قمر راجوروی
مولانامہر الدین قمر راجوروی (19 جولائی 1901ء۔7 اگست 1972ء)، راجوری ریاست جموں وکشمیر دے اک درد مند مصلح، اک عظیم شاعر تے حریت پسند سن ۔ ڈوگرہ عہدکے راجوری دی تریخ ادھوری رہے گی جے اس وچ راجوری دے اس عظیم حریت پسند، شعلہ بیاں مقرر، آتش نوا شاعر تے عالم دین دا تذکرہ نہ آئے جسنوں خطۂ پیرپنچال تے کنٹرول لائن دے آر پار لوک مولانا مہر الدین قمر راجوروی دے ناں توں جاندے پہچاندے نيں، جس دی انقلابی شاعری، آتش بیانی، جرأت تے بیباکی تے راہِ حق وچ صبر تے استقامت نے 1930اور 1940کے دورانیہ وچ خطۂ پیرپنچال وچ ڈوگرہ اقتدار دی چولاں ہلیا کے رکھ دتیاں[۱]
مولانا مہر الدین قمر راجوروی
سودھواِس عظیم مردِ حُر دا جنم جس قوم تے خطہ وچ ہويا افسوس کہ اوتھے کسی نے اُس دے قدر تے قیمت تے شخصیت نوں نئيں پہچانا، اس پورے خطۂ پیر پنچال دے لوکاں دی ایہ وڈی بد قسمتی اے کہ اُنہاں نے کدی وی اپنے اِس خطہ دی تریخ، ایتھے دی اہم شخصیتاں تے اُنہاں دے سنہرے کارنامےآں نوں محفوظ کرنے دی کوشش نئيں کيتی، کسی قوم تے خطہ دی پہچان اس دی اہم شخصیتاں، اُنہاں دی ملی خدمات تے تاریخی کارنامےآں نال ہُندی اے جو اس قوم دا ورثہ ہُندا اے، جس دے ذریعہ آنے والیاں نسلاں نوں کار زارِ حیات وچ رہنما خطوط فراہم ہُندے نيں، جو قوم اپنے بزرگاں دی خدمات، عملی تے تحریکی ورثے دا تحفظ نہ کر سکے اوہ کچھ وقفے دے بعد کار زارِ حیات دے منظر نامے توں حرف غلط دی طرح ہمیشہ دے لئی مٹ جاندی اے۔
خاندانی پس منظر تے پیدائش
سودھومولانا مہرالدین قمر راجوروی دی اک خود نوشت تحریر دے مطابق جو انہاں نے 31؍ مئی 1952 نوں نواں شہر ایبٹ آباد توں ہفت روزہ پرواز گوجرانوالا دے ایڈیٹر جناب عارف صاحب دی فرمائش اُتے خصوصی کشمیر نمبر دے لئی تحریر کيتی سی دے مطابق اُنہاں دی پیدائش 19؍ جولائی 1901 نوں راجوری اوجھان دے موہڑہ مرگاں وچ ہوئی سی جو راجوری شہر توں شمال مشرق دی جانب پنج میل دے فاصلے اُتے اک بلند تے خوبصورت گرجن نامی سر سبز تے شاداب پہاڑی دے دامن وچ واقع اے جو اُس زمانے وچ شاہ بلوط دے گھنے جنگلات تے انواع تے قسماں دے قدرتی مناظر توں مالا مال سی، گرجن پہاڑی دے اِرد گرد دا ایہ سارا ڈھلوان خوبصورت پہاڑی علاقہ مولانا مہرالدین قمر دے خاندان دی ملکیت سی جو صدیاں توں اس پہاڑی اُتے آباد چلا آ رہیا تھا،ا س دی بلندی توں خطۂ پیرپنچال دے راجوری دا ایہ سارا خطہ حدودِ ریاسی تے پونچھ تک پیر پنچال دی برفانی دراں دے دامن وچ ایسا دکھادی دیندا اے جداں ماں دی گود وچ سویا ہويا خوبصورت بچہ۔ مرگ یا مرگاں مقامی بولیاں وچ چرا گاہ یا بلند خوبصورت قدرتی مناظر توں مالا مال سرسبز تے شاداب جگہ دے لئی بولا جاندا اے۔ چنانچہ قدیم الایام توں ایہ سارا ڈھلوان علاقہ مولانا مہرالدین قمر راجوروی دے خاندان دی چرا گاہ دے طور اُتے استعمال ہُندا آیا اے تے انہاں دی رہائش اس دے دامن اوجھان دے میدانی علاقے وچ رہندی سی۔ مرگاں دا ایہ علاقہ گوجراں دی روایت دے مطابق بلند خوبصورت تے اُتے فضا تے گھاہ چارے دی وافر مقدار دے باعث مولانا مہرالدین قمر راجوروی دی اوانہ برادری دی مستقل رہائش گاہ بن گیا تے ایتھے انہاں نے نسلاً بعد نسل بسیرا کرنا شروع کر دتا، مولانا مہرالدین قمر دے والد دا ناں چودھری جعفر علی اوانہ سی جو اپنی برادری وچ اک ممتاز مقام رکھدے سن،
تعلیم
سودھومولانا مہرالدین نے اپنے والد دی ہدایت اُتے اس خطے دے عظیم داعیٔ دین اورر مصلح مولانا محمد عثمان ترالوی دی درسگاہ واقع سانو کوٹ وچ داخلہ لے کے مدارس عربیہ دے رائج نصاب دے مطابق قرآن تے حدیث تے فقہ دی تعلیم جلالین شریف تک حاصل کيتی، اس دے بعد اپنے استاذ مولانا عثمان مرحوم دی ہدایت اُتے لاہور چلے گئے جتھے انہاں نے مدرسہ یونیورسٹی اشرفیہ وچ داخلہ لے کے اپنی بقیہ تعلیم مکمل دی تے پنجاب یونیورسٹی لاہور توں منشی فاضل دی ڈگری وی حاصل کيتی۔
تحریکی کردار
سودھومولانا مہرالدین قمر راجوروی اک نہایت ذہین سریع الحس تے حساس تے متحرک قسم دے آدمی سن تے شہر لاہور اُنہاں دناں متحدہ ہندوستان وچ علم تے ادب تے سیاست تے صحافت دا گہوارہ سی اس لئی مولانا مہرالدین قمر راجوروی نوں ایتھے علم تے ادب دی عظیم ہستیاں نال ملن تے استفادے دا موقع دستیاب ہويا جنہاں وچ علامہ اقبال، مولانا ظفر علی خان، آغا شورش کاشمیری، منشی محمد الدین فوق، مفسر قرآن مولانا احمد علی لاہوری تے علامہ تاجور نجیب آبادی ورگی آفتاب علم تے ادب دیاں شخصیتاں شامل سن۔ ویہويں صدی دے اوائل دا ایہ اوہ دور سی جس وچ اک طرف بر صغیر وچ انگریزی سامراج دے خلاف تحریک آزادی منظم ہوئے چکی سی تاں دوسری طرف شمالی ہندوستان وچ انگریزاں دی خفیہ تحریک اُتے آریہ سماجی تحریک وڈی تیزی دے نال پھیل رہی سی جس دا مقصد مسلماناں نوں شُد (مرتد) کرنا سی۔ چنانچہ راجوری دے اس ہونہار تے ذہین نوجوان تے شعلہ بیان مقرر نے پہلے انجمن خدام الصوفیہ تے بعد وچ جمیعت علما ہند دے نال منسلک ہوئے کے بحیثیت مبلغ اسلام سارے شمالی ہندوستان وچ گھوم فیر کر اسلام دی تبلیغ تے آریہ سماجی گمراہ کن پروپگنڈے دی تردید تے اپنی حاضر جوابی تے علمی قابلیت دی بنا اُتے ڈٹ کر مقابلہ کيتا تے ارتداد دی اس ودھدی ہوئی تحریک نوں روکنے وچ ہور علما دے نال اہم رول ادا کيتا، چنانچہ 1940کے عشرے وچ جموں دی اک نوجوان خاتون شاندا بھارتی دے ذریعے سرکاری سرپرستی وچ جدوں ایہ تحریک راجوری وارد ہوئی تے وڈے وڈے جلسے کر کے اس نے اسلام دے خلاف زبردست زہرافشانی شروع کر دتی تاں اس وقت اس دا توڑ کرنے دے لئی چودھری دیوان علی تے مرزا احمد حسین ذیلدار تے حاجی نوران شاہ دی تحریک اُتے پنجاب توں مولانا لال حسین چترویدی نوں منگوایا گیا تاں مولانا مہرالدین قمر راجوروی نے انہاں دے ہمراہ اس خطے وچ فتنہ ارتداد دی اس تحریک دا ودھ چڑھ کر مقابلہ کيتا جس دی وجہ توں ایہ اسلام دشمن تحریک اس علاقے وچ کامیاب نہ ہوسکی۔
خدمات
سودھومولانا مہرالدین قمر راجوروی حضرت میاں عبید اللہ لاروی دے مرید خاص تے حضرت میاں نظام الدین لاروی دے معتمد تے سیاسی مشیر اوراس خاندان دے سخت معتقد تے اک راسخ العقیدہ عالم دین ہونے دے علاوہ انتہائی ذہین حاضر جواب، شعلہ بیان مقرر، پنجابی تے گوجری دے آتش نوا شاعر، پختہ کار سیاسی لیڈر، حریت پسند، غیور قومی خدمت گار دانشور دے علاوہ راجوری خطہ وچ دوگرہ سامراج مقامی ظالم ذیلداراں، جاگیرداراں تے سود خور بنیاں تے مہاجناں دے زبردست نقاد تے غریب پرور سن، جملہ بازی، حاضر جوابی، لطیفہ گوئی، مباحثے، شعلہ بیانی تے جرأت تے بیباکی تے حق گوئی وچ اس عہدے وچ اس سارے خطۂ پیر پنچال وچ انہاں دا کوئی ثانی نہ سی۔ اپنی مسلم قوم دی جہالت تے مندی حالت تے اس خطہ دے سود خور مہاجناں تے جاگیرداراں دے ہتھوں انہاں دے استحصال دے خلاف اوہ اک ننگی تلوار سن، انہاں نے اس خطہ دے مظلوم مسلماناں نوں ظلم تے جبر تے استحصال تے بیگار دے خلاف منظم کرنے، انہاں نوں سہارا دینے تے بیدار کرنے وچ اہم رول ادا کيتا، انہاں نے ڈوگرہ سامراج تے مقامی استحصالی عناصر سمیت تمام غاصب قوتاں نوں بیک وقت للکارا، جلسے جلوس تے قرارداداں پاس کر کے پنجاب دے اخبارات نوں بھیجاں، کتابچے تے نظماں لکھ کے وڈے پیمانے اُتے انہاں دی تشہیر دی تے راجوری توں باہر پنجاب دے مسلماناں تے مسلم زعماء نوں اس خطے دے حالات تے واقعات توں باخبر کيتا۔ راجوری دے زمیندار تے سود خور مہاجن انہاں دی اس دور دی اک اہم تاریخی تے دستاویزی کتاب اے جس وچ انہاں نے اس زمانے وچ راجوری خطہ وچ رائج سودی نظام دے متعلق چونکا دینے والے حقائق تے واقعات نوں منظر عام اُتے لیایا اے۔ اس کتاب دے ذریعے اس زمانے دی اس علاقے وچ رائج سودی نظام، جبر تے بیگار تے عوامی زندگی دے حالات تے واقعات او رخد تے خال نوں سمجھنے وچ وڈی مدد ملدی اے، اس سودی نظام دے باعث ایتھے دا غیر زراعت پیشہ مہاجن، بنیا اک لکھ ايسے ہزار کنال بہترین زرعی آراضیاں دا مالک تے اوّل درجہ زراعت پیشہ مسلمان اقوام انہاں دے غلام تے کاشتکار بن گئے سن جنہاں دی حالت اس زمانے وچ جانوراں توں وی بدتر سی۔
مسلم کانفرنس تے گجر جاٹ کانفرنس
سودھومولانا مہرالدین قمر راجوروی، راجوری وچ آل جموں تے کشمیر مسلم کانفرنس دے اساسی ممبر تے اہم لیڈر سن اگرچہ اوہ کچھ عرصہ دے لئی گوجر جاٹ کانفرنس دے نال وی وابستہ رہے تے راجوری خطہ وچ اس دے وڈے وڈے اجلاس کرانے وچ انکا اہم رول رہیا لیکن اوہ بنیادی تے نظریاتی طور اُتے آل جموں تے کشمیر مسلم کانفرنس دے نال وابستہ تے دو قومی نظریہ دے زبردست پیروکار سن، راجوری وچ وی تے راجوری توں مہاجرت دے بعد کنٹرول لائن دے اُس پار جا کے وی اپنے ہور اسيں عصراں مولانا محمد اسمٰعیل ذبیح تے مولانا عبد العزیز راجوروی دے نال ايسے تنظیم دے نال وابستہ رہ کے کشمیر کاز دے لئی سرگرم عمل رہے، سیاسی سرگرمیاں دے علاوہ انہاں نے اپنی شاعری تے نثری صلاحیتاں نوں وی کشمیر کاز دی خاطر زندگی دی آخری سانساں تک وقف کیتے رکھیا، 1933کے بعد ریاست وچ تنظیم سازی تے تحریر تے تقریر دی پابندی اٹھنے تے سیاسی سرگرمیاں دے احیاء دے بعد مولانا مہرالدین قمر راجوروی نے اس خطہ دی سیاست تے ڈوگرہ شاہی دے خلاف اٹھنے والی تحریک وچ چودھری دیوان علی، مرزا محمد حسین، حکیم منصو علی، چودھری محمدسلطان فتحپوری، چودھری سخی محمد اوانہ، چودھری نعمت اللہ ملک د رہالوی تے اپنے ہور ہمعصر رفقا دے نال اہم رول ادا کيتا، اوہ اک فصیح تے بلیغ شعلہ بیان مقرر سن، مرحوم چودھری غلام عباس تے شیخ عبد العزیز علائی کہیا کردے سن کہ ڈوگرہ سامراج دے خلاف تے آزادی دی تحریک نوں راجوری خطہ وچ عوامی مقبولیت عطا کرنے وچ مولانا مہر الدین قمر راجوروی دی شاعری تے شعلہ بیانی نے اہم تے انقلابی رُخ عطا کر دتا سی، مظلوماں، دبے پسے طبقاں دی ہمدردی تے حریت پسندی انہاں دے رگ تے ریشے وچ خون دی طرح دوڑدی سی،
راجوری دے منظر وچ قمر راجوری دا کردار
سودھواکتوبر تے نومبر 1947ماں راجوری دے محاذِ جنگ اُتے تحریک آزادی نوں منظم کرنے او راجوری خطہ نوں ڈوگرہ سامراج دے تسلط توں آزاد کرانے وچ انہاں دا کلیدی رول سی، اُس دور دی تریخ وچ انہاں دا شمار راجوری دے اہم زعماء وچ ہُندا اے۔ اوہ 14؍ نومبر 1947سے 12؍ اپریل 1948تک مرزا محمد حسین ذیلدار دی قیادت وچ قائم ہونے والی راجوری دی انقلابی وار کائونسل وچ سپلائی آفیسر وی رہے، اس دوران اُنہاں نے مرزا فقیر محمد راجوروی ایڈووکیٹ نرسنگھداس تے کرشن کمار گپتا تے ہور زعماء دے نال اس منصب اُتے اہم خدمات انجام دتیاں تے گردھن پناہ گزيں کیمپ وچ راجوری دی ہندو برادری نوں ضروریات زندگی فراہم کرنے دے علاوہ مجاہد قافلاں نوں بدھل تے مہور وغیرہ دے علاقےآں نوں فتح کرنے وچ وی پورا تعاون تے سامانِ حرب تے ضرب فراہم کردے رہے،
ہجرت تے اعزازات
سودھوانہاں دے ايسے سرگرم رول دے باعث آزاد حکومت کیتی انتظامیہ تے اس دے عسکری آفیسراں نے انہاں نوں توصیفی اسناد توں نوازیا سی جدوں کہ دوسری جانب انڈین آرمی نے انہاں دا مکان تے مکان وچ موجود قیمتی کتب خانہ نذرِ آتش کر دتا، مولانا مہرالدین قمر اجوروی 13؍ نومبر 1948کو سقوط راجوری دے بعد بہ امر مجبوری کنٹرول لائن دے اُس پار ہجرت کرنے دے بعد نواں شہر ایبٹ آباد وچ قیام پزیر ہوئے گئے سن تے ايسے سرزمین اُتے انہاں نے زندگی دی آخری سانس لئی۔ البتہ انہاں دے خاندان دے کوئی پنجاہ دے نیڑے لوکاں نوں انڈین آرمی تے راشٹریہ سیوک سنگ (RSS) دے آدمیاں نے نہایت بے دردی وسفاکیت دے نال شہید کر دتا سی جنہاں وچ انہاں دے حقیقی چاچے چودھری غلام محمد اوانہ، چودھری عطا محمد اوانہ، چودھری صلاح محمد اوانہ نوں ریاسی دے نواح موضع بغلی وچ شہید کر کے اُنہاں دے دھڑ گردناں توں جدا کر کے انہاں دی پیشانیاں اُتے لکھ دتا سی کہ انہاں نوں اساں پاکستان بھیج دتا اے، جدوں کہ انہاں دے قریبی رشتہ داراں وچ سخی محمد اوانہ، غلام دین اوانہ، محمد دین اوانہ، دین محمد اوانہ، چودھری لعل دین تے چودھری فتح محمد اوانہ وغیرہ راجوری دے مختلف محازاں اُتے اسلام تے آزادی دی خاطر لڑدے ہوئے شہید ہوئے گئے، انہاں دے بھتیجے چودھری میر حسین نوں کیمری گلی نڈیاں تے برادرِ نسبتی چودھری فتح محمد گورسی نوں تھنہ منڈی علاقے وچ پیٹرول ڈال کر اگ لگیا دتی سی، اس طرح اس خاندان نے اسلام تے آزادی دے ناں اُتے قربانیاں دا قیمتی نذرانہ پیش کيتا۔
وطن دی یاد
سودھومولانا مہرالدین قمر راجوروی نوں اپنے چھوٹے ہوئے وطن عزیز راجوری،اس دے باشندےآں۔ گلی کوچےآں، شہراں، دیہاتاں، پیرپنچال دے خوبصورت برفانی پہاڑاں، شنگراں تے ڈھوکاں، تے بہکاں تے ندی نالاں تے سبزہ زاراں توں کِنّی محبت سی اس دا اندازہ انہاں دی گوجری تے پنجابی دی ہجریہ تے فراقیہ شاعری توں لگایا جا سکدا اے جس وچ انہاں نے اپنے وطن دے قریہ قریہ تے چپہ چپہ دا تذکرہ خونی آنسوئاں دے نال کيتا اے، انہاں نے اپنی زندگی دے آخری ایام وچ اپنے بیٹےآں نوں وصیت کيتی سی کہ جدوں وی ریاست جموں تے کشمیر دے مستقبل دا تصفیہ ہوئے تے خونی لکیر کنٹرول لائن دے آرپار آزادانہ نقل تے حرکت بحال ہوئے تاں میری بچی کھچی ہڈیاں نوں میری قبر توں کڈ کے میری جنم بھومی راجوری دی گرجن پہاڑی دے دامن وچ لے جا کے دفن کرنا، تاکہ میری روح نوں وطن دی مٹی دے لمس توں سکون دستیاب ہُندا رہے۔
راجوری توں مہاجرت دے بعد کنٹرول لائن دے اُس پار جا کے اوہ ساری زندگی اپنے چھوٹے ہوئے وطن دے در تے دیوار تے اہلِ وطن دے لئی ماہی بے آب دی طرح تڑپتے، بلکتے تے اپنی گوجری تے پنجابی شاعری دے ذریعے خود وی خونِ جگر دے آنسو روندے تے اہل وطن نوں وی رُلاندے رہے،
قلمی خدمات
سودھواوہ گوجری تے پہاڑی دونے زباناں دے قادرالکلام شاعر تے نثر نگار سن، اس دے علاوہ اُردو بولی تے نثر اُتے وی انہاں نوں عبور حاصل سی، اُردو بولی وچ اوہ چھوٹی وڈی کل 13؍ کتاباں دے مصنف نيں، اپنی اردو نثر وچ کمال مہارت دے نال عربی تے فارسی دے جملے تے اشعار موزاں کرنے وچ انہاں نوں خصوصی ملکہ سی، قدرت نے انہاں نوں اپنی گوجری تے پنجابی شاعری وچ منظر کشی، تجزیہ نگاری تے ہجر تے فراق دے درد دے اظہار دی بے پناہ صلاحیت تے سلیقہ عطا فرمایا سی جس وچ حوادث تے انقلاباتِ زمانہ، اپنے وطن تے پیاراں دی جدائی تے فراق دے تلخ تجربے نے انہاں دے شعری تخیل نوں اک نويں پرواز تے وسعت عطا کر دتی سی ۔
اوہ اپنی اک پہاڑی نظم وچ وطن دی ہويا نوں مخاطب کر کے کہندے نيں کہ تاں میرے لئی کستوری توں وی افضل اے، تاں میری قاصد بن کرجا تے وطن دے احوال آ کے مینوں بتا کہ میرے وطن دے لوک کس حال وچ رہندے نيں، انہاں دی صبح تے شام تے لیل تے نہار کِداں دی لنگھدی نيں تے میرے وطن دے شہری تے دیہاتی گرمی تے سردی اورموسم خزاں وچ کس طرح دی زندگی بسر کردے نيں؟
اے وطن دی واء پیاری تو واہنگوں کستوری
جھلیں آن بدلیاں اندر بن کر جلوہ نوری
وطناں دے احوال سنا کجھ بن کر قاصد میرا
کس حالت وِچ وطن میرے دا آج کل شام سویرا
جذبہ شوق محبت والا دِل وِچ لیکر جانویں
خیر خریت وطناں والی مینوں آن سنانویں
کس حالت وِچ وطناں والے سارے لوگ عوامی
کس حالت وِچ مال منالوں کیسا دور غلامی
کس حالت وِچ بھائی میرے دوست سنگی ساتھی
شہراں والے کس حالت وِچ نالے لوگ دیہاتی
سردی گرمی موسم کیسے روڑے تے برساتاں
گلشن باغ بہار پھلاں دی اور فروٹ سوغاتاں
ایبٹ آباد اندر خوش لوکی باغ لگاندے رہندے
اسیں فراق تیرے وِچ بیٹھے کاگ اُڈاندے رہندے
خوشیاں موجاں اندر لوکی عیش مناندے رہندے
اسیں فراق تیرے وِچ بیٹھے خون سکاندے رہندے
کنڈ کراں جے وطن تیرے وَل ہے بے ادبی بھاری
کر کے منہ تیرے وطناں وَل ہتھ گھماندے رہندے
یاد تیری بن پلک نہ گزرے کدے نہ دِلوں بھلانواں
واہنگ وظیفے نام تیرے دا درد کماندے رہندے
یاراں تے دِلداراں اگے نال محبت بھاری
قصے محفل پاک تیری دے اسیں سناندے رہندے
حوالے
سودھو- ↑ شمسی، امیر محمد، ڈوگرہ عہد دا راجوری