاٹھکاں اتے سروتیاں ساہمنے پیش کردا اے۔ کتاب دے شروعاتی سفئاں وچ ہی ہ ااپنے وچار دندا اے۔ ہ لکھدا اے "گاؤندی نچدی جوجھدی رہتل دا پچھوکڑ سمجھے بناں اسیں موت نوں وی مخول کرن والے پنجابیاں دے ہس- بولدے تے ہس-کھیڈدے سبھا دا سائنسی تجزیہ نہیں کر سکدے۔"

لوک گیت ورثے دے روپ وچ استے سدھ پیڑی در پیڑی اگے تردے جاندے ہن۔ اس لی ایہہ جاننا سوکھا نہیں کہ فلانا گیت کس نے کدوں رچیا۔ دیوندر ستیارتھی پنجاب دے لوک دھندے،فصلاں اتے پنجاب دے قبیلیاں نوں ادھار بنا کے لوک گیت دے جم بارے اندازا لگاندا اے۔ جویں "رلے کھیت وچ کنک باجرہ،پرلے کھیت وچ گنے" بولی دی سرجنا دور بارے اندازا متعلق(جاں فصلاں نال متعلق ہور اجہیئاں بولیئاں جا لوک گیتاں متعلق) سدی ایہہ دلیل اے کہ کنک ااریئا لوکاں توں پہلاں دی فصل اے اس لی اس بولی دا سرجنا کاپ وی اوہناں دے ویلے دے نیڑے تیڑے ہی جڑدا اے۔ دے طرحاں کتیاں نال متعلق گیتاں دے سرجنا دور بارے اندازا ستیارتھی کسے کتے خاص تریخی پڑاؤ تے شروع ہون دے ویلے توں لگاندا اے۔ جویں "دیوی ماں گاؤن بخشدی" گیت مسلماناں توں بعد دا اے کیونکہ 'بخشنا' شبد مسلماناں دے اان توں بعد ہی ساڈے بولی دا حصہ بنئا اے۔ستئارتھی مطابق اام گلاں نوں گیت دا روپ دین توں پہلاں پنجاب پوری گل دی چنگی طرحاں گھوکھ کردا اے۔ س مطابق جدوں شاعر چتر بھاوناتمک طور اُتے ساڈے لہو وچ رچ مچ جاندا اے۔ تاں ہ بھاوناں لوک گیت دا روپ دھارن کرکے لوکاں مونہاں چردی اے۔ لوک-گیت دا جم وچ ویلے ستھان مطابق لوک گیت ہوند وچ آئے جناں وچ رتاں مہینیاں، نونہہ سسّ، بھین بھرا دا پیار، کنت، آدی مطابق لوک گیت ااپ مہارے ہی سرجے گے ہن۔ اس طرحاں اس کتاب وچ اگے رہتل دے ہور مکھ انگ جویں ترجناں،دھرتی،رکھ،ویاہ، جم،اتہاس آدی مکھ انگاں وچوں لوک گیت لوکاں دیئاں بھاونانواں وچوں جم لیندے رہے ہن۔

ترجناں

لکھاری پنجابی رہتل وچ گاے جان والے لوک گیتاں دی ترجناں دی بنیاد تے گل کردا اے۔ ترجن پنجابی رہتل وچ اک اہم رول ادا کردی اے۔ ترجن وچ کتناں، پونیئاں،کڑیاں دا اکٹھ،بوہڑ دی چھاں ہیٹھ کڑیاں ولوں گے جان والے گیتاں نوں درساؤندا اے۔چرخے نوں ترجن دا مکھ انگ مندا ہویا لکھاری سروجنی نائیڈو دا وچار درج کردا اے۔ "سدیئاں توں شاعر چرخے تے کھڈی دی پماں دیندے اا راے ہن۔ ہونی اپنے چرخے تے تنداں کڈھ کڈھ انسان دی قسمت ن رہی اے۔"پنجاب وچ چرخے ولوں کتے گے سوت دی س کڑی دی پماں ہندی اے۔ جو ااپنے ہتھاں نال داج تیار کرکے رکھدی اے۔ ترجن لوک گیت دی پوڑی دا اک ٹمبھا اے۔ ترجن وچ کڑیئاں اکٹھیاں ہو کے ااپنا کم تاں کردیاں ہی ہن،پر نالے نال ہ ااپنے سکھ دکھ، شکاتاں،میہنے آدی بھاونانواں نوں درساؤندیاں ہن۔ ترجن وچ نیانے کنت دیئاں گلاں،چرخے دی گھوں گھوں،پتی متعلق شکاتاں ہولی ہولی لوک گیت دے روپ وچ بھردیئاں ہن۔ جویں

گھوں گھوں چرکھڑا
 میں لال پونی کتاں کہ ناں ؟
 کتّ بیبی کتّ
 کتّ بیبی کتّ

کتے ایہہ شکات کیتی جاندی اے،"منڈا روہی دی ککر دا جاتو،وئاہ کے لے گیا توت دی چھٹی" ترجناں وچ 'وگدی راوی' دی لے گونج ٹھدی اے:

وگدی ے راوی وچ رڑہدے کریلے وے
آ مل چناں!ایویں گھڑیاں دے میلے وے

پنجاب ترجناں دی دھرتی اے۔ چرخے نوں بنیاں ہزاراں سال ہو چکے ہن۔ 'شیطان دا چرکھا' وڈی گال اے۔چرکھا اج وی گیتاں دی منگ کردا اے۔

برچھا! برچھا! طوطا بولیا

لوک گیت دے پڑ وچ رکھ وی ساڈے نال سانجھ پاؤندے ہن۔ دھرتی اپر گھے نمّ،بوہڑ،پپل، ککراں، توت،ٹاہلیئاں،ون،کریر،جنڈ،نمبو،امب،املی اادِ رکھاں نے ساڈے لوک گیتاں دی سرجن عمل وچ اہم یوگدان پایا اے۔جویں 'ماواں ٹھنڈھیئاں چھاواں' والے اکھان دے پچھوکڑ وچ سنگھنی چھاں والے رکھ ساڈی کلپناں نوں ٹمب جاندے ہن۔ رکھاں دے سکھ دکھ، کھشیئاں تہوار موقعے منتا لوک گیتاں نوں سرجن وچ سہای ہوے ہن۔ جویں کتے روہی والا جنڈ جڈھن دا حوالہ ااندا اے:

میننوں کلی نوں چوبارا پا دے، روہی والا جنڈ وڈّ کے

جتھے سو سو رکھ لان دا شبد چتر جیون پندھ تے پبّ رکھدا اے:

میں تاں سو سو رکھ پی لاواں، رکھ تاں ہرے بھرے
 ماواں ٹھنڈھیئاں چھاواں، چھاواں کون کرے ؟

رکھ بوٹئاں نال لوک گیت دا گوڑا تعلق اے۔ جتھے ترجناں لوک گیت سرجن وچ مددگار ہندیاں ہن۔ تھے پنجاب دی رہتل وچ پے جاندے رکھ وی اپنا ستھان لوک گیت وچ درساؤندے ہن۔

دھرتیے پیار کریندیے

اتھروَ وید وچ دھرتی نوں ماں دے روپ وچ دسیا گیا اے۔دھرتی نوں ماں منن دا وچار اتھروَ-وید دے مہاں رشی شاعر نے لگدا پنجاب نوں مکھ رکھ کے ہی الاپیا سی:

'ماتا بھومِی پتروئہں پرتھویاں
 'نمو ماترے، پرتھویے نمو ماترے پرتھویے'

ایہہ زمین ماں اے تے میں ہاں پرتھوی پتر۔اتھروَ-ویدو وچ س یگ دے پنجاب دی رہتل دا سجیو چتر الیکیا گئا اے۔'جس زمین تے مست لوکای گاؤندی نچدی اے،جتھے گبھرو پرش جوجھدے ہن،جتھے نگارا وجدا اے،ہ زمین ویریئاں توں رہت کر دیوو۔'تاہیؤں اسیں ویکھدے ہاں کہ اتھروَ-ویدو دے 'پرتھوی سوکت' والی بھاوناں پنجابی لوک گیتاں وچ اج وی تر رہی اے۔'دھرتیے پیار کریندیے' والی ہیک اج وی اسے پرمپرا نال سر میل کے تردی اے:

دھرتیے پیار کریندیے! پر مکھیوں دی ریس
 کنکوں کنک ونڈایے، ددھوں دودھ اسیس

اساری رہن وچ وی دھرتی دا ناں آنوں نہیں رہندا :

ساڈھے تن ہتھ دھرتی تیری،
 باہلیاں جگیراں والیا

نیویں رکھ والی پما وی اسے دھرتی تے گدی اے:

پھل نیویاں رکھاں نوں لگدے،
 سمبلا! توں مان ناں کریں

اسے دھرتی تے اجیاے اکھان سجیو رہتل دے اس پکھ تے چانن پاؤندے ہن کہ لوک اکھاں کھولھ کے تے ڈونگھا سوچ کے گل کردے ہن۔

ہار شنگار

پنجاب دی رہتل وچ ہار شنگار دا تجزیہ مڈھ توں ہی اے۔ س ہار شنگار نال متعلق جو وی اکھان بنے ہ وی شاعر اج دے نہیں ہن۔ ایہناں اکھاناں وچوں ہی لوک گیت دا روپ پیدا ہوئا اے۔پنجاب دی رہتل مطابق کئاری کڑی نوں ااپنے پیکے گھر ہار شنگار دی مناہی اے۔شاعر پکا پتہ نہیں ماں دا یہ پدیش کد توں گیت دا بول بندا اا رہا اے،'دھاری بنھ سرمہ ناں پایے،دھیے!گھر ماپیاں دے۔'ایہہ سرجے ہوے بول شاعر اج دے نہیں ہن۔بلیئاں اکھاں،گورے رنگ،مٹیار دے چہرے مہرے اتٹ ہار شنگار دی گل لوک گیتاں راہیں ہندی رہی اے۔ کسے پریمی منڈے دئارا کسے مٹیار دا ہار شنگار دیکھن توں پچھوں ویلے تے سدے مونہوں جرے شبد لوک گیت دا روپ دھارن کردے گے ہن۔ جویں :

تیرا روپ جھلیا ناں جاوے،کنوں لا دے سون چڑیئاں
 سرمہ قہر دی گولی، بلیاں اکھیاں نوں
 کدے ہاک ناں چندریے ماری،چوڑے والی بانہہ کڈھ کے

ویاہ

ویاہ پنجاب دی رہتل دا اک مکھ انگ اے۔لکھاری نے ویاہ دی ریت نوں لے کے ویاہ وچ ہون والے کارجاں نوں خوب پیش کیتا اے۔پنجاب دے پہلاں والے ویاہ ہن بہت چھوٹے ہندے جا راے ہن۔ ویاہ ہن صرف اک دن تک ہی محدود رہِ چکئا اے۔جِ کہ پہلاں پورے ہفتے وچ سپونرن ہندا سی۔پہلاں والے ویاہ وچ جنج تن تن دن کڑی والے گھر رکدی سی،پر ہن ایہہ کم صرف کجھ گھنٹیاں وچ بجھّ چکیا اے۔دسئا گئا اے کہ پہلا ویاہ وچ ہفتہ ہفتہ پہلاں کڑی والٹ گھر سہاگ اتے منگے والے گھر گھوڑیئاں گیئاں جاندیئاں سن۔جویں:

ٹھّ نی رویل گھوڑی، بابے ویہڑے جا
 بابے دے من شادیاں،تیری دادی دے من چا
 گھوڑی چگدی ہریا گھاہ،گھوڑی پی سولڑے راہ
 گھوڑی سانولی سیُو

ور جاں بہو دی جسمانی سفای لی جتناں وٹناں ملنا اوشک ہندا اے،س وٹنے دا گیت وی تنا اوشک ہندا اے۔وٹنا مل کے اشنان کران مگروں،منڈا ہووے بھاویں کڑی،ہنوں کجھ کھوآیا جاندا اے۔س طرحاں ویاہ وچ گاے جاندے چھند،لاواں،جنج بنناں،جنج کھلاؤنی،سٹھنیاں ،ڈولی دے گیت پنجاب دی پرانی رہتل وچ پہلاں توں موجود ہن۔ جو کتے کتے اجوکے ویاہاں وچ وی نظر آؤندے ہن۔

ہور باب

پنجابی رہتل وچ جتھے ویاہ اک مکھ رسم منی جاندی اے۔ تھے ویاہ توں پچھوں ہون والی سنتان وی سماج دی بنتر دا قایم رکھن دا اک اہم کم اے۔ سنتان تے ساڈی سماجی بنتر دے مطابق پتر جم تے خوشیاں منائیاں جاندیاں ہن۔جم گیت لی پنجاب وچ 'جھنجنے' شبد دی ورتوں وی کیتی جاندی اے۔تر پردیش وچ جنم- گیت 'سوہر' اکھواؤندا ہن۔پنجاب وچ کتے کتے ایہناں نوں 'ہولر' ااکھدے ہن جویں کہ اک جم گیت دے مڈھ وچ ہولر شبد دی ورتوں دسدی اے:

سن سن رے ہولر کے چمنے کے باپ
 سرب-سہاگن زچا رانی کیا منگے رام

اس توں علاوہ لوریئاں وہڑیاں وچ کھیگدے دے بالاں منپرچاوے دی شاعری دا گائی جاندی اے۔

بھنڈا بھنڈاریئاں کتناں کو بھار ؟
 اک مٹھی چک لے دوی نوں تیار

جم گیتاں توں لاوا تہاس نوں درسادے لوک گیت وی س ویلے دے تہاس دیئاں ہڈّ بیتیئاں نوں کسے مکھ پاتر دے وانگ پیش کردے ہن۔مغلاں ویلے دا اک گیت 'سندری' اسدی اداہرن اے۔تہاس دی پیشکاری کردے گیتاں وچ سکھ راج انگریزاں دے ہتھوں ہارن توں پہلاں پنجابیاں دا راج بن چکا سی۔ اس دا نشان ساندل بار دا ڈھولا اے۔اج دا ساڈا لوک گیت آزادی دے ماحول وچ دیس پیؤ مہاتما گاندھی دا جس گاؤن وچ رس ماندا اے۔

چٹا روپیہ چاندی دا راج مہاتما گاندھی دا

لوک گیت اپنے آپ وچ اک اا زاد ودھا اے۔جس دا جم ہزاراں سال پہلاں ہویا اے۔ رالف فاکس دے مطابق لوگ-گیت نہ کدے پرانا ہندا اے ناں نواں۔ ہ تاں جنگل دے اک رکھ ورگا اے،جس دیئاں جڑھاں تاں دور دھرتی(بھوتدور)وچ دھسیاں ہوئیاں ہن،پر جس وچ لگاتار نویاں ڈالیئاں،کرومبلاں تے پھل،پھلّ پھٹدے ہن۔' اس مطلب نوں لوک گیت وچ انجھ انکت کیتا گئا اے:

پپل دیا پتیا وے،کہی کھڑ کھڑ لائی آ
 جھڑ پُو پرانیاں وے، رتّ نویاں دی آئی آ