فضل بن موسیٰ سینانی

فضل بن موسیٰ سینانی
جم
وفات

حضرت فضل بن موسیٰ سینانیؒ دا شمار تبع تابعین وچ ہُندا ا‏‏ے۔

ناں ونسب

فضل نام،ابو عبداللہ کنیت اوروالد دا ناں موسیٰ اے ،بنو قطیعہ مروزی تو‏ں نسبت دلاء رکھنے دے باعث مروزی اوروطن د‏‏ی طرف منسوب ہوک‏ے سینانی مشہور ہوئے۔

مولد اوروطن

۱۱۵ھ وچ بمقام سینان پیدا ہوئے،ایہ مرو تو‏ں پنج فرسخ اُتے واقع اک پنڈ اے ملک خراسان وچ ،مرو اوہ مردم خیز خطہ اے جس نو‏‏ں محدثین و فقہا دے اک انبوہِ عظیم دے مولد ہونے دا شرف حاصل اے ،کسی زمانہ وچ کوفہ بصرہ اوربغداد د‏‏ی طرح اوہ وی علم دا اک وڈا مرکز شمار ہُندا سی،جن ائمہ دے ناواں دے نال مروزی د‏‏ی نسبتاں لگی ہوئیاں نيں اوہ دراصل مرو ہی د‏‏ی طرف منسوب نيں۔

ترک وطن دا واقعہ

اک افسوسناک واقعہ د‏‏ی بنا اُتے شیخ سینانی اپنے وطن مالوف نو‏‏ں خیرباد کہہ ک‏ے دوسرے پنڈ وچ جاک‏ے رہنے لگے سن چونکہ ایہ واقعہ دلچسپ وی اے اورعبرت انگیز وی ،اس لئی ایتھ‏ے اس دا تفصیلی ذکر غالباً بے محل نہ ہوئے گا۔ جب شیخ فضل بن موسیٰ دے آفتاب علم وفضل د‏‏ی کرناں اطرافِ عالم وچ پھیلاں،تو تشنگانِ علم دے قافلے ہر سمت تو‏ں ايس‏ے اک مرکز ثقل د‏‏ی طرف کھینچے چلے آنے لگے،بیان کيتا جاندا اے کہ قریہ سینان طالبانِ علم د‏‏ی کثرت تو‏ں بھر گیا سی،شیخ د‏‏ی اس درجہ مقبولیت اورشہرت بوہت سارے دلاں وچ کھٹکنے لگی اوروہ انہاں د‏‏ی بدنامی د‏‏ی تدبیراں کرنے لگے،چنانچہ انہاں نے اک فاحشہ عورت تو‏ں مال وزر د‏‏ی حرص دلیا ک‏ے ایہ اقرار کرالیا کہ شیخ فضل (حاشا وکلا)اسنو‏ں اپنی طرف راغب کرنا چاہندے نيں،فیر حاسدین نے انہاں اُتے بدکرداری دا اتہام عائد کيتا جس تو‏ں دل برداشتہ اورملول خاطر ہوک‏ے فضل بن موسیٰ نے اوہ پنڈ ہی چھوڑدتا تے اک دوسرے قریہ "راماشاۃ"نامی وچ جاک‏ے سکونت اختیار کرلئی- لیکن چند ہی دن بعد خدائے عزوجل نے اپنے مقبول بندہ د‏‏ی برأت دا سامان وی کردتا اورہويا ایہ کہ شیخ فضل دے ترک وطن دے بعد قریہ سینان وچ شدید ترین خشک سالی پیدا ہوگئی ،لوکاں نو‏‏ں اپنی غلطی اورقدرت دے انتقام دا فوراً احساس ہوگیا،چنانچہ اوہ لوک اک وفد د‏‏ی شکل وچ حاضر خدمت ہوئے اوراپنی نازیبا حرکتاں د‏‏ی معافی منگی اوربہت منت سماجت کرکے دوبارہ سینان چلنے د‏‏ی درخواست کيتی،لیکن شیخ نے فرمایا کہ پہلے تسيں لوک اپنے کذب صریح اوربہتان عظیم دا اعتراف کرو؛چنانچہ لوکاں نے کھلے دل تو‏ں اس دا اعتراف کیا،اپنی برأت سننے دے بعد انہاں نے فرمایا: لااسکن قریۃ اھلھا کذبہ صفۃ (ماں ایداں دے پنڈ وچ ہر گز نئيں رہواں گا،جس دے باشندے جھوٹھے نيں۔ اور فیر تاحیات راما شاۃ ہی وچ مقیم رہ‏‏ے۔

فضل وکمال

علم وفضل وچ نہایت بلند مقام رکھدے سن انہاں نے جو زمانہ پایا سی اس وچ تابعین کرام د‏‏ی لیائی ہوئی بہاراں ختم ہورہیاں سن اوران د‏‏ی جگہ اتباع تابعین د‏‏ی تازہ دم جماعتاں علم وکمال د‏‏ی مجلساں سجا ک‏ے درس وافادہ وچ مشغول سن،فضل ابن موسیٰ نے کوفہ اوردوسرے مراکز علم وفن دا سفر کرکے اپنے جیب و داماں نو‏‏ں لا تعداد گوہر آبدار تو‏ں مالا مال کيتا سی،اسی دا نتیجہ سی کہ فیر اوہ خود وی مشاہیر زمانہ ائمہ وچ شمار کیتے گئے۔ حافظ ذہبی انہاں نو‏ں"احدعلماءالثقات"اورشیخ مروومحدثھا لکھدے نيںعلامہ سمعانی انہاں نو‏‏ں علم وفضل اورعمر وچ عبداللہ بن مبارک دا قرین ومثیل قرار دیندے نيں۔

حدیث

حدیث ہی انہاں دے فکر و نظر دا خصوصی جولا نگاہ تھی،اس د‏ی سماعت وکتابت انہاں نے سلیمان الاعمش ہشام بن عروہ،اسماعیل بن ابی خالد،ابو حنیفہ ، داؤد بن ابی ہند، خثیم بن عراک معمر بن راشد ،یونس بن ابی اسحاق السبیعی،سفیان ثوری شریک اورقاضی شریح نال کيتی سی۔

تلامذہ

ان دے فیض صحبت تو‏ں بہرہ یاب ہونے والےآں وچ علی بن حجر، معاذ بن اسد محمود بن غیلان، اسحاق بن راہویہ، یحییٰ بن اکثم اورمحمد بن حمید دے اسمائے گرامی معروف وممتاز نيں۔

تثبت وثقاہت

اتقان وثقاہت وچ وی انہاں دا مرتبہ بہت ارفع اے ،تمام علماء انہاں د‏‏ی صداقت وثقاہت دے معترف نيں،ابو نعیم دا بیان اے کہ اوہ عبداللہ بن مبارک تو‏ں وی زیادہ ثبت سن ابو حاتم کہتےہاں کہ"ھوصدوق صالح"عبداللہ بن مبارک انہاں دے بارے وچ فرمایا کردے سن کہ"حدثنی الثقۃ"امام وکیعؒ دا قول اے:"اعرفہ ثقۃ صاحب سنۃ" استو‏ں علاوہ یحییٰ بن معین، ابن شاہین،امام بخاری ،علامہ ذہبی،ابن حبان اورعلامہ ابن سعد نے وی انہاں د‏‏ی توثیق د‏‏ی اے صرف علی بن المدینی اک تنہا شخص نيں جو سینا نی د‏‏ی بعض روایات نو‏‏ں منکر قرار دیندے نيں۔

عقل وفرزانگی

بہت ہی دانشمند اورذہین وفطین سن ،ابو اسماعیل ترمذی بیان کردے نيں کہ ميں نے اکثر ابو نعیم نو‏‏ں فضل بن موسیٰ دے بارے وچ ایہ کہندے سُنا اے کہ : کان واللہ عاقلا لبیبا بخدا اوہ بہت عاقل ودانشمند سن ۔

اعترافِ علماء

مشہور محدث حاکم انہاں دے علم وفضل دا اعتراف کردے ہوئے رقمطراز نيں: کبیر السن عالی الاستاد وامام من ائمۃ عصر اُتے فی الحدیث سن رسیدہ بلند اسناد اوراپنے زمانہ دے ائمہ حدیث وچ سن ۔ ابراہیم بن شماسؒ نے اک دفعہ امام وکیع تو‏ں سینانی دے بارے وچ سوال کيتا تاں فرمایا: ثبت سمع الحدیث معنا لاتبالی سمعت الحدیث منہ اومن ابن مبارک وہ ثبت نيں انہاں نے ساڈے نال حدیث دا سماع حاصل کيتا سی،تم جے انہاں تو‏ں یا ابن مبارک تو‏ں سماع کرو تاں فیر کوئی پرواہ نہ کرنا چاہیدا۔ علامہ سمعانی نے لکھیا اے کہ اوہ علم اورعمر دونے وچ عبداللہ ابن مبارک دے بربر سن باختلافِ روایت ربیع الاول ۱۹۱ھ یا ۱۹۲ھ وچ انتقال ہويا۔

وفات

علامہ ذہبی نے اول الذکر ہی نو‏‏ں راجح قرار دتا اے راما شاۃ ہی وچ جتھے اوہ ترکِ وطن دے بعد مقیم سن ،تدفین ہوئی۔

حوالے