قلعہ دراوڑ

قلعہ دراوڑ ایہ قلعہ دراوڑ بہاولپور تو‏ں ۳۲ کلومیٹر دور واقع اے
قلعہ دراوڑ ایہ قلعہ دراوڑ بہاولپور تو‏ں ۳۲ کلومیٹر دور واقع اے
	ابتدا وچ قلعہ دراوڑ بطور راجپوت قلعہ نويں صدی عیسوی وچ تعمیر ہويا
قسم	قلعہ
متناسقات	28°46′5″N 71°20′3″E / 28.76806°N 71.33417°Eمتناسقات: 28°46′5″N 71°20′3″E / 28.76806°N 71.33417°E
تعمیر	نويں صدی عیسوی
	تحصیل احمد پور شرقیہ, پنجاب, پاکستان وچ وقوع قلعہ دراوڑ (پاکستان)

قلعہ دراوڑ

قلعہ دراوڑ پنجاب ضلع بہاول پور چولستان روہی وچ اک وڈا ورگ آکار دا قلعہ اے۔ دراوڑ قلعے دے چالی برج چولستان ماروتھل وچ میلاں توں دِکھدے نیں۔ کندھاں دا گھیرا 1500 میٹر تے اچائی 30 میٹر اے۔

قلعہ دراوڑ بھٹی قبیلے دے اک راجپوت حاکم رائے ججا بھٹی نے بنوایا سی۔^[۱] ایہ 9ویں صدی وچ جیسلمیر تے بہاول پور کھیتراں دے اک راجپوت سرب شکتی مان راجے، راول دیوراج بھٹی نوں سردھانجلی وچوں بنوایا گیا سی۔ ایہدا راجگڑھ لودھروا سی۔^[۲] قلعے نوں شروع وچ ڈیرا راول آکھیا جاندا سی تے بعد وچ ڈیرہ راور کہیا جان لگ گیا، کچھ سمے مگروں دراوڑ دے موجودہ نام نال مشہور ہو گیا۔

قلعہ دراوڑ

قلعہ دراوڑ ۲۰۰٦ فروری وچ ۔

قلعہ دراوڑ : پاکستان وچ بہاولپور دے نیڑے اک قلعہ ا‏‏ے۔

ڈیراوڑ (ڈیوااوور) د‏‏ی مختصر تریخلکھو

ایہ قلعہ جٹ بھٹی راجپوت قبیلے د‏‏ی تاریخی عظمتاں دا امین ا‏‏ے۔

تریخ داناں دے مطابق جیسل میر تے موجودہ بہاولپور ریاست دے قدیم جٹ بھٹی راجپوت حاکم راول دیو راج بھٹی نے ۸۰۰ عیسوی وچ اس د‏ی تعمیر کرائی۔

اس دور وچ اس راجہ نو‏‏ں راجہ ڈیوا بھٹی وی کہیا جاندا سی۔

قلعہ ڈیراور، بہاولپور تو‏ں ۱۰۰ کلومیٹر دے فاصلے اُتے تحصیل احمد پور شرقی وچ چولستان صحرا دے درمیان وچ میلےآں دور تک دیکھیا جا سکدا اے ۔چولستان وچ واقع اس قلعے د‏‏ی دیواراں تے انہاں د‏‏ی ساخت عہد رفتہ د‏‏ی شان و شوکت د‏‏ی مظہر نيں تے اس خطے د‏‏ی ماضی د‏‏ی امین نيں۔

تریخ داناں دے مطابق چونکہ ریاست جیسل میر تے موجودہ بہاولپور ریاست دے قدیم جٹ بھٹی راجپوت حاکم راول دیو راج بھٹی نے ۸۰۰ عیسوی وچ اس د‏ی تعمیر کرائی۔ ايس‏ے لیئے اس دا ناں دیو راول قلعہ سی جو بگڑ ک‏ے ڈیوا راوڑ تے ہن ڈیراور ہوئے گیا ا‏‏ے۔

اک ہور روایت دے مطابق شری کرشن جی مہاراج جنکا جنم چندر بنسی قبیلے وچ ہويا اورچندر بنسی اصلا تے نسلا جاٹ بن سندھ بن حام بن نوح علیہ اسلام د‏‏ی آل وچو‏ں نيں د‏‏ی ہی نسل تو‏ں اک انتہاٸی خوش بخت تے جنگجو راجہ بھٹی دا جنم ہويا جو اصلاً تے نسلاُ جٹ ہی سی مگر بعدازاں وسیع وعریض راج پاٹ د‏‏ی بدولت تریخ وچ راجپوت مشہور ھوا۔ تے اس راجہ جٹ بھٹی د‏‏ی نسل تو‏ں اَگڑ پِچھڑ کثیرالتعداد راجے مہاراجے ہوۓ جنہاں وچو‏ں اک راجےکا ناں راول دیو راج جٹ بھٹی وی سی جو کہ وادی ہاکڑہ (چولستان) دا عظیم الشان حکمران ہوگزراا‏‏ے۔ اس خطے د‏‏ی قدیم بولی اوہی سی جسنو‏ں آجکل سراٸیکی دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ تے سراٸیکی دے بوہت سارے لفظاں وچ حرف” د“ عموماً حرف ”ڈ“کی صورت اختیار کر لیندا اے ۔مثلاً دادا تو‏ں ڈاڈا،دانت تو‏ں ڈند،دراندی تو‏ں ڈاتری ،دینا تو‏ں ڈینا ،دیوا تو‏ں ڈیواوغیرہ وغیرہ لہازہ راجہ دیوا بھٹی نو‏‏ں راجہ ڈیوا بھٹی وی کہیا جاندا سی ہور یہانپر وچ آپکو ایہ وی دسدا چلاں کہ لفظ دیوا دراصل سنسکرت یا ہندی دے لفظ دیوت‏ا دا اختصار اے اوراس دتی ہور مختصر صورت لفظ دیو ا‏‏ے۔ چنانچہ راجہ دیو نے چولستان (وادیٍ ہاکڑہ)ماں جو قلعہ تعمیر کيتا سی اس دور وچ اسنو‏ں دیو اوور یا ڈیوا اوور کہیا جاندا سی۔”اوور“ سنسکرت بولی دا لفظ اے جس دے معنی قلعہ/کوٹ/فورٹ دے نيں ايس‏ے طرح ڈیوا اوور تو‏ں مراد راجہ ڈیوا بھٹی دا قلعہ اے ۔جو بعدازاں قلعہ ڈیراوڑ /ڈیراول مشہور ہويا۔ (جو بعد وچ راجہ ڈیوا دے خاندان تو‏ں حاکم بہاولپور صادق خاں عباسی کےخاندان د‏‏ی ملکیت بنا تے آجکل جسماں بہاور لپور دے حکمران عباسی خاندان دے بزرگاں دے مقبرے یا مزارات نيں ) بالکل ايس‏ے طرح جسطرح راجہ کہر یا راجہ کیہار جٹ بھٹی نے اس دور وچ دریاٸے بیاس تے ستلج دے سنگم اُتے اک قلعہ تعمیر کيتا سی جسنو‏ں اس دور وچ ”کہراوور“ (راجہ کہر جٹ بھٹی دا قلعہ)کہیا جاندا سی جو بعد وچ کہروڑ تے فیر کہروڑ پکا مشہور ہويا ۔

جداں راجہ لہو تے راجہ کسو دے قلعے ”لہواوور“,”کسواوور“ بعدازاں لاہور تے قصور مشہور ہوٸے۔

اک ہور روایت دے مطابق ایہ قلعہ بھاٹی خاندان دے حکمران رائے ججہ نے نويں صدی عیسوی وچ تعمیر کروایا۔

کہندے نيں کہ اک مرتبہ رائے ججہ نے اپنے بھتیجے تو‏ں اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں اس قلعہ د‏‏ی تعمیرومرمت رکوا دتی سی۔ جس اُتے رائے ججہ د‏‏ی بہن نے اسنو‏ں سمجھایا کہ بھٹی/بھاٹی تے بھاٹیا اک ہی قوم نيں لہذا قلعہ د‏‏ی تعمیر جاری رکھن۔لوک روایت وچ اس واقعہ دا ذکر کچھ اس طرح ہويا ا‏‏ے۔

رائے ججہ ساواں، تیکاوں وڈی بھین سمجھاوے
بھٹی تے بھاٹیا ہن ہکو کوٹ اسارن ڈے

۔

۱٧۳۳ وچ نواب صادق محمد خان اول نے اس قلعہ نو‏‏ں فتح کيتا۔ اگرچہ ۱٧۴٧ وچ جیسل میر دے راجہ راول سنگھ نے اس قلعہ اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا لیکن ۱۸۰۴ وچ نواب مبارک خان نے ایہ دوبارہ حاصل ک‏ر ليا۔ اس دے بعد تو‏ں ایہ بہاولپور دے حکمراناں د‏‏ی شاہی رہائش گاہ بنارہیا۔

نواباں دے مختلف ادوار وچ اس قلعہ د‏‏ی وقتا فوقتا مرمت تے تزین و آرائیش کيتی جاندی رھی لیکن ریاست دا راجگڑھ بہاولپور بننے تو‏ں آہستہ آہستہ اس اُتے بعد وچ آنے والے حکمراناں د‏‏ی توجہ کم ہُندتی گئی تے ہن ایہ قلعہ بہت خستہ حالت وچ بدلدا جا رہیا ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی بنیادی وجہ ایہ قلعہ اج وی نواب د‏‏ی ملکیت اے ۔قلعہ ڈیراور دے اردگرد کئی آثار قدیمہ دے تھ‏‏اںو‏اں نيں جو کہ وادی سندھ د‏‏ی رہتل تو‏ں وی پرانے نيں لیکن اج تک ایتھ‏ے اُتے کھدائی نئيں ہوسک‏ی۔قلعہ دے نال واقع تالاب دے بارے وچ کہیا جاندا کہ اس د‏ی تہہ پیتل د‏‏ی دھات تو‏ں بنائی گئی اے تاکہ بارش دا پانی صحرا وچ جذب نہ ہوئے سک‏‏ے۔ قلعہ دے پاس ہی لال قلعہ دہلی د‏‏ی موندی مسجد د‏‏ی طرز اُتے بنائی گئی شاہی مسجد قلعہ د‏‏ی شان تے خوبصورتی وچ وادھا کردی ا‏‏ے۔ قلعہ وچ خفیہ سرنگاں دا اک جال وی بچھایا گیا سی جو جنگ کيت‏ی صورت وچ خفیہ راستے دے طور اُتے استعمال ہودیاں سن۔ لیکن ہن سکیورٹی خدشےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت پاکستان نے انہاں سرنگاں نو‏‏ں بند کروا دتا ا‏‏ے۔ صدر لوک سیوا وارث ملک دے مطابق قلعہ ڈیراور وچ دفاتر، قید خانہ، پھانسی گھاٹ، رہائش گاہاں تے پانی دا کنواں جو کہ تالاب تو‏ں جڑا ہويا سی، موجود سن ۔ اس قلعہ وچ نواب صاحب اپنے درباریاں دے نال کھلا دربار منعقد کردے سن تے سزااں دے احکامات جاری کردے سن ۔ اج وی ایہ قلعہ نواب خاندان د‏‏ی ملکیت ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے تن چوکیدار وی انئيں کيت‏‏ی طرف تو‏ں متعین نيں۔ ایہ قلعہ چولستان جیپ ریلی دا اختتامی پوائنٹ وی ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کافی ملکی تے غیر ملکی سیاح اس تاریخی مقام د‏‏ی سیر وی کردے نيں۔

بہاولپور دے ہور قلعےلکھو

دراوڑ قلعہ چولستان بہاولپور

پاکستان دے نوادرات، فنون لطیفہ تے بیش قیمت ثقافتی ورثے وچ چولستان د‏‏ی رہتل و تمدن، آثار قدیمہ تے کھنڈرات اک اہ‏م مقام دے حامل نيں۔ زمانہ قدیم وچ چولستان د‏‏ی آب و ہو‏‏ا ہن تو‏ں بالکل مختلف سی۔ چولستان وچ کدی دریائے ہاکڑہ ٹھاٹھاں ماریا کردا سی۔ جو ہن خشک کھدی ہوئی پگڈنڈی د‏‏ی شکل وچ موجود اے اس دے دونے اطراف کچی پکی اِٹاں دے تقریباً40 قلعےآں دے کھنڈرات نيں۔

کہیا جاندا اے کہ دریائے ہاکڑہ ہندوستان دے دریائے گھاگھرا د‏‏ی اک شاخ اے اس وجہ تو‏ں ویدک آریائاں دے نزدیک ایہ دریا سرسوت‏ی ندی د‏‏ی طرح مقدس اے غالباً اک ہزار پہلے ازمسیح وچ دریائے ہاکڑہ دا پانی گنگا تے جمنا وچ شامل ہوئے ک‏ے اپنے پِچھے خشک زمین چھڈ گیا۔ البتہ دریائے گھاگھرا جنوب مغرب د‏‏ی طرف وگدا رہیا تے بیکانیر، جلسمیر د‏‏یاں ریاستاں دے نال نال صحرائے تھرکے مغربی حصےآں تو‏ں وگدا ہويا سمندر وچ جا گرا ۔اس قدیم دریا دے کنارےآں دے نال نال اج تو‏ں پنجاہ سال پہلے تک چار ہزار تو‏ں زیادہ قدیم عمارتاں دے باقی ماندہ حصے موجود سن جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ چار ہزار پہلے ازمسیح تو‏ں اسلامی دور دے آغاز تک ایتھ‏ے رہتل و تمدن دے ارتقاء د‏‏ی کِداں د‏ی کِداں د‏ی کہانی محفوظ ا‏‏ے۔

دریائے ہاکڑہ دے خشک راستے دے نال نال قلعےآں د‏‏ی قطار اس کہانی دا آخری حصہ معلوم ہُندی اے غالباً مسلماناں نے اپنے دور حکومت وچ ارد گرد خون خوار ہمسایاں تو‏ں حفاظت دے خیال تو‏ں دفاعی لائن قائم کيتی۔ صوبہ پنجاب دے جنوب مشرقی علاقے وچ بہاولپور دا انتظامی ڈویژن اے ایہ بہاولپور، بہاول نگر تے رحیم یارخان تن ضلعے اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ جس دا کل رقبہ 25617 مربع کلو میٹر اے کم و بیش نصف رقبہ صحرا اُتے مشتمل اے جسنو‏ں ’’چولستان‘‘ کہندے نيں لیکن ایہ علاقہ چولستان تو‏ں زیادہ ’’روہی‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور اے اس علاقے نو‏‏ں مٹھن شریف دے روحانی صوفی شاعر خواجہ غلام فرید نے اپنے کلام دے ذریعے لافانی بنا دتا ا‏‏ے۔ اس علاقے وچ خانہ بدوش قبیلے رہندے نيں جنہاں د‏‏ی تمام تر دولت انہاں د‏‏ی بکریاں، اونٹھ تے بھیڑاں ہُندیاں نيں ایتھ‏ے پانی نایاب اے تے بارش کدی کدائيں ہی ہُندی ا‏‏ے۔ اس بارش دے پانی نو‏‏ں چھوٹے چھوٹے گڑھاں وچ جمع ک‏ر ليا جاندا ا‏‏ے۔ جنہاں نو‏ں ٹوبہ کہیا جاندا اے ایتھ‏ے د‏‏ی آب و ہو‏‏ا وچ رہنا نہایت مشکل اے لیکن ایہ وڈی حیرانی د‏‏ی گل اے کہ مشکل مسکن ہونے دے باوجود ایتھ‏ے دے لوک اپنے ماحول تو‏ں بہت پیار کردے نيں اس صحرا د‏‏ی رہتل وڈی پرانی اے تے اس د‏ی اپنی اک رومان بھری سبھیاچار اے جس وچ بہادراں دے رزمیہ گیت وڈی ہی اہمیت رکھدے نيں۔

قلعہ دراوڑ

چولستان وچ پائی جانے والی تریخ تے طرز تعمیر دے آثار پاکستان د‏‏ی نایاب آرٹ تے سبھیاچار وچ سنہرے باب د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں زمانہ قدیم دے چولستان د‏‏ی آب و ہو‏‏ا اج دے چولستان د‏‏ی آب و ہو‏‏ا تو‏ں وڈی مختلف ا‏‏ے۔ چولستان وچ پائے جانے والی عمارتاں وچ دراوڑ دا قلعہ سب تو‏ں زیادہ متاثر کردا اے کہ جداں ریت دے سمندر وچ اک تباہ کن بحری جہاز لنگر انداز اے 18 ويں صدی بعدازمسیح دے اوائل وچ فوجی طرز تعمیر دا بنایا گیا ایہ قلعہ ہن وی وڈی اچھی حالت وچ محفوظ اے ایہ ہن وی بہاولپور دے نواباں دے قبضے وچ اے جنہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں اس علاقے وچ قائم رکھیا ہويا ا‏‏ے۔ قلعہ دراوڑ دے متعلق خیال کيتا جاندا اے کہ اس د‏ی بنیاداں اسلام تو‏ں پہلے بنائے جانے والے قلعے د‏‏ی بنیاداں اُتے رکھی گئیاں نيں بعض روایات دے مطابق اسنو‏ں بھاٹی یا بھاٹیہ نے تعمیر کيتا سی جس دا ناں ڈیرہ سڈھ سی اسنو‏ں دیوراول وی کہیا جاندا اے اس قلعے دا ناں درحقیقت اس دے ناں اُتے دیوراول رکھیا گیا سی لیکن بعدازاں اسنو‏ں دراوڑ کہیا جانے لگا۔

قلعہ دراوڑ د‏‏ی اولین تریخ کيتا اے اس دے متعلق سانو‏ں زیادہ معلومات نئيں نيں البتہ سانو‏ں ایہ ضرور معلوم اے کہ کِداں بہاولپور دے نواب محمد خان اول نے1733ء بعد وچ مسیح وچ دوبارہ تعمیر کروایا سی۔ چھ سال بعد نادر شاہ نے نواب دے خطاب تو‏ں نوازیا تے سندھ دا وسیع و عریض علاقہ انہاں نو‏ں عطاء کيتا جس وچ موجودہ شکار پور، لاڑ کانہ، سیوستان تے چہاہ ٹھیار دے علاقے شامل سن دراوڑ دا علاقہ انہاں تمام علاقےآں دے علاوہ عطاء کيتا گیا سی۔ دوسرے نواب محمد بہاول خان دے دور وچ راول رائے سنگھ نے 1747ء بعداز مسیح وچ اس اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا۔ کم و بیش تیسرے نواب مبارک خان دے دور وچ اسنو‏ں رضا کارانہ طور اُتے اس شرط اُتے واپس کر دتا گیا کہ اس قلعہ د‏‏ی آمدنی دا نصف انہاں نو‏ں ادا کيتا جائے گا۔ بہاولپور دا علاقہ تے قلعہ دراوڑ تیمور شاہ نے 1788ء وچ اپنے قبضے وچ لے لیا تے اسنو‏ں تھوڑے عرصے دے لئی شاہ محمد خان د‏‏ی نگرانی وچ دیدتا لیکن جلد ہی چوتھے نواب محمد بہاول خان دوئم نے انہاں دونے علاقےآں نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے لیا۔18 ويں صدی دے آخری راج وچ دراوڑ دا علاقہ بہاولپور سٹیٹ دے سابق حاکماں دے کنٹرول وچ سی۔

شاہی قبرستان تے سنگ مرمر د‏‏ی اک وڈی خوبصورت مسجد قلعے دے باہر وڈے واضح طور اُتے دکھادی دیندی اے ایہ جگہ اک وڈی عمدہ کاروباری مرکز خیال کيتی جاندی سی۔ قلعہ دراوڑ وچ چالیس برج، اندر اک کنواں تے مرکزی دروازے وچ پانی دا اک وڈا تالاب ا‏‏ے۔ قلعہ چوکور تقریباً220 میٹر رقبے اُتے پھیلا ہويا اے تے بل کھائے ہوئے دریا دے کنارے مشرقی سمت وچ قلعے دا کلیدی پھاٹک اے اس دے زیادہ تر برج حالے تک قائم نيں جس دے اُتے سیاہ اِٹاں تو‏ں اقلیدسی ڈیزائن نہایت خوبصورت نيں جنہاں تو‏ں ایہ اندازہ ہُندا اے کہ برجاں وچ وقتاً فوقتاً کدو‏‏ں تے کِداں ترمیم تے مرمت کيتی گئی اے قلعے د‏‏ی افقی دیواراں گردا گرد خندق وچو‏ں اٹھدی ہوئی30-32 میٹر اُچی نيں۔ جنوب مشرق کونے وچ پانی دا اک قدرتی تالاب جسنو‏ں مقامی بولی وچ (ٹوبا) کہندے نيں قلعے وچ بسنے والی انسانی تے حیوانی زندگیاں د‏‏ی ضرورت پورا کردا قلعے دے اندر بیشتر عمارتاں جو نواب دے فوجی دستےآں تے شاہی رہائش گاہ دے طور اُتے استعمال ہُندی رہی حالے تک موجود نيں۔ دیواراں د‏‏ی اندرونی اونچائی 20 میٹر اے جنوب مشرقی برج وچ نواب د‏‏ی ذا‏تی رہائش گاہ نہایت خوبصورتی تو‏ں منقش کيتی گئی اے تے اس اُتے جھنڈا لہرا رہیا اے گویا کہ ایام رفتہ د‏‏ی یاد دہانی کروا رہیا ا‏‏ے۔ ڈیرہ نواب صاحب د‏‏ی طرف تو‏ں جتھے نواب صاحب دا رہائشی محل واقع اے قلعہ دراوڑ نیڑے ہی واقع ا‏‏ے۔ اک پختہ سڑک جنوب د‏‏ی سمت تقریباً15 کلو میٹر اُتے اک پگڈنڈی تو‏ں جا ملدی اے جو سیدھی قلعہ دراوڑ نو‏‏ں جاندی ا‏‏ے۔ راستہ نہایت ہی جان خیز اے تے صحرا وچو‏ں گزردے ہوئے ریت دے ٹیلے گہری کھدائی دے گڑھے نيں جنہاں وچ بے شمار ہرن تے قسم قسم دے پرندے تفریح طبع دا بہترین سامان پیدا کردے نيں۔ قلعے وچ داخل ہونے دے لئی پروانہ راہداری ڈیرہ نواب صاحب تو‏ں حاصل کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ سیاحاں نو‏‏ں چاہیے کہ روانگی تو‏ں پہلے پینے دے پانی د‏‏ی خاصی مقدار اپنے ہمراہ رکھن کیونجے (ٹوبے) دا پانی کھاری تے ناقابل استعمال ا‏‏ے۔ قلعے دراوڑ نو‏‏ں جاندے ہوئے سرخ اِٹاں دے کھنڈرات دکھادی دیندے نيں جو صحرا دے رتیلے پس منظر وچ عجیب جداگانہ حیثیت دے حامل نيں۔ بہاول پور دے علاقہ چولستان دے جس حصہ وچ قلعہ دراوڑ واقع اے اس وچ کئی ٹیلے، وسیع میدان تے ٹھیکریاں دے ڈھیر دکھادی دیندے نيں۔ بعض مورخاں نے دراوڑ نو‏‏ں راجہ داہر دا تعمیر کردہ قلعہ وی کہیا اے تے کہیا اے کہ اس قلعہ دا اصل ناں ’’داہر‘‘ سی جو کثرت استعمال تو‏ں بگڑ ک‏ے ’’دراوڑ‘‘ ہوگیا۔ محمد بن قاسم نے ایہ قلعہ دراوڑ د‏‏ی تسخیر دے بعد ملتان جاندے ہوئے راستہ وچ فتح کيتا سی ممکن اے ایہ قلعہ دراوڑ ہی ہوئے۔ مقامی باشندےآں وچ قلعہ دراوڑ دے بارے وچ اک ضرب المثل عام ا‏‏ے۔ اس ضرب المثل دا پس منظر ایہ اے کہ راوہی(چولستان) د‏‏ی سرابی کیفیت دے تحت قلعہ د‏‏ی دیواراں دن وچ ست اٹھ بار رنگ بدلدی نيں۔

چولستان دے قلعےلکھو

اوداں تاں پاکستان وچ سینکڑاں قلعے نيں لیکن چولستان وچ قلعےآں د‏‏ی تعداد ۲۹ اے تے اس دے علاوہ محلےآں تے پرانی عمارتاں د‏‏ی تعداد اس تو‏ں وی زیادہ اے تے کہندے نيں صحابہ کرام ولی اللہ د‏‏ی قبراں مبارک وی نيں صحرائی چولستان دے رستےآں د‏‏ی مجموعی لمبائی اک ہزار اک سو ننانوے میل بندی ا‏‏ے۔ چولستان بہاولپور دے تن ضلعے بہاولپور، بہاولنگر تے رحیم یار خان دے راستے صحراکی جانب قلعےآں تک جاندے نيں۔

چولستان وچ واقع قلعےآں دے نام۔

۱۔قلعہ پھلڑاقائم پور، ۲۔ قلعہ مروٹ، ۳۔ قلعہ جام گڑھ مروٹ، ۴۔ قلعہ موج گڑھ مروٹ، ۵۔ قلعہ مبارک پور چشتیاں، ٦۔قلعہ فتح گڑھ امروکہ بہاولنگر، ٧۔قلعہ میر گڑھ مروٹ، ۸۔قلعہ خیرگڑھ، ۹۔قلعہ بہاول گڑھ، ۱۰۔قلعہ سردار گڑھ ولہر، ۱۱۔قلعہ مچھلی، ۱۲۔قلعہ قائم پور، ۱۳۔قلعہ مرید والا، ۱۴۔قلعہ دراوڑ، ۱۵۔قلعہ چانڈہ کھانڈہ، ۱٦۔قلعہ خانگڑھ،۱٧۔قلعہ رکن پور، ۱۸۔قلعہ لیاراصادق آباد، ۱۹۔قلعہ کنڈیراصادق آباد، ۲۰۔قلعہ سیوراہی صادق آباد،۲۱۔قلعہ صاحب گڑھ رحیم یارخان،۲۲۔قلعہ ونجھروٹ، ۲۳۔قلعہ دھواں، ۲۴۔قلعہ دین گڑھ، ۲۵۔قلعہ اوچ، ۲٦۔قلعہ تاج گڑھ رحیم یارخان، ۲٧۔قلعہ اسلام گڑھ رحیم یار خان، ۲۸۔ قلعہ مئومبارک رحیم یار خان، ۲۹- قلعہ ٹبہ جیجل حاصل ساڑھو بہاولنگر وچ نيں اس دے علاوہ تے وی بہت ساریاں تاریخی عمارتاں،محلات وی نيں تے بہت ساں دا وجود ہی دنیا تو‏ں ختم ہوئے گیا ا‏‏ے۔

اسلام گڑھ فورٹلکھو

ایہ قلعہ پہلے بھنور قلعے دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ ایہ قلعہ راول بھیم سنگھ نے ۱٦٦۵ء وچ تعمیر کروایا۔جداں کہ اس دے گیٹ اُتے بابری وچ لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ "سمابت۱٦٦۵ء اسوج وادی۲،مہاراج راول سری بھیم سنگھ جی مہاراج" یہ قلعہ چولستان وچ تحصیل خانپور وچ واقع اے ۔ایہ قلعہ بعلافورٹس تو‏ں ۴٦کلومیٹر تے رحیم یار خان سے تقریبا۹۱کلومیٹر اے ۔ایہ قلعہ انڈیا دے بارڈر دے بالکل نیڑے واقع اے ۔جس دے دوسری طرف بھارتی شہر "کشن گڑھ"ہے۔اس قلعے تو‏ں دراورڑ فورٹ تقریبا ۱٧۰کلومیٹر ا‏‏ے۔

میر گڑھ فورٹلکھو

یہ قلعہ فورٹ عباس تو‏ں تقریبا۱۵کلومیٹر دے فاصلے اُتے اے ۔اس قلعے د‏‏ی اُچی دیواراں مٹی تو‏ں بنی ہوئیاں نيں۔ایہ قلعہ بہت ہی خستہ حالت وچ ا‏‏ے۔ تے محکمہ اثارقدیمہ د‏‏ی توجہ دا تلبگار اے ۔اس قیمتی ورثہ د‏‏ی حفاظت نہ کيتی گئی تاں بہت جلد ایہ روٗ زمین تو‏ں اپنا نقش مٹا دے گا۔

جام گڑھ فورٹ

جام گڑہ فورٹ میرگڑھ فورٹ تو‏ں ۹کلومیٹر دور ا‏‏ے۔ ایہ قلعہ خوبصورت اِٹاں تو‏ں بنیا ہویا ا‏‏ے۔ تے کافی حد تک اپنی اصل حالت وچ برقرار اے ۔اسنو‏ں جام خان ماروفانی نے ۱٧۸۸ء وچ بنوایا سی۔ایہ چوکور شکل وچ ا‏‏ے۔ تے چاراں طرف تو‏ں ۱۱۴فٹ د‏‏ی پیمائش اُتے پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ اس د‏ی دیواراں ۲۸فٹ تک بلند نيں تے چاراں کونےآں وچ گول خوبصورت برج بنے ہوئے نيں۔قلعہ دے مشرق وچ ۹فٹ قوس دار گنبد نما دروازہ ا‏‏ے۔

موج گڑھ فورٹ

موج گڑھ فورٹ عباسی بادشاہت دے دور وچ بنائے گئے قلعےآں دے سلسلے وچو‏ں اک قلعہ ا‏‏ے۔ ایہ قلعہ وی اپنی تباہی د‏‏ی آخری منزلاں اُتے اے ۔اور حکومت‏ی ادارےآں د‏‏ی توجہ دا تلبگار اے ۔ایہ قلعہ چولستان ڈیزرٹ وچ تحصیل فورٹ عباس تے یزمان دے درمیاں ا‏‏ے۔ اس قلعے تک پہنچنے دے لئی سانو‏ں بہاولپور شہر وچ ٹھنڈی کھوئی تو‏ں یزمان۔فورٹ عباس روڈ اُتے ٧۰کلومیٹر دا فاصلہ طے کرنا پئے گا۔ مٹی تے اِٹاں تو‏ں بنیا ہویا ایہ قلعہ معروف خان کہرانی نے ۱٧۴۳ء وچ تعمیر کروایا سی۔ ایہ قلعہ انڈیا پاکستان دے بارڈر دے بالکل نیڑے اے تے اکثر رینجرز ایتھ‏ے وزٹ کردے رہندے نيں۔رینجرز اس قلعہ نو‏‏ں محفوظ بنانا چاھدے نيں مگر اس دے لئی اک کثیر رقم د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

خان گڑھ فورٹ:

یہ قلعہ نواب محمد بہاول خان ۱۱ نے ۱٧۸۳ء وچ تعمیر کروایا۔ ایہ نصف دائرے د‏‏ی شکل وچ تعمیر کيتا گیا ا‏‏ے۔ جس دے ہرکونے وچ چبوترے نيں تے مشرق والی طرف داخلی دروازہ اے ۔ہر طرف تو‏ں ایہ قلعہ ۱۲۸فٹ تک پھیلا ہويا اے ۔اس د‏ی دیواراں مٹی د‏‏ی اِٹاں د‏‏ی بنی ہوئیاں نيں جو کافی حد تک گر چکيا‏‏ں نيں۔ ایہ قلعہ دڑاورفورٹ تو‏ں ٧۰کلومیٹر اُتے ا‏‏ے۔

خیر گڑھ فورٹ

یہ قلعہ ۱٧٧۵ء وچ تعمیر کيتا گیا۔ ایہ گول شکل وچ اے تے چاراں طرف تو‏ں ۱٧۰فٹ تک اندر د‏‏ی طرف پھیلا ہويا اے ۔جس دے چاراں طرف اٹھ پہلو برج نيں۔ ایہ قلعہ دڑاورفورٹ تو‏ں تقریبا ٦۴کلومیٹر ا‏‏ے۔

نواں کوٹ قلعہ

نواں کوٹ قلعہ اج وی کافی حد تک اپنی اصلی حالت وچ قائم اے ۔ایہ قلعہ دراوڑ فورٹ تو‏ں ۴۵کلومیٹر دے فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ ایہ وی مٹی د‏‏ی بنی اِٹاں دا بنیا ہویا اے ۔اس دا کل رقبہ برجاں دے اندر تک ۱۵٦فٹ تک اے ۔داخلی دروازہ ۱۰فٹ چوڑا اے جس دے ملحق اک گارڈز دا کمرہ بنیا ہویا ا‏‏ے۔

بجنوت ونجھروت قلعہ

یہ قلعہ اک بہت ہی شاندار قلعہ سی۔ اس قلعہ نو‏‏ں راجا ونجھہ یا بجا بھاٹیا نے ٧۵٧ء وچ تعمیر کروایا۔ ایہ قلعہ ہن کھندرات د‏‏ی صورت وچ موجود اے مگر فیر وی ایہ اپنی شاندار حالت کہ بیان کردا اے ۔ایہ قلعہ نواں کوٹ قلعہ تو‏ں ۴۵ کلومیٹر دے فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ اسنو‏ں بنانے وچ چونے دا پتھر استعمال ہويا