لبیک (سفر نامہ)
اردو وچ حج دے سفر ناواں دی روایت کافی قدیم تے بھر پور اے ایہ روایت وی فارسی دی دین اے اردو حج ناواں وچ ” حاجی محمد منصب علی خان“ دا سفر نامہ ”ماہ مغرب“ 1817ءپہلا حج نامہ تسلیم کيتا جاتااے۔ ایہ معلوماتی تے واقعاندی سفرنامہ اے۔ اس سفر نامے دا اسلوب سیدھا سادھا اے یعنی اردو کایہ پہلاحج نامہ رہنما دی حیثیت رکھدا اے۔
برصغیر دیار مقدس توں خاصے فاصلے اُتے اے تے انیہويں صدی دے آخر تک سفر دی مناسب سہولتاں وی میسر نہ سن۔ چنانچہ کم زائرین نوں ایہ سہولتاں تے سعادت نصیب ہُندی سی۔ اس دور نے آتش شوق نوں فروزاں کیتے رکھیا۔ تے حج دے سفر نامے لکھے گئے تاں انہاں نوں وصل دا اک ذریعہ سمجھ کر پڑھیا گیا اوہ تمام زائرین جو مقدس تھاںواں دیکھنے دے بعد لوٹتے ہجر و فراق دی کیفیت توں وی گزردے تے اس بیان نے حج دے سفر ناواں دے اسلوب نوں گداز بنا دتا۔ اس عہد دے قاری دے لئی حج دے سفر نامے نعمت عظمیٰ توں کم نہ سن ۔ تے فیر ذرائع آمدورفت دی بدولت ایہ سفر آسان ہواتو حج دے سفر نامے داخلی کیفیت توں آشنا ہوئے۔ حج دے ابتدائی سفر ناواں وچ معلومات تے مناسک دی تفصیل ہُندی سی۔ موجودہ دور دے حج دے سفر ناواں وچ تاثرات دی بہتات ملدی اے۔ اج بولی و بیان دا قرینہ تے سلیقہ خالق نوں اپنی باطنی تجربات تحریری شکل وچ لیانے وچ مدد دیندے نيں۔ مختصر ایہ کہ ابتدائی سفر نامے ”کیا اے “ دی تفصیل سن جدوں کہ موجودہ حج ناواں وچ ”کیا پایا “ دی تشریح ملدی اے۔ اس دور دے حج نامے آپ بيتی دے نیڑے نيں۔ تکنیکی اعتبار توں اُ ن دا اندازڈائری جداں اے تے مقصد محسوست، قلب تے تجربات روحانی دا بیا ن کرنا اے۔
ان حج ناواں وچ ذات دی خود نمائی دا احساس نئيں ہُندا۔ بلکہ ہر جگہ ذات دی نفی دا پہلو نمایاں رہندا اے۔ عاجزی انکسار حج ناواں دی بنیادی خصوصیت رہی اے۔ شور ش کاشمیری دا حج نامہ ” شب جائے کہ من بودم‘ ‘ غلام ثقلین دا ” ارض ِ تمنا“ عبد اللہ ملک دا ” حدیث دل“ تے ممتاز مفتی دا لبیک جدید حج ناواں دی چند نمایاں جہتاں پیش کردیاں نيں۔
لبیک :۔ سودھو
ممتاز مفتی دا ”لبیک“ منفرد حیثیت و اہمیت دا حامل اے ایہ اک باغی شخص دی قلبی واردات اے جو اسرار کھولنا چاہندا اے۔ پردہ اٹھانا چاہندا اے ہر لمحہ قاری نوں اپنا ہمنوا بنائے رکھدا اے۔ بقول ظہور احمد اعوان،
”مفتی اک مہم جو دی طرح اپنی ذات دی تسخیری مہم اُتے رواں سی۔ اس نے جگہ جگہ رسمی تصورات اُتے چوٹاں کيتیاں نيں۔ فرسودہ رسومات اُتے طنزکے تیر برسائے نيں۔ خارجی رسمیات توں اگے گزر کر داخلی تے روحانی دنیا وچ جھانکنے دی کوشش وی دی اے۔
یہ سفر نامہ رپورتاژ کہلایا جا سکدا اے کیونجے خود مصنف نے اسنوں رپورتاژ کہیا اے۔ رپورتاژ توں مراد ایسی تحریر اے جس وچ حقیقت دا بیان داخل تے خارج دونے دے امتزاج توں ہُندا اے۔ سفر نامے تے رپورتاژ وچ بنیادی فرق ایہ اے کہ سفر نامے وچ سفر بنیادی شرط اے جدوں کہ رپورتاژ وچ روحانی، ذہنی تے جذباتی سفر دی زیادہ اہمیت اے۔
ممتاز مفتی نے اس سفر نامے نوں رپورتاژ کہیا اے ہور ناقدین نے وی اس گل کيتی تائید کيتی اے ڈاکٹر ظہور احمد اعوان اپنی کتاب ”داستان تریخ رپوتاژ نگاری“ وچ اسنوں رپورتاژ دی حیثیت وچ شامل کيتا اے۔ جدوں کہ انور سید ید نے اسنوں سفر نامے دی حیثیت دتی اے۔ اس رپورتاژ وچ خارج توں داخل تے داخل توں خارج دا سفر ملدا اے۔
ممتاز مفتی 11 ستمبر 1905ءماں بٹالہ وچ پیدا ہوئے تے 27 اکتوبر 1995ءکو اسلام آباد وچ وفات پائی ممتاز مفتی، مفتی محمد حسین دے ہاں پیداہوئے۔ ابتدائی تعلیم امرتسر، میانوالی، ملتان تے ڈیر ہ غازی خان وچ پائی۔ استاد دی حیثیت توں عملی زندگی دا آغاز کيتا۔ بنیادی طور اُتے اک اچھے افسانہ نگار تے ناول نگار رہے۔ انہاں دی تخلیقات اُتے فرائڈ، نطشے، ڈاکٹر اڈلر تے ڈاکڑ یونگ دے اثرات نمایاں نيں یعنی نفسیات تے جنس انہاں دے دو بنیادی موضوعات نيں۔
کلاسیک:۔ سودھو
لبیک اک متنازع کتاب اے۔ ایہ تصنع بناوٹ تے ریاکاری دے درمیان، سچ تے خلوص تے جذبے دی اک مثال اے۔ جس نے اپنی حیثیت و اہمیت نوں منوالیا اے۔ لبیک اک ایداں دے فنکار دا شاہکار اے جو تجزیہ کردا اے سوچکيا اے محض جذبے وچ لتھڑا ہويا نئيں اے۔ بلکہ سوچ سمجھ کر اس راستے اُتے روانہ ہويا اے۔ ایہی وجہ اے کہ اس کتاب دا مزاج ہور حج ناواں توں ہٹ کر اے۔ ممتاز مفتی اس رپورتاژ وچ عقیدت نئيں پالدے بلکہ عقیدے نوں توں نچدے نظرآندے نيں۔ اوہ ایسی کئی گلاں نوں منظر عام اُتے لیانے توں نئيں چونکتے۔ جو ہور دنیا دار قسم دے لوک چھپاندے نيں۔ اوہ اپنی داخلی کیفیات دا بیان کھل دے کردے نيں۔ ڈاکٹر انور سدید لبیک دے بارے وچ لکھدے نيں۔
”اس سفر نامے توں تشکیک تے اثبات دے زاویے پہلو بہ پہلو ابھردے نيں۔ تے اک ایداں دے غریب الوطن دی روداد بیان کردے نيں جو احساس گناہ توں آزاد نئيں تے سفر دے دوران کئی مرتبہ تخریب تے تعمیر دے مرحلےآں توں گزردا اے۔ اوہ کدی جڑ جاندا اے کدی حیرت نوں جگاندا اے تے کدی نور انوار دی بارش وچ شرابور ہونے لگدا اے ۔“
اس رپورتاژ وچ شعور دی رو دی تکنیک نوں پور ی توجہ تے مہارت توں استعمال گیا اے۔ لبیک دی ہیئت طے شدہ نئيں چنانچہ شاہکار ایداں دے ہُندے نيں کہ انہاں وچ فنی تے فکری لحاظ توں کئی اصناف دی خوبیان جمع ہُندیاں نيں۔ جداں مختار مسعود دی ” آواز دوست“ تے ابولکلام آزاد دی ”غبار خاطر“ ایسی کتاباں نيں جس نوں محدود کینوس اُتے نئيں دیکھیا جا سکدا۔ لبیک دا شمار وی ایسی ہی کتاباں وچ ہُندا اے۔ فنی لحاظ توں لبیک بیک وقت سفر نامہ، رپورتاژ، آپ بيتی، یاداشت، افسانہ، ناول، سوانح عمری تے حج نامہ اے اس تخلیقی کاوش نوں ادب عالیہ وچ شمار کيتا جاندا اے۔ بقول ظہور احمد اعوان
”لبیک ارد و ادب دا ایسا کلاسیک اے جس دی مثال نہ صرف اس توں پہلے ملی اے نہ اس دا مثل مدتاں تک پیدا ہونے دی توقع اے۔ وقت نے ممتاز مفتی دی ذات وچ روحانی، سماجی تے ادبی قدراں دا ایسا وصال یکجا کے دتا سی۔ جسنوں بیباک تے باکمال اظہار خیال نے پرواز تخیل توں مزین کرکے لازوال تحریربنا دتا ۔۔۔ حالانکہ مصنف نے نہ صرف اسنوں رپورتاژ ڈیزائن کرکے لکھیا تے نہ اس دے سامنے کسی تے قسم دا ہیئتی نمونہ سی۔“
آؤ لبیک دا تنقیدی جائزہ لیندے نيں،اور ایہ جاننے دی کوشش کردے نيں کیوں اس سفر نامے نوں اردو ادب دا بہترین سفر نامہ ہونے دا اعزاز حاصل اے۔
آغاز:۔ سودھو
اس حج نامے دا بنیادی مزاج تلاش اے۔ کرید جستجو چھپدے ہوئے نوں سامنے لیانے دی خواہش اس کتاب وچ عروج اُتے دکھادی دیندی اے۔ ممتاز مفتی اک بے چین روح دی طرح بھٹکدے دکھادی دیندے نيں۔ جاننے دی تمنا تے آرزو انہاں نوں چین توں نئيں بیٹھنے دیندی اوروہ ہر راز توں پردہ اٹھا دینا چاہندے نيں۔ اس سفر نامہ نما رپور تاژ دا آغاز اُس وقت ہُندا اے جدوں ممتاز مفتی نوں فوارہ چوک روالپنڈی وچ اک مجذوب حج اُتے جانے دی بشارت دیندا اے۔ فیر خوشاب توں اک ایڈوکیٹ دا خط ملدا اے جس وچ ممتاز مفتی حج اُتے جانے والے لوکاں وچ اُنہاں دا ناں شامل نئيں اگلے سال ممتاز مفتی حج اُتے روانہ ہوئے جاندے نيں۔ ایہ سفر اوہ اپنے دوست قدرت اللہ شہاب تے انہاں دی بیگم عفت شہاب دے ہمراہ کردے نيں ۔
قدرت اللہ شہاب :۔ سودھو
اس سفر نامے کاہیرو قدرت اللہ شہاب اے۔ جو خود وی وڈے قلمکا ر اں وچ شمار ہُندے نيں۔ لیکن اس سفر وچ انہاں دی حیثیت اک اعلیٰ و ارفع انسان دے طور اُتے سامنے آندی اے۔ مختلف ناقدین نے قدرت دی شخصیت دی چوتھی سمت نوں زیر بحث لیا کے ممتاز مفتی اُتے کڑی تنقید دی اے۔ کہ مفتی نے انہاں نوں اک ماورائی انسان بنا کے پیش کيتا اے۔ جدوں کہ کچھ ناقدین دا خیال اے کہ اس سفر نامے وچ قدرت اللہ شہاب ایسا کردار اے جو تضادات نوں ظاہر کردا اے۔ ابن انشاء، اشفاق احمد، قدرت اللہ شہاب تے ممتاز مفتی چاریاراں دی ٹولی سی جنہاں وچ ہر اک نابغہ روزگار سی۔ تے ابن انشاء اشفاق احمد تے ممتاز مفتی تِناں دی رائے ایہی اے۔ کہ قدرت اللہ شہاب اک پراسرار شخصیت دے مالک سن ۔ ابن انشا ءاور اشفاق احمد نے قدرت اللہ شہاب دی شخصیت دی چوتھی سمت توں سمجھوتہ کر ليا تے اس بارے وچ بے نیازی برتتے رہے۔ جدوں کہ مفتی دا رویہ مختلف اے۔ اوہ جاننے دے لئی بے چین رہندے نيں۔ اس مقدس سفر دے دوران اوہ قدرت اللہ شہاب دے نال کافی دیر تک رہے تے بعض ایداں دے واقعات تے مشاہدات توں واسطہ پيا کہ قدرت اللہ شہاب دی حیثیت و شخصیت خود بخود وڈی ہُندتی گئی۔ اس بارے وچ ذو الفقار تابش لکھدے نيں،
مفتی صاحب دا ایہ ”رپورتاژ“ پیچیدہ تہ در تہ تے پردہ در پردہ معانی دی اک ایسی اوڈیسی اے جس دی مثال گھٹ توں گھٹ میر ے سامنے نئيں۔ معنی دے پیاز دے چھلکے اترے نيں۔ مفتی دا ایہ ” رپورتاژ “ پڑ ھ کر جانے مینوں کیوں قران دی اوہ تمثیل باربار یادآئی جس وچ حضرت موسیٰ تے حضرت خضر دے اک عجوبہ سفر دا بیان رقم اے۔
دل دی اکھ:۔ سودھو
یہ پوری کتاب غیر معمولی واقعات تے مشاہدات توں بھر پئی اے۔ چنانچہ اس کتاب نوں دماغ توں نئيں دل توں پڑھنے دی ضرورت اے۔ کیونجے جتھے عقل دی حداں ختم ہوئے تی نيں اوتھے جذبے تے روح دی پرواز شروع ہُندی اے۔ عقل وچ خواص خمسہ اُتے انحصار کيتا جاندا اے۔ یعنی جس چیز نوں اکھاں نے دیکھ لیا اوہ ضرور موجود اے۔ لیکن کيتا کیجئے کہ دیکھنے دی ایہی صلاحیت صحرائاں وچ سراب دکھاندی اے۔ دُھپ وچ تپتی سڑک گیلی نظر آندی اے۔ یعنی عقل جس چیز اُتے سب توں زیادہ انحصار کردی اے اس دا ایہ حال اے تاں فیر عقل دی رسائی محدود اے اس دا اندازہ لگانا زیادہ مشکل نئيں جتھے تک انہاں اعتراضات دا تعلق اے کہ ممتاز مفتی قلمی شعبدہ بازی اُتے اُتر آئے نيں تے من گھڑت قصے لکھ رہے نيں۔ تاں اس دا جواب ایہی اے کہ بعض گلاں، حالات و واقعات انسانی عقل دے دائرے وچ نئيں آسکدے۔ خود مفتی صاحب اپنی کتاب تلاش وچ کہندے نيں کہ
”مننے دے لئی جاننا ضروری نئيں۔“
روانگی:۔ سودھو
لبیک دا آغاز مصنف دے مختلف تے منفر د انداز فکر دی نشان دہی کردا اے۔ حج اُتے روانگی دے دوران جہاز وچ دنیا دارر حاجی تسبیح رولدے ہوئے خاموش بیٹھے نيں جدوں کہ مصنف چاہندے نيں کہ اِنّی وڈی خوشی دا اظہار بھر پور طریقے توں ہونا چاہیے۔ عالم خوشی وچ جو والہانہ پن ہُندا اے اُسنوں حاجیاں دی ہرحرکت توں ظاہر ہونا چاہیے۔ جدوں کہ جہاز وچ خاموشی، اداسی تے تقدیس بھر ی کیفیت طاری اے۔ اوہ حاجی جو جہاز وچ خاموش دم سادھے بیٹھے نيں تے اک عظیم بارگاہ وچ حاضری دے لئی روانہ سن جدہ ائیر پورٹ اُتے عام انسان بن جاندے نيں۔ اپنے سامان دے سوا تے کوئی مقصد انہاں دے پیش نظر نئيں رہندا۔ اوہ حج دی غائیت بھو ل جاندے نيں۔ ایتھے ممتاز مفتی دا پیرایہ اظہار بے مثال اے۔
” کسی نوں شعور نہ سی کہ ایہ اوہ سرزمین اے جتھے بے سروسامانی سامان بن جاندی اے اوہ سب چلا رہے سن اے سامان وچ حاضر ہاں تیرا کوئی شریک نئيں اے سامان وچ حاضر ہاں۔“
کالا کوٹھا:۔ سودھو
جدہ وچ اپنا معلم مقرر کرنے دے بعد مکہ معظمہ دا سفر شروع ہُندا اے۔ ایتھے مفتی صاحب سچائی تے بے تکلفی توں دسدے نيں کہ جدہ وچ قیام دے دوران انہاں اُتے کوئی کیفیت طاری نئيں ہوئی نہ ہی اوہ محسوس کردے نيں کہ اوہ کسی نظم دی جگہ اُتے اے بلکہ صاف دسدے نيں کہ اللہ دے سامنے اس توں زیادہ حاضر تاں وچ اپنے گھر دی چٹائی اُتے بیٹھ کرسی۔ لیکن جدوں خانہ خدا اُتے حاضر ہُندے نيں ساری بے نیازی بھک توں اڑ جاندی اے تے ساری کائنات کالے کوٹھے وچ بدل جاندی اے۔ ممتاز مفتی نے خانہ کعبہ دے لئی کالا، بھدا، بے ڈھب کوٹھا جداں لفظاں استعمال کیتے جو بعض مکتب فکر دے لوکاں دے لئی قابل قبول نہ سن ۔ انہاں اُتے سخت اعتراض کيتا گیا ایتھے تک کہ ممتاز مفتی اُتے کمیونسٹ ہونے دے فتوئے لگائے گئے۔ لیکن اہل دل جاندے نيں کہ ممتاز مفتی نے اللہ تعالٰیٰ نوں اپنا دوست سمجھیا اے۔ ممتاز مفتی بے تکلفی پیار ومحبت توں ایسا کہندے نيں۔ تے ایہ محبت تے عقید ت اُس وقت دیکھی جا سکدی اے جدوں اوہ پہلی دفعہ خانہ کعبہ وچ داخل ہُندے نيں۔ انہاں اُتے جو کیفیت طاری ہُندی اے۔ اوہ کم زائرین نوں نصیب اے اوہ لکھدے نيں،
”میرے وجود دے فيتے وچ گویا چنگاری دکھا دتی گئی تے زو۔۔ زاں توں راکٹ دی طرح فضا وچ اڑ گیا میرے قلب وچ اک دھماکا ہويا میرے وجود دی دھجیاں اُڑ گئياں جو سارے حرم شریف وچ بکھر گئياں۔ اوہ عظیم الشان مسجد معدوم ہوئے گئی زائرین دا بے پناہ ہجوم چو نٹیاں وچ بدل گیا صرف نوں ٹھا رہ گیا فیر اوہ کوٹھا ابھریا ابھردا گیا حتیٰ کہ ساری کائنات اس دی اوٹ وچ آگئی۔“
اب ایداں دے شخص نوں کافر تے کمیونسٹ کتھے دا انصاف اے تے ایہ کونسا دائرہ اسلام اے جتھے ایداں دے شیدائیاں نوں نکالنے دی گل ہُندی اے ایداں دے تنگ دل تے کمزور نظر لوکاں دی سوچ اُتے حیرت ہُندی اے کہ اوہ محض لفظاں نوں دیکھدے نيں انہاں دے پِچھے چھپے ہوئے معنی تے محبت و دیکھنے دی صلاحیت نئيں رکھدے۔ لبیک نوں پڑھنے دے لئی دل بینا دی ضرورت اے۔
حقیقت نگاری:۔ سودھو
لبیک نے ساڈے عقائد دے بوہت سارے راز کھولے نيں اس وچ اس اہم حقیقت دی طرف اشارہ کيتا گیا اے کہ روانگی دے وقت تے دوران سفر ہماریا مقصد تے ترجیح حج ہی ہونا چاہیے۔ عام مشاہد ہ اے کہ لوک شو ق توں حج اُتے جاندے نيں تے بعض بے معنی گلاں وچ الجھ کر اپنی منزل کھوٹی کر دیندے نيں۔ کسی نوں گرمی دی شکایت اے کِسے نوں نامناسب جگہ ملنے اُتے شکوہ کوئی سامان دی کمی یا ذیادتی دا شکار ہوئے کے انہاں لمحات نوں ضائع کر دیندا اے جو اسنوں نصیب ہُندے نيں۔ چنانچہ نظر”کل “ پررکھدے ہوئے جزئیات نوں نظرانداز کرنا لازمی اے اس کتاب کااک واضح مقصد اے لیکن مزے دی گل ایہ اے کہ ممتاز مفتی اُس مقصد نوں براہ راست سامنے نئيں لاندے۔ اوہ کسی خاص مقصد دی تبلیغ نئيں کردے بلکہ قاری نوں اپنا ہم خیال تے ہمنوا بنا لیندے نيں۔ اعلیٰ ادب دی پہچان ایہی اے کہ اوہ اپنے مقصد توں بیگانہ رہے تے انجانے وچ ایداں دے حقائق سامنے لیائے جو تدریس دا کم وی کرے تے قاری نوں پور ی حظ وی فراہم کرے ممتاز مفتی لبیک وچ ایہ دونے کم کردے نظر آندے نيں۔ تے حج دے سلسلے وچ انہاں دے ایہ مختصر جملے قاری نوں تادیر محظوظ کردے نيں اوہ لکھدے نيں،
” ایتھے کوئی تفصیل اہم نئيں کوئی وی اہم نئيں صرف اک حاضری تے حضوری دا احساس لیکن اسيں حاضر ہوئے کے وی غیر حاضر رہندے نيں۔“
ممتاز مفتی اک زائر دی حیثیت توں مشتاق تے بے تاب ہی نہ سن بلکہ اپنے گناہاں دا احساس وی انہاں نوں گھیرے ہوئے سی۔ اوہ لکھدے نيں کہ کئی تھاںواں اُتے مینوں خود توں بد بوآنے لگی تے مینوں محسوس ہويا دی میری ہستی انہاں تھاںواں دے لائق نہ سی۔
حج دی تعریف:۔ سودھو
وہ حج دی ظاہر ی شکل دا تذکرہ کردے ہوئے لکھدے نيں،
”حج دی خارجی تفصیلات اوہی نيں جو اسلام توں پہلے سن لیکن اسلام نے حج دی داخلی حالت وچ عظیم تبدیلی برپا دی اے ۔“
حج دی اس توں بہتر تے کیہ تعریف ہوئے گی کہ انسان اپنے دل و دماغ توں غیر اللہ نوں کڈ دے تے صرف اللہ ہی اللہ باقی رہ جائے غیر اللہ توں مراد نفسانی خواہشات مقاصد آرزئوئاں تے تمناواں نيں جنہاں دے لئی انسان دن رات سرگرداں رہندا اے۔ انہاں سب نوں تج کر محض اللہ نوں دل وچ بسا لیناحج اے۔
رجائیت:۔ سودھو
پوری کتا ب وچ اک گل بخوبی محسوس کيتی جاسکدی اے کہ ممتاز مفتی رجائیت پسند سن اوہ مایوس نئيں ہوئے انہاں دا آزاد فکر ہمیشہ مثبت رہندا اے۔ اوہ اپنی کم مائیگی تے گناہاں اُتے وی نظر رکھدے نيں لوکاں دی عمومی رویاں دی کمزوریاں وی انہاں اُتے عیاں نيں۔ اس دے باوجود اوہ اپنے رب دی رحمت توں مایوس نئيں ہُندے۔ تجربات مشاہدات تے حالات و واقعات نوں دیکھنے والی انہاں دی نگاہ نکتہ چاں ضرور اے مگر کم نگہی دا شکار نئيں اوہ تخریب دے پردے وچ تعمیر نوں دیکھ سکدے نيں۔ اوہ اچھی طرح جاندے نيں کہ حاجیاں دی توجہ بھٹکانے دے لئی شیطان ہر وقت مصروف عمل رہتااے۔ اس دے لئی عمدہ مثال دیندے نيں کہ جے اک کمرہ خالی ہواور دوسرا خزانے توں بھریا ہويا تاں چور ضرور خزانے توں بھرے ہوئے کمرے اُتے حملہ کريں گا۔ شیطان وی ایمان توں بھرے ہوئے دل اُتے نظر رکھدا اے۔ اس دی دوسر ی وجہ ایہ وی اے کہ زائرین دے دل شوق وجذبے توں اِنّے بھرے ہوئے ہُندے نيں کہ جے تھوڑے وقفہ دے لئی شیطان ا ن دی توجہ بھٹکا نہ دے تاں کیفیت دی شدت توں دیوانگی دا شکار ہوئے جاواں۔ ممتاز مفتی دے مثبت انداز نوں نظیر احمد نے انہاں لفظاں وچ سراہا اے۔
”ممتاز مفتی ہمیشہ مثبت گلاں تے رویاں اُتے زور دیندا اے اوہ اکھاں دی پلکاں تے تخیل دی انگلیاں توں ہمیشہ حقیقت دا متلاشی رہیا اے تے جدوں ایداں دے شخص دا استوار کیہ ہویا حقیقت دا مینار گردا اے تاں اوہ مایوسی دا شکار نئيں ہوئے سکدا اوہ اک نواں مینار کھڑا کر دیندا اے ۔“
مدینہ منورہ تے مکہ معظمہ دا موازنہ:۔ سودھو
مدینہ منورہ وچ حاضری دے دوران ممتاز مفتی اُتے اک جنون طاری ہوئے جاندا اے کہ کہ رسول کریم انہاں دا سلام قبول کر لین۔ ایہ سلام رسمی نئيں تے نہ ہی کتاباں وچ پڑھیا ہوسلا م اے بلکہ ایہ اوہ سلام اے جو اک ادنیٰ، عاجز، مسکین، شخص اک اعلیٰ ارفع ہستی نوں جھک کر ماتھے اُتے ہتھ رکھ دے کردا اے۔ تے اس سلا م دے قبول ہوجانے دے احساس اُتے مفتی دے دل نوں قرار آندا اے۔ مفتی ہر شے دے بنیادی مزاج نوں سمجھنے تے بیان کرنے اُتے قادر نيں۔ کتاب دے اس حصے وچ اوہ مکہ معظمہ تے مدینہ منورہ وچ حاضری دے آداب توں انہاں شہراں دے روح نوں سمجھنے دی دعوت دیندے نيں۔ اپنے مختصر جملے مگر جامع انداز وچ اوہ سوچ و فکر دا پہلو نمایاں کردے نيں،
”ماحول دے تاثرات مختلف نيں ایويں سمجھ لیجئے کہ مکہ معظمہ قانون ہی قانون اے۔ تے مدینہ منورہ رحمت ہی رحمت ۔“
عام رویاں اُتے طنز:۔ سودھو
مدینہ منورہ وچ قدرت اللہ شہاب تے انہاں دی بیگم مفتی نوں اکیلا چھڈ کے پہلے روانہ ہوئے جاندے نيں تے VIPکلچر جو شہاب صاحب دی وجہ توں انھاں نصیب سی ختم ہوئے جاندا اے۔ چھ دن در بدر ٹھوکرن کھانے دے بعد انہاں دی ملاقات پاکستانی سفیر نال ہُندی اے۔ انہاں چھ دناں دے روداد وی کتاب دا دلچسپ حصہ اے۔ جدہ دے مسافر خانے وچ اپنی ذات دے کچھ ایداں دے گوشے عریاں کردے نيں کہ بوہت سارے زائرین اس آئینے وچ اپنا چہر ہ دیکھ سکدے نيں۔
”یقین جانیے جدہ دے مسافر خانے وچ ،ميں نے وڈی کوشش کيتی کہ اپنے انداز وچ وقار، پاکیزگی، تشکر تے اکھ وچ فاتحانہ چمک پیدا کراں تاکہ واپسی اُتے مستند حاجی بن سکےآں۔“
اور رہی سہی کسر اس وقت پوری ہوئے جاندی اے جدوں اوہ واپس کراچی ائیر پورٹ اُتے اترے نيں جداں اک طلسم سی جو ٹُٹ گیا تے ذات دے غبارے توں ساری ہويا نکل گئی۔ ہن عام حاجیاں دی طرح مفتی دا وی جی چاہندا اے کہ لوک انہاں نوں سپیشل سمجھاں انہاں دے ہتھ چوماں کہ انہاں ہتھوں نوں سبز جالی پھڑنے دا اعزاز حاصل سی اوہ قدرے مبالغے تے طنزیہ انداز وچ ساڈے معاشرے دے عام رویاں اُتے چوٹ کردے دکھادی دیندے نيں۔ انکا مزاحیہ انداز ملاحظہ ہوئے۔
”ميں نے کئی بار بہانے بہانے توں ہتھ اگے ودھایا لیکن کسی نے اسنوں نہ چوما۔ کوئی سینے اُتے ہتھ بنھ کر میرے روبرو کھڑا نہ ہويا کسی نے میری گل نوں موندی سمجھ کر نہ آٹھا یا مینوں شک پڑنے لگیا کہ اوہ جاندے نيں کہ جداں گیاتھا واپس آگیا ہون۔ مینوں محسوس ہونے لگیا کہ اوہ درپردہ مجھ اُتے ہنس رہے نيں۔
آخری پیرا گراف:۔ سودھو
سفر نامے دا آخری پیراگراف معروض توں اندرون دا سفر اے جدوں ممتاز مفتی تسلیم کردے نيں کہ جدوں کدی انہاں دا دل دنیا دی ہنگامےآں توں اکتا جاندا اے تاں اک کالا بے ڈھب کوٹھا چاراں سمت محیط ہونے لگدا اے تے ایويں محسوس ہُندا اے جداں پکار کر کہہ رہیا ہوئے کہ آؤ میر ے گرد گھومو تے مفتی اک دفعہ فیر اس دے گرد گھومنے توں ڈر محسوس کردے نيں۔ کیونجے انھاں یقین اے کہ جے اک دفعہ فیر انہاں نوں طواف کرنے دا موقع ملیا تاں اوہ ابد تک انہاں دے گرد گھمدے رہن گے۔ اوہ لکھدے نيں، ”کالے کوٹھے دے گرد پھیرے لینا اس توں ودھ کے کوئی لذت نئيں کوئی نشہ نئيں، کوئی کیف نئيں۔“
اسلوب:۔ سودھو
بلاشبہ لبیک اک تخلیقی کارنامہ اے اس دے مطالعے دے لئی عقیدت بھریا دل تے بصیرت درکار اے۔ سرسر ی مطالعہ گمراہ کن ثابت ہوئے سکدا اے۔ لبیک وچ فنی لحاظ توں اک سفر نامے، رپورتاژ، آپ بيتی تے یاداشتاں دی خوبیاں یکجا نيں۔ تے مفتی صاحب دا اسلوب پوری آب و تاب دے نال موجود اے۔ کئی حصےآں وچ چھوٹے مختصر تے چونکا دینے والے جملے قاری نوں تادیر غور و فکر کرنے دی دعوت دیندے نيں۔ انہاں دا عقیدہ اِنّا پختہ، عقیدت اِنّی بھر پور تے قلم اِنّا رواں اے کہ لبیک اک دائمی تخلیق بن گئی اے۔ تے اس عالمی ادب وچ پیش کيتا جاسکدا اے۔ مفتی نے جلوت وچ خلوت دا سفر کيتا اے تے اس داخلی کیفیت نوں بہت صاف ذہن تے رواں قلم توں بیان کيتا اے۔ کسی ذہنی الجھائو یا شعوری کوشش دا احساس نئيں ملدا تے ایہی اہم خوبی اس فن پارے دی صداقت دی دلیل اے۔
مجموعی جائزہ:۔ سودھو
کوئی وی ادبی تخلیق اس وقت بندی اے جدوں اوہ ہنگامی موضوعات توں ہٹ کر دائمی اقدار اُتے مبنی ہوئے۔ ہنگامی موضوعات تے اشتعالی واردات قلب وقت گزرنے دے نال نال معدوم ہوجاندے نيں۔ جدوں کہ دائمی اقدار اُتے مبنی تخلیقات دی ضرورت تے قدر و قیمت وقت گزرنے دے نال نال زیادہ ہُندی اے۔ لبیک اک ایسی ہی ادبی تخلیق اے۔ جو 1970ءسے لے کے ہن تک مسلسل شائع ہُندی رہی اے۔ اس دی منگ وچ روز بروز وادھا ہُندا جاندا اے۔ تے ہر دور دا قاری اس توں محظوظ ہُندا اے۔ مصنف دی عقیدت، بیباکی، جرات تے سعی محبت نوں ہردور دے قاری نے سلام پیش کيتاہے خود مصنف نوں وی اس تخلیق کيتی اہمیت دا احساس اے ممتاز مفتی لکھدے نيں،
” لبیک میری پہچان بن گئی تے میری ہور لکھتاں دی راہنما، جے ميں ایہ کہاں کہ لبیک میری تقدیر بن گئی تاں کچھ غلط نہ ہوئے گا۔“
لبیک دے بارے وچ ظہور احمد اعوان لکھدے نيں،
”رپورتاژ لبیک اردو ادب دی پہلی تے آخری روحانی رپورتاژ اے۔ اسنوں روحانی سفر نامہ وی قرار دتا جا سکدا اے۔ اس دا سب توں وڈا وصف اس دا انوکھا انداز اے۔ اسنوں جِنّی بار پڑھیا جائے اس توں لطف حاصل کيتا جاسکدا اے۔ ۔۔۔ ایہ اک منفرد شخص دی منفرد قلبی واردات دا خوبصورت اظہار اے۔ اردو ادب دا دامن اس کتاب دی تخلیق توں اک ایداں دے کلاسیکی شاہکار توں بھر گیا اے کہ جس دے ادب دے بقائے دوام دے دربار وچ مستقل جگہ متعین ہوئے چکی اے۔ ممتاز مفتی نوں انہاں دے ڈرادینے والے ضخیم ناول زندہ رکھن یا نہ رکھن۔ 320 صفحات اُتے مشتمل ایہ رپورتاژ ضرور زندہ رکھے گی۔“