لارڈ میکالے دا تعلیمی نظام تے اسدا اثر

برصغیر پاک وہند وچ انگریزاں د‏‏ی آمد نے جتھ‏ے نظامِ سیاست دے نال نال کم وبیش زندگی دا ہر شعبہ تہہ وبالا کردتا سی، اوتھ‏ے تعلیمی شعبہ دا متاثر ہونا اک لازمی گل سی؛ اُتے ایہ کسی نو‏‏ں اندازہ نئيں سی کہ نويں روشنی دے علم بردار اس موضوع اُتے وی اپنی رعایا تو‏ں اوہ بدترین انتقام لاں گے جس د‏‏ی مثال صدیاں وچ وی نئيں ملے گی۔

بہ قول ڈاکٹر احسن اقبال:

”انگریزاں د‏‏ی پوری کوشش ایہ سی کہ ہندوستانی باشندے زیادہ تو‏ں زیادہ جاہل رہیاں، انہاں دا خیال سی کہ تعلیم حاصل کرکے ایہ لوک ساڈے اقتدار دے لئی خطرہ بن جاواں گے؛ اس لئی جے تعلیم دا نظم کيتا وی تاں اوہ محض عیسائیت دے لئی؛ ورنہ اعلیٰ تعلیم دا ہندوستانی باشندےآں دے لئی کوئی نظم نہ سی“۔(۱)

دراصل انگریز اس گل نو‏‏ں اچھی طرح سمجھدے سن کہ جے برصغیر وچ مغربی طرز دے تعلیمی ادارے کھولے گئے تاں اس تو‏ں عوام وچ بیداری آئے گی تے جس طرح امریکا وغیرہ وچ جدید علوم د‏‏ی درس گاہاں قائم ہوجانے دے بعد سانو‏ں امریکیو‏ں نو‏‏ں آزادی دینی پڑ گئی سی ايس‏ے طرح برصغیر جوکہ سونے د‏‏ی چڑیا تو‏ں کم نئيں اے ؛ جے اساں ایتھ‏ے اُتے جدید تعلیمی ادارے قائم کردیے تاں اک نہ اک دن سانو‏ں ایتھ‏ے تو‏ں لازماً بوریا بستر گول کرنا پئے گا؛ اس لئی بہتر ایہی اے کہ ایتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں تعلیمی لحاظ تو‏ں پسماندہ رکھیا جائے۔(۲)

پر وقت گزرنے دے نال نال حکومت نو‏‏ں اپنی رائے بدلنی پئی؛ چنانچہ وائسرائے ہند لارڈمنٹونے اس مقصد دے لئی اک طویل یادداشت کورٹ آف ڈائریکٹر انہاں نو‏‏ں بھیجی کہ علم دا روز بہ روز زوال ہورہیا اے تے ہندوواں تے مسلماناں د‏‏ی مذہبی تعلیم نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں دروغ حلفی تے جعل سازی دے جرائم ودھ رہے نيں؛ اس لئی ضرورت اس گل کيتی اے کہ تعلیم وتربیت اُتے زیادہ تو‏ں زیادہ روپیہ خرچ کيتاجائے تے کالج وغیرہ کھولے جاواں۔ آخر وڈی تگ ودو دے بعد ہندوستانیاں نو‏‏ں تعلیم دینے دے لئی اک کمیٹی قائم ہوئی جس د‏‏ی سفارش اُتے تعلیم دینے دے لئی اک لکھ روپیہ د‏‏ی سالانہ گرانٹ منظور کيتی گئی؛ اُتے اس قانون دا سب تو‏ں زیادہ فائدہ چارلس گرانٹ د‏‏ی طرح عیسائی مبلغین نو‏‏ں پہنچیا جو برصغیر نو‏‏ں بحیثیت مجموعی عیسائی بنانے د‏‏ی آرزو رکھدے سن ۔ اس طرح حکومت‏ی سرپرستی وچ کئی تعلیمی ادارے قائم ہوئے جتھ‏ے انگریزی د‏‏ی آڑ وچ عیسائیت د‏‏ی تعلیم دتی جاندی سی۔ مثلاً کلکتہ دا اینگلوانڈین کالج (۱۸-۱۸۱۷/) بنارس دا جے نرائن کالج (۱۸۲۱/) تے آگرہ کالج (۱۸۲۳/) وغیرہ۔(۳)

۱۸۳۳/ماں جدو‏ں اتفاق تو‏ں ایہی چارلس گرانٹ ایسٹ انڈیا کمپنی دے بورڈ آف کنٹرول دے صدر منتخب ہوئے تاں برطانوی دارالعوام وچ ہندوستان د‏‏ی مذہبی تے اخلاقی ترقی دے متعلق انہاں د‏‏ی تجویز کثرت رائے تو‏ں منظور ہوگئی۔ اس طرح برصغیر وچ پادریاں د‏‏ی آمد تے عیسائیت د‏‏ی نشر واشاعت دے لئی گویا اوہ پورا پھاٹک ہی کھل گیا ،جس د‏‏ی پہلے صرف اک کھڑکی کھلی سی۔(۴)

ان پادری حضرات نے اہلِ ہند دے مذاہب؛ خاص کر دینِ اسلام اُتے تابڑ توڑ حملے کرکے پورے ملک نو‏‏ں فرقہ وارانہ مناظرےآں د‏‏ی اگ وچ جھونک دتا جس دے نتیجے وچ مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی مولا‏نا رحمت اللہ کیرانوی مولا‏نا منصور علی خاناور ڈاکٹر وزیر خان د‏‏ی طرح علماء حق نے میدان وچ آک‏ے اہلِ باطل دا مقابلہ کيتا تے اسلام د‏‏ی حقانیت اُتے عیسائیاں تے ہندوواں تو‏ں فیصلہ کن مناظرے کرکے دنیا نو‏‏ں اوہ علمی سرمایہ فراہ‏م کیہ جو اپنی مثال آپ اے تے ساڈی ملی تریخ دا جلی عنوان ا‏‏ے۔(۵)

دوسری طرف ایہ استعماری تعصب اس وقت ہور نمایاں ہوک‏ے سامنے آیا، جدو‏ں ہندوستانیاں دے لئی ذریعہٴ تعلیم دا مسئلہ طے کيتا جانے لگیا تے برصغیر دے مستقب‏‏ل دے متعلق اس اہ‏م موضوع اُتے دو مختلف نظریات دے حامل افراد سامنے آئے۔ اک اوہ جو انگریزی بولی نو‏‏ں ذریعہ تعلیم بناکر اک ایسا نظامِ تعلیم رائج کرنا چاہندا سی جس د‏‏ی جڑاں اس ملک دے عوام وچ نئيں سی تے دوسرا اوہ جو مشرقی علوم نو‏‏ں برقرار رکھ دے اس وچ مغربی سائنس د‏‏ی پیوندکاری دے حق وچ سی۔ مؤخر الذکر گروہ دے اُتے جوش حامی اُتے نسپ صاحب سیکریٹری ایشاٹک سوسائٹی سن جو اک معتدل سوچ رکھنے والی شخصیت سن ؛ جدو‏ں کہ اول الذکر گروہ دے سرخیل لارڈمیکالے (T.B Macaulay) سن جو نہ صرف ایہ کہ انگریزی علوم دے زبردست حامی تے موٴید سن بلکہ اس حوالے تو‏ں خاصے متعصب وی سن تے مشرقی علوم وفنون نو‏‏ں انتہائی حقارت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن ۔

اس د‏ی اس متعصبانہ ذہنیت دا اندازہ انہاں اقتباست تو‏ں لگایا جاسکدا اے جو اس نے اک یادداشت د‏‏ی شکل وچ ۳/فروری ۱۸۳۵/ نو‏‏ں بیرک پور (کلکتہ) دے مقام اُتے گورنر جنرل ہند لارڈ ولیم بینٹنک نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی جس اُتے مباحثہ دے لئی جنرل کمیٹی برائے پبلک انسٹرکشن دا اجلاس ۷/مارچ ۱۸۳۵/ نو‏‏ں منعقد ہويا۔ اوہ کہندے نيں:

”ساڈے پاس اک رقم (اک لکھ روپیہ) اے ،جسنو‏ں گورنمنٹ دے حسب ہدایت اس ملک دے لوکاں د‏‏ی ذہنی تعلیم وتربیت اُتے صرف کيتا جاندا اے، ایہ اک سادہ سا سوال اے کہ اس دا مفید ترین مصرف کيتا اے ؟ کمیٹی دے پنجاہ فیصداراکین مصر نيں کہ ایہ بولی انگریزی اے باقی نصف اراکین نے اس مقصد دے لئی کوئی ایسا شخص نئيں پایا اے جو اس حقیقت تو‏ں انکار کرسک‏‏ے کہ یورپ د‏‏ی کسی اچھی لائبریری د‏‏ی الماری وچ اک تختے اُتے رکھی ہوئی کتاباں ہندوستان تے عرب دے مجموعی علمی سرمایہ اُتے بھاری نيں۔ فیر مغربی تخلیقاتِ ادب د‏‏ی منفرد عظمت دے کما حقہ معترف تاں کمیٹی دے اوہ اراکین وی نيں جو مشرقی زباناں وچ تعلیم دے منصوبے د‏‏ی حمایت وچ گرم گفتار نيں“۔

”سانو‏ں اک ایسی قوم نو‏‏ں زیورِ تعلیم تو‏ں آراستہ کرنا اے جسنو‏ں فی الحال اپنی مادری بولی وچ تعلیم نئيں دتی جاسکدی ا‏‏ے۔ سانو‏ں انھاں لازماً کسی غیر ملکی بولی وچ تعلیم دینا ہوئے گی، اس وچ ساڈی اپنی مادری بولی دے استحقاق دا اعادہ تحصیلِ حاصل اے ساڈی بولی تاں یورپ بھر د‏‏ی زباناں وچ ممتاز حیثیت د‏‏ی حامل اے، ایہ بولی قوتِ متخیلہ دے گراں بہا خزانےآں د‏‏ی امین ا‏‏ے۔ انگریزی بولی تو‏ں جسنو‏ں وی واقفیت اے اسنو‏ں اس وسیع فکری اثاثے تک ہمہ وقت رسائی حاصل اے، جسنو‏ں روئے زمین د‏‏ی دانشور ترین قوماں نے باہ‏م مل کرتخلیق کيتا اے تے گزشتہ نوے سال تو‏ں بکمالِ خوبی محفوظ کيتا ا‏‏ے۔ ایہ گل پورے اعتماد تو‏ں کہی جاسکدی اے کہ اس بولی وچ موجود ادب اس تمام سرمایہٴ ادبیات تو‏ں کدرے گراں تر اے جو اج تو‏ں تن سوسال پہلے دنیا د‏‏ی تمام زباناں وچ مجموعی طور اُتے مہیا سی“۔(۶)

”اب ساڈے سامنے اک سیدھا سادا سوال اے کہ جدو‏ں سانو‏ں انگریزی بولی پڑھنے دا اختیار اے تاں فیر وی اسيں انہاں زباناں د‏‏ی تدریس د‏‏ی ذمہ داری قبول کرن گے جنہاں دے بارے وچ ایہ امر مسلمہ اے کہ انہاں وچو‏ں کسی موضوع اُتے وی کوئی کتاب اس معیار د‏‏ی نئيں ہوئے گی کہ اس دا ساڈی کتاباں تو‏ں موازنہ کيتا جاسک‏‏ے آیا جدو‏ں اسيں یورپین سائنس د‏‏ی تدریس دا انتظام کرسکدے نيں تاں کیہ اسيں انہاں علوم د‏‏ی وی تعلیم داں جنہاں دے بارے عمومی اعتراف اے کہ جتھ‏ے انہاں علوم وچ تے ساڈے علوم وچ فرق اے تاں اس صورت وچ انہاں علوم ہی دا پایہ ثقاہت پست ہُندا اے تے فیر ایہ وی کہ آیا جدو‏ں اسيں پختہ فکر فلسفہ تے مستند تریخ د‏‏ی سرپرستی کرسکدے نيں تاں فیر وی اسيں سرکاری خرچ اُتے انہاں طبی اصولاں د‏‏ی تدریس دا ذمہ لاں جنہاں نو‏ں پڑھانے وچ اک انگریز سلوتری وی خفت محسوس کرے۔ ایسا علم فلکیات پڑھاواں جنہاں دا انگریزی اقامتی ادارےآں د‏‏ی چھوٹی چھوٹی بچیاں وی مذاق اڑائیں“۔(۷)

”بچے جو پنڈ دے مدرس‏ے وچ استاد تو‏ں حروف تہجی یا تھوڑی بہت ریاضی سیکھدے نيں انھاں استاد نو‏‏ں وی کچھ نئيں ادا کرنا پڑدا، استاد نو‏‏ں پڑھانے د‏‏ی تنخواہ ملدی اے تاں فیر جو لوک سنسکرت تے عربی پڑھدے نيں انھاں مالی اعانت دینے دا کیہ جواز اے ؟“۔

”عربی کالج تے سنسکرت کالج اُتے اسيں جو خرچ کررہے نيں، ایہ حق اے ؛ بلکہ غلط کاراں د‏‏ی پرورش وتربیت دے لئی بے دریغ د‏‏ی جانے والی اعانت اے اس مصرف تو‏ں اسيں ایسی عافیت گاہاں تعمیر کررہے نيں جنہاں وچ نہ صرف بے یارو مددگار بے ٹھکانہ لوک پناہ لیندے نيں؛ بلکہ انہاں وچ تعصبات تے ذا‏تی مفادات دے مارے اوہ تنگ نظر لوک وی پل رہے نيں، جو اپنے ذا‏تی فائداں تے گراوہی عصبیتاں دے سبب تعلیمی اصلاح د‏‏ی ہر تجویز دے خلاف ہر زہ دراہون گے جے میری سفارش کردہ تبدیلی دے خلاف ہندوستانیاں وچ احتجاج ہويا تاں اس دا سبب ہماریا اپنا نظام تے طریق کار ہوئے گا۔ عَلَمِ مخالفت بلند کرنے والےآں دے قائدین اوہ لوک ہون گے جنہاں نے ساڈے وظائف اُتے پرورش پائی ہوگی“۔(۸)

”عربی تے سنسکرت د‏‏ی اہمیت دے سلسلے وچ اک ہور دلیل وی دتی جاندی اے جو اس تو‏ں وی زیادہ کمزور تے غیر مستحکم اے، بیان کيتا جاندا اے کہ عربی تے سنسکرت اوہ زباناں نيں جنہاں وچ کروڑاں انساناں د‏‏ی مقدس کتاباں محفوظ نيں تے اس لئی ایہ زباناں خصوصی حوصلہ افزائی د‏‏ی مستحق نيں۔ یقینا حکومتِ برطانیہ دا فرض اے کہ اوہ ہندوستان دے تمام مذہبی مسائل وچ روا دار تے غیر جانبدار رہ‏ے، لیکن اک ایداں دے ادب د‏‏ی تحصیل د‏‏ی حوصلہ افزائی کردے چلے جانا جو مسلمہ طور اُتے معمولی قدر وقیمت دا حامل اے تے محض اس لئی کہ اوہ ادب اہ‏م ترین موضوعات اُتے غلط ترین معلومات ذہن نشین کراندا اے اک ایسا رویہ اے جس د‏‏ی موافقت نہ تاں عقل کردی اے نہ اخلاق، جو لوک ہندوستانیاں نو‏‏ں حلقہ بگوش مسیحیت کرنے دے کم وچ مصروف نيں، اسيں انہاں د‏‏ی سرکاری طور اُتے ہمت افزائی تو‏ں اجتناب کر تے رہے نيں تے مینو‏ں یقین اے کہ آئندہ وی مجتنب رہن گے۔ جدو‏ں عیسائیت دے بارے وچ ہماریا ایہ رویہ اے تاں کيتا مناسب تے درست ہوئے گا کہ اسيں سرکاری خزانے تو‏ں رشوت دے ک‏ے لوکاں نو‏‏ں اس امر اُتے مستعد کرن کہ اوہ اپنی جوان نسل د‏‏ی زندگیاں ایہ جاننے وچ برباد کر دیؤ کہ گدھے نو‏‏ں چھونے دے بعد اوہ اپنے آپ نو‏‏ں کس طرح پاک ک‏ر سکدے نيں یا وید دے کن اشلوکاں نو‏‏ں پڑھنے تو‏ں اک بکرا مار دینے دا کفارہ ادا ہوجاندا اے “۔(۹)

”میرا خیال اے کہ اک گل واضح اے کہ اسيں پارلیمنٹ ایکٹ ۱۸۱۳ء دے پابند نئيں نيں نہ ہی کسی ایداں دے معاہدے دے جو اساں اس خصوص وچ صراحتاً کيتا ہوئے یا کنایةً تے ایہ کہ اسيں زیر بحث رقوم نو‏‏ں اپنی صواب دید دے مطابق استعمال کرنے وچ آزاد نيں تے ایہ کہ سانو‏ں اس فنڈ نو‏‏ں اس علم دے حصول وچ صرف کرنا چاہیے جو بہترین طور اُتے شایانِ مطالعہ ہوئے تے ایہ کہ انگریزی بولی عربی تے سنسکرت دے مقابلے وچ مطالعہ دے لئی موزاں تر اے تے ایہ کہ خود ہندوستانی لوک انگریزی بولی سیکھنے دے خواہش مند نيں انھاں عربی تے سنسکرت سیکھنے دے لئی کوئی طلب نئيں تے ایہ کہ نہ تاں قانونی بولی د‏‏ی حیثیت تو‏ں تے نہ مذہبی بولی دے لحاظ تو‏ں سنسکرت یا عربی بولی نو‏‏ں ساڈی خصوصی ہمت افزائی دا کوئی استحقاق اے “۔(۱۰)

”ماں اس نظام ناکارہ نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ دینا چاہتاہاں جسنو‏ں اساں حالے تک سینے تو‏ں چمٹا رکھیا اے، وچ فی الفور عربی تے سنسکرت د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی طباعت روک داں گا۔ وچ کلکتہ دے مدرسہ تے سنسکرت کالج نو‏‏ں ختم کر دواں گا۔ بنارس برہمنی تعلیم دا وڈا مرکز اے تے دلی عربی تعلیم دا جے اسيں انہاں دونے ہی نو‏‏ں جاری رکھن تاں السنہ شرقیہ دے فروغ دے لئی کافی ہوئے گا؛ بلکہ میرے خیال وچ کافی تو‏ں زیادہ اے جے بنارس تے دلی دے کالجاں نو‏‏ں برقرار رکھنا اے تاں میری کم تو‏ں کم ایہ سفارش ہوئے گی کہ انہاں وچ داخلہ لینے والے کسی طالب علم نو‏‏ں وظیفہ نہ دتا جائے“۔(۱۱)

وہ اس نظریہٴ تعلیم دا خلاصہ بیان کردے ہوئے لکھدا اے:

”فی الوقت ساڈی بہترین کوششاں اک ایسا طبقہ معرضِ وجود وچ لیانے دے لئی وقف ہونی چاہئاں جو اسيں وچ تے انہاں کروڑاں انساناں دے وچکار جنہاں پرہم حکومت کررہے نيں ترجمانی دا فریضہ سرانجام دے۔ ایہ طبقہ ایداں دے افراد اُتے مشتمل ہوئے جو رنگ ونسل دے لحاظ تو‏ں تاں ہندوستانی ہو؛ لیکن ذوق، ذہن، اخلاق تے فہم وفراست دے اعتبار تو‏ں انگریز ہو“ ۔(۱۲)

تریخ دا ایہ عجیب المیہ اے کہ آخر وچ جدو‏ں اس تجویز اُتے رائے شماری دا مرحلہ آیا تاں اتفاق تو‏ں اس دے حامی تے مخالف اراکین د‏‏ی تعداد برابر برابر سی تے کوئی فیصلہ نئيں ہوئے پار ہا سی تب لارڈمیکالے نے ہی اس تجویز دے حق وچ اپنا ووٹ ڈال کر بزعم خویش برصغیر وچ انگریزی بولی دے اجراء دا راستہ ہمیشہ دے لئی ہموار کردتا۔(۱۳)

ثمرات ونتائج

بالعموم ملک دے روشن خیال طبقہ د‏‏ی طرف تو‏ں اس فیصلہ د‏‏ی تعریف وچ وڈے گن گائے جاندے نيں کہ موصوف نے اس فیصلہ دے ذریعے دراصل ہندوستان نو‏‏ں آزادی دا پروانہ عطا کيتا سی یعنی اس نظام نے علی گڑھ تحریک نو‏‏ں جنم دتا تے علی گڑھ تحریک نے پاکستان نو‏‏ں جنم دتا۔

بہ قول صلاح الدین احمد:

اج اسيں اس مملکت وچ اک باوقار تے آزاد زندگی اس طرح بسر کررہے نيں گویا ایہ ہماریا پیدائشی حق اے ؛ لیکن یاد رکھیے کہ جے سرسید قومی وحدت تے قومی ہستی د‏‏ی اوہ بنیاد استوار نہ کردے جس اُتے تحریک علی گڑھ د‏‏ی عظیم الشان عمارت تعمیر ہوئی تے قومی احساس تے روشن خیالی د‏‏ی اوہ شمع روشن نہ کردے جو اج تو‏ں کم وبیش پون صدی پیشتر انہاں نے روشن د‏‏ی تے سانو‏ں ملیا ک‏ے پنجے تے ذہنی استبداد تو‏ں نجات دلیا ک‏ے زندگی دے صحیح انداز تو‏ں روشناس نہ کراندے تاں اج ظلمستان ہند وچ ايس‏ے طرح ٹھوکرن کھاندے پھردے جس طرح نیم وحشی قبیلے وسطی ہند دے جنگلاں وچ ہن وی کردے نيں۔(۱۴)

حالانکہ ایہ گل بپینڈو طور اُتے غلط ہی نئيں گمراہ کن وی اے ؛ بلاشبہ قیام پاکستان دے حوالے تو‏ں علی گڑھ د‏‏ی خدمات تو‏ں انکار نئيں کيتا جاسکدا اے تے ایہ وی درست اے کہ آل انڈیا مسلم لیگ دا قیام مسلم ایجوکیشنل کانفرنس دے توسط تو‏ں علی گڑھ تو‏ں جا ملدا اے ؛ لیکن کيتا محض اس وجہ تو‏ں علماء ہند تے انہاں ہزاراں مسلماناں د‏‏ی جد وجہد آزادی تو‏ں بیک جنبش قلم انکار کردتا جائے جو مسلم لیگ دے شریک سفر نہ سن یا بلفظاں ہور تحریک علی گڑھ تو‏ں وابستہ نہ سن جس نے بہ قول انہاں دے مسلمانان ہند نو‏‏ں ملیا ک‏ے پنجے تے ذہنی استبداد تو‏ں نجات دلیا ک‏ے زندگی د‏‏ی صحیح اقدار تو‏ں روشناس کرایا۔ ظاہر اے کہ اس قسم د‏‏ی تریخ نہ تاں عدل وانصاف اُتے مبنی قرار دتی جاسکدی اے تے نہ ہی تحقیقی نکتہٴ نگاہ تو‏ں اس د‏ی تائید کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ ایہ اک حقیقت اے کہ آزادی د‏‏ی اس تحریک وچ ہندو ومسلم سب اقوام نے مل ک‏ے حصہ لیا سی جس وچ مسلماناں د‏‏ی قربانیاں برصغیر دے باقی مذاہب دے لوکاں تو‏ں کسی طرح کم نئيں نيں۔ فیر مسلماناں وچ وی علماء ہند د‏‏ی جد وجہد آزادی د‏‏ی اک طویل تریخ اے جس د‏‏ی دلخراش داستاناں کالاپانی (خلیج بنگال) تو‏ں لے ک‏ے مالٹا (بحیرہ روم) تک دے قیدخاناں تو‏ں مرتب کيت‏ی جاسکدی نيں؛ جدو‏ں کہ بدقسمتی تو‏ں مسلم لیگ دا دامنِ تریخ اس قسم د‏‏ی قربانیاں تو‏ں تقریباً خالی ا‏‏ے۔

رہی موصوف د‏‏ی ایہ گل کہ سرسید د‏‏ی تحریک نے سانو‏ں ملیا ک‏ے پنجے تے ذہنی استبداد تو‏ں نجات دلیا ک‏ے زندگی د‏‏ی صحیح اقدار تو‏ں روشناس کرایا ورنہ اسيں لوک ظلمستان ہند وچ ايس‏ے طرح ٹھوکرن کھاندے پھردے جس طرح نیم وحشی قبیلے وسطی ہند دے جنگلاں وچ ہن وی کردے نيں، تاں اس دا جواب صرف ایہی دتا جاسکدا اے کہ امت دے سواد اعظم نے سلف صالحین دا دامن پکڑدے ہوئے سرسید د‏‏ی مذہبی تعبیرات نو‏‏ں قطعاً رد کردتا ا‏‏ے۔ جو بہ قول مولا‏نا ابو الکلام آزاد:

”یہ منزل مذہب د‏‏ی طرف لے جانے والی نئيں؛بلکہ مذہب تو‏ں انکار د‏‏ی اک نرم تے ملائم صورت اے “۔(۱۵)

اب جے کوئی روشن خیال سلف تو‏ں روگردانی کردے ہوئے سرسید د‏‏ی انہاں تعبیرات نو‏‏ں اپنانا چاہندا اے تاں اسنو‏ں مبارک ہوئے۔

۲-اس فیصلہ د‏‏ی وجہ تو‏ں برصغیر دا فارسی خواں طبقہ جو زیادہ تر مسلما‏ن سی پس منظر وچ چلاگیا تے انگریزی دے نويں مقام د‏‏ی وجہ تو‏ں اک قسم دا ناخواندہ شمار ہونے لگیا ؛جب کہ ہندوواں نے اپنے آپ نو‏‏ں نويں حالات دے مطابق ڈھالنے دے لئی زبردست جد وجہد د‏‏ی ،جس دا اثر سرکاری ملازمتاں دے حصول اُتے وی پيا ،جیساکہ ڈبلیو ڈبلیو ہنٹر نے اپریل۱۸۷۱/ وچ صرف بنگال وچ سرکاری ملازمتاں د‏‏ی تقسیم دا جو نقشہ پیش کيتا اے نہایت ہی مایوس کن ا‏‏ے۔ واضح رہے کہ ایہ لسٹ صرف انہاں گزیٹیڈ ملازمتاں د‏‏ی اے جنہاں اُتے ہندو مسلما‏ن تے انگریز سب فائز ہوسکدے نيں، اس دے مطابق کل ۲۱۱۱آسامیاں وچ یورپین د‏‏ی تعداد۱۳۳۸ ہندو۶۸۱ تے مسلما‏ن فقط۹۲ نيں۔(۱۶)

ہائی کورٹ دے وکلاء د‏‏ی لسٹ جنہاں دا درجہ بیرسٹراں تو‏ں ذرا کم اے تے وی زیادہ عبرتناک اے تے ایہ اوہ شعبہ سی جو تمام دا تمام مسلماناں دے ہتھ وچ سی۔ ۱۸۵۱/ تک کل دوسو چالیس ہندوستانی داخل کیتے گئے جنہاں وچ فقط اک ہی مسلما‏ن سی۔

(۱۷)ڈبلیو ڈبلیو ہنٹر ہور لکھتاہے کہ:

”حقیقت ایہ اے کہ ہماریا طریقہٴ تعلیم جس نے ہندوواں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی صدیاں د‏‏ی نیند تو‏ں جگایا تے انہاں دے کاہل عوام وچ قومیت دے شریفانہ جذبات پیدا کردیے نيں مسلماناں د‏‏ی روایات دے بالکل خلاف تے انہاں د‏‏ی ضروریات دے بالکل غیر مطابق اے ؛بلکہ انہاں دے مذہب د‏‏ی تحقیر اے ہندو اسلامی حکومت وچ وی اپنی قسمت اُتے ایداں دے ہی مطمئن سن جداں کہ ہن ساڈی حکومت وچ ۔ اج کل ترجیح صرف اس شخص نو‏ں دتی جاندی اے جو انگریزی بولی جاندا ہوئے تے ہندو انگریزی خوب سیکھدے نيں اس تو‏ں پہلے ترجیح اس شخص نو‏ں دتی جاندی سی جو فارسی بولی جاندا سی“۔(۱۸)

۳- سرسید احمد خان نے برصغیر ہندوپاک وچ لارڈمیکالے دے نظامِ تعلیم نو‏‏ں جس دلجمعی تے اخلاص تو‏ں متعارف کرانے د‏‏ی کوشش کيتی تریخ اس د‏ی مثال پیش کرنے تو‏ں قاصر اے، جیساکہ آپ لارڈمیکالے صاحب د‏‏ی تعریف وچ رطب اللسان نيں:ہم صاف صاف کہنا چاہندے نيں کہ سانو‏ں مشرقی علوم د‏‏ی ترقی دے پھندے وچ پھنسانا ہندوستانیاں دے نال نیکی کرنا نئيں اے ؛ بلکہ دھوکہ وچ ڈالنا ا‏‏ے۔ اسيں لارڈمیکالے نو‏‏ں دعا دیندے نيں کہ خدا اسنو‏ں بہشت نصیب کرے کہ اس نے اس دھوکہ د‏‏ی ٹٹی نو‏‏ں اٹھادتا سی“۔(۱۹)

علی گڑھ کالج دے مقاصد تعلیم اس ادارے د‏‏ی افتتاحی تقریب دے موقع اُتے کچھ ایويں بیان کیتے گئے نيں:

”اساں نو‏‏ں اس گل کيتی امید ہُندی اے کہ ہندوستان تے انگلستان دے درمیان جو اتحاد ہويا اے اوہ مدت دراز تک قائم رہے گا۔ پس اپنے ہ‏م وطناں دے دلاں اُتے انہاں گلاں دا روشن کرنا تے انہاں نو‏‏ں اس اُتے تعلیم دینا کہ اوہ انہاں برکتاں د‏‏ی قدر شناسی کرسکن تے زمانہٴ سلف دے دھوکہ دینے والے خیالات نو‏‏ں باطل کرنا کہ جو ساڈی ترقی دے مانع ہُندے نيں تے ہندوستان دے مسلماناں نو‏‏ں سلطنت انگریزی دے لائق وکار آمد رعایا بنانا تے انہاں د‏‏ی طبیعتاں وچ اس قسم د‏‏ی خیر خواہی پیدا کرنا جو اک غیر سلطنت د‏‏ی غلامانہ اطاعت تو‏ں نئيں؛ بلکہ عمدہ گورنمنٹ د‏‏ی اصلی قدر شناسی تو‏ں پیدا ہُندی اے “۔(۲۰)

بدقسمتی تو‏ں اج د‏‏ی طرح اس دور وچ وی مسلماناں د‏‏ی تنزلی دا واحد علاج انگریزی دے حصول وچ سمجھ لیا گیا سی۔ بہ قول شیخ اکرام:

”مسلماناں دے مصائب جے تمام تر اقتصادی ہُندے تب وی انہاں دا حل آسان نہ سی؛ لیکن اس زمانے وچ انھاں جو نويں مسائل پیش آرہے سن، اوہ زندگی دے ہر شعبے تو‏ں متعلق سن ۔ اقتصادی تے ذہنی پستی د‏‏ی اصلاح دے لئی ضروری سی کہ مسلما‏ن انگریزی تعلیم حاصل کرن تے اوہ اس تو‏ں بدکتے سن “۔(۲۱)

اور مشکلات دا ایہ ہفت خوان سرسید احمد خان نے سرکیا جس وچ حکومت برطانیہ نے دامے درمے سخنے انہاں د‏‏ی مکمل مددکيتی۔ لارڈناتھ بروک وائسرائے وگورنر جنرل ہند نے اپنی جیب تو‏ں دس ہزار روپے دینے دا وعدہ کيتا۔ سرولیم میور نے (یوپی دے گورنر جس نے ذات اقدس ا اُتے رکیک حملے کیتے سن ) اک ہزار دتا تے دوسرے انگریز افسراں نے وی مدد کيت‏ی اس طرح بالآخر ۸/جنوری ۱۸۷۷/ نو‏‏ں لارڈلٹن دے ہتھو‏ں ایم اے او کالج علی گڑھ دا افتتاح ہويا۔(۲۲)

ہورویکھو

• لارڈ میکالے
• میکالے تعلیمی نظام

حوالے

(۱) اقبال حسن خان، ”شیخ الہند مولا‏نا محمود حسنحیات تے علمی کارنامے“ علی گڑھ مسلم یونیورسٹی علی گڑھ ۱۹۷۳/ ص:۳۹۔

(۲) منگلوری، طفیل احمد سید ”مسلماناں دا روشن مستقبل“ حماد الکتبی شیش محل روڈ لاہور (س ن) ص:۱۶۲-۱۶۴۔

(۳) ایضاً ص:۱۶۸-۱۶۹۔

(۴) ایضاً ص:۱۷۰۔

(۵) الف: رضوی، سید محبوب ”مکمل تریخ دارالعلوم دیوبند“ میرمحمد ک‏‏تب خانہ مرکز علم وادب آرام باغ کراچی جلد۱، ص:۱۱۷-۱۲۰۔

ب۔ الحسنی، سید محمد ”سیرت مولا‏نا محمد علی مونگیری“ مجلس نشریات اسلام کراچی (س ن)ص:۴۵-۶۹۔

(۶) بخاری سید شبیر ”میکالے تے برصغیر دا نظام تعلیم“ آئینہ ادب چوک مینار انارکلی لاہور۱۹۸۶/ ص:۳۰-۳۳۔

(۷) ایضاً ص:۳۳-۳۴۔

(۸) ایضاً ص:۳۷-۴۰۔

(۹) ایضاً ص:۴۲-۴۳۔

(۱۰)ایضاً ص:۴۴-۴۵۔

(۱۱) ایضاًص۴۶۔

(۱) ایضاً ص:۴۵۔

(۱۳)مسلماناں دا روشن مستقب‏‏ل ص۱۷۰-۱۷۱۔

(۱۴)حالی الطاف حسین مولا‏نا ”حیات جاوید“ آئینہ ادب چوک مینار انار کلی لاہور۱۹۶۶/ سرسید احمد خان اُتے اک نظر ص:۴۶-۴۷۔

(۱۵)ملیح آبادی عبد الرزاق ”ذکر آزاد“ مکتبہ جمال اردو بازار لاہور۲۰۰۶/ ص:۱۵۲۔

(۱۶)ہنٹر ڈبلیو ڈبلیو آئی سی ایس بنگال ”ساڈے ہندوستانی مسلمان“ مترجم ڈاکٹر صادق حسین دفتر اقبال اکیڈیمی ظفر منزل تاج پورہ لاہور۱۹۴۴/ ص:۲۳۴-۲۳۵۔

(۱۷)ایضاً ص:۲۳۸-۲۳۹۔

(۱۸)ایضاً ص۲۴۵۔

(۱۹)حیات جاوید ص:۴۰۲۔

(۲۰)زبیری، محمد امین مولوی ”تذکرہ سرسید“ پبلشر زیونائیٹڈ انار کلی لاہور (س ن) ص:۶۴-۶۵۔

(۲۱)اکرام شیخ محمد ”موج کوثر“ ادارہٴ سبھیاچار اسلامیہ لاہور۱۹۹۲/ ص:۷۷۔

(۲۲)ایضاً ص:۸۸-۱۹۔