قصیدہ معراجیہ
امام احمد رضا خان دا اک معروف معراج نامہ، جومعراج النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے موضوع اُتے اے۔ اس دے سڑسٹھ اشعار نيں۔[۱] اس قصیدے نوں مولانا احمد رضا خان نےتہنیت شادی اسراء دے ناں توں موسوم کيتا اے۔ اس وچ روانی وتسلسل تے بولی دی لطافت و پاکیزگی انہاں دی جودت وجدت طبع دی آئینہ دار اے۔[۲] ایہ معراج نامہ اپنے توں پیشتر معراج ناواں توں تیکنیک دے اعتبار توں وکھ وکھ اے۔
پس منظر
سودھواس قصیدہ دے لکھے جانے دی اصل وجہ تاں حبِ احمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہی اے لیکن اس دا سبب مشہور شاعرسید محمد محسن کاکوروی بنے، انہاں نے وی اک معراج نامہ لکھیا جو قصیدہ لامیہ دے ناں توں موسوم اے۔۔ تے جو اردو بولی دے معراج ناواں وچ اک بلند مقام رکھدا اے، اوہ قصیدہ لئی مولانا احمد رضا خان دے پاس آ گئے، کہ انہاں نوں سناندا ہوݨ۔ ظہر دا وقت سی، مولانا احمد رضا نوں دسیا کہ وچ کس غرض توں آپ دے پاس آیا ہوݨ، مولانا احمد رضا نے کہیا کہ، عصر دی نماز دے بعد آپ دا قصیدہ سندے نيں۔ ايسے دوران مولانا احمد رضا خان نے خود ایہ قصیدہ معراجیہ لکھ لیا۔ عصر دی نماز دے بعد مولانا احمد رضا نے کہیا پہلے میرا قصیدہ سن لو تے اپنا قصیدہ پڑھیا، جس نوں سن کر محسن کاکوروی نے اپنا قصیدہ سنانے توں انکار کر دتا۔[۳]
بولی
سودھواس دی بولی نہایت سادہ، شائستہ تے بامحاورہ اے۔ روز مرہ دا ہر محل تے مناسب "صرف" نیڑے قریب ہر شعر وچ نظر آندا اے۔ بولی دی سلاست ایتھے تک ملحوظ رکھی گئی اے کہ آیات قرآنی یا احادیث دی تلمیحات کلام وچ نئيں نيں۔ عربی و فارسی دے نامانوس لفظاں توں بچا گیا اے۔
حسن کلام
سودھواس دی بندشاں چست تے بر محل شراں لفظاں دا درد بست تشبیہات دی سادگی تے نکھار، استعارات دی جودت، لہجے وچ گھلاوٹ تے وارفتگی، طرز ادا مین نفاست، جذبات وچ خلوص تے بے ساختگی فکر وچ رعنائی تے رفعت خیال دی شادابی تے طہارت، انہاں ہی عناصر دے امتزاج توں ایہ قصیدہ مرصع اے۔[۴] انداز بیان:
- یہ جوشش نور دا اثر سی کہ آب گوہر کمر کمر تھا
- صفائے رہ پھسل پھسل کر ستارے قدماں پہ لوٹتے سن
- وہ ظل ِرحمت اوہ رخ دے جلوے کہ ستارے چھپدے نہ کھلنے پاندے
- سنہری زربفت اودی اطلس ایہ تھان سب دُھپ چھاواں دے سن
- اتار کر انہاں دے رخ دا صدقہ ایہ نور دا بٹ رہیا سی باڑا
- کہ چاند سورج مچل مچل کے جباں دی خیرات منگدے سن [۵]
موسیقی
سودھوشعر وچ موسیقی دا دارمدار بحر دے انتخاب اُتے منحصر اے۔ امام رضا دے مزاج دی نغمگی اس قصیدے وچ انتہا اُتے اے۔ اس معراج نامے وچ کوئی شعر ایسا نئيں جس وچ موسیقی دا زیرو بم موجود نہ ہوئے۔ اس دے سانچے وچ جو ہلکے پلکھے خالص اردو لفظاں جوڑے گئے نيں اک سیال نغمے وچ ڈھل گئے نيں۔
منظر نگاری
سودھوشاعرانہ نکتہ سنجی
سودھواس معراج نامے وچ شاعرانہ نکتہ سنجیاں دے ایداں دے فنکارانہ نمونے نظر آندے نيں کہ ذوقِجمال جھوم اٹھدا اے۔ انہاں نوں کسی خیال دی توجیہ شاعرانہ پیش کرنے دا وڈا پاکیزہ سلیقہ آندا اے:
- ستم کيتا کِداں دی مت کٹی سی قمر اوہ خاک انہاں دے راہگزر کی
- اٹھا نہ لیایا کہ ملدے ملدے ایہ داغ دیکھنا سب مٹے سن
نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جمال و جلال دی کیفیت دا اُتے تاں تے اس دے اثرات ملاحظہ ہاں :
- نقاب الٹے اوہ مہر انور جلال رخسار گرمیاں پر
- فلک نوں ہیبت توں تپ چڑھی سی ٹپکتے انجم دے آبلے سن
اسی خیال دا عروج
- وہ ظل رحمت اوہ رخ دے جلوے کہ تارے چھپدے نہ کھلنے پاندے
- سنہری زربفت اودی اطلس ایہ تھان سب دُھپ چھاواں دے سن
لامکانی دی ترجمانی
سودھواسلامی روایات دے مطابق محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم معراج دی رات اپنے رب دے نیڑے ہوئے، جس دا ذکر ماں اے۔ جبرائیل فرشتہ وی سدرہ دے مقام اُتے رک گیا، اس لا مکاں دی کیفیت نوں معراج ناواں وچ پیش کرنا کافی مشکل تے احتیاط طلب مقام سمجھیا جاندا اے۔ اس کیفیت نوں امام احمد رضا نے ریاضی و جیومیٹری دی اصطلاحات استعمال کر کے پار کيتا اے، لکھدے نيں:
- خرد توں کہدو کہ سر جھکا لے گماں توں گزرے گزرنے والے
- پئے نيں یاں خود جہت نوں لالے کسے دسے کدھر گئے سن
- کمان امکاں دے جھوٹھے نقطو تسيں اوّل آخر دے پھیر وچ ہو
- محیط دی چال توں تاں پُچھو کدھر توں آئے کدھر گئے
- اوہی اے اوّل، اوہی اے آخر اوہی، اوہی اے باطن، اوہی اے ظاہر
- ايسے دے جلوے، ايسے توں مݪݨ، ايسے توں، اس دی طرف گئے تھ
ان نازک تھانواں نوں ايسے دی فکر چھو سکدی اے جو بحر علم دا شناور وی ہو وادی عرفاں کامالک وی تے نال ہی عروس سخن دا ادا شناس بھی۔[۶]
شروحات قصیدہ معراجیہ
سودھواردو نعتیہ شاعری وچ سب توں ودھ جس شخص دے کلام دی شروحات آئیاں نيں اوہ امام احمد رضا ہی نيں۔
- شرح حدائق بخشش،شارح مفتی فیض احمد اویسی، (جلد 10ماں صرف ايسے قصیدہ دی شرح اے ) صفحات 220