قیام امام حسین وچ صحابہ تے تابعین دا کردار
قیام امام حسین وچ صحابہ کرام تے تابعین دا ہی کردار رہیا اے۔ جو تن طرح دا سی۔
- موافق
- معتدل
- مخالف
قیام امام حسین
سودھوامام حسین علیہ السلام دا قیام اسلام دی نجات، توحید دی سربلندی تے انسانیت دی آزادی دا پیغام لیایا سی لیکن افسوس کہ اس قیام توں پوری امت اسلامیہ نے اوہ فائدہ حاصل نہ کيتا جس دے امام حسین علیہ السلام خواہشمند سن ۔اس دی اک وجہ دشمن دی جانب توں اس مقدس قیام دے خلاف مذموم الزام تراشیاں نيں جنہاں دے ذریعے مقاصدواہداف امام حسینؑ نوں غلط رنگ دے کرسادہ لوح مسلماناں نوں اس نورالٰہی توں دوررکھنے دی ناجائزنوں شش کيتی گئی۔بنی امیہ دے حامیاں تے ظالم حنوں متاں دے آلۂ کار افراد نے قیام حسینؑ پرغیرآئینی اقدام دا الزام لگاندے ہوئے کہیا کہ اس دی نوعیت خلیفۃ المسلمین دے خلاف بغاوت تے لشکرکشی دی اے چنانچہ شوکانینقل کردے نيں:
کچھ علماء حد توں گذرگئے تے وہ فرزند رسولؐ حضرت امام حسینؑ دے اقدام نوں شرابی، نشے باز تے حرمت شریعت مطہرہ دی ہتک کرنے والے یزید بن معاویہ(ان پرخدا دی لعنت ہو) دے خلاف بغاوت سمجھدے نيں!!(۱)(۱) نیل الاوطار،ج٧، ص۱۲٧ از ثورۃ العین ص۳۲۔
اس الزام دا اک جواب ایہ اے کہ ایہ گل سلف صالح دی روش دے متضاد اے چنانچہ تریخ شاہدہے کہ ا س وقت دے علماء ، صحابہ، تابعین تے سیاست دان سب اس گل پرمتفق سن کہ حضرت امام حسین ؑ حق پرہیاں انھاں نے یزید دے اس غیرانسانی اقدام دی مذمت کيتی تے کسی نے وی حضرت امام حسین علیہ السلام دے اقدام نوں خلیفہ المسلمین دے خلاف بغاوت نئيں سمجھیا چنانچہ مولانا مودودی لکھدے نيں:
بھانويں ان(حسین ؑ ) دی زندگی وچ تے ان دے بعد وی صحابہ وتابعین وچوں کسی اک شخص کابھی ایہ قول سانوں نئيں ملدا کہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا خروج ناجائز تھاتے وہ اک فعل حرام دا ارتکاب کرنے جارہے سن ۔(۲)(۲) خلافت وملوکیت ،ص ۱٧۹۔
موافق صحابہ و تابعین
سودھوحقیقت ایہ اے کہ صحابہ وتابعین دا مخالفت کرنا توکجا کثیرتعداد وچ صحابہ کرام تے تابعین نے قیام حسینؑ دی حمایت کردے ہوئے اپنی جاناں قربان کرداں بعض مادہ پرست لوکاں نے اس واقعہ نوں دوخانداناں دی جنگ قرار دینے دی مذموم نوں شش کيتی تے بعض افراد نے امام حسینؑ دے مقصد نوں حنوں مت طلبی توں تعبیر کیاان اعتراضات دے جواب مدلل انداز وچ مفصل کتاباں وچ پیش کيتے گئے نيں اس مقالہ وچ نوں شش کيتی گئی اے کہ انہاں پاکیزہ اذہان جنھاں حقائق دی تلاش رہندی اے پراک خاص زاویہ توں قیام امام حسینؑ دے مقدس ہونے تے یزید دی اسلام دشمنی نوں واضح کیاجائے۔
امام حسین علیہ السلام اک فرد نئيں سن جنہاں نے یزید بن معاویہ دی باطل حنوں مت دے خلاف قیام کيتا بلکہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس مقدس تحریک دے عظیم راہبر سن جواس وقت دی باطل ،اسلام دشمنی تے ناجائز حنوں مت دے خلاف وجود وچ آئی امام حسینؑ نوں پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ہدایت کاچراغقرار دتا سی: (انّ الحسینؑ مصباح الھدی وسفینۃ النجاۃ) اس وقت جدوں امت گمراہی دی تاریکیوں وچ ڈُب رہی سی امام حسینؑ ہادی وراہنما بن کرایسی تحریک دا آغاز کردے نيں جس دا ہراسلام خواہ، غیرت مندتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم توں عقیدت ومحبت رکھنے والے شخص نے نال دتا۔
ہاں البتہ اس تحریک دی حمایت کرنے والےآں دی نوعیت مختلف سی بعض نے زبانی کلامی حمایت دی تے بعض افراد جنہاں وچ اصحاب رسولؐ دی اک خاص تعداد سی نے اپنی جان دی بازی لگیا کراس انقلاب نوں پائیدار کرنے وچ مدد کيتی۔
صحابہ کرام دی کثیر تعداد نے قربانیاں پیش کيتی نيں بعض اصحاب کربلا وچ پہنچ کرعلی الاعلان یزید دے باطل نظریات دے خلاف جنگ کردے ہوئے شہید ہوئے بعض کربلا توں پہلے کوفہ یاہور تھانواں پرامام حسین علیہ السلام دی حمایت دے جرم وچ یزیدی کارندےآں دے ہتھوں شہید کردتے گئے ہور بعض اصحاب جوکچھ وجوہات دی بناپرواقعہ کربلا وچ شریک نہ ہوسکے سن نےامام حسینؑ دی شہادت دے بعد یزیدکے مظالم دے خلاف تے امام حسینؑ دی حمایت وچ قیام کيتا تے جاناں قربان کرکے ثابت کيتا کہ اس راہ وچ موت شہادت وسعادت دی موت اے۔
البتہ صحابی دی تعریف وچ اختلاف نظر اے اک رائے ایہ اے کہ صحابی رسول دے مفہوم وچ وسعت اے چنانچہ اس نظریہ دے حامی افراد وچ اسيں صرف ابن حجرعسقلانی دی عبارت نوں نقل کردے نيں:
واصحُّ ما وقفت علیہ من ذالک انّ الصحابی من لقی النبی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مومناً بہ ومات علی الاسلام ، فیدخل فی من لقیہ من طالت مجالستہ اوقصرت ، ومن رویٰ عنہ اولم یرْو، ومن غزا معہ اولم یغر ومن رأہُ رویۃً ولو لم یجالسہ ومن لم یرٰہ لعارضٍ کالعمی۔۔۔۔۔۔
صحیح ترین تعریف ایہ اے کہ حالت ایمان وچ پیغمبر ؐ دی زیارت کرنے والے تے اسلام دی حالت پرفوت ہونے والے نوں صحابی کہندے نيں اس تعریف دے مطابق ہروہ شخص صحابی ہوئے گا جوطولانی مدت یاکم مدت پیغمبرؐ دی صحبت وچ رہیا ،جنگ وچ شریک ہويا یانہ ،باقاعدہ ریارت کيتی یاکسی مجبوری (جداں نابینا ہونے)کی وجہ توں زیارت توں محروم رہیا۔۔۔۔
اسی تعریف دے مطابق شہداء کربلا صحابہ وچ بعض ایداں دے افراد نوں بھی ذکرکیاگیا اے جوصحابہ ادراکی نيں یعنی زیادہ مدت پیغمبرؐ دی خدمت وچ موجود نہ سن گرچہ بعض صحابہ ایداں دے وی نيں جورسول اللہؐ دے نال غزوات وچ شریک ہونے دے باوجود شہادت توں محروم رہے فیر ۶۱ ھ وچ نواسۂ رسولؐ دا نال دے کرشہادت دی آرزو تک پہنچنے وچ کامیاب ہوگئے۔
ساتھی صحابہ
سودھو-1اسلم بن کثیر الازدی(یامسلم بن کثیر)
سودھواسلم بن کثیر صحابی سن زیارت ناحیہ وچ انہاں دا ناماسلمذکرہويا اے جدوں کہ کتاباں رجال وچ بجائےاسلمکے مسلم بن کثیر الازدی الاعرجبیان ہويا اے زیارت ناحیہ دے جملات ایويں نيں:السلام علیٰ اسلم بن کثیر الازدی الاعرج ۔۔۔۔۔۔ (۴) (۴)اقبال الاعمال، ج۳، ص٧۹۔مرحوم زنجانی نے نقل کردے نيں کہ ایہ صحابی رسولؐ سن (۵)(۵) وسیلۃ الدارین، ص۱۰۶۔مرحوم شیخ طوسیؒ تے مامقانی ؒ نے اپنی کتاباں رجال وچ نقل کردے نيں کہ جنگ جمل وچ تیرلگنے توں پیر زخمی ہوگیا سی جس دی وجہ توںاعرج(اک پیر توں اپاہج)ہوگئے انھاں نے صحبت پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نوں درک کیندا سی۔
عسقلانی لکھدے نيں: مسلم بن کثیر بن قلیب الصدفی الازدی الاعرج۔۔۔النوں فی لہ ادراک للنبیؐ ہور وادھا کردے نيں فتح مصر وچ وی ایہ صحابی رسولؐ حاضرتھے طبری تے ابن شھرآشوب نے انہاں دا ذکر کردے ہوئے لکھیا اے کہ کربلا وچ جملۂ اولیٰ وچ شہید ہوئے۔(۶)(۶) فرسان الہیجاء، ذبیح اللہ محلاتی، ص۳۶۔
مسلم بن کثیرازد قبیلہ دے فرد سن جدوں امام حسین علیہ السلام نے مدینہ توں ہجرت دی توان دناں ایہ صحابی رسولؐ کوفہ وچ قیام پذیر سن ایہی وجہ اے امام حسین علیہ السلام نوں کوفہ وچ آنے دی دعوت دینے والےآں وچ ایہ شامل نيں پھرحضرت مسلم بن عقیل ؑ جدوں کوفہ وچ سفیرحسینؑ بن کرپہنچے توانھاں نے حضرت مسلم بن عقیل دی حمایت دی لیکن حضرت مسلمؑ دی شہادت دے بعد کوفہ نوں ترک کیاتے کربلا دے نزدیک حضرت امام حسین علیہ السلام توں جاملے تے پہلے حملہ وچ جام شہادت نوش کيتا۔ (٧)(٧) شہدائے کربلا، گروہ مصنفاں، ص۳۵۸۔
حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے اس صحابی دے متعلق جواک جنگ وچ اعرجہونے دے باوجود شریک ہوئے تے اپنی جان دی قربانی پیش کيتی فرمایا:والذی نفسی بیدہ لقد رأیت عمروبن الجموح یطأُ فی الجنہ بعرجتہ۔۔۔۔۔۔ یعنی مینوں قسم اے اس ذات دی جس دے قبض ۂ قدرت وچ میری جان اے دیکھ رہیا ہاں عمرو بن الجموح نوں کہ لنگڑا ہوکربھی جنت وچ ٹہل رہیا اے اس بنا پرحضرت مسلم بن کثیر دا بھی اوہی مقام اے کہ بھانويں قرآن فرماندا اے:(لیس علی الاعمی خرج ولا علی الاعرج حرج)(۸)(۸) سورۂ فتح، آیت ۱٧۔یعنی جہاد وچ شرکت نہ کرنے وچ اندھے پرنوں ئی حرج نئيں تے نہ ہی لنگڑے پرنوں ئی مؤاخذہ اے لیکن اس فداکاراسلام نے نواسہ رسولؐ دی حمایت وچ اپنی اس اپاہج حالت دے باوجود جان قربان کرکے ثابت کيتا کہ اسلام دے تحفظ دے لئی کسی وی قربانی توں دریغ نئيں کرنا چاہیدا ایہی وجہ اے صاحب تنقیح المقال دے ایہ جملے نيں:شہیدالطف غنی عن التوثیقفرماندے نيں چونکہ کربلا دے شھداء وچ شامل لہذا وثاقت دی بحث توں بے نیاز نيں۔
-2انس بن حارث
سودھوانس بن حارث کاہلیحضرت پیغمبر ؐ دے صحابی سن جنگ بدروحنین وچ شرکت وی کی(۹)(۹) تنقیح المقال، مامقانی، ج۱، ص۱۵۴۔ مرحوم مامقانی فرماندے نيں:(انس) بن حارث صحابی نال بالطف الشھادۃ (۱۰)(۱۰)مقتل الحسین ،مقرم ،ج۲ص۲۵۳۔ (صحابی رسولؐ سن تے کربلا وچ شہادت دے مقام پرفائز ہوئے)ابن عبدالبراپنی کتاب الاستیعاب وچ ایويں رقمطراز نيں انس بن حارث رویٰ عنہ والد اشعث بن سلیم عن النبیؐ فی قتل الحسین وقتل مع الحسین رضی اللہ عنھما(۱۱)(۱۱)الاستعیاب،ابن عبداللہ، ج۱، ص۱۱۲۔
انس بن حارث دے واسطہ توں اشعث بن سلیم دے والد نے نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں امام حسینؑ دی شہادت توں متعلق روایت نقل کيتی اے کہ ایہ (انس بن حارث) حضرت حسینؑ دے ہمراہ شہیدہوئے۔
الاستیعاب نے جس روایت دا ذکر کيتا اے اوہ ایويں اے کہ حضرت انس بن حارث نے رسول خدا(ص) توں سنیا سی کہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:میرابیٹا(حسین) کربلا دی سرزمین پرقتل کیاجائے گا جوشخص اس وقت زندہ ہواس دے لئی ضروری اے کہ میرے بیٹے دی مددونصرت نوں پہنچے۔ روای کہندا اے کہ انس بن حارث نے پیغمبرؐ دے اس فرمان پرلبیک کہندے ہوئے کربلا وچ شرکت کيتی تے امام حسینؑ دے قدماں پراپنی جان نچھاور کردتی۔(۱۲)(۱۲)یہ مطلب تھلے لکھے کتاباں وچ وی موجود اے :اسد الغابہ،ابن اثیر،ج۱،ص۱۲۲۔تریخ الکبیر،بخاری،ج۲، ص۳۰۔ الاصابہ فی تمییز الصحابہ،ابن حجر العسقلانی، ج۱، ص۲٧۰۔
اس حدیث نبوی ؐ دی اہمیت دے پیش نظر ضروری سمجھدے نيں کہ اسنوں کامل سند دے نال ذکر کردتا جائے:سعد(سعید)بن عبدالملک بن واقد الحرانی بن عطا بن مسلم الخقاف عن اشعث بن سلیم عن ابیہ قال سمعت انس بن حارث یقول:سمعت رسول اللہؐ یقول:ان ابنی ھذا(یعنی الحسین)یُقتل بارض یقال لھا کربلا فمن شھد منکم فلینصرہ۔
قال(العسقلانی):فخرج انس بن الحرث الی کربلا فقتل مع الحسین۔
صاحب فرسان نے ابن عساکر توں ایويں نقل کيتا اے :وقال ابن عساکر انس بن الحرث کان صحابیاً کبیرا ممن رأی النبیؐ وسمع حدیثہ وذکرہ عبدالرحمٰن السلمی فی اصحاب الصفہ۔۔۔۔۔۔(۱۳)(۱۳)فرسان الہیجاء، محلاتی، ص۳٧۔ (۱۴)تریخ الکبیر، بخاری، ج۲، ص۲۰۔ (۱۵)مثیرالاحزان،ص٧۱۔ (۱۶)اسد الغابہ، ابن اثیر، ج۱، ص۱۲۳۔
ابن عساکر لکھدے نيں کہ انس بن الحرث انہاں عظیم اصحاب رسولؐ وچوں سن جنھاں حضرت پیغمبرؐ دی زیارت نصیب ہوئی انھاں نے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں حدیث وی سنی سی عبدالرحمٰن سلمی نے انھاں اصحاب صفہ وچ شمار کيتا اے۔۔۔
بلاذری لکھدے نيں کہ حضرت انس کوفہ توں نکل پئے اک مقام پرامام حسینؑ تے عبیداللہ بن حرجعفی دے درمیان ہونے والی گفتگو سنی فوراً امام حسینؑ دی خدمت حاضرہوئے تے قسم کھانے دے بعد عرض کيتی کوفہ توں نکلدے وقت میری نیت ایہ سی کہ عبیداللہ بن حر دی طرح کسی دا نال نہ داں گا (نہ امامؑ دا نہ دشمن دا ) یعنی جنگ توں اجتناب کراں گا لیکن خدواند نے میری مدد فرمائی کہ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی مدد ونصرت کرنے نوں میرے دل وچ ڈال دتا تے مینوں جرأت نصیب فرمائی تاکہ اس حق دے راستے وچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ساتھ دین۔حضرت امام حسین علیہ السلام نے انھاں ہدایت تے سلامتی ایمان دی نوید سنائی تے انھاں اپنے نال لے لیا۔(۱٧)(۱٧)انساب الاشراف، بلاذری، ج۳، ص۱٧۵ (دارالتعارف)
یہ صحابی رسولؐ نواسۂ رسولؐ دے دشمناں نال جنگ کرنے دی غرض توں کربلا وچ موجود نيں حضرت امام حسینؑ نے اپنے اس وفادار ساتھی نوں یہ ذمہ داری سونپی کہ عمربن سعد نوں حضرت ؑ دا پیغام پہنچائے تے اس ملعون نوں نصیحت کرے کہ شاید اوہ ہوش وچ آجائے تے قتل حسینؑ توں باز رہے جدوں حضرت انس ، عمربن سعد دے پاس پہنچے تواس نوں سلام نہ کيتا عمربن سعد نے اعتراض کيتا کہ مینوں سلام کیوں نئيں کیا، آیاتومینوں کافرتے منکر خدا سمجھدا اے ؟حضرت انس نے فرمایا:توکِداں منکر خدتے سولؐ نہ ہوجدوں کہ توفرزندرسولؐ دے خون بہانے دا عزم کرچکيا اے !یہ جملہ سن کرعمربن سعد سرتھلے کرلیندا اے تے پھرکہندا اے کہ وچ وی جاندا ہاں کہ اس گروہ(گروہ حسینؑ ) دا قاتل جہنم وچ جائے گا لیکن عبیداللہ بن زیاد دے حکم دی اطاعت ضروری اے۔(۱۸)(۱۸)فرسان الہیجاء،ص۳٧۔
ابتدائے ملاقات توں حضرت انس تکلیف دہ حالات اپنی نظراں توں دیکھ رہے سن لہذا جدوں دشمن دی طرف نال جنگ شروع ہوئی تاں حضرت انسؓ وی ہور اصحاب حسین علیہ السلام دی طرح حضرت امام ؑ توں اجازت طلب کرکے عازم میدان ہوئے ایہ مجاہد جوان نئيں سی گوایمان جوان سی نقل کردے نيں کہ حضرت انس دی حالت ایہ سی کہ سن پیری(بڑھاپے) دی وجہ توں خمیدہ (جھکی ہوئی)کمر نوں شال(رومال) توں بنھ کرسیدھا کردے نيں ، سفیدابرو،اکھاں پرپڑرہے سن ، رومال پیشانی پربنھ کراپنی اکھاں توں انہاں بالاں نوں ہٹاندے نيں تے میدان کارزار وچ روانہ ہُندے نيں ۔حضرت امام حسینؑ نے جدوں اپنے اس بُڈھے صحابی نوں دیکھیا توحضرت دی اکھاں توں آنسو جاری ہوگئے تے فرمایا:خدا تیرے توں ایہ قربانی قبول کرے اے پیرمرد۔(۱۹)(۱۹)حیاۃ الامام الحسینؑ ،ج۳، ص۲۳۴۔
ہرمجاہد جنگ کردے وقت رجز(مجاہدانہ اشعار)پڑھیا کردا سی جورجز حضرت انس نے پڑھیا اے نہایت پرمعنی سی پہلے اپنا تعارف کرایا پھرکہیا:
واستقلبوا لقوم بغرٍالآن آل علی شیعۃ الرحمٰن،وآل حرب شیعۃ الشیطان(۲۰)(۲۰)الفتوح، ج۵، ص۱۹۶۔
کاہل ودان نسب جاندے نيں کہ میراقبیلہ دشمن نوں نابود کرنے والا اے اے میری قوم شیرغراں دی طرح دشمن دے مقابلے وچ جنگ کرو کیونجے آل علیؑ رحمان دے پیروکارجدوں کہ آل حرب(بنوسفیان)شیطان دے پیروکار نيں ۔بڑھاپے دے باوجود سخت جنگ کيتی ۱۲ یا۱۸ دشمناں نوں قتل کرنے دے بعد جام شہادت نوش کيتا زیارت ناحیہ دے جملات ایہ نيں:السلام علی ٰ انس بن الکاھل الاسدی (۲۱)(۲۱)الاقبال، ج۳، ص۳۴۴۔
-3بکربن حی تیمی
سودھوعلامہ سماوی نے اپنی کتاب ابصارالعین وچ حدایق الوردیہ توں نقل کيتا اے کہ بکر بن حی تیمی کوفہ توں عمربن سعد دے لشکر وچ شامل ہوکرکربلا پہچا لیکن جدوں جنگ شروع ہونے لگی توحضرت امام حسین علیہ السلام دی خدمت وچ حاضر ہوکرعمربن سعد دے خلاف جنگ کردے ہوئے پہلے حملے وچ شہیدہوگئے منتہی الآمال وچ انہاں دا ذکر انہاں شہداء وچ موجود اے جوحملہ اولیٰ وچ شہیدہوئے۔(۲۲)(۲۲)منتہی الآمال،ج۱،ص تنقیح المقال نے بکربن حی نوں شہدائے کربلا وچ شمار کیاہے عبارت ایويں اے:بکربن حی من شھدالطف بحکم الوثاقۃ ابن حجر عسقلانی نے بکربن حی دے ترجمہ وچ لکھیا اے:بکربن حی بن علی تمیم بن ثعلبہ بن شھاب بن لام الطائی۔۔۔۔۔۔لہ ادراک ولولدہ مسعود ذکربالکوفہ فی زمان الحجاج وکان فارساً شجاعاً۔۔۔۔۔۔(۲۳)(۲۳)الاصابہ، ج۱،ص۳۴۹۔
(بکربن حی۔۔۔نے حضرت پیغمبرؐ دے محضر مبارک نوں درک کيتا تے ان دے بیٹے مسعود دے بارے وچ ملدا اے کہ حجاج بن یوسف دے زمانے وچ کوفہ وچ مقیم سی۔)
الاصابہماں بکربن حی دے صحابی رسولؐ ہونے دی گواہی ملدی اے گوبیان نئيں کيتا کہ ایہ صحابی کربلا وچ شہید ہوئے یانہ؟لیکن ہور منابع رجال ومقاتل وچ انھاں شہدائے کربلا وچ شمار کیاگیااے۔
-4جابر بن عروہ غفاری
سودھوکتابشہدائے کربلا وچ بیان ہويا اے کہ متاخرین دے نزدیک جابر بن عروہ صحابی رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سن جوکربلا وچ شہید ہوئے جنگ بدر تے ہور غزوات وچ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ہمراہ شریک ہوئے ایہ بُڈھے صحابی روز عاشورا رومال بنھ کراپنے ابروواں نوں اکھاں توں ہٹاندے نيں تے عازم میدان جنگ ہُندے نيں جدوں امام علیہ السلام دی نظر پئی توفرمایا:اے پیرمرد!خداتینوں اجردے۔(۲۴)(۲۴)الاصابہ، ج۱،ص۱۱۸۔
ذبیح اللہ محلاتی نے مقتل خوارزمی توں تھلے لکھے عبارت نقل کيتی اے:ثم یرز جابر بن عروۃ الغفاری وکان شیخاً کبیراً وقد شہد مع رسول اللہ بدراً او حنیناً وجعل یشد وسطہ بعمامعتہ ثم شدحاجبیہ بعصابتہ حتی رفعہما عن عینیہ والحسین ؑ ینظر الیہ وہویقول شکراللہ سعیک یاشیخ فحمل فلم یزل یقاتل حتی قتل ستین رجلاً ثم استثہد رضی اللہ عنہ(۲۵)(۲۵)فرسان الہیجاء، ص۵۴۔
بعض کتاباں جداں تنقیح المقال، مقتل ابی مخنف تے وسیلۃ الدارین وچ صحابی رسولؐ تے شہیدکربلا دے عنوان توں بیان ہويا اے البتہ ہور معتبر منابع وچ انہاں دا ذکر موجود نئيں اس وجہ توں بعض محققاں انہاں دے بارے وچ مردد نيں۔تنقیح کے جملات ایہ نيں جابر بن عمیر الانصاری ،صحابی مجہول (۲۶)(۲۶)تنقیح المقال، ج۱، ص۱۹۸۔
جدوں کہ وسیلۃ الدارین دی عبارت دے مطابق ایہ صحابی رسول سن تے جنگ بدر دے علاوہ ہور جنگاں وچ وی شریک رہے۔
انّ جابر بن عروہ کان اصحاب رسول اللہؐ یوم بدر وغیرھا۔۔۔(۲٧)(۲٧)وسیلۃ الدارین، زنجانی، ص۱۱۲۔ جب دشمن دے مقابلہ وچ آئے تویہ رجز پڑھیا:
قد علمت حقاً بنوغفار وخندف ثم بنو نزار
ینصرنا لاحمدمختار یاقوم حاموا عن بنی الاطہار
الطیبین السادۃ الاخیار صلی علھم خالق الابرار
یہ بنوغفار وخندف نزا ر قبیلے جاندے نيں کہ اسيں یتے محمدمصطفیٰ ؐ نيں اے لوگو آل اطہارؑ جوسیدوسردار نيں انہاں دی حمایت کرو کیونجے خالق ابرار نے وی انہاں پردرودوسلام بھیجیا اے۔
ان لفظاں دے نال دشمن پرآخری حجت تمام کردے ہوئے چندافراد نوں واصل جہنم کرنے دے بعد جام شہادت نوش کيتا۔ (۲۸)(۲۸)مقتل الحسینؑ ، ابی مخنف، ص۱۱۵،۱۱۶۔
-5جنادۃ بن کعب الانصاری
سودھوجنادہ بن کعب انصاری اوہ صحابی رسولؐ نيں جوحضرت امام حسینؑ دی نصرت دے لئی کربلا وچ اپنی زوجہ تے کم سن فرزند دے نال شریک ہوئے خود نوں اپنے بیٹے سمیت نواسۂ رسولؐ دے قدماں پرقربان کردتا علامہ رسولی محلاتی نقل کردے نيں جنادہ صحابی رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے مخلص شیعہ سن جنگ صفین وچ امام علی ابن ابی طالب ؑ دے نال شریک ہوئے(۲۹)(۲۹)زندگانی امام حسینؑ ، رسول محلاتی، ص۲۵۲۔ تے کوفہ وچ حضرت مسلم بن عقیل دے لئی بیعت لینے والےآں وچ شامل سن حالات خراب ہونے دی وجہ توں کوفہ نوں ترک کیاتے امام حسینؑ توں جاملے۔
تنقیح المقال نے جنادہ دے ترجمہ نوں اس طرح بیان کيتا اے: جنادۃ بن (کعب) بن الحرث السلمانی الازدی الانصاری الخزرجی من شہداء الطف۔۔۔و قد ذکر اہل السیرانہ کان من اصحاب رسول اللہؐ ۔۔۔۔۔۔(۳۰)(۳۰)تنقیح المقال،مامقانی،ج۱،ص۲۳۴(تین مجلد)
صاحب کتاب فرسان نے تریخ ابن عساکر کے حوالے توں نقل کيتا اے :ابن مسعود روایت کردے نيں حضرت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنادۃ بن الحارث نوں اک مکتوب وچ بیان فرمایا کہ ایہ مکتوب محمدرسول اللہؐ دی جانب توں جنادہ تے اس دی قوم ہور ہراس شخص دے لئی اے جوا س دی پیروی کرے گا کہ نماز قائم کرن تے زنوں ۃٰ ادا کرن تے خدتے سول ؐ دی اطاعت کرن جواس حکم پرعمل کرے گا خدتے سولؐ دی حفظ وامان وچ رہے گا۔(۳۱)(۳۱)فرسان الہیجاء، ص٧۶۔ اس فداکارصحابی رسولؐ نے اپنے راہبر دے حکم پرعمل کرکے نہ فقط مال دی زنوں ۃٰ ادا کيتی بلکہ اپنی جان تے اولاد دی زنوں ۃٰ وی دیندے ہوئے دنیاوآخرت دی سعادت حاصل کرلئی حضرت جنادہ دی زوجہ مسعود خزرجیکی بیٹی تے وڈی شجاع وفداکار سواݨی سی جدوں جنادہ شہیدہوچکے تواس مجاہدہ عورت نے اپنے خوردسال بیٹے عمروبن جنادہ نوں (جوگیارہ یانوسال (۳۲)(۳۲)تنقیح المقال، ج۲، ص۳۲٧۔ کی عمرماں سی)نوں حکم دتا کہ جاؤ جہاد کرو ایہ باادب بچہ ماں دی اجازت دے باوجود اپنے مولاوآقا حضرت امام حسینؑ دی خدمت وچ آیا تے وڈے احترام توں عرض کيتی مینوں جہاد دی اجازت عطافرماواں۔حضرت ؑ نے اجازت دینے توں ایہ کہہ کے انکار کيتا کہ شاید تیری ماں راضی نہ ہو (کیونجے تیرا سن چھوٹاہے تے تیری ماں بوڑھی اے ) ایہ جملات سننے سن کہ اس ننھے مجاہد نے عرض کيتی کہانّ امّی قدامرتنی(میری ماں تومینوں اجازت دے چکیاں نيں)میری ماں نے نہ فقط اجازت دتی اے بلکہ مینوں لباس جنگ اس نے خود پہنایا اے تے حکم دتا اے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم پرجان قربان کرداں امام حسینؑ نے جدوں اس دا جذبۂ جہاد دیکھیا تواجازت دتی میدان جنگ وچ آکے صحابی رسولؐ دے اس کمسن فرزند نے اپناتعارف وڈے نرالے انداز وچ کرایاخلاف معمول اپنانام یاوالد تے قبیلہ دا ذکر نئيں کيتا ایہی وجہ اے کہ اس کمسن بچے دے بارے وچ مؤرخین وچ اختلاف اے کہ ایہ کس دا فرزند اے بعض کتاباں وچ ایہ جملہ ملدا اے کہ خرج شباب قتل ابوہ فی المعرکہ(۳۳)(۳۳)حماسہ حسینی ،استاد شہید مطہری ؒ ج۲،ص۳۲٧۔ دشمن نوں للکار کرکہندا اے:
امیری حسینٌ ونعم الامیر سرور فواد البشیرالنذیر
علیٌ وفاطمہ والداہ فھل تعلمون لہ من نظیر
لہ طلعۃ مثل شمس الضحیٰ لہ غُرّہ مثل بدرالمنیر(۳۴)(۳۴)شہدائے کربلا عبدالحسین بینش، ص۲۸۲۔
میرے آقا وسردار تے بہترین سردار حسینؑ نيں بشیرالنذیر(پیغمبراکرمؐ)کے دل دا چین نيں علی ؑ وفاطمہؑ جس دے والدین ہاں کيتا اس دی مثال(دنیا وچ ) کدرے مل سکدی اے ؟چمکدے سورج دی مانند نورافشانی کرنے والا تے چودھواں دے چاند دی مانند (تاریکیوں وچ ) روشنی دینے والا راہنماامام نيں۔
میدان جنگ وچ شہید ہوجانے دے بعد دشمن نے سرجدا کرکے ماں دی طرف پھینکا ماں نے سراٹھا کرکہیا:مرحبا'اے نورعینتے فیر دشمن نوں دے ماراتے عمودخیمہ اٹھا کردشمن دی فوج پرحملہ کرناچاہیا لیکن حضرت امام حسینؑ نے واپس بلالیاتے اس باوفا سواݨی دے حق وچ دعافرمائی۔حضرت جنادہ دا نام بعض منابع وچ جابر(۳۵)(۳۵)تریخ طبری ،ج ۵،ص۲۲۶۔یاجباریاجیاد درج ہويا اے انہاں دے والد دے ناں نوں بھی بعض نے حارث(۳۶)تریخ طبری ،ج ۵،ص۲۲۶۔(۳۶)تے بعض نے حرث(۳٧)انساب الاشراف ،البلاذری ،ج۳،ص۱۹۸۔(۳٧) ذکرکیا جدوں کہ قاموس(۳۸)قاموس الرجال ،ج۲،ص٧۲۴۔(۳۸)ماں جنادہ دے ناں توں موجود اے انہاں دے قبیلہ دا نامسلمانی(۳۹)الکامل فی التریخ ،ابن اثیر ،ج۴،٧۴۔ (۳۹)یاسلمانی ازدی(۴۰)تنقیح المقال، ج۱، ص۲۳۴۔(۴۰)بیان ہويا اے ایہ صحابی رسولؐ عذیت الھجاناتکے مقام پرامام حسینؑ دے حضورشرفیاب ہوئے ايسے دورانحرامام حسینؑ دا راستہ روک کرانھاں گرفتار کرناچاہندا سی جدوں کہ امامؑ دی شدیدمخالفت کيتی وجہ توں اس کم توں باز رہیا امام علیہ السلام انہاں تازہ شامل ہونے والے افراد (جداں جنادہ بن حارث)کے ذریعے کوفہ دے حالات توں مطلع ہوئے اس وقت توں لے کے روزعاشور تک نال رہے صبح عاشور جنادہ بعض ہور افراد دے نال تلوار ہتھ وچ لے کردشمن دے لشکر پرحملہ آور ہوئے دشمن دے نرغہ وچ جانے دی وجہ توں تمام افراد اک مقام پردرجۂ شہادت پرفائز ہوئے۔(۴۱)شہدائے کربلا عبدالحسین بینش، ص۱۱۵۔(۴۱)زیارت رجبیہ وناحیہ وچ انہاں پرسلام ' ' ذکرہويا اے۔
-6جندب بن حجیر الخولانی النوں فی
سودھوجندب بن حجیر کندی خولانی یا جندب بن حجر(۴۲)اقبال الاعمال ،ج۳،ص٧۸۔(۴۲) پیغمبر اکرم ؐ دے عظیم صحابی تے اہل کوفہ وچوں سن ایہ انہاں افراد وچوں نيں جنھاں حضرت عثمان نے کوفہ توں شام بھیجیا سی جنگ صفین وچ وی شرکت کيتی تے امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دی طرف توں قبیلہ کندہ تے ازد دے لشکر کے سپہ سالار مقرر ہوئے تے واقعہ کربلا وچ امام حسینؑ دے ہمرکاب جنگ کردے ہوئے شہیدہوئے۔(۴۳)شہدائے کربلا عبدالحسین بینش، ص۱۳۶۔(۴۳)
صاحب وسیلۃ الدارین لکھدے نيں:قال ابن عساکر فی تاریخہ ھوجندب بن حجیر بن جندب بن زھیر بن الحارث بن کثیر بن جثم بن حجیر الکندی الخولانی النوں فی یقال لہ صحبۃ مع رسول اللہ وھو من اھل الکوفہ وشھد مع النبیؐ۔۔۔۔۔۔وقال علماء السیر ومنھم الطبری:انہ قاتل جندب بن حجیربین یدیہ الحسینؑ حتی قتل فی اول القتال۔۔۔۔۔۔(۴۴)وسیلۃ الدارین ،ص ۱۱۴۔(۴۴)
مندرجہ بالا ترجمہ دے مطابق ایہ صحابی رسولؐ تے شہدائے کربلا وچوں سن ۔
جندب بن حجیر دے صحابی رسولؐ ہونے وچ اتفاق اے لیکن مقام شہادت وچ اختلاف اے ابن عساکر انھاں جنگ صفین دے شہداء وچ ذکرکردے نيں۔(۴۵)اسلام دی تریخ ،ابن عساکر ،ج۱۱،ص۳۰۳۔(۴۵)لیکن بعض ہور معتبر منابع انھاں شہدائے کربلا وچ شمار کردے نيں تنقیح المقال وچ انہاں دا ترجمہ اس طرح اے:۔۔۔شھد الطف۔۔۔وعدہ الشیخ من رجالہ من اصحاب الحسینؑ واقول ھوجندب بن حجیرالکندی الخولانی النوں فی وذکراھل السیر انّ لہ صحبۃ و۔۔۔(۴۶)تنقیح المقال، ج۱، ص۲۳۶۔(۴۶)
ہور رجال طوسی اقبالتے اعیان الشیعہماں وی شہدائے کربلا دی لسٹ وچ ذکر کیاگیا اے۔(۴٧)رجال ،شیخ طوسی ؒ ،ص٧۲،اقبال ،ج۳،ص۳۴۶۔(۴٧)
جندب کوفہ دے نامدارتے معروف شیعہ افراد نال تعلق رکھدے سن کوفہ دے حالات خراب ہونے دی وجہ توں اوتھے توں نکل پئے عراق وچ حردا لشکر پہنچنے توں پہلے حضرت امام حسینؑ توں مقام حاجرماں ملاقات کيتی تے امام ؑ دے ہمراہ وارد کربلا ہوئے جدوں روز عاشور(عمرسعد دی طرف توں)جنگ شروع ہوئی ایہ دشمن دا مقابلہ کردے ہوئے پہلے حملہ وچ مقام شہادت پرفائز ہوئے۔(۴۸)شہدائے کربلا عبدالحسین بینش، ص۱۳۶۔(۴۸)
-7حبیب بن مظاہر الاسدی
سودھوحبیب بن مظاہر اسدی خاندان بنی اسد دے معروف فرد حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابی تے امام علی ، امام حسن وامام حسین علیھم السلام دے وفادار ساتھی سن ۔ (۴۹)رجال ،شیخ طوسی ؒ ،ص۳۸،۶۸۔(۴۹)عسقلانی انہاں دا ترجمہ بیان کردے ہوئے رقمطراز نيں کہ حبیب بن مظاہر بن رئاب بن الاشتر۔۔۔الاسدی کان صحابیاً لہ ادراک وعمرحتی قتل مع الحسینؑ یوم الطف مع ابن عمہ ربیۃ بن خوط بن رئاب مکنی اباثور(۵۰)الاصابہ ،حرف حا(حبیب بن مظاہر )(۵۰)
معتبر منابع وچ انہاں دے حالات زندگی تے کربلا وچ جہاد دا ذکر مفصل ملدا اے حبیب بن مظاہر امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے شاگردخاص تے وفادار صحابی سن اپنے مولاعلیؑ دے نال کئی جنگاں وچ شرکت کيتی بوہت سارے علوم پردسترس سی زہدوتقویٰ دے مالک سن انہاں دا شمار پارسان شب تے شیران روز وچ ہُندا اے ہرشب ختم قرآن کردے سن ۔(۵۱)سفینۃ البحار،ج۲، ص۲۶۔(۵۱)
صاحب رجا ل کشی (اختیار معرفۃ الرجال) ،فضیل بن زبیر دے حوالہ توں حضرت حبیب بن مظاہر تے میثم تمار دے وچکار ہونے والے مکالمے نوں نقل کردے نيں جس وچ ایہ دونے حضرات اپنی شہادت توں متعلق پیش آنے والے حالات توں اک دوسرے نوں آگاہ کردے نيں جس توں پتہ چلدا اے کہ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے ایہ تربیت شدہ شاگردعلم باطنتے علم بلايا ومنایا(آئندہ آنے والی مشکلات ومصائب)پرکس قدر تسلط رکھدے سن تفصیلی مکالمہ ملاحظہ ہوئے۔ رجال کشی ص٧۸
حضرت حبیب بن مظاہر دا شمار راویان حدیث وچ وی ہُندا اے روایت وچ اے کہ حبیب اک مرتبہ امام حسینؑ توں سوال کردے نيں کہ آپ حضرات پہلے از خلقت آدمؑ کس صورت وچ سن ؟حضرت امام حسینؑ نے فرمایا:ہم نورکی مانند سن تے عرش الٰہی دے گردطواف کررہے سن تے فرشتےآں نوں تسبیح وتمحید وتھلیل سکھاندے سن ۔(۵۲)۔بحارالانوار،مجلسی،ج۴۰، ص۳۱۱۔(تسبیح یعنی سبحان اللہ'تمحید یعنی الحمداللہ، تے تہلیل یعنی لاالہ الا اللہ کہنا)(۵۲)
حضرت حبیب انہاں افراد وچ شامل سن جنھاں نے سب توں پہلے امام حسینؑ نوں کوفہ آنے دی دعوت دتی(۵۳)تریخ الطبری،ج۵،ص۳۵۲۔(۵۳)پھرجب حضرت مسلم بن عقیل کوفہ پہنچے توسب توں پہلاشخص جس نے حضرت مسلم دی حمایت تے وفاداری دا اعلان کيتا عابس بن ابی شبیب شاکری سن اس دے بعد حبیب بن مظاہر کھڑے ہوئے تے عابس شاکری دی گل دی تائید کردے ہوئے ایويں گویا ہوئے:خدا تسيں پررحم کرے کہ تونے بہترین انداز وچ مختصر لفظاں دے نال اپنے دل دا حال بیان کردتا خدا دی قسم وچ وی ايسے نظریہ پرپختہ یقین رکھدا ہاں جداں عابس نے بیان کيتا اے۔(۵۴)تریخ الطبری، ج۵، ص۳۵۵۔(۵۴)
اس طرح حبیب حضرت مسلم دے بہترین حامی سن تے مسلم بن عوسجہ دے نال مل کرحضرت مسلم بن عقیل دے لئی لوکاں توں بیعت لیندے سن (۵۵)ابصارالعین، سماوی، ص٧۸۔ (۵۵)لیکن جناب مسلم بن عقیل دی شہادت دے بعداہل کوفہ دی بے وفائی دی وجہ توں انہاں دے قبیلہ والےآں نے مجبوراً انہاں دونے(حبیب تے مسلم بن عوسجہ)نوں مخفی کردتا لیکن جونہی حبیب بن مظاہر نوں امام حسین علیہ السلام دے کربلا پہنچنے دی خبر ملی تورات دے وقت توں فائدہ اٹھا کرحضرت ؑ توں جاملے حالت ایہ سی کہ دن نوں مخفی ہوجاندے تے رات نوں سفر کردے ایتھے تک کہ اپنی دلی آرزو نوں پالیا۔((۵۶)اعیان الشیعہ، ج۲، ص۵۵۴۔۵۶)
بھانويں بعض منابع نے ذکر کيتا اے کہ حضرت امام حسینؑ نوں جب جناب مسلم بن عقیل دی شہادت دی خبر ملی توآپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حبیب بن مظاہر نوں خط لکھ کے بلايا (۵٧)اسرار الشہادہ، ص۳۹۶۔(۵٧)لیکن ایہ مطلب معتبر ذرائع دی روسے ثابت نئيں۔(۵۸) شہدائے کربلا،ص۱۳۴۔(۵۸)
کربلا پہنچنے دے بعد جدوں عمرسعد دے لشکر وچ وادھا ہُندا دیکھیا توامام ؑ توں اجازت لے کے اپنے قبیلہ بنی اسد دے پاس گئے تے مفصل خطاب دے بعد انھاں امام حسینؑ دی مدد ونصرت دے لئی درخواست کيتی جس دا خلاصہ ملاحظہ فرمائیے:۔۔۔ماں تواڈے لئے بہترین تحفہ لیایا ہاں اوہ ایہ کہ درخواست کردا ہاں فرزند رسولؐ دی مدد دے لئی تیار ہوجاؤ۔۔۔نواسۂ رسولؐ اج عمرسعد دے بائیس ہزار لشکر کے محاصرہ وچ اے آپ لوک میرے اسيں قبیلہ نيں میری گل پرتوجہ کرن تاکہ دنیا وآخرت دی سعادت توانوں نصیب ہوسکے خدا دی قسم تسيں وچوں جوبھی فرزند رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قدماں وچ جان قربان کرے گا مقام اعلیٰ علیین پرحضرت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال محشور ہوئے گا۔(۵۹)الفتوح، ج۵، ص۱۵۹۔(۵۹)حضرت حبیب دی تقریر اِنّی موثر سی کہ بوہت سارے لوکاں نے اس آواز پرلبیک کہیا تے حضرت امام حسین علیہ السلام دا نال دینے دے لئی آمادہ وتیارہوگئے لیکن ارزق بن حرب صیدادی ملعون نے چارہزار سپاہیاں دے نال انہاں افراد پرحملہ کرکے انھاں منتشر کردتا حبیب نے ایہ اطلاع حضرت امامؑ نوں پہنچائی جدوں حضرت امام حسینؑ اپنے خدا توں رازونیاز کرنے دے لئی عصرتاسوعا(نہم محرم)نوں دشمن توں مہلت طلب کيتی تواس دوران حبیب نے لشکر عمرسعد نوں موعظہ ونصیحت کردے ہوئے کہیا:خدا دی قسم!کِنّی بری قوم ہوئے گی کہ جدوں فردائے قیامت اپنے پیغمبرؐ دے حضور حاضر ہون گے توایداں دے حال وچ کہ ايسے رسولؐ دے نواسہ تے انہاں دے یاروانصار دے خون توں اس دے ہتھ آلودہ ہون گے۔
شہادت دی موت نال محبت دا یہ عالم اے کہ جدوں شب عاشور اپنے نال یزید بن حصین سے مزاح کردے نيں تویزید بن حصین نے کہیا کہ ایہ کیواں دا وقت اے مزاح دا جدوں کہ اسيں دشمن دے محاصرے وچ نيں تے ہم موت دے منہ وچ جانے والے نيں توحبیب نے کہیا اے دوست اس توں بہتر نوں نسا خوشی دا وقت ہوئے گا جدوں کہ اسيں بہت جلد اپنے دشمن دے ہتھوں شہید ہوکربہشت وچ پہنچنے والے نيں۔(۶۰)اخیارالرجال، الکشی، ص٧۹۔(۶۰)
اک روایت دے مطابق شب عاشور جدوں ہلال بن نافع نے حبیب بن مظاہر نوں دسیا کہ حضرت زینب سلام اللہ علیھا پریشان نيں کہ میرے بھائی حسینؑ دے صحابی کدرے بے وفائی نہ کرجاواں توآپ تمام اصحاب نوں جمع کرکے درخیمہ پرلائے تے حضرت زینب ؑ دی خدمت وچ صمیم دل توں اظہار وفاداری کیاتے اپنی جاناں دا نذرانہ پیش کرنے دا دوبارہ عہد کیاتاکہ حضرت زینبؑ دی ایہ پریشانی ختم ہوسکے۔(۶۱)الدّمعۃ الساکبہ، ج۴، ص۲٧۴۔(۶۱)
صبح روز عاشور حضرت امام حسینؑ نے اپنے لشکر نوں منظم کيتا سجے طرف موجود لشکر دی کمانڈ زہیربن قین تے کھبے طرف حبیب بن مظاہر جدوں کہ قلب لشکر دی سربراہی حضرت ابوالفضل العباس ؑ دے سپرد دی ايسے اثنا وچ دشمن دے سپاہی وارد میدان ہوکرمبارزہ طلب کردے نيں توحبیب مقابلہ دے لئی آمادہ ہوئے لیکن حضرت امام ؑ نے روک لیا اس طرح ظہرعاشور جدوں امام ؑ نے لشکر عمرسعد توں نماز ادا کرنے دی خاطر جنگ بندی دے لئی کہیا تواک ملعون نے گستاخی کردے ہوئے کيتا کہ تواڈی نماز قبول نئيں ہوئے گی(نعوذباللہ)اس وقت حضرت حبیب توں برداشت نہ ہويا تے فوراً ایہ کہندے ہوئے اگے ودھے اے حمار(گدھے)!تیرے خیال باطل وچ آل پیغمبرؐ دی نماز قبول نئيں؟! تے تواڈی نماز قبول اے ؟!!اس طرح دونے دا مقابلہ ہويا حبیب نے اس ملعون نوں زمین پرگرادتا پھرباقاعدہ رجز پڑھدے ہوئے وارد میدان ہوئے شدید جنگ کيتی دشمن دے کئی افراد نوں واصل جہنم کيتا لیکن اک تیمی شخص نے تلوار دا وار کیاجس دی تاب نہ لاکرآپ شہید ہوگئے اس نے آپ دے سرنوں جداکرلیااسی سرنوں بعد وچ گھوڑے دی گردن وچ بنھ کرکوفہ وچ پھرایا گیا گویا کوفہ دا نامور مجاہد اہل کوفہ توں ایہ کہہ رہاتھا دیکھو ایہ سرآل رسولؐ دی خاطر کٹ سکدا اے لیکن دشمن دے سامنے جھک نئيں سکدا (۶۲)شہدائے کربلا ، ص۱۳۵۔(۶۲)السلام علیک یاحبیب بن مظاھرالاسدی۔
-8زاھر بن عمروالاسلمی
سودھوزاہر بن عمرو کندی شجاع تے بہادر شخص سن صحابی رسولؐ تے اصحاب شجرہ وچوں سن تے محبین اہل بیت علیھم السلام وچ انہاں دا شمار ہُندا اے حضرت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ہمراہ غزوہ حدیبیہ تے جنگ خیبر وچ شریک ہوئے۔
ذبیح اللہ محلاتی وسیلۃ الدارین دی عبار نقل کردے نيں:قال العسقلانی فی الاصابہ ھوزاھر بن عمرو بن الاسود بن حجاج بن قیس الاسدی الکندی من اصحاب الشجرۃ وسکن الکوفہ وروی عن النبیؐ وشھدالحدیبیہ وخیبر۔۔۔۔۔۔ (۶۳)فرسان الہیجاء ص۱۳۸ از وسیلۃ الدارین ،ص۱۳٧۔(۶۳)
۔۔۔۔۔۔زاھر درحقیقت زاھر بن عمرو۔۔۔الکندی نيں جواصحاب شجرہ وچوں سن کوفہ وچ مقیم سن تے حضرت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں روایت وی نقل کيتی اے حدیبیہ تے خیبر وچ شریک سن ۔
ان دے بیٹے مجزأۃنے اپنے باپ دے واسطہ توں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں روایت بیان کيتی اے فوق الذکر مطلب مختصر فرق دے نال ہور منابع وچ وی موجو د اے (۶۴)اسد الغابہ، ابن اثیرعلی بن محمد، ج۲، ص۱۹۲، الاصابہ،ج۱، ص۵۴۲۔(۶۴) لیکن بعض محققاں دے خیال وچ زاھر تے زاھر اسلمی دووکھ وکھ افراد نيں۔(۶۵)قاموس الرجال، شوشتری، ج۲، ص۴۰۲،۴۰۶(۶۵)
البتہ تنقیح دی عبارت وچ انھاں اصحاب شجرہ تے شہدائے کربلا وچ شمار کیاگیا اے زاھر اسلمی والدمجزأۃ من اصحاب الشجرہ ہور فرماندے نيں:زاھر صاحب عمرو بن الحمق شھید الطف فوق الوثاقہ وعدہ الشیخ فی رجالہ من اصحاب ابی عبداللہ واقول ھوزاھر بن عمروالاسلمی الکندی من اصحاب الشجرہ روی عن النبیؐ وشھد الحدیبیہ وخیبر وکان من اصحاب عمربن الحمق الخزاعی کمانص علی ذالک اھل السیرو۔۔۔ (۶۶)تنقیح المقال، ج۱، ص۴۳۸۔(۶۶)
مذنوں رہ بالا عبارت توں ظاہرہُندا اے کہ زاھرنام دے دولوک نيں لیکن مرحوم مامقانی دی نظرماں زاھر بن عمرواسلمی کاشمار اصحاب شجرہ تے شہدائے کربلا وچ ہونا ثابت اے ہور بیان کردے نيں کہ ایہ محب اہل بیتؑ سن بہت بڑاتجربہ کارپہلوان تے بہادرشخص سی امام علی علیہ السلام دی شہادت دے بعد عمربن حمقکے نال مل کے معاویہ دی ظالمانہ حنوں مت تے ابن زیاد دے خلاف برسرپیکار رہیا جدوں معاویہ نے انہاں دی گرفتاری تے قتل کاحکم صادر کیاتویہ دونے شہرسے فرار کرگئے پہاڑاں تے جنگلاں وچ زندگی بسرکرنے لگے ایتھے تک کہ عمروبن حمقحنوں متی کارندےآں دے ہتھوں گرفتار ہونے دے بعدشہید کردیاگیا لیکن زاھر زند ہ رہیا آخرکار ۶۰ ھ وچ حج دے موقعہ پرامام حسینؑ دی خدمت وچ شرفیاب ہويا تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال مل کرکربلا دی جنگ وچ شرکت کيتی عاشورا دے دن پہلے حملے وچ جام شہادت نوش کيتا۔ (۶٧)شہدائے کربلا، ص۱۶۴، ازتنقیح ، ج۱، ص۴۳٧ تریخ مدینہ دمشق، ج۲۵، ص۵۰۲۔(۶٧)
زیارت ناحیہ تے رجبیہ وچ سلام انہاں لفظاں وچ ذکرہويا السلام علی زاھر مولیٰ عمروبن حمق(۶۸)اقبال، ص٧۹۔(۶۸)
-9زیاد بن عریب ابوعمرو
سودھوقدیم محققاں نے زیاد بن عریب صائدی توں متعلق نوں ئی مطلب بیان نئيں کيتا لیکن بعض معاصر نے انہاں کاترجمہ اس طرح درج کيتا اے:زیاد بن عریب بن حنظلہ بن دارم بن عبداللہ بن کعب الصائدبن ھمدان(۶۹) جمہرۃ انساب العرب، ص۳۹۵۔(۶۹)ابوعمروزیاد بن عریب نے حضرت پیغمبرؐ دے محضر مبارک نوں درک کیہ انہاں دے والدبزرگوار وی صحابی رسول سن ابوعمروشجاع، عابد وزاھدتے شب زندہ دار شخص سن زیادہ نمازگزار سن زہدوتقویٰ دی وجہ توں عزت دینی نے آرام توں نہ بیٹھنے دیالہذا واقعہ کربلا وچ اپنا کردار اداکرنے دی غرض توں حضرت امام حسینؑ دی خدمت وچ پہنچے تے دشمن دے خلاف جہادومبارزہ کرنے دے بعد درج ۂ شہادت پرفائز ہوئے۔(٧۰)ابصارالعین، سماوی، ص۱۳۴، عنصرشجاعت، ج۲، ص۹۴۔ (70)
-10سعد بن الحارث مولی امیرالمؤمنینؑ
سودھوسعدبن حرث خزاعی دے ناں توں معروف نيں قدیم منابع وچ انہاں کانام شہدائے کربلا دی لسٹ وچ ذکرنئيں لیکن بعض متاخرین نے شہیدکربلا دے عنوان توں انہاں دے حالات زندگی قلمبندکیتے نيں سعد بن حرث خزاعی نے محضر پیغمبراکرمؐ نوں درک کیااس لحاظ توں صحابی رسولؐ نيں پھرامیرالمؤمنینؑ دے ہمراہ رہے حضرت نے انھاں کچھ عرصہ دے لئی سپاہ کوفہ دی ریاست سونپی سی ہور کچھ مدت دے لئی انھاں آذربائیجان کاگورنر وی منصوب کيتا صاحب فرسان نے حدایق الوردیہ ، ابصارالعین، تنقیح المقال تے الاصابہ ورگی معتبر کتاباں توں انہاں دے حالات نقل کیتے نيں۔(٧۱) فرسان الہیجاء ،ص۱۵۴۔(٧۱) ہور الاصابہ توں سعد کاترجمہ ایويں نقل کيتا اے لیکن الاصابہ وچ مراجع کرنے توں ایہ مطلب نئيں ملا۔
سعید بن حارث بدل سعد بن الحارث بن شاربہ بن مرۃ بن عمران بن ریاح بن سالم بن غاضر بن حبشہ بن کنجب الخزاعی مولیٰ علی بن ابی طالبؑ لہ ادارک وکان علی شرطۃٍ علی ؑ فی الکوفہ وولاۃ آذربایجان ۔۔۔۔۔۔(٧۲)فرسان الہیجاء ،ص۱۵۴۔(٧۲)
وسیلۃ الدارین نے وی ص۱۲۸ اُتے صحابی تے شہیدکربلا دے عنوان توں ذکرکیا اے تنقیح المقال دی عبارت وچ وی اس طرح موجود اے:
سعد بن الحارث الخزاعی مولیٰ امیرالمؤمنین صحابی امامی شہید الطف ثقہ ہور لکھدے نيں کہ سعد بن الحارث لہ ادراک الصحبۃ النبیؐ وکان علی شرطۃ امیرالمؤمنین فی الکوفہ وولاۃ آذربائیجان(٧۳) تنقیح المقال، ج۲، ص۱۲۔(٧۳)
ہور تفصیلات انہاں کتاباں وچ موجو د نئيں البتہ اِنّا ضرور ملدا اے کہ سعد امیرالمؤمنین ؑ دی شہادت دے بعد حضرت امام حسن وامام حسین ؑ کاہرمیدان وچ یارومددگار رہیا جدوں حضرت امام حسینؑ نے قیام کیاتو ابتداء وچ اپنے مولا دی خدمت وچ مکہ وچ جاملے پھرمکہ توں کربلا آئے تے روزعاشور جنگ کردے ہوئے جان قربان کردتی۔(٧۴) شہدائے کربلا ،ص ۱۸۰۔(٧۴)
اس گل کاذکرضروری اے کہ مرحوم محقق شوشتری نے اپنی کتاب وچ انہاں دے صحابی ہونے پرتنقید دی اے اس دلیل دی بنا پرکہ اگرصحابی ہُندے توقدیم منابع نے کیوں ذکر نئيں کیا(٧۵) قاموس الرجال، شوشتری، ج۵، ص۲٧،۲۸۔(٧۵)لیکن مذنوں رہ بالا بعض معتبر منابع وچ انہاں کاذکر صحابی رسولؐ ہونے دے عنوان توں آجانا ساڈے مطلب دے اثبات دے لئی کافی اے۔
-11شبیب بن عبداللہ مولیٰ الحرث
سودھوشبیب بن عبداللہ بن شکل بن حی بن جدیہ حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابی تے کوفہ دی معروف ومشہور شخصیت تے وڈے بافضیلت انسان سن (٧۶) وسیلۃ الدارین، ص۱۵۵ نقل از الاصابہ، ج۳، ص۳۰۵۔(٧۶)جہاں وی ظلم وستم دیکھیا اس دے خاتمہ دے لئی اٹھیا کھڑے ہوئے ایہی وجہ اے کہ جنگ جمل وصفین ونہروان وچ وی شرکت کيتی تے امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے وفادار یارومددگار رہے (٧٧) فرسان الہیجاء، ص۱۶٧۔(٧٧)
مختلف معتبرمنابع وچ انہاں کاذکر موجود اے جداں رجال طوسی، استرآبادی، تنقیح، مقتل ابی مخنف، تریخ طبری وغیرہ۔تنقیح وچ انہاں کاترجمہ اس طرح درج اے:
شبیب بن عبداللہ مولی الحرث صحابی شہیدالطف ،فوق الوثاقہ شبیب سیف بن حارث تے مالک بن عبداللہ دے ہمراہ کربلا پہنچے تے اپنے مولااما م حسینؑ دی اطاعت وچ جنگ کردے ہوئے جام شہادت نوش کيتا۔ کتاب روضۃ الشھداء ص۲۹۵ وچ انہاں پرسلام نقل ہويا اے :السلام علی شبیب بن عبداللہ مولیٰ بن سریع ۔
-12شوذب بن عبداللہ الہمدانی الشاکری
سودھوجناب شوذب صحابی رسول تے امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے باوفا ساتھی سن مرحوم زنجانی نے علامہ مامقانی توں انہاں کاترجمہ نقل کيتا اے :ذکرالعلامہ مامقانی فی رجالہ شوذب بن عبداللہ الھمدانی الشاکری انہاں بعض من لایحصل لہ ترجمہ تخیل انّہ شوذب مولی عابس والحال انہاں مقامہ اجل من عابس من حیث العلم والتقویٰ وکان شوذب صحابیاً واشترک مع امیرالمؤمنینؑ ۔۔۔(٧۸) وسیلۃ الدارین، ص۱۵۴۔(٧۸)
شوذب علم وتقویٰ دے اعتبار توں بلندپایہ شخصیت سن کوفہ دی معروف علمی شخصیت ہونے دی وجہ توں اہل کوفہ دے لئی حضرت امیرالمومنین ؑ دی احادیث نقل کردے سن امام علی علیہ السلام دے نال تِناں جنگاں وچ شریک رہے۔
جب حضرت مسلم بن عقیل کوفہ وچ پہنچے توان دی بیعت کرنے دے بعد حضرت امام حسینؑ تک اہل کوفہ دے ہور خطوط پہنچانے وچ عابس شاکری دے ہمراہ رہے۔نہایت مخلص تے عابد وزاھد انسان سن بڑھاپے دے عالم وچ وی ظلم دے خلاف عملی کردار ادا کيتا کوفہ وچ حضرت مسلم دی شہادت دے بعد عابس شاکری دے ہمراہ حضرت امام حسینؑ دی خدمت وچ کربلا پہنچدے نيں جدوں حنظلہ بن سعد شبامی شہید ہوگئے توعابس نے شوذب توں پُچھیا کہ کیاخیال اے ؟کہندے نيں تیرے ہمراہ فرزند رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی نصرت دے لئی جنگ کرنا چاہندا ہاں تاکہ شہادت کامقام حاصل کرسکےآں عابس نے کہیا جے ایہ ارادہ اے توامام ؑ دے پاس جاکے اجازت طلب کروحضرت امام ؑ دی خدمت وچ حاضر ہوکراجازت جہاد حاصل کيتی تے واردجنگ ہوئے چند دشمناں نوں واصل جہنم کيتا آخر وچ شہید ہوگئے(٧۹) شہدائے کربلا، ص۱۹۸۔(٧۹) انہاں لفظاں وچ زیارت رجبیہ تے زیارت ناحیہ وچ انہاں پرسلام بھیجیا گیاہے السلام علی شوذب مولی شاکر(۸۰)اقبال، ص۳۴۶۔(۸۰)
قابل توجہ امریہ اے کہ بعض خیال کردے نيں کہ شوذب ،عابس شاکر کے غلام سن جدوں کہ اہل علم حضرات توں پوشیدہ نئيں کہ لفظ مولی صرف غلام دے معنی وچ استعمال نئيں ہُندا بلکہ اسيں پیمان دے معنی وی استعمال کيتا جاندا اے ایہی وجہ اے کہ بعض محققاں نے لکھیا اے کہ چونکہ شوذب مقام علمی ومعنوی دے اعتبار توں عابس پربرتری رکھدے سن لہذا انھاں غلام عابس نئيں کہہ سکدے بلکہ عابس تے اس دے قبیلہ دے اسيں پیمان وہم عہد تھ(۸۱) عنصرشجاعت، ج۱، ص۱۳۰۔(۸۱)ایہی دلیل علامہ مامقانی توں نقل شدہ ترجمہ وچ بیان کيتی گئی اے۔
-13عبدالرحمٰن الارحبی
سودھوعبد الرحمن ارحبی حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بزرگ صحابی سن تمام معتبرمنابع وچ انہاں کاذکرموجود اے جداں رجال شیخ طوسی، رجال استرآبادی، مامقانی ،ہور الاستیعاب، الاصابہ تے وسیلۃ الدارین نے وی نقل کیاہے تریخ طبری تے الفتوح وچ انہاں دے بعض واقعات وی بیان ہوئے نيں۔
الاستیعاب دی عبارت اس طرح اے:۔۔۔ہوعبدالرحمن بن عبداللہ بن الکدن الارحبی۔۔۔۔۔۔انہ کان من اصحاب النبیؐ لہ ہجرۃ۔۔۔
معاویہ بن ابی سفیان دی وفات دی خبر جدوں کوفہ پہنچی توکچھ لوک سلمان بن صرد خزاعی دے گھرجمع ہوئے تاکہ اجتماعی طور پرحضرت امام حسین ؑ نوں خط لکھ کردعوت داں تے خلافت نوں ان دے سپرد کرن ہور کوفہ دے گورنر نعمان بن بشیر نوں کوفہ توں باہرکڈ داں انہاں خطوط نوں قیس مسہرصیداوی ، عبدالرحمٰن ارحبی تے عمارۃ بن عبداللہ السلولی لے کرحضرت امام حسینؑ دی خدمت وچ ہوئے اس طرح ایہ گروہ دوم سی جوحضرت ؑ نوں دعوت دینے دے لئی آیا کیونجے پہلا گروہ عبداللہ بن سمیع دی قیادت وچ حضرت دی خدمت وچ حاضرہويا سی۔
عبدالرحمٰن ارحبی شجاع تجربہ کار فاصل تے فصیح وبلیغ صحابی سن (۸۲) یاران پائیدار، ص۹٧۔(۸۲)۵۰ یا ۵۳(۸۳) تریخ الطبری، ج۵، ص۳۵۲۔(۸۳)ددعوت نامے لے کر۱۲ رمضان المبارک ۶۰ ھ نوں مکہ دی طرف روانہ ہوئے بعض مورخین نے لکھیا اے کہ عبدالرحمٰن ارحبی ۱۵۰ افراد پرمشتمل اک وفد دے ہمراہ حضرت امام حسینؑ دی خدمت اقدس وچ پہنچے۔(۸۴) الفتوح، ج۵، ص۴۸۔(۸۴)
مکہ وچ حضرت امام ؑ نوں اپنی وفاداری کایقین دلایا فیر حضرت دے نمائندہ خاص جناب امیرمسلم دے لئی کوفہ وچ انقلابی سرگرمیاں وچ مشغول رہے کوفہ وچ حالات خراب ہونے دے بعد کربلا وچ دشمنان دین دے خلاف جنگ وچ شرکت کيتی جدوں عمربن سعد نے امام حسینؑ دے قتل کاپختہ ارادہ کرلیا تواس صحابی رسولؐ نے اپنی جان دی بازی لگاکربھی اپنے مولا وآقا دی حمایت کااعلان کيتا اپنی شجاعت دے کارنامے دکھا نے دے علاوہ فصاحت وبلاغت دے ذریعے وی حسین ابن علیؑ دی حقانیت تے بنوامیہ دے بطلان نوں اپنے اشعارماں واضح کيتا تریخ وچ اس وفادار صحابی دے جورجز بیان ہوئے نيں اس زمانہ دی بہترین عکاسی کردے نيں کیونجے بنوامیہ نے اسلام دے ناں پراسلام دی نابودی کاتہیہ کررکھیا تھااس لئی اوہ اصحاب کرام جواب پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے قول وفعل دے ذریعے حقیقی اسلام دے راہبر دی شناخت کرچکے سن اج دشمنان دین نوں اسلام دے حقیقی راہبر دی اطاعت وفرمانبرداری دی طرف دعوت دینا اپنا اولین فریضہ سمجھدے نيں عبدالرحمٰن دے رجز کااک مصرعہ ایويں اے:
انی لمن ینکرنی ابن الکدن انی علی دین حسین وحسن(۸۵) انساب الاشراف،ج ۳، ص۱۹۶۔(۸۵)
اس طرح امام حسینؑ نوں دین حق کاعلمبردار سمجھدے ہوئے انہاں دے قدماں وچ اپنی جان کانذرانہ پیش کردے نيں اس شہید باوفا پرزیارت ناحیہ وچ انہاں لفظاں وچ سلام پیش کیاگیا اے :السلام علی عبدالرحمٰن بن عبداللہ بن کدرالارحبی(۸۶) الاقبال، ج۳، ص٧۹۔(۸۶)
-14عبدالرحمٰن بن عبدربہ الخزرجی
سودھومختلف منابع نے عبد الرحمان بن عبد رب انصاری دے لئی صحابی رسولؐ ہونے دی گواہی دتی اے انھاں بعض نے انصاری وی لکھیا اے اصل وچ مدینہ وچ مقیم سن جدوں پیغمبراسلامؐ نے مدینہ وچ ہجرت فرمائی تواوس وخزرج قبیلے نے اسلام قبول کیااس وقت توں انہاں سب نوں انصاری کہاجاندا سی صاحب قاموس الرجال نقل کردے نيں کہ عبدالرحمٰن بن عبدربہ الانصاری الخزرجی کان صحابیاً لہ ترجمۃ ورویۃ وکان من مخلص اصحاب امیرالمؤمنین علیہ السلام(صحابی رسولؐ سن جنہاں توں روایت وی نقل ہوئی اے تے حضرت امیرعلیہ السلام دے مخلص اصحاب وچوں سن )
جس روایت کاتذکرہ کیاگیا اے ایہ درحقیقت غدیرخم دے مقام پرپیغمبراسلامؐ دی جانب توں ولایت علیؑ کاواضح اعلان کرنا اے پھرجب وفات پیغمبر ؐ دے بعد اکثر افراد جنہاں وچ بعض نے دنیاوی مقاصد تے بعض نے خوف دی وجہ توں علی علیہ السلام خلیفۂ بلافصل تسلیم نہ کيتا تواک مرتبہ رحبہ دے مقام امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نے لوکاں نوں قسم دے کے پُچھیا کہ جس نے پیغمبرؐ توں میرے بارے وچ نوں ئی حدیث فضیلت سنی ہوتوبلند ہوکربیان کرے ايسے اثنا وچ عبدالرحمٰن خاموش نہ بیٹھ سکے تے اٹھیا کرکہیا کہ ميں نے غدیر خم دے مقام پررسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں یہ کہندے ہوئے سنیا سی کہ فرمایا:من کنت مولاہ فھذا علی مولاہ(جس جس کاماں مولا وسردار ہاں اس کایہ علیؑ مولاوسردار اے )
مناسب ہوئے گا کہ الاصابہ فی تمیز الصحابہ دی عبارت نقل کيتی جائے العسقلانی ایويں رقمطراز نيں:
عبدالرحمٰن بن عبدرب الانصاری ذکرہ ابن عقدہ فی کتاب المولاۃفی من روی حدیث:من کنت مولاہ فعلیٌّّ مولاہ وساق من طریق الاصبغ بن نباتہ قال لما نشدعلیٌّ الناس فی الرحبہ من سمع النبی ؐ یقول یوم غدیر خم ماقال الاقام ، ولایقوم الامن سمع ، فقام بضعۃ عشررجلاً منھم :ابوایوب، ابوزینب وعبدالرحمٰن بن عبدرب فقالوا نشھد انا سمعنا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم یقول ان اللہ ولی وانا ولی المومنین ؛فمن کنت مولاہ فعلی مولاہ(۸٧) الاصابہ، ج۲، ص۳۲۸۔(۸٧)
اس عظیم محقق دی عبارت دے مطابق دس توں زیادہ افراد کھڑے ہوئے تے گواہی دتی کہ اساں سنیا سی کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:بے شک اللہ ولی اے وچ وی مومنین کاولی ہاں پس جس کاماں مولا ہاں اس کاعلیٰ ؑ مولا اے۔
ابصارالعین نے وی بیان کيتا اے کہکان ھذا صحابیاً وعلمہ امیرالمؤمنین القرآن ورباہ وھواحدرواۃ حدیث من کنت مولاہ۔۔۔حین طلب علیہ السلام۔۔۔۔۔۔
یعنی ایہ صحابی پیغمبرؐ سن امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نے انہاں دی تربیت دی تے انھاں قرآن مجید دی تعلیم دتی تے من کنت مولاہ دی حدیث نوں اس صحابی نے اس وقت بیان کيتا جدوں امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نے گواہی طلب کيتی تھی(۸۸) ابصارالعین فی انصارالحسینؑ ، ص۹۲۔(۸۸)
پیغمبرؐ دی وفات دے بعدکوفہ وچ سنوں نت اختیار کرلئی تے کوفہ دی معروف شخصیت سن ایہی وجہ اے کہ کوفہ وچ امام حسینؑ دے لئی لوکاں توں بیعت طلب کردے سن لیکن جدوں کوفہ وچ امام حسینؑ دے لئی راہ ہموار کرنے وچ ناکام ہوئے تاں کربلا وچ امام ؑ توں ملحق ہوکردشمن کیخلاف جنگ لڑدے ہوئے پہلے حملہ وچ یابعداز ظہر (۸۹) ذخیرۃ الدارین، ص۲٧۰۔(۸۹) شہید ہوگئے۔
-15عبداللہ بن حارث بن عبدالمطلب
سودھوکتاب شہدائے کربلا نے تھلے لکھے عبارت الاصابہ توں نقل کيتی اے:ابو الہیاج عبداللہ بن ابی سفیان بن حارث بن عبدالمطلب بن ھاشم الھاشمی(۹۰) شہدائے کربلا، ص۲۲۸ نقل از الاصابہ ، ج٧، ص۱۵۱۔(۹۰) لیکن جدوں مراجع کیاتوساڈے ہاں موجود الاصابہ دی عبارت اس طرح تھی:عبد اللہ بن الحارث بن عبد المطلب بن ہاشم الہاشمی ابن عم النبی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم وکان اسمہ عبدشمس فغیرہ النبیؐ(۹۱) الاصابہ، ج۴، ص۲٧۔(۹۱)
ان کاباپ حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کاعموزاد تے برادررضاعی سی ایہ صحابی رسولؐ ؐ ،عظیم شاعربھی سن تے انھاں نے پیغمبرؐ توں روایت وی نقل کيتی اے اپنے بعض اشعار وچ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دی مدح وثنا وی بیان کيتی اے۔
حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعدامام علی علیہ السلام دے نال رہے انھاں دے ہمرکاب مختلف جنگاں وچ شرکت کيتی اک مرتبہ جدوں حضرت عبداللہ نوں علم ہواکہ عمروعاص نے بنی ھاشم پرطعن وتشنیع تے عیب جوئی دی اے تاں عمروعاص پرسخت غصہ ہوئے تے اسنوں موردعتاب قرار دتا آخر تک اہل بیتؑ دے ہمراہ رہے کربلا وچ جدوں حضرت امام حسینؑ کامعلوم ہواتو انہاں دی خدمت وچ پہنچ کراپنی وفاداری کاعملی ثبوت دتا۔اس طرح عاشور دے دن رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نواسہ دی حمایت کردے ہوئے یزیدی فوج دے ہتھوں شہید ہوگئے۔(۹۲) شہدائے کربلا، ص۲۲۹۔(۹۲)
-16عمرو بن ضبیعۃ
سودھومختلف منابع رجال ومقاتل وچ ذکر ہويا اے کہ عمرو بن ضبیعہ ضعبی صحابی پیغمبرؐ سن تے کربلا وچ حضرت امام حسینؑ دے ہمرکاب شہادت پائی۔کتاب فرسان الہیجاء وچ الاصابہ توں نقل کیاگیا اے کہ ھوعمروبن ضیبعۃ بن قیس بن ثعلبہ الضبعی التمیمی لہ ذکرفی المغازی۔۔۔ہوررجال استرآبادی توں وی نقل کردے ہوئے ایويں بیان ہويا اے:قال المحقق استرآبادی فی رجالہ ھوعمروبن ضبیعہ۔۔۔وکان فارساً شجاعاً لہ ادراک(۹۳)فرسان الہیجاء، ج۲، ص٧۔(۹۳)
جناب مامقانی نے وی انھاں صحابی ادراکی نقل کردے ہوئے فرمایا اے کہ ایہ تجربہ کار تے ماہر جنگجو شخص سی کئی اک جنگاں وچ شرکت کيتی ہور شجاعت وچ شہرت رکھدا تھا(۹۴) تنقیح المقال، ج۲، ص۳۳۲(۹۴)
ابتدا وچ عمرسعد دے لشکر کے نال وارد کربلا ہوالیکن جدوں دیکھیا کہ عمرسعد نواسہ رسولؐ دے قتل کاارادہ رکھدا اے توفوراً حضرت امام حسینؑ دے نال ملحق ہوگئے حملہ اولیٰ وچ شہادت پائی زیارت ناحیہ وچ عمر دے ناں توں ذکرہويا اے :السلام علی عمربن ضبیعہ الضجی(۹۵) الاقبال، ج۳، ص٧۸۔(۹۵)
-17عون بن جعفر طیار
سودھوعون بن جعفر طیار دی کنیت ابوالقاسم اے حضرت جعفربن ابیطالبؑ دے بیٹے نيں بھانويں سن ولادت واضح بیان نئيں ہويا لیکن چونکہ واقعہ کربلا وچ ۵۴ یا۵٧ سال دے سن لہذا امکان اے کہ ۴ ھ یا ۵ ھ نوں حبشہ وچ ولادت ہوئی ہوئے گی۔
یعقوبی دے نقل دے مطابق حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنگ موتہ وچ حضرت جعفر طیار دی شہادت دے بعد سال ہشتم ہجری وچ عون تے ان دے بھائی عبداللہ ومحمد نوں اپنی گود وچ بٹھایا تے پیارکردے رہے۔ (۹۶) تریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۵۔(۹۶) اک روایت دے مطابق رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت جعفرطیار دے بیٹےآں نوں بلايا تے نائی نوں بلیا کے کہیا کہ انہاں بچےآں دے سر دی اصلاح کرے تے پھرفرمایا:عون خلقت تے اخلاق وچ میری شبیہ اے۔(۹٧) الاصابہ، ج۴، ص٧۴ نمبرشمار۶۱۱۱۔ ایہ واقعہ تفصیل دے نال بیان ہويا اے۔(۹٧)
جناب عون دا شمار امام علی ابن ابی طالب ؑ دے یاروانصار وچ ہُندا اے امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے ہمراہ جنگاں وچ وی شریک رہے حضرت ام کلثومؑ (حضرت زینب صغری) کاعقد امام علی ابن ابی طالب ؑ نے عون توں کردتا۔(۹۸) تنقیح المقال، ج۲، ص۳۵۵۔(۹۸)
امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دی شہادت دے بعد ہمیشہ امام حسن وحسین علیھاالسلام دے نال رہے ایتھے تک کہ جدوں حضرت امام حسینؑ یزیدبن معاویہ دے مظالم دی وجہ توں مدینہ توں روانہ ہوئے حضرت عون وی اپنی زوجہ محترمہ دے ہمراہ اپنے مولا دے اس جہاد وچ شریک رہے تے روز عاشور امام علی ابن ابی طالب اکبرؑ دی شہادت دے بعد حضرت امام ؑ دی اجازت توں وارد میدان ہوئے ۳۰ سوار تے ۱۸ پیادہ سپاہ یزید نوں واصل جہنم کيتا لیکن زیدرقاد جہنمی نے آپ دے گھوڑے نوں زخمی کردتا جس دی وجہ توں آپ گھوڑے پرنہ سنبھل سکے فیر اس ملعون نے تلوار کاوار کرکے شہیدکردتا۔
ان دے رجز نوں تریخ نے ایويں نقل کيتا اے:
ان تنکرونی فانا بن جعفر شھید صدق فی الجنان ازھر
یطیر فیھا بجناح اخضر کفی بھذٰا شرفاً فی المحشر(۹۹) مقتل الحسینؑ ، خوارزمی، ج۲، ص۳۱۔(۹۹)
-18کنانہ بن عتیق
سودھوجناب کنانہ بن عتیق تغلبی کوفہ دے شجاع تے متقی وپرہیزگار افراد وچوں سن تے ان کاشمار قاریان کوفہ وچ ہُندا اے۔(۱۰۰)ابصارالعین، ص۱۹۹۔(۱۰۰)
جناب کنانہ تے ان کاباپ عتیق حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ہمرکاب جنگ احدماں شریک ہوئے۔(۱۰۱) تنقیح المقال، ج۲، ص۴۲۔(۱۰۱)وسیلۃ الدارین نے کنانہ دے ترجمہ نوں رجال ابوعلی توں ایويں نقل کيتا اے :قال ابوعلی فی رجالہ کنانۃ بن عتیق الثعلبی من اصحاب الحسینؑ قتل معہ بکربلا وقال العسقلانی فی الاصابہ ھوکنانۃ بن عتیق بن معاویہ بن الصامت بن قیس الثعلبی النوں فی شھداء احداً ھووابوہ عتیق فارس رسول اللہ(ص) وقدذکرہ ابن منذہ فی تاریخہ۔۔۔۔۔۔(۱۰۲) وسیلۃ الدارین، ص۱۸۴۔(۱۰۲)
خلاصہ کلام ایہ اے کہ جناب کنانہ وی انہاں اصحاب رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچوں نيں جوحضرت امام حسین علیہ السلام دی مدد ونصرت دے لئی کربلا تشریف لیائے تے اپنی جاناں نوں نواسہ رسولؐ دے قدماں وچ نچھاور کيتا زیارت رجبیہ تے ناحیہ وچ انہاں پرسلام پیش کیاگیاہے:السلام علی کنانۃ بن عتیق(۱۰۳) الاقبال، ص٧۸۔(۱۰۳)
-19مجمّع بن زیاد جھنّی
سودھومجمع بن زیاد جہنی حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب وچوں سن جنگ بدرواحد وچ شریک رہے مختلف منابع نے انہاں نوں صحابی رسولؐ تے شھیدکربلا دے عنوان توں ذکرکیا اے جداں ذخیرۃ الدارین، حدایق ،ابصارالعین ،تنقیح المقال، تے وسیلۃ الدارین وغیرہ
کتاب الدوافع الذایتہ نے الاستعیاب سے عبارت نقل کيتی اے کہ ھومجمّع بن زیاد بن عمروبن عدی بن عمروبن رفاعہ بن کلب بن مودعۃ الجھنی شھدا بدراً واحد
اس دے عبارت دے نقل کرنے دے بعدخود تعریف کردے ہوئے لکھدے نيں کہ اَی انّہ صحابیٌ جلیل بناءً علی ذالک۔۔۔
تنقیح المقال نے وی الاصابہ تے الاستعیاب توں اس طرح دی عبارت نقل کيتی اے کہ ایہ صحابی رسولؐ سن بدرواحدماں شریک وی رہے لیکن ساڈے ہاں موجود الاصابہ وچ ایہ عبارت موجود نئيں۔
بہرحال جناب مجمع نے کوفہ وچ حضرت مسلم دی بیعت کيتی سب لوک حضرت مسلم نوں چھڈ گئے لیکن حضرت مجمع انہاں افراد وچوں سن جوڈٹے رہے تے کوفہ وچ حالات سازگار نہ ہونے کیوجہ توں کربلا وچ حضرت امام حسینؑ توں ملحق ہوکریزیدی ارادےآں نوں خاک وچ ملانے دی خاطر حضرت امام حسینؑ کانال دتا ایتھے تک کہ اپنی جان قربان کردتی دشمن کربلا وچ اس مجاہد نوں آسانی توں شکست نہ دے سکیا توان کامحاصرہ کرلیا جاندا اے جس دی وجہ توں شہیدہوجاندے نيں۔(۱۰۴) ابصارالعین، ص۲۰۱۔(۱۰۴)
-20مسلم بن عوسجہ
سودھومسلم بن عوسجہ اسدی دا ذکر شیعہ وسنی دے تمام معتبر ترین منابع جداں الاستعیاب، الاصابہ، طبقات بن سعد، تنقیح، تریخ طبری وغیرہ وچ موجود اے کہ ایہ صحابی رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سن تے صدراسلام دے بزرگ اعراب وچ شمار ہُندے سن ابتدائے اسلام دی بہت ساریاں جنگاں وچ شریک رہے غزوہ آذربائیجان تے جنگ جمل وصفین ونہروان وچ وی شرکت کيتی امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام دے باوفا یارومددگار سن (۱۰۵) فرسان الہیجاء، ج۲، ص۱۱۶۔(۱۰۵)ہور مختلف صفات دے مالک وی سن شجاع وبہادر ہونے دے نال نال قاری قرآن ،عالم علوم تے متقی وپرہیزگار ،باوفا تے شریف انسان سن ۔(۱۰۶) تنقیح المقال، ج۳، ص۲۱۴۔(۱۰۶)
حضرت مسلم بن عقیل دے کوفہ وارد ہُندے ہی انہاں دی مددونصرت وچ پیش پیش سن تے ان دی حمایت وچ لوکاں توں بیعت لیندے سن ہور مجاہدین دے لئی اسلحہ دی فراہمی تے ہور امدادی کاروائیاں وچ مصروف رہے (۱۰٧) الکامل فی التریخ، ج ۴، ص ۳ ۔(۱۰٧)
حضرت مسلم وجناب ہانی بن عروہ دی شہادت دے بعد مخفی طورپررات دے وقت اپنی زوجہ نوں نال لے کے حضرت امام حسینؑ دی خدمت وچ پہنچے ست یااٹھ محرم نوں مسلم کوفہ توں کربلا پہنچ گئے تے سپاہ یزید دے خلاف ہرمقام پرپیش پیش رہے۔جدوں امام ؑ نے حکم دتا کہ خیمہ دے اطراف وچ اگ روشن کيتی جائے توشمرملعون نے آکے توہین آمیز جملات کہے جس پرمسلم بن عوسجہ نے حضرت امام حسینؑ توں عرض کيتی کہ اگراجازت داں تواسنوں اک تیرسے ڈھیر کرداں لیکن حضرتؑ نے فرمایا نئيں کیونجے وچ پسند نئيں کردا کہ ساڈی طرف نال جنگ کاآغاز ہوئے۔(۱۰۸) تریخ الطبری، ج۵، ص۴۲۴۔(۱۰۸)
شب عاشور جس وقت امام حسینؑ نے اپنے اصحاب نوں چلے جانے دی اجازت دتی توجہاں بعض ہور اصحاب امام ؑ نے اپنی وفاداری کایقین دلایا اوتھے حضرت مسلم بن عوسجہ نے جوتاثرات بیان کيتے اوہ سنہری حروف وچ لکھنے دے قابل نيں عرض کيتی:خدا دی قسم!ہرگزنئيں چھڈ دے جاواں گا ایتھے تک کہ اپنے نیزہ نوں دشمن دے سینہ وچ توڑ نہ داں'خداکی قسم اگرستر بارمینوں قتل کردیاجائے پھرجلاکرراکھ کردیاجائے تے ذرہ ذرہ ہوجاواں پھراگرزندہ کیاجاواں توبھی آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں جدانہاں نوں ہونگا۔۔۔۔۔۔ایتھے تک کہ ہربار آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم پراپنی جان قربان کراں گا اس لئی کہ جان تواک ہی جائے گی لیکن عزت ابدی مل جائے گی۔(۱۰۹) تریخ الطبری،ج۵، ص۴۱۹۔(۱۰۹)
حضرت مسلم بن عوسجہ عظیم صحابی رسول ؐوامامؑ نيں کہ جنہاں نوں حضرت امام حسینؑ نے اک آیت قرآنی دا مصداق قراردتا جدوں مسلم بن عوسجہ پنجاہ دشمناں نوں ہلاک کرنے دے بعد شہید ہوگئے توحضرت امامؑ فوراً انہاں دی لاش اُتے پہنچے تے فرمایا:خداتم پررحمت کرے اے مسلمفیر سورۂ احزاب دی آیت ۲۳ دی تلاوت دی :(فمنھم من قضٰی نحبہ ومنھم من ینتظر ومابدلواتبدیلاً) اس طرح امام ؑ نے اپنے نانا رسول اللہؐ دے صحابی نوں الوداع کہیا :السلام علی مسلم بن عوسجہ الاسدی۔۔۔وکنت اول من اشتری نفسہ واول شھید شھداللہ
-21نعیم بن عجلان
سودھواک روایت دے مطابق نعیم تے ان دے دوبھائیاں نظرونعمان نے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں درک کيتا اس طرح ایہ صحابی ادرکی نيں خزرح قبیلہ نال تعلق رکھدے سن حضرت رسول اللہ ؐ دی وفات دے بعد امام علی علیہ السلام دے نال جنگ صفین وچ حضرت کانال دیاامام علی ابن ابی طالب علیہ السلام نے انہاں دے بھائی نعمان نوں بحرین دے علاقے کاوالی بنایا(۱۱۰) تنقیح المقال، ج۳، ص۲٧۴۔(۱۱۰)
نعیم دے دونے بھائی حضرت امام حسن ؑ دے زمانہ وچ انتقال کرگئے جدوں کہ نعیم کوفہ وچ زندگی بسرکررہے سن کہ مطلع ہوئے کہ حضرت امام حسینؑ عراق وچ وار د ہوچکے نيں کوفہ نوں ترک کردے نيں تے حضرت امام ؑ دی خدمت وچ حاضر ہوکے غیرت دینی کاعملی ثبوت پیش کردے نيں تے نواسۂ رسولؐ دے نال اپنی وفاداری کااعلان کردے ہوئے سپاہ یزید دے خلاف جنگ وچ اپنے خون کاآخری قطرہ وی قربان کردیندے نيں۔(۱۱۱) تنقیح المقال، ج۳، ص۲٧۴۔(۱۱۱)کتاب مناقب دے مطابق روزعاشوراولین حملہ وچ جام شہادت نوش کيتا ۔(۱۱۲)مناقب آل ابی طالبؑ ، ج۴، ص۱۲۲۔(۱۱۲)زیارت ناحیہ تے رجبیہ وچ انہاں پرسلام ذکرہواہے:السلام علی نعیم بن العجلان الانصاری(۱۱۳) الاقبال، ج۳، ص٧٧۔(۱۱۳)