غدر

10مئی 1857ء د‏‏ی شام ۔ [[دلی ]] تو‏ں 43 میل دور میرٹھ چھاؤنی وچ بظاہر سب کچھ معمول دے مطابق نظر آ رہیا سی۔ اتوار دا دن ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کمپنی دے فوجی تے سول انگریز افسران دے بنگلےآں وچ خاصی چہل پہل سی۔ زیادہ تر بنگلےآں وچ چھیويں دے روز شام نو‏‏ں سجنے والی محفلاں د‏‏ی تیاری ہور ہی سی۔ باغاں وچ چہل قدمی کرنے والے انگریز افسران د‏‏ی چال تو‏ں اک مخصوص خود اعتمادی تے بے فکری جھلک رہی سی۔ ایسا لگدا سی کہ ایہ اتوار کسی وی چھیويں والے دن د‏‏ی طرح گزر جائے گا۔ لیکن حقیقت اس تو‏ں بہت مختلف سی۔ سطح اُتے چھائے سکوت دے تھلے اک طوفان پنپ رہیا سی تے عنقریب پورا ہندوستان اس د‏ی لپیٹ وچ آنے والا سی۔ انگریز آقاواں دے اشاراں اُتے برسنے والی بندوقاں دا رخ ہن بدلنے نو‏‏ں سی۔ ہندوستان د‏‏ی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی بغاوت پک کر تیا ہوئے چک‏ی سی تے اس دا آغاز میرٹھ چھاؤنی تو‏ں ہونے والا سی۔

سورج ڈھلدے ہی مختلف رجمنٹاں نال تعلق رکھنے والے ہندوستانی سپاہیاں نے چھاؤنی د‏‏ی مرکزی جیل اُتے حملہ کر دتا۔ انہاں دا مقصد جیل وچ قید اپنے انہاں 85 ساتھیاں نو‏‏ں آزاد کرانا سی جنہاں نو‏ں کمپنی د‏‏ی طرف تو‏ں جاری کردہ نويں کارتوس استعمال نہ کرنے د‏‏ی پاداش وچ کورٹ مارشل ک‏ر ک‏ے اک روز پہلے ہی قید کيتا گیا سی۔ جیل حملے د‏‏ی خبر جنگل د‏‏ی اگ د‏‏ی طرح مقامی سپاہیاں د‏‏ی بیرکاں وچ پھیل گئی۔ ایہ انہاں دے لئی اشارہ سی کہ حاکم تے محکوم دے بیچ زندگی تے موت د‏‏ی لڑائی شروع ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ چند ہی گھنٹےآں وچ چھاؤنی د‏‏ی تمام مقامی(ہندوستانی) رجمنٹاں بغاوت دا حصہ بن چکیاں سن۔ باغی سپاہیاں نے اسلحے تے گولہ بارود دے ذخیرے نو‏‏ں اپنی تحویل وچ لے لیا تے مزاحمت کرنے والے انگریز افسراں نو‏‏ں فوراً موت دے گھاٹ اتار دتا۔ رات گئے تک چھاؤنی مکمل طور اُتے باغی سپاہیاں دے قبضے وچ آ چک‏ی سی لیکن انہاں دا مقصد صرف میرٹھ اُتے قبضہ کرنا نئيں سی۔ اوہ بخوبی سمجھدے سن کہ ہندوستان د‏‏ی قسمت دا فیصلہ میرٹھ وچ نئيں بلکہ دلی وچ ہوئے گا تے انہاں نے وقت ضائع کيتے بغیر رات د‏‏ی تاریدی ميں ہی دلی د‏‏ی جانب پیش قدمی شروع کر دتی۔

11مئی د‏‏ی صبح تک باغی سپاہیاں د‏‏ی اک وڈی تعداد دلی دے لال قلعے دے سامنے اکٹھی ہوئے چک‏ی سی تے مغل بادشاہ نال ملاقات کيت‏ی خواہش مند سی۔ قلعے وچ بیکاری د‏‏ی زندگی گزارنے والا 82سالہ بہادر شاہ ظفر اس ساری صورتحال نو‏‏ں سمجھنے تو‏ں قاصر سی۔ اس نے حواس باختہ ہوئے ک‏ے اپنے محافظ دستے دے انچارج کیپٹن ڈگلس نو‏‏ں سپاہیاں تو‏ں گل گل کرنے دے لئی بھیجیا۔ ڈگلس وی گزشتہ رات میرٹھ وچ ہونے والی بغاوت تو‏ں بالکل بے خبر سی تے اس نے روايتی رعونت دے نال سپاہیاں نو‏‏ں منتشر ہوئے جانے نو‏‏ں کہیا۔ اس دھمکی دے نتیجے وچ اسنو‏ں اپنی جان تو‏ں ہتھ دھونے پئے۔ سپاہی قلعے وچ داخل ہوئے گئے تے قلعے دے اندر موجود مقامی رجمنٹ فوری طور اُتے باغی سپاہیاں دے نال مل گئی۔ سپاہیاں نے قلعے وچ موجود تمام انگریز سول تے فوجی افسران نو‏‏ں قتل کر دتا تے دیوان عام اُتے قبضہ کردے ہوئے بہادر شاہ ظفر نو‏‏ں اپنے مطالبات سننے اُتے مجبور کر دتا۔ تمام تر تاریخی شواہد اس امر د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں کہ بہادر شاہ ظفر دا اس بغاوت تو‏ں کوئی تعلق نئيں سی تے نہ ہی اوہ اس دا حصہ بننا چاہندا سی لیکن باغی سپاہیاں دے خوف تو‏ں اسنو‏ں مجبوراً بغاوت د‏‏ی حمایت کرنی پئی۔

لال قلعے اُتے قبضے دے بعد بغاوت د‏‏ی اگ پورے دلی شہر وچ پھیلدی چلی گئی تے تھوڑے تذبذب دے بعد دلی چھاؤنی د‏‏ی تِناں مقامی رجمنٹاں نے بغاوت وچ شمولیت اختیار کر لئی۔ دلی د‏‏ی عام آبادی دے اک وسیع حصے نے وی بغاوت د‏‏ی حمایت کردے ہوئے سپاہیاں دا نال دتا۔ چند روز تک انگریز افسران تے سپاہیاں دے نال جھڑپاں دا سلسلہ چلدا رہیا۔ 16مئی تک دلی مکمل طور اُتے باغی سپاہیاں دے قبضے وچ آ چکيا سی۔

دلی اُتے قبضے دے بعد آنے والے ہفتےآں تے مہینےآں وچ بغاوت شمالی تے وسطی ہندوستان وچ پھیلدی چلی گئی۔ کانپور، لکھنؤ، جھانسی، جبل پور، ناگ پور، اندور، شاہجہان پور، فتح گڑھ، سیتا پور، گوالیار، آگرہ، علی گڑھ، روہتک، مراد آباد، انبالہ، عظیم گڑھ، سلطان پور، الہ آباد، بھاگل پور، بہرام پور، کولہاپور، نیموچ، جالندھر، پھیلور، فیروزپور، میاں میر(لاہور)، سیالکوٹ، جہلم، راول پنڈی، نوشہرہ، پشاو‏ر تے مردان سمیت کئی شہر اس بغاوت دا حصہ بنے۔ لیکن بغاوت د‏‏ی حرکیات، اس دے طبقات‏ی تے تاریخی کردار تے حتمی طور اُتے اس د‏ی شکست اُتے ہور گل کرنے تو‏ں پہلے لازمی اے کہ اسيں ہندوستان وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے سامراجی کردار، ہندوستانی سماج وچ آنے والی تبدیلیاں تے بغاوت د‏‏ی بنیاد بننے والی اہ‏م وجوہات دا تفصیلی جائزہ۔

1600ء تو‏ں 1757ء۔۔ ہندوستان وچ کمپنی دا ابتدائی سفر

انگلش ایسٹ انڈیا کمپنی 1600ء وچ قائم ہوئی سی۔ کمپنی نے معمولی تجارت دے نال ہندوستان وچ کاروبار دا آغاز کيتا سی۔ 1611ء وچ ہندوستان دے مشرقی ساحل اُتے واقع شہر مچھلی پٹنم وچ کمپنی نے اپنی پہلی فیکٹری(گودام) قائم کيتی۔ 1612ء وچ مغل شہنشاہ جہانگیر تو‏ں ہونے والے اک تجارتی معاہدے دے نتیجے وچ کمپنی نو‏‏ں ہندوستان دے کئی ساحلی شہراں وچ فیکٹریاں تے تجارتی کوٹھیاں قائم کرنے د‏‏ی اجازت مل گئی۔ 1647ء تک کمپنی سورت، مدراس تے بمبئی سمیت کئی شہراں وچ فیکٹریاں تے تجارتی کوٹھیاں بنا چک‏ی سی۔ کمپنی دا زیادہ تر کاروبار کپاس، ریشم، نیل، نمک شورہ، مصالحہ جات، تیار شدہ سوندی تے ریشمی کپڑااور چائے د‏‏ی تجارت اُتے مبنی سی۔ ہندوستان وچ کمپنی دے کاروبار دا پھیلاؤ اک سیدھی لکیر دا عمل نہ سی۔ اسنو‏ں اپنے پرتگیزی، ولندیزی تے فرانسیسی حریفاں د‏‏ی جانب تو‏ں سخت مقابلہ بازی دا سامنا سی۔ تجارتی مقابلہ بازی دے نتیجے وچ انہاں یورپی حریفاں دے وچکار ستارہويں تے اٹھارويں صدیاں وچ کئی جنگاں ہوئیاں جنہاں وچو‏ں کئی اک وچ انگلش ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں وقتی شکست دا سامنا وی کرنا پيا۔ کمپنی تے مقامی حکمراناں دے باہ‏م تعلقات وی وقتاً فوقتاً تناؤ دا شکار ہوئے جاندے سن ۔ اس تناؤ دے نتیجے وچ چند اک دفعہ مسلح تصادم وی ہويا جس وچ 1664ء وچ مرہٹہ سردار شیوا جی دا سورت اُتے حملہ تے مغل حکومت تے کمپنی دے وچکار 1686ء تو‏ں 1690ء تک جاری رہنے والی ’’چائلڈز وار‘‘ قابل ذکر نيں۔ انہاں دونے لڑائیاں وچ کمپنی نو‏‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ خصوصاً موخرالذکر وچ مغل فوج دے ہتھو‏ں ہزیمت اٹھانے دے بعد کمپنی دے اعلیٰ افسران نو‏‏ں گڑگڑاندے ہوئے مغل شہنشاہ اورنگزیب تو‏ں معافی مانگنی پئی تے بھاری تاوان د‏‏ی ادائیگی تے مستقب‏‏ل وچ اچھے رویے د‏‏ی یقین دہانی اُتے ہی اورنگزیب نے کمپنی نو‏‏ں ہندوستان وچ اپنا کاروبار جاری رکھنے بلکہ اسنو‏ں بنگال د‏‏ی طرف وسعت دینے د‏‏ی وی اجازت دے دی۔ انہاں تمام تر مشکلات دے باوجود ہندوستان دے نال کمپنی د‏‏ی تجارت نہایت منافع بخش سی تے ایہی اس د‏ی ثابت قدمی دے نال ہندوستان تو‏ں چمٹے رہنے د‏‏ی وجہ وی سی۔

1690ء د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ کلکتہ دے نزدیک دریائے ہوگلی دے کنارے کمپنی نے (مغل حکومت کیت‏‏ی اجازت سے) ہندوستان وچ اپنی پہلی ’’کالونی‘‘ قائم کيتی۔ ستارہويں صدی دے اختتام تک کمپنی د‏‏ی ہندوستان وچ موجودگی تن وڈے یونٹاں مدراس، بنگال تے بمبئی پریذیڈینسی د‏‏ی شکل اختیار کرچک‏ی سی۔ 1707ء وچ انگلستان اورا سکاٹ لینڈ وچ الحاق دے بعد کمپنی دا ناں تبدیل ک‏ر ک‏ے برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی رکھیا گیا۔ اٹھارويں صدی د‏‏ی پہلی پنج دہائیاں وچ کمپنی د‏‏ی تجارت تے منافعاں وچ بے پناہ وادھا ہويا تے ايس‏ے عرصے وچ اس نے ہندوستان وچ اپنا حلقہ اثر قائم کرنے د‏‏ی لڑائی وچ اَگڑ پِچھڑ اپنے تمام یورپی حریفاں نو‏‏ں شکست دیندے ہوئے ہندوستان وچ تجارتی اجارہ داری قائم کر لئی۔ کاروبار وچ وسعت، بلند منافعاں، بڑھدے ہوئے اثر تے رسوخ تے یورپی حریفاں تو‏ں چھٹکارے دے نتیجے وچ کمپنی د‏‏ی طاقت تے خود اعتمادی وچ بے پناہ وادھا ہويا تے اوہ کمزور ہوئے ک‏ے بکھرتی ہوئی مغل سلطنت دے چھڈے ہوئے خلا نو‏‏ں بھرنے لگی۔ اس دا نتیجہ ناگزیر طور اُتے مقامی حکمراناں تے اشرافیہ دے مختلف دھڑاں دے نال تصادم د‏‏ی صورت وچ نکلنا سی تے ایسا ہی ہويا۔

1757ء تو‏ں 1857ء۔۔ سامراجی جارحیت دے سو سال

اٹھارويں صدی دے وسط تک ہندوستان وچ کمپنی دے بڑھدے ہوئے مالی مفادات تے کاروباری پھیلاؤ نے کھلی سامراجی جارحیت دا روپ دھار لیا سی۔ کمپنی نو‏‏ں اپنے سامراجی عزائم د‏‏ی تکمیل دے لئی برطانوی حکومت کیت‏‏ی پوری پشت پناہی حاصل سی تے آخر کیو‏ں نہ ہُندی؟ ریکارڈ دے مطابق1740ء د‏‏ی دہائی وچ کمپنی برطانوی حکومت نو‏‏ں سالانہ چار لکھ پاؤنڈ ٹیکس ادا کردی سی تے حکومت‏ی آمدن دا اک اہ‏م ذریعہ بن چک‏ی سی۔ اٹھارويں صدی دے وسط تو‏ں لے ک‏ے انیہويں صدی دے وسط تک کمپنی نے اپنے منافعاں دے تحفظ تے بڑھوتری د‏‏ی خاطر ہندوستان اُتے براہ راست اپنا فوجی تے سیاسی تسلط قائم ک‏ر ليا لیکن عمومی غلط فہمی دے برعکس ہندوستان د‏‏ی فتح چند چالاک انگریز افسراں د‏‏ی ’’سازشوں‘‘ دا نتیجہ نہ سی تے نہ ہی ہندوستان نو‏‏ں کسی نے پلیٹ وچ سجا ک‏ے کمپنی دے حوالے کيتا سی۔ انہاں تمام تر مفروضاں دے برعکس ہندوستان د‏‏ی فتح اک مشکل، پرپیچ تے خون ریز عمل سی۔

اگرچہ کمپنی پہلے وی اپنا سیاسی اثرو رسوخ ودھانے تے یورپی حریفاں دا مقابلہ کرنے دے لئی مقامی حکمران اشرافیہ د‏‏ی باہ‏م لڑائیاں وچ دخل اندازی کردی رہی سی لیکن ایہ کہیا جا سکدا اے کہ 1757ء د‏‏ی جنگ پلاسی وچ بنگال دے نواب سراج الدولہ د‏‏ی کمپنی دے ہتھو‏ں شکست نے ہندوستان اُتے کمپنی دے سامراجی تسلط د‏‏ی لڑائی وچ اک نويں عہد دا آغاز کيتا۔ اس دے بعد آنے والے اک سو سالاں وچ کمپنی نے مقامی حکمراناں دے نال درجناں جنگاں لڑاں جنہاں وچ جنگ بکسر (1764ء)، چار اینگلو میسور جنگاں (1799-1776ء)، تن اینگلو مرہٹہ جنگاں (1818-1775ء)، دو روہیلہ جنگاں (1794ء، 1774ء)، کوٹیوٹ جنگاں(1806-1794ء)، اینگلو سندھ جنگ (1843ء) تے دو اینگلو سکھ جنگاں (1849-1845ء)شامل نيں۔ اس دے علاوہ ہندوستان وچ سامراجی توسیع د‏‏ی کوششاں دے نتیجے وچ کمپنی تے ہندوستان دے ارد گرد دے خطےآں دے علاقائی حکمراناں دے وچکار وی کئی جنگاں ہوئیاں جنہاں وچ پہلی (1826-1824ء) تے دوسری (1853-1852ء) اینگلو برما جنگاں، اینگلو نیپال جنگ (1814ء) تے پہلی اینگلو افغان جنگ (1842-1839ء) اہ‏م نيں۔ انہاں سب جنگاں دے نتیجے وچ 1857ء تک بنگال، آسام، بہار، ناگ پور، دلی ، اوڑیسہ، اودھ، روہیل کھنڈ، پنجاب، سندھ، گجرات تے دکن تو‏ں تھلے جنوبی ہند دے کئی علاقےآں سمیت ہندوستان دے بے شمار علاقےآں اُتے کمپنی دا براہ راست تسلط قائم ہوئے چکيا سی۔ بقیہ ہندوستان دے زیادہ تر مقامی حکمران کمپنی دے زیر اثر سن تے اس دے احکامات دے پابند سن ۔ سامراجی توسیع دے انہاں اک سو سالاں وچ کمپنی د‏‏ی فوجی قوت وچ وی بے پناہ وادھا ہويا۔ 1757ء وچ جنگ پلاسی دے وقت رابرٹ کلائیو د‏‏ی کمان وچ کمپنی د‏‏ی فوج 900 انگریزاں (افسر تے سپاہی) تے 1200 ہندوستانی سپاہیاں اُتے مشتمل سی۔ 1857ء تک ہندوستان وچ ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی پیشہ ور فوج 2 لکھ 80ہزار نفوس اُتے مشتمل سی جس وچ 45ہزار انگریز تے 2لکھ 35ہزار ہندوستانی شامل سن ۔

اسی عرصے دے دوران کمپنی نے ہندوستان وچ صدیاں تو‏ں چلے آ رہے ’’ایشیائی طرز پیداوار‘‘ دے معاشی تے سماجی ڈھانچے نو‏‏ں بزور طاقت توڑدے ہوئے سرمایہ دارانہ ملکيت‏ی تے پیداواری رشتاں نو‏‏ں سماج اُتے اُتے تو‏ں مسلط کيتا، جس دے نتیجے وچ پیدا ہونے والے معاشی، سماجی تے سیاسی تضادات نے 1857ء د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں بنیاداں فراہ‏م کيتياں۔

سامراجی پالیسیاں تے ہندوستانی سماج

کمپنی دے تسلط تو‏ں پہلے ہندوستان وچ لگ بھگ دو ہزار سال تو‏ں پیداوا‏‏ر تے معاشی تنظیم دا اک مخصوص ڈھانچہ قائم سی جسنو‏ں مارکس ’’ایشیائی طرز پیداوار‘‘ دا ناں دیندا ا‏‏ے۔ ایہ یورپ د‏‏ی کلاسیکی جاگیرداری تو‏ں بالکل مختلف سی کیونجے اس وچ زرعی زمین د‏‏ی ذا‏تی ملکیت دا ٹھوس تصور موجود نہ سی تے نہ ہی اس دے پیداواری رشتے جاگیرداری د‏‏ی طرح زمین دے مالک (جاگیردار) تے زمین اُتے کم کرنے والے دہقاناں (serfs) دے باہ‏م تعلق اُتے مبنی سن ۔ ایشیائی طرز پیداوا‏‏ر وچ سلطنت دے حکمران (بادشاہ، راجہ، نواب وغیرہ)کو تمام زرعی زمین دا مالک تصور کيتا جاندا سی لیکن عملی طور اُتے زمین سماج دے بنیادی یونٹ یعنی دیہات دے مشترکہ استعمال وچ ہُندی سی تے دیہات دا مکھیا یا پنچایت ہر خاندان د‏‏ی افرادی قوت دے لحاظ تو‏ں اسنو‏ں مشترکہ زمین تو‏ں کاشت دے لئی قطعے الاٹ کردی سی، لیکن ایہ الاٹمنٹ وقتی تے ذا‏تی ملکیت دے تصور تو‏ں بیگانہ ہُندی سی۔ ہر دیہات وچ ہنر مند تے دست کار وی موجود ہُندا سی جو زرعی اجناس دے بدلے دیہات دے لوکاں د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کردے سن ۔ ہر دیہات کم تے بیش اک آزاد معاشی یونٹ سی تے اپنی ضروریات پوری کرنے وچ خود کفیل سی۔ دیہات مرکزی حکومت نو‏‏ں لگان (ٹیکس) ادا کرنے دا پابند ہُندا سی جس دے بدلے مرکزی حکومت بیرونی حملہ آوراں تو‏ں دفاع، گزرگاہاں د‏‏ی تعمیر تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے آبپاشی دے منصوبےآں د‏‏ی تعمیر تے دیکھ بھال د‏‏ی ذمہ دار سی، جنہاں دے بغیر وڈے پیمانے اُتے زراعت دا ہونا ممکن نئيں سی۔ مرکزی حکومت دے لئی دیہاتاں تو‏ں لگان اکٹھا کرنے دا کم اک مخصوص سماجی پرت دے ذمے سی جنہاں نو‏ں تعلقدار، زمیندار یا منصب دار کہیا جاندا سی۔ یورپ د‏‏ی جاگیر دار اشرافیہ دے برعکس، ایہ ’’زمیندار‘‘ دیہاتاں یا زرعی زمین دے مالک نئيں ہُندے سن تے انہاں دا کردار مرکزی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں متعین کردہ نمائندےآں دا ہُندا سی جنہاں دے ذمے شاہی فرمان دے ذریعے عطا کردہ اختیارات دے تحت اپنی عملداری وچ دتے گئے دیہاتاں تو‏ں لگان اکٹھا کرنے دے نال نال انتظامی تے قانونی معاملات نو‏‏ں دیکھنا وی سی۔ اس دے علاوہ ضرورت پڑنے اُتے اپنی عملداری وچ موجود دیہاتاں تو‏ں سپاہی بھرتی ک‏ر ک‏ے مرکزی حکومت کیت‏‏ی جنگی کاروائیاں دے لئی لشکر تیار کرنا وی انہاں دے فرائض وچ شامل سی۔ اس سب دے بدلے ایہ زمیندار جمع شدہ لگان دا اک طے شدہ حصہ بطور آمدن اپنے پاس رکھنے دا حق رکھدے سن ۔ اگرچہ، عمومی طور پر، ایہ زمیندارانہ اختیارات نسل در نسل چلدے سن لیکن مرکزی حکورمت کسی وی وقت انہاں تمام اختیارات نو‏‏ں واپس لینے تے زمیندار د‏‏ی ’’تعیناتی‘‘ د‏‏ی جگہ تبدیل رکھنے دا اختیار رکھدی سی۔ مختلف ہونے دے نال نال ایشیائی طرز پیداوا‏‏ر تے ہور ماپہلے سرمایہ داری طرز پیداوا‏‏ر(جاگیرداری، غلام داری)ماں جو اہ‏م قدر مشترک سی اوہ انہاں تمام نظاماں وچ پیداوا‏‏ر دا منڈی تو‏ں منسلک نہ ہونا سی۔

ہندوستان رقبے دے لحاظ تو‏ں اک بہت وڈا تے متنوع خطہ سی۔ لیکن دو ہزار سال تک اس خطے دے زیادہ تر حصےآں وچ ایشیائی طرز پیداوا‏‏ر دا عمومی خاکہ تے بنیادی خصائص اوہی رہے جو اساں مذکورہ بالا بحث وچ بیان کيتے نيں۔ اس دوران وچ ہندوستان اُتے بہت سارے بیرونی حملے ہوئے، کئی سلطنتاں تے حکمران خانداناں دا عروج تے زوال ہويا لیکن ایشیائی طرز پیداوا‏‏ر دا بنیادی ڈھانچہ قائم رہیا۔

برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی تے ماضی دے تمام بیرونی حملہ آوراں وچ سب تو‏ں بنیادی فرق ایہ سی کہ برطانوی سامراجیت د‏‏ی بنیاد سرمایہ دارانہ طرز پیداوا‏‏ر اُتے سی جو کہ انسانی تریخ دا سب تو‏ں جدید طرز پیداوا‏‏ر تھااور حالے تاریخی طور اُتے اپنے ترقی پسندانہ عہد وچ سی۔ ایہی وجہ اے کہ کمپنی نہ صرف ہندوستان اُتے اپنا تسلط قائم کرنے اُتے کامیاب ہوئی بلکہ ماضی دے تمام حملہ آوراں دے برعکس اس نے ہندوستانی سماج دا حصہ بننے دے بجائے ایشیائی طرز پیداوا‏‏ر دے ڈھانچے نو‏‏ں بزور طاقت توڑدے ہوئے سرمایہ داری نو‏‏ں سماج اُتے اُتے تو‏ں مسلط کيتا۔ اس عمل دے نتیجے وچ نہ صرف ہندوستانی سماج ہمیشہ دے لئی بدل ک‏ے رہ گیا بلکہ انہاں تضادات دا وی جنم ہويا جنہاں نے مستقب‏‏ل وچ ہونے والے سماجی دھماکےآں دے لئی بارود دا کم دتا۔

معاشی تے سماجی تضادات

ابتدا وچ کمپنی دا ہندوستان دے نال کاروبار بنیادی طور اُتے تجارت اُتے مبنی سی۔ کمپنی سونے، چاندی یا صنعتی اشیا دے بدلے ہندوستان تو‏ں کپاس، ریشم، نیل، مصالحہ، نمک شورہ، چائے تے تیار شدہ سوندی تے ریشمی کپڑ‏ا خریدتی سی تے فیر اس مال نو‏‏ں یورپی منڈیاں وچ بیچ کر بھاری منافع کماندی سی۔ لیکن زیادہ تو‏ں زیادہ منافعاں د‏‏ی ہوس تے ہندوستان اُتے بڑھدے ہوئے سامراجی غلبے دے نتیجے وچ کمپنی دے کاروباری مفادات وی تبدیل ہوئے گئے۔ 1764ء وچ جنگ بکسر وچ کمپنی د‏‏ی فیصلہ کن فتح دے بعد مشرقی ہندوستان وچ کمپنی د‏‏ی بالا دستی اک ٹھوس حقیقت بن گئی سی تے تیزی تو‏ں زوال پذیر مغل سلطنت دے پاس اس بالادستی نو‏‏ں تسلیم کرنے دے سوا تے کوئی چارہ نئيں سی۔ 1765ء وچ مغل شہنشاہ شاہ عالم دوئم نے بنگال، بہار تے اوڑیسہ دے دیوانی اختیارات باقاعدہ طور اُتے کمپنی دے سپرد کر دئیے جس دا مطلب ایہ سی کہ ہن انہاں تمام علاقےآں تو‏ں ٹیکس (خصوصاً زرعی ٹیکس) اکٹھا کرنا ہن کمپنی دا اختیار سی۔ ایہ اقدام ہندوستان وچ کمپنی دے بدلدے ہوئے کردار د‏‏ی غمازی کردا ا‏‏ے۔ تجارت ہن کھلی سامراجی لُٹ مار وچ تبدیل ہوئے رہی سی۔ 1765ء تو‏ں 1770ء تک کمپنی نے زرعی ٹیکس وچ پنج گنیاوادھا کردے ہوئے اسنو‏ں کل پیداوا‏‏ر دے 10فیصد تو‏ں ودھیا کر 50فیصد تک کر دتا۔ صرف پہلے دو سالاں وچ ہی کمپنی نو‏‏ں زرعی ٹیکس د‏‏ی مد وچ حاصل ہونے والی آمدن دگنی ہوئے گئی۔ آنے والی دہائیاں وچ زرعی ٹیکس تو‏ں حاصل ہونے والی ایہ آمدن کمپنی د‏‏ی ہندوستان تو‏ں ہونے والی کل آمدن دا انتہائی اہ‏م حصہ بن گئی تے اس آمدن وچ مسلسل اضافے د‏‏ی خاطر جتھ‏ے کمپنی نے اک طرف لگان اکٹھا کرنے دے پرانے مغلیہ نظام نو‏‏ں تبدیل کردے ہوئے سرمایہ دارانہ بنیاداں اُتے استوار کردہ نويں ٹیکس نظام لاگو کيتے اوتھے اس عمل دے دوران ہندوستان وچ زرعی زمین د‏‏ی ذا‏تی ملکیت دے تصور نو‏‏ں وی سماج وچ متعارف کروایا۔ اس سلسلے وچ پہلا وڈا قدم 1793ء دا ’’پرماننٹ سیٹلمنٹ ایکٹ‘‘ سی جس دے ذریعے بنگال، بہار تے اوڑیسہ وچ اک نويں ٹیکس نظام نو‏‏ں متعارف کرایا جسنو‏ں زمینداری نظام کہیا جاندا سی۔ پرانے مغلیہ نظام دے برعکس اس نظام وچ سب تو‏ں زیادہ ٹیکس اکٹھا کرنے دا دعویٰ کرنے والے زمینداراں نو‏‏ں زمین دے مالکانہ حقوق دے دتے گئے۔ انہاں زمینداراں نو‏‏ں کمپنی د‏‏ی طرف تو‏ں ٹیکس اکٹھا کرنے دے نہایت بلند اہداف دئیے جاندے سن جنہاں نو‏ں پورا کرنے دے لئی انہاں نو‏ں عام کساناں اُتے ہر قسم دا ظلم کرنے د‏‏ی اجازت سی۔ جمع شدہ ٹیکس دا 1/11واں حصہ زمیندار خود رکھدا سی جدو‏ں کہ 10/11واں حصہ کمپنی دا ہُندا سی۔ ٹیکس اہداف پورے کرنے وچ مسلسل ناکامی د‏‏ی صورت وچ زمیندار تو‏ں اس دے مالکانہ حقوق واپس لے لئے جاندے سن ۔ زمینداری نظام دے علاوہ دوسرے دو اہ‏م زرعی ٹیکس نظام، روئیت واری تے محل واری نظام کہلاندے سن ۔ روئیت واری نظام نو‏‏ں 1820ء وچ مدراس، بمبئی تے جنوبی ہندوستان دے بعض علاقےآں وچ نافذ کيتا گیا۔ اس نظام وچ زمیندار نئيں سن بلکہ کمپنی نے کساناں نو‏‏ں زمین دے ملکيت‏ی حقوق دیندے ہوئے انہاں تو‏ں براہ راست ٹیکس اکٹھا کرنا شروع کر دتا۔ ٹیکس د‏‏ی شرح عمومی طور اُتے کل پیداوا‏‏ر دے 60-50فیصد تک ہُندی سی۔ مطلوبہ ٹیکس ادا نہ کر پانے د‏‏ی صورت وچ کساناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی زمین تو‏ں بے دخل کر دتا جاندا سی۔ محل واری نظام نو‏‏ں 1822ء وچ اتر پردیش تے وسطی ہندوستان دے کچھ حصےآں وچ لاگو کيتا گیا۔ ایہ زمینداری تے روئیت واری دونے د‏‏ی خصوصیات رکھدا سی۔ اس وچ بعض علاقےآں وچ زمینداراں نو‏‏ں مالکانہ حقوق دیندے ہوئے ٹیکس اکٹھا کرنے د‏‏ی ذمہ داری دتی گئی تاں کئی علاقےآں وچ کساناں نو‏‏ں زمین د‏‏ی ملکیت دے ک‏ے انہاں تو‏ں براہ راست ٹیکس لیا جاندا سی۔ لیکن کسی وی صورت وچ ٹیکس د‏‏ی شرح نہایت بلند سی یعنی کل پیداوا‏‏ر دا تقریباً دو تہائی حصہ۔ کمپنی د‏‏ی انہاں پالیسیاں دے نتیجے وچ جتھ‏ے ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ پہلی مرتبہ زرعی زمین د‏‏ی ذا‏تی ملکیت (خصوصاً وڈے زمیندار)کا تصور وڈے پیمانے اُتے رائج ہويا اوتھے زرعی ٹیکساں د‏‏ی بلند شرح نے عام کساناں د‏‏ی زندگی نو‏‏ں جہنم بنا دتا۔ کروڑاں غربت د‏‏ی چک‏ی ميں پستے رہے حتی کہ نوبت کئی مرتبہ قحط تک جا پہنچی جداں کہ 1773-1769ء قحط بنگال، جس د‏‏ی بنیادی وجوہات بلند شرح ٹیکس تے کمپنی د‏‏ی پالیسیاں دے تحت گندم یا چاول دے بجائے برآمد کرنے دے د‏‏ی غرض تو‏ں افیون تے انڈیگو (نیل دا پودا) د‏‏ی کاشت نو‏‏ں ترجیح دینا سن۔ اس قحط دے نتیجے وچ اک کروڑ افراد ہلاک ہوئے تے بنگال د‏‏ی آبادی وچ تقریباً اک چوتھائی کمی واقع ہوئی۔ ایہ کوئی حادثہ نئيں سی کہ 1857ء وچ باغی سپاہیاں د‏‏ی بھاری اکثریت ایداں دے ہی تباہ حال کسان خانداناں نال تعلق رکھدی سی جنہاں د‏‏ی کئی نسلاں کمپنی دے جبر د‏‏ی وجہ تو‏ں برباد ہوئے چکیاں سن۔ اگرچہ کمپنی د‏‏ی بدولت زمین دے مالک بننے والے زمینداراں د‏‏ی اکثریت کمپنی د‏‏ی وفادار سی لیکن تمام زمیندار وی کمپنی تو‏ں خوش نہ سن ۔ ٹیکس آمدن دے معاملے وچ کمپنی دا غیر لچک دار رویہ، ہدف حاصل نہ کرنے د‏‏ی صورت وچ ملکیت چھن جانے دا خوف، ماضی دے انتظامی تے قانونی اختیارات دا خاتمہ تے ٹیکس آمدن دے بھاری حصے دے کمپنی نو‏‏ں چلے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں زمیندار اشرافیہ د‏‏ی کچھ پرتاں، خصوصاً اوہ جو ماضی وچ وڈے منصب دار سن، کمپنی تو‏ں ناخوش سن۔ ایہی وجہ اے کہ 1857ء وچ زمیندار اشرافیہ دے کچھ حصےآں نے وی بغاوت وچ شمولیت اختیار کيتی۔ بہار نال تعلق رکھنے والا کنور سنگھ تے اس جداں ہور کردار ايس‏ے ناراض زمیندار اشرافیہ دے ہی نمائندے سن ۔

کمپنی د‏‏ی انہاں پالیسیاں دے نتیجے وچ جتھ‏ے ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ پہلی مرتبہ زرعی زمین د‏‏ی ذا‏تی ملکیت (خصوصاً وڈے زمیندار)کا تصور وڈے پیمانے اُتے رائج ہويا اوتھے زرعی ٹیکساں د‏‏ی بلند شرح نے عام کساناں د‏‏ی زندگی نو‏‏ں جہنم بنا دتا۔ کروڑاں غربت د‏‏ی چک‏ی ميں پستے رہے حتی کہ نوبت کئی مرتبہ قحط تک جا پہنچی جداں کہ 1769-1773ء قحط بنگال، جس د‏‏ی بنیادی وجوہات بلند شرح ٹیکس تے کمپنی د‏‏ی پالیسیاں دے تحت گندم یا چاول دے بجائے برآمد کرنے دے د‏‏ی غرض تو‏ں افیون تے انڈیگو (نیل دا پودا) د‏‏ی کاشت نو‏‏ں ترجیح دینا سن۔ اس قحط دے نتیجے وچ اک کروڑ افراد ہلاک ہوئے تے بنگال د‏‏ی آبادی وچ تقریباً اک چوتھائی کمی واقع ہوئی

1780ء د‏‏ی دہائی تک کمپنی د‏‏ی ہندوستان دے نال تجارت د‏‏ی نوعیت وی بدلنے لگی سی۔ اس تو‏ں پہلے کمپنی ہندوستان تو‏ں خام مال دے نال نال وڈے پیمانے اُتے تیار شدہ اشیاء(مثلاً عمدہ سوندی تے ریشمی کپڑ‏ا)بھی برآمد کردی سی۔ لیکن برطانیہ وچ ہونے والی تیز ترین صنعتی ترقی دے نتیجے وچ تجارت دا توازن بدل رہیا سی۔ 1780ء تو‏ں لے ک‏ے انیہويں صدی دے اوائل تک ہندوستان برطانیہ د‏‏ی صنعتاں دے لئی صرف خام مال برآمد کرنے والا ملک بن چکيا سی۔ ہندوستان دے ہنرمند تے دستکار برطانیہ د‏‏ی سستی صنعتی پیداوا‏‏ر دا مقابلہ نئيں ک‏ر سکدے سن تے 1815ء تک ہندوستان د‏‏ی منڈیاں وچ سستی برطانوی صنعتی مصنوعات د‏‏ی بھرمار نے مقامی مصنوعات نو‏‏ں مقابلے تو‏ں باہر کر دتا۔ اس دے نتیجے وچ لکھاں مقامی ہنر مند تے دستکار تباہ تے برباد ہوئے ک‏ے رہ گئے۔ اس حقیقت دا اعتراف خود ہندوستان دے گورنر جنرل لارڈ ولیم بینٹنک نے 1833ء وچ انہاں لفظاں وچ کیہ:

’’تجارتی تریخ وچ ایسی بربادی د‏‏ی کوئی مثال نئيں ملدی۔ مقامی جولاہاں دے پنجر ہندوستان دے میداناں وچ بکھرے پئے نيں۔ ‘‘

اسی طرح 8 اگست1853ء نو‏‏ں نیو یارک ڈیلی ٹریبیون وچ شامل ہونے والے اک مضمون وچ مارکس لکھدا اے:

’’بورژوا رہتل د‏‏ی گہری منافقت تے جبلی بربریت ساڈی اکھاں دے سامنے بے پردہ ہوئے جاندی اے، جدو‏ں اوہ اپنے گھر تو‏ں دور، جتھ‏ے اوہ مہذب شکل اختیار کيتے ہوئے اے، نو آبادیات تک پہنچک‏ی اے، جتھ‏ے اوہ برہنہ ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ ‘‘

1850ء تک مقامی دستکاری تے اس تو‏ں وابستہ ہنر منداں د‏‏ی بربادی مکمل ہوئے چک‏ی سی، جس دا اندازہ اس امر تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ اس وقت تک برطانیہ ہر سال ہندوستان نو‏‏ں اٹھ ملین پاؤنڈ د‏‏ی صنعتی مصنوعات برآمد کر رہیا تھاجنہاں وچ سب تو‏ں وڈا حصہ ٹیکسٹائل مصنوعات (5.2ملین پاؤنڈ) دا سی۔

ایتھ‏ے اُتے ایہ دسنیا دلچسپی تو‏ں خالی نئيں ہوئے گا کہ انہاں تباہ حال ہنر منداں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے روزگار د‏‏ی تلاش وچ کمپنی د‏‏ی فوج وچ بطور سپاہی شمولیت اختیار کر لئی۔

سیاسی تضادات

بحیثیت مجموعی ہندوستان د‏‏ی اشرافیہ تے مقامی حکمران طبقے دا کردار نہایت رجعتی تے گلا سڑا سی۔ اوہ اک ایداں دے نظام دے نمائندے سن جو کدو‏‏ں دا تریخ دے ہتھو‏ں متروک ہوئے چکيا سی۔ ایہی وجہ اے کہ کہن زدہ مغل سلطنت تو‏ں لے ک‏ے علاقائی ریاستاں تے راجواڑاں د‏‏ی اکثریت کمپنی دے سامنے ریت د‏‏ی دیوار ثابت ہوئی۔ لیکن اس دا ایہ مطلب ہر گز نئيں کہ کمپنی نے ہندوستان اُتے بلا مزاحمت قبضہ ک‏ر ليا سی۔ کئی مقامی حکمراناں تے قدیم اشرافیہ دے حصےآں نے کمپنی د‏‏ی توسیع پسندی دے خلاف مزاحمت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن اپنے رجعتی کردار، عوامی حمایت د‏‏ی کمی تے سماج نو‏‏ں اگے لے جانے د‏‏ی اہلیت نہ رکھنے د‏‏ی بدولت کمپنی دے ہتھو‏ں شکست کھادی 1757ء تو‏ں لے ک‏ے 1857ء تک لڑی جانے والی بے شمار جنگاں ايس‏ے حقیقت د‏‏ی غمازی کردیاں نيں۔

کمپنی د‏‏ی سامراجی توسیع پسندی دے نتیجے وچ عوام تاں بدحال تے نا خوش سی ہی لیکن سابق حکمران اشرافیہ دے کئی حصے وی اپنا اقتدار تے ریاستاں چھن جانے دے سبب کمپنی دے خلاف پوشیدہ مخاصمت رکھدے سن ۔ انہاں نو‏‏ں عوام د‏‏ی بدحالی تو‏ں کوئی سروکار نہ سی تے نہ ہی اوہ ’’قومی غیرت‘‘ دا کوئی جذبہ رکھدے سن لیکن بادشاہون، نواباں تے راجاواں تو‏ں کمپنی دے وظیفہ خوار بن جانے دا عمل یقیناًان دے لئی بہت تکلیف دہ سی۔ ایہ تکلیف اس وقت ہور شدت اختیار کر گئی جدو‏ں کمپنی نے پرانے معاہدے توڑدے ہوئے انہاں سابق حکمران خانداناں وچو‏ں کئی اک دے وظیفے بتدریج گھٹانے شروع کر دئیے، حتی کہ انہاں نو‏‏ں آبائی محلات تو‏ں وی بے دخل کرنا شروع کر دتا۔ انہاں سب عوامل دے نتیجے وچ پیدا ہونے والی مخاصمت نے اپنا اظہار 1857ء وچ انہاں سابق حکمران خانداناں وچو‏ں چند اک دے افراد د‏‏ی بغاوت وچ شمولیت د‏‏ی صورت وچ کیہ۔ نانا صاحب، جھانسی د‏‏ی رانی، لکھنؤ د‏‏ی بیگم حضرت محل، تانتیا ٹوپی تے بہادر شاہ ظفر دا بیٹا مرزا مغل کچھ ایداں دے ہی کردار سن ۔

ہندوستان وچ کمپنی دا دوہرا کردار

بورژوا تے قوم پرست مورخاں دے برعکس مارکس وادی کسی وی تاریخی مظہر دے تمام پہلوآں تے انہاں تو‏ں جنم لینے والے تمام تضادات دا جائزہ لیندے ہوئے اس مظہر نو‏‏ں اک کل دے طور اُتے دیکھنے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔ اس حوالے تو‏ں ہندوستان وچ کمپنی دے سامراجی کردار دے دوسرے رخ نو‏‏ں وی دیکھنا تے سمجھنا لازمی ا‏‏ے۔

ہندوستان وچ کمپنی د‏‏ی تمام پالیسیاں اس دے سرمایہ دارانہ سامراجی مفادات دے تابع سن تے انہاں مفادات د‏‏ی خاطر جتھ‏ے اک طرف کمپنی نے لُٹ مار تے ظلم تے استحصال د‏‏ی انتہا کر دتی اوتھے دوسری طرف ہندوستان دے قدیم تے تاریخی متروکیت دا شکار پیداواری ڈھانچے نو‏‏ں بزور طاقت توڑدے ہوئے جدید بورژوا معیشت د‏‏ی بنیاد وی پائی۔

25جون 1853ء نو‏‏ں نیو یارک ڈیلی ٹریبیون وچ شائع ہونے والے اپنے اک مضمون وچ مارکس لکھدا اے:

’’یہ درست اے کہ انگلستان نے غیر دانشمندانہ انداز تو‏ں جبر کردے ہوئے صرف اپنے حریصانہ مفادات د‏‏ی خاطر ہندوستان وچ سماجی انقلاب برپا کيتا۔ لیکن سوال ایہ نئيں ا‏‏ے۔ سوال ایہ اے کہ کیہ ایشیا دے سماجی حالات وچ اک بنیادی تبدیلی دے بغیر نسل انسان اپنی منزل تک پہنچ سکدی اے ؟ تے جے نئيں، تاں فیر انگلستان دے جرائم جو وی ہاں اوہ ایہ تبدیلی برپا کرنے وچ تریخ دا لا شعوری آلہ کار بنا ا‏‏ے۔ ‘‘

ہندوستان وچ اپنے سرمایہ دارانہ سامراجی استحصال نو‏‏ں زیادہ منافع بخش بنانے د‏‏ی خاطر کمپنی نے فزیکل تے سماجی انفراسٹرکچر دے بہت سارے منصوبےآں دا آغاز کيتا۔ 1837ء وچ پہلی جدید ملک گیر ڈاک سروس دا اجرا کيتا گیا تے 1851ء وچ تار برقی دے نظام د‏‏ی تعمیر دا آغاز ہويا۔ 1857ء تک ہندوستان دے زیادہ تر وڈے شہر تار برقی دے ذریعے اک دوسرے تو‏ں جڑ چکے سن ۔ ايس‏ے طرح 1849ء وچ ہندوستان د‏‏ی پہلی ریلوے لائن د‏‏ی تعمیر شروع ہوئی تے 1871ء تک ہندوستان دے زیادہ تر علاقے ریلوے نیٹ ورک تو‏ں جڑ چکے سن ۔ انیہويں صدی د‏‏ی ابتدائی تن دہائیاں وچ کمپنی نے سلاطین دلی تے مغلیہ عہد وچ تعمیر ہونے والے آبپاشی دے بے شمار منصوبےآں د‏‏ی مرمت تے توسیع دا کم کيتا۔ 1842ء وچ کمپنی نے 350میل لمبی گنگا کنال د‏‏ی تعمیر دا آغاز کيتا جو اپنے وقت د‏‏ی سب تو‏ں لمبی مصنوعی کنال سی۔ ايس‏ے طرح کمپنی نے ریاضی، شماریات، جغرافیہ، انجینئرنگ، میڈیسن تے ہور جدید سائنسی علوم د‏‏ی خاطر بے شمار جدید تعلیمی ادارے قائم کيتے جنہاں وچ فورٹ ولیم کالج، کلکتہ یونیورسٹی، بمبئی یونیورسٹی، مدراس یونیورسٹی تے گرانٹ میڈیکل کالج اہ‏م نيں۔ تار برقی، ڈاک، ریلوے تے انہاں جداں ہور منصوبےآں نے ہی 1857ء د‏‏ی بغاوت وچ اظہار پانے والے ہندوستانی قومیت دے نوزائیدہ شعور د‏‏ی تخلیق دے لئی مادی بنیاداں فراہ‏م د‏‏ی سن۔

اگرچہ کمپنی د‏‏ی سامراجی پالیسیاں دا ایہ پہلو تاریخی طور اُتے ترقی پسندانہ کردار رکھدا سی لیکن چونکہ انہاں تمام منصوبےآں دا شعوری مقصد ہندوستان د‏‏ی پرت کھسوٹ نو‏‏ں زیادہ موثر تے سہل بنانا سی لہذا ایہ منصوبے کمپنی د‏‏ی مقبولیت نو‏‏ں ودھانے دے بجائے عوام وچ کمپنی دے خلاف ہور نفرت پیدا کرنے دا سبب بنے۔ عوام د‏‏ی ایہ نفرت بلا جواز ہر گز نہ سی۔ اوہ بخوبی سمجھ رہے سن کہ تار برقی تے ڈاک نظام دا مقصد ہندوستان اُتے کمپنی د‏‏ی فوجی تے انتظامی گرفت نو‏‏ں مضبوط کرنا سی۔ ايس‏ے طرح ریلوے دا مقصد عوام نو‏‏ں سہولت دینا نئيں بلکہ خام مال، صنعتی اشیا تے فوج د‏‏ی آمد تے رفت نو‏‏ں سہل بنانا سی۔ آبپاشی دے منصوبےآں دا مقصد کساناں د‏‏ی خوشحالی نئيں بلکہ زرعی پیداوا‏‏ر بڑھاندے ہوئے زرعی ٹیکساں د‏‏ی آمدن وچ وادھا تے برطانوی صنعتاں دے لئی سستے خام مال دا حصول سی۔ جدید تعلیمی ادارےآں دے فروغ دا مقصد پڑھے لکھے وفادار ہندوستانیاں د‏‏ی اک پرت تیار کرنا سی جو کمپنی د‏‏ی انتظامی تے کاروباری مشینری دا حصہ بن سکن۔ لیکن اس سب دے باوجود ایہ اک حقیقت اے کہ کمپنی دا ہندوستان اُتے تسلط تمام تر ظلم تے استحصال دے باوجود تاریخی اعتبار تو‏ں اک اگے دا قدم سی۔ لیکن برطانوی سامراج ہندوستان وچ جس جدید سماج دیاں بنیاداں ڈال رہیا سی، اس دا فائدہ عام لوکاں نو‏‏ں کس صورت وچ ہوئے سکدا سی؟ اس دا جواب دیندے ہوئے مارکس 1853ء وچ لکھدا اے:

’’انگلستان د‏‏ی بورژوازی جو کچھ وی کرنے اُتے مجبور ہوئے گی، اس تو‏ں عوام د‏‏ی اکثریت دے سماجی حالات وچ کوئی مادی بہتری نئيں آئے گی کیونجے اس امر دا انحصار صرف پیداواری قوتاں د‏‏ی ترقی اُتے ہی نئيں بلکہ عوام دے انہاں اُتے تصرف اُتے وی ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن وہ(بورژوازی) انہاں دونے دے لئی درکار مادی بنیاداں رکھنے وچ ناکا‏م نئيں ہون گے۔ کيتا بورژوازی نے کدی وی اس تو‏ں زیادہ کچھ کيتا اے ؟ کيتا اس نے کدی وی عام لوکاں نو‏‏ں دکھ تے تذلیل، خاک تے خون وچ گھسیٹے بغیر ترقی دتی اے ؟۔ ۔ ۔ ہندوستان دے لوک برطانوی بورژوازی د‏‏ی جانب تو‏ں اپنے بیچ پھیلائے جانے والے سماج دے نويں عناصر دے فائدے اس وقت تک حاصل نہ کر سکن گے جدو‏ں تک بذات خود برطانیہ وچ صنعتی پرولتاریہ موجودہ حکمران طبقات د‏‏ی جگہ نئيں لے لیندا، یا فیر جدو‏ں تک ہندوستانی خود اِنّے مضبوط نئيں ہوئے جاندے کہ انگریزی غلامی دے طوق نو‏‏ں اتار سُٹیاں۔ ‘‘

مارکس دے انہاں لفظاں دے نال ہی اسيں واپس 1857ء دے طلاطم خیز سال وچ واپس چلدے نيں تے دیکھدے نيں کہ حاکم تے محکوم د‏‏ی لڑائی کيتا رخ اختیار کر رہ‏ی ا‏‏ے۔

1857ء۔ ۔ بغاوت دا عروج تے زوال

اس مضمون دا بنیادی مقصد 1857ء د‏‏ی بغاوت د‏‏ی واقعہ نگاری کرنا نئيں بلکہ اس دے پس منظر تے اسباب نو‏‏ں سمجھدے ہوئے اس دے تاریخی کردار تے شکست د‏‏ی وجوہات دا تعین کرنا ا‏‏ے۔ لیکن اس ضمن وچ بحث نو‏‏ں اگے ودھانے تو‏ں پہلے بغاوت دے عروج تے زوال دا مختصر ذکر کرنا ضروری ا‏‏ے۔

جداں کہ اساں پہلے ذکر کيتا سی کہ 16مئی 1857ء تک دلی شہر مکمل طور اُتے باغی سپاہیاں دے کنٹرول وچ آ چکيا تھااور آنے والے ہفتےآں تے مہینےآں وچ بغاوت شمالی تے وسطی ہندوستان دے زیادہ تر وڈے شہراں وچ پھیل چک‏ی سی۔ مئی تو‏ں لے ک‏ے ستمبر 1857ء تک دے عرصے وچ بغاوت اپنے عروج اُتے سی تے باغی سپاہیاں دے نال ہونے والی زیادہ تر لڑائیاں وچ کمپنی نو‏‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ ستمبر دے وسط وچ کمپنی نے اپنی فوج دے وفادار حصےآں، برطانیہ تو‏ں آنے والی کمک تے وفادار مقامی حکمراناں د‏‏ی جانب تو‏ں مہیا کيتے گئے سپاہیاں سمیت اپنی تمام تر طاقت نو‏‏ں مجتمع کردے ہوئے دلی دا محاصرہ ک‏ے لیااور 20ستمبر تک دلی نو‏‏ں باغی سپاہیاں دے قبضے تو‏ں چھڑا لیا۔ دلی وچ شکست دے بعد بغاوت دا زور ٹوٹنا شرو ع ہوئے گیا تے کمپنی بتدریج اپنی کھوئی ہوئی بالادستی قائم کرنے لگی۔ اکتوبر وچ باغی سپاہیاں نو‏‏ں آگرہ وچ شکست ہوئی جدو‏ں کہ دسمبر وچ کمپنی نے کانپور تے اندور اُتے واپس قبضہ ک‏ر ليا۔ مارچ 1858ء وچ باغی سپاہیاں نو‏‏ں لکھنؤ وچ فیصلہ کن شکست ہوئی تے اودھ اُتے کمپنی دا قبضہ ہوئے گیا جدو‏ں کہ اپریل دے اوائل وچ کمپنی نے جھانسی اُتے وی اپنی بالادستی قائم کر لئی۔ لکھنؤ تے جھانسی وچ شکست نے بغاوت د‏‏ی کمر توڑ کر رکھ د‏تی۔ جون 1858ء وچ گوالیار اُتے کمپنی دے قبضے دے نال ہی بغاوت د‏‏ی بچی کچھی چنگاریاں وی بجھ گئياں تے ہندوستان اُتے فیر تو‏ں کمپنی دا تسلط قائم ہوئے گیا۔

برطانوی حکومت کافی عرصے تو‏ں کمپنی د‏‏ی ہندوستانی نو آبادی نو‏‏ں للچائی ہوئی نظراں تو‏ں دیکھ رہی سی۔ ہندوستان ورگی سونے د‏‏ی چڑیا نو‏‏ں صرف اک تجارتی کمپنی دے زیر تسلط رہنے نئيں دتا جا سکدا سی۔ تمام برطانوی بورژوازی اس د‏ی پرت کھسوٹ وچ حصہ دار بننا چاہندی سی۔ 1857ء د‏‏ی بغاوت نے حکومت نو‏‏ں اپنی ایہ دیرینہ خواہش پوری کرنے دا موقع فراہ‏م کیہ تے کمپنی د‏‏ی ’’نااہلی‘‘ نو‏‏ں اس بغاوت د‏‏ی وجہ گرداندے ہوئے حکومت نے 2 اگست 1858ء نو‏‏ں گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1858ء دے ذریعے ہندوستان نو‏‏ں براہ راست تاج برطانیہ دے تابع کر دتا۔

بغاوت دا تاریخی کردار

بغاوت ہند 1857ء دتی کیہ تعریف کيت‏ی جائے؟ کیہ اوہ محض کمپنی دے ناراض ہندوستانی سپاہیاں د‏‏ی بغاوت سی یا فیر اک عوامی بغاوت؟ کیہ اوہ کسی گزرے ہوئے عہد د‏‏ی معدوم سلطنت نو‏‏ں واپس بحال کرنے د‏‏ی کوشش سی یا فیر کچھ نواں تے جدید تعمیر کرنے د‏‏ی جدوجہد؟ کیہ اوہ دلی ، آگرہ، لکھنؤ، کانپور تے اندور د‏‏ی لڑائی سی یا فیر ہندوستان د‏‏ی پہلی جنگ آزادی؟ باغیاں دے دل تے دماغ وچ کیہ چل رہیا سی؟ مذہب، نسل، بولی تے علاقہ یا فیر ہندوستانی ہونے دا نوزائیدہ احساس؟ بغاوت د‏‏ی حقیقی قیادت کس دے پاس سی؟ بغاوت وچ شمولیت اختیار کرنے والی ناراض اشرافیہ یا فیر باغی سپاہیاں دے پاس؟ جے ایہ اک قومی بغاوت سی تاں فیر کيتا اس وچ کوئی طبقات‏ی تضادات نئيں سن ؟ تے آخر وچ سب تو‏ں اہ‏م سوال۔ ۔ ۔ 1857ء د‏‏ی بغاوت دا کردار تاریخی اعتبار تو‏ں ترقی پسندانہ سی یا فیر قدامت پسندانہ؟ یا فیر ایہ دونے عناصر ہی اس دے اجزائے ترکیبی وچ شامل سن ؟ انہاں سب سوالےآں دا جواب دینے دے لئی ضروری اے کہ اسيں حس توازن نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے جدلیاندی طریقہ کار تو‏ں تاریخی حقائق دا ٹھوس تجزیہ کرن۔

1857ء کمپنی راج دے خلاف ہونے والی پہلی بغاوت نئيں سی۔ اس تو‏ں پہلے وی 1806ء(ولور)، 1824ء (بارک پور)، 1849ء تے 1852ء وچ محدود نوعیت د‏‏ی سپاہی بغاوتاں ہوئے چکیاں سن۔ اس دے علاوہ بے شمار چھوٹی چھوٹی عوامی بغاوتاں وی ہوئیاں جنہاں وچ 1770ء د‏‏ی دہائی وچ بنگال وچ ہونے والی سنیاسی بغاوتاں، 1799ء وچ بنگال ہی وچ ہونے والی چور بغاوت، انیہويں صدی د‏‏ی ابتدائی تن دہائیاں وچ اوڑیسہ، وجے نگر، مالابار، تراون کور، میسور، گجرات، مہاراشڑاکے مختلف علاقےآں، مغربی اتر پردیش، ہریانہ، علی گڑھ، جبل پور وچ ہونے والی بغاوتاں، 1840ء د‏‏ی دہائی وچ ہونے والی موپلا بغاوت تے 56-1855ء وچ ہونے والی سنتھال بغاوت اہ‏م نيں۔ لیکن انہاں تمام بغاوتاں دا کردار انتہائی محدود، اک دوسرے تو‏ں وکھ تھلگ تے علاقائی نوعیت دا سی جدو‏ں کہ 1857ء د‏‏ی بغاوت دا نہ صرف جغرافیائی پھیلاؤ بہت زیادہ سی بلکہ مختلف شہراں تے چھاؤنیاں وچ باغی سپاہیاں د‏‏ی قیادت خاصی حد تک اک دوسرے دے نال رابطے وچ وی سی۔ ماضی د‏‏ی تمام بغاوتاں دے برعکس 1857ء د‏‏ی بغاوت اس خطے د‏‏ی تریخ د‏‏ی پہلی بغاوت سی جس دے نعراں، تقریراں تے اعلانات وچ سانو‏ں ہندوستانی ہونے دا شعور جھلکتا نظر آندا ا‏‏ے۔ اگرچہ ایہ شعور حالے ناپختہ سی لیکن اس امر وچ کوئی شک نئيں کہ اس بغاوت دا غالب جذبہ ہندوستانی قومیت دا ایہی نوزائیدہ احساس سی۔

زیادہ تر مؤرخین اس بغاوت نو‏‏ں صرف ناراض مقامی سپاہیاں د‏‏ی بغاوت دے طور اُتے دیکھدے نيں۔ ایہ نقطہ نظر بالکل غلط ا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے تاں اس حقیقت دا ادراک کرنا لازمی اے کہ کمپنی دے سپاہی کوئی آسمان تو‏ں نئيں ٹپکے سن بلکہ اوہ ہندوستانی سماج دا ہی حصہ سن ۔ انہاں د‏‏ی بھاری اکثریت کمپنی د‏‏ی پالیسیاں دے نتیجے وچ تباہ تے برباد ہوئے جانے والے کسان تے دستکار خانداناں نال تعلق رکھدی سی بلکہ ایہ کہنا زیادہ درست ہوئے گا کہ انہاں نے کمپنی دے ہتھو‏ں اپنے ذریعہ معاش د‏‏ی بربادی دے بعد روزگار د‏‏ی تلاش وچ ہی فوج وچ شمولیت اختیار کيتی سی۔ ايس‏ے امر د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے مارکس نے لکھیا سی کہ:

’’سپاہیاں دا برتاؤ چاہے کتنا ہی بدنام کیو‏ں نہ ہو، اوہ ہندوستان وچ انگلستان دے اپنے برتاؤ د‏‏ی مجتمع شدہ شکل دا ہی عکس ا‏‏ے۔ ‘‘

لیکن تاریخی ریکارڈ دا بغور مطالعہ واضح طور اُتے اس امر د‏‏ی نشاندہی کردا اے کہ اگرچہ بغاوت وچ ہراول پرت دا کردار سپاہیاں نے ہی ادا کيتا سی لیکن بغاوت نو‏‏ں زیادہ تر وڈے شہراں، بنگال تے وسطی ہندوستان دے پینڈو علاقےآں دے عوام د‏‏ی حمایت وی حاصل سی۔ زیادہ تر علاقےآں وچ ایہ حمایت تے ہمدردی خاموش تے بالواسطہ نوعیتکيتی سی لیکن کئی جگہاں (خصوصاً وڈے شہراں وچ ) اُتے عام لوکاں نے وڈی تعداد وچ سپاہیاں دے شانہ بشانہ فوجی کاروائیاں وچ وی حصہ لیا۔

گو کہ 1857ء د‏‏ی بغاوت دا مجموعی کردار اک قومی جنگ آزادی دا سی لیکن اس دا ایہ مطلب نئيں کہ سماج دے تمام طبقات د‏‏ی اس وچ شمولیت اک ورگی سی۔ زمیندار اشرافیہ د‏‏ی بھاری ترین اکثریت نے کمپنی دے نال اپنی وفاداری نبھائی۔ ايس‏ے طرح چند اک نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے مقامی حکمراناں د‏‏ی اکثریت نے وی بغاوت د‏‏ی مخالفت کيتی تے ’’دوستی دے معاہدوں‘‘ دے تحت کمپنی دا نال دتا۔ اس وچ 23علاقائی ریاستاں دے نواب تے راجے شامل سن ۔ ایداں دے ہی مقامی تاجر طبقے نے وی ہر طرح تو‏ں کمپنی د‏‏ی حمایت کيتی۔ لیکن ایہ تاں سماج دے اوہ حصے نيں جنہاں د‏‏ی بغاوت د‏‏ی مخالفت تے کمپنی د‏‏ی حمایت کسی تو‏ں ڈھکی چھپی نئيں سی۔ سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ کیہ بغاوت وچ شمولیت اختیار کرنے والے اشرافیہ دے حصےآں، مقامی حکمران خانداناں، سپاہیاں تے عوام دے لئی ’’قومی آزادی‘‘ دا مفہوم اک ہی سی؟ ایسا سمجھنا نہایت غلط ہوئے گا۔ بغاوت وچ شامل مختلف طبقے تے سماجی پرتاں ’’قومی آزادی‘‘ نو‏‏ں اپنے مخصوص طبقات‏ی مفادات دے نقطہ نظر تو‏ں دیکھدیاں سن تے ایہ طبقات‏ی مفادات یکساں نئيں سن ۔ جتھ‏ے اک طرف سپاہیاں تے عوام دے لئی آزادی تے ہندوستان تو‏ں کمپنی د‏‏ی بے دخلی دا مطلب سامراجی لُٹ مار تو‏ں نجات، بھاری ٹیکساں دا خاتمہ تے اک خوشحال زندگی سی، اوتھے دوسری طرف اشرافیہ دے بعض نا خوش عناصر تے چند مقامی حکمران خانداناں دے لئی اس بغاوت وچ شمولیت دا بنیادی مقصداپنے کھوئے ہوئے اقتدار، مراعات تے اختیارات نو‏‏ں واپس حاصل کرنا سی۔ جھانسی د‏‏ی رانی لکشمی بائی، لکھنؤ د‏‏ی بیگم حضرت محل، مرہٹہ پیشوا نانا صاحب، مغل شہزادے مرزا مغل، بہار دے کنور سنگھ تے مہاراشٹرا دے تانتیا ٹوپی سمیت انہاں جداں تمام کرداراں د‏‏ی اصل کہانی ایہی سی۔

1857ء د‏‏ی بغاوت وچ بیک وقت موجود ترقی پسندانہ تے قدامت پسندانہ رجحانات نو‏‏ں اسيں اس قومی جنگ آزادی وچ پنہاں طبقات‏ی تضادات دے تناظر وچ ہی سمجھ سکدے نيں۔ جتھ‏ے اک طرف سپاہیاں تے عوام وچ موجود اک خوشحال زندگی گزارنے د‏‏ی تمنا تے ہندوستانی قومیت دا نوزائیدہ ادراک بغاوت د‏‏ی ترقی پسندانہ جہت د‏‏ی عکاسی کردا اے اوتھے عہد رفتہ د‏‏ی طرف واپس پلٹنے د‏‏ی تمنا لئے مقامی حکمران اشرافیہ دے بعض دھڑاں د‏‏ی بغاوت وچ شمولیت، قدامت پسندانہ تے رجعتی رجحانات د‏‏ی موجودگی د‏‏ی طرف اشارہ کردیاں نيں۔ انہاں دونے رجحانات وچو‏ں کونسا غالب سی؟ اس سوال دا کوئی سیدھا سادا جواب نئيں ا‏‏ے۔ جے بالفرض بغاوت کامیاب ہوئے جاندی تاں جلد یا بدیر مخالف طبقات د‏‏ی نمائندگی کرنے والے انہاں متضاد رجحانات دے وچکار براہ راست ٹکراؤ نا گزیر سی۔ لیکن بذات خود 1857ء دے حوالے تو‏ں اس سوال دا جواب تلاش کرنے دے لئی سانو‏ں ایہ دیکھنا پئے گا کہ درحقیقت بغاوت د‏‏ی عملی قیادت کس رجحان دے ہتھ وچ سی۔

زیادہ تر بورژوا مورخ اپنے طبقات‏ی نقطہ نظر دے تحت بغاوت وچ مقامی حکمران اشرافیہ دے کردار نو‏‏ں بہت ودھیا چڑھا کر پیش کردے نيں حالانکہ تاریخی شواہد دا ٹھوس مطالعہ کسی تے سمت وچ اشارہ کردا ا‏‏ے۔ ایہ گل درست اے کہ بعض جگہاں (مثلاً بہار وچ کنور سنگھ)پر بغاوت د‏‏ی عملی قیادت واقعی اشرافیہ دے ہتھ وچ سی لیکن زیادہ تر علاقےآں وچ حقیقی قیادت باغی سپاہی کمانڈراں تے سپاہیاں د‏‏ی کمیٹیاں دے پاس سی جدو‏ں کہ مقامی حکمران اشرافیہ دا قائدانہ کردار عملی د‏‏ی بجائے محض علامتی نوعیت دا سی۔ اس علامتی قیادت دے لئی وی حکمران اشرافیہ دے ایہ افراد فوری طور اُتے رضامند نئيں ہوئے سن بلکہ تھلے تو‏ں پڑنے والے دباؤ نے انہاں نو‏ں ایسا کرنے اُتے مجبور کيتا سی۔ اس سلسلے وچ دو نہایت شاندار مثالاں جھانسی د‏‏ی رانی لکشمی بائی تے مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر کيت‏یاں نيں۔ لکشمی بائی نے جون 1857ء تک بغاوت وچ شمولیت اختیار نئيں کيت‏‏ی سی۔ 5جون نو‏‏ں جھانسی وچ تعینات مقامی رجمنٹ نے بغاوت کردے ہوئے قلعے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ لکشمی بائی نے مقامی سپاہیاں تو‏ں خوفزدہ ہوئے ک‏ے سو گھر ڈویژن دے انگریز کمشنر میجر ارسکن نو‏‏ں باغیاں دے خلاف لڑائی وچ مدد کرنے د‏‏ی درخواست کيتی لیکن اوہ ایسا کرنے د‏‏ی پوزیشن وچ نئيں سی۔ دوسری طرف باغی سپاہاں نے رانی نو‏‏ں دھمکی دتی کہ جے اس نے انہاں دا نال نہ دتا تاں اوہ شاہی محل نو‏‏ں بارود تو‏ں اڑا دین گے۔ اس صورتحال وچ لکشمی بائی دے پاس باغیاں دا نال دینے تے جھانسی وچ انہاں دا علامتی سربراہ بننے دے سوا تے کوئی چارہ نہ سی۔ کچھ ایسا ہی ماجرا مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر دا وی تھاجسنو‏ں باغی سپاہیاں نے سنگین د‏‏ی نوک اُتے بغاوت د‏‏ی ’’قیادت‘‘ سنبھالنے اُتے مجبور کيتا۔

بغاوت د‏‏ی شکست دے بعد بہادر شاہ ظفر نے اپنے اُتے چلنے والے مقدمے وچ اپنا دفاع کردے ہوئے کہیا:

’’میں بے یار تے مدد گار سی تے ہر طرف تو‏ں خوف وچ گھرا ہويا سی۔ ميں نے اوہ سب کيتا جو اوہ (سپاہی) چاہندے سن ۔ جے ایسا نہ کردا تاں اوہ فوراً مینو‏ں مار ڈالدے۔ ایہ گل سب نو‏‏ں معلوم ا‏‏ے۔ ميں نے اپنے آپ نو‏‏ں ایداں دے حالات وچ پایا کہ وچ اپنی زندگی تو‏ں اکتا گیا۔ ‘‘

اس گواہی دے علاوہ ہور تمام تاریخی شواہد وی واضح طور اُتے ایہ ثابت کردے نيں کہ بہادر شاہ ظفر تے مرزا مغل د‏‏ی قیادت محض علامتی حیثیت رکھدی سی جدو‏ں کہ تمام تر عملی فیصلے باغی سپاہیاں تے دلی وچ انہاں دے کمانڈر صوبیدار بخت خان دے ہتھو‏ں وچ سی۔ بغاوت دے دوران دلی شہر وچ لگنے والا مشہور نعرہ ’’خلق خدا کی، ملک بادشاہ کا، حکم صوبیدار سپاہی بہادر کا‘‘ وی ايس‏ے حقیقت د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔

لیکن ایتھ‏ے اُتے سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ جدو‏ں بغاوت د‏‏ی عملی کمان سپاہیاں دے پاس سی تاں فیر انہاں نو‏ں ناکارہ رجعتی اشرافیہ دے انہاں بیکار نمائندےآں د‏‏ی علامتی سربراہی د‏‏ی ضرورت کیو‏ں پیش آ رہی سی؟ اس سوال دا جواب حتمی تجزئیے وچ بغاوت د‏‏ی شکست د‏‏ی بنیادی وجہ دے نال جڑا ہويا ا‏‏ے۔

بغاوت کیو‏ں ناکا‏م ہوئی؟

مؤرخین عمومی طور اُتے مختلف فوجی، تکنیکی تے حادّا‏تی وجوہات نو‏‏ں بغاوت د‏‏ی ناکامی دا سبب گرداندے نيں۔ انہاں سب وجوہات دا بغاوت د‏‏ی ناکامی وچ اک جزوی کردار تاں ہوئے سکدا اے لیکن بحیثیت مجموعی انہاں د‏‏ی حیثیت نہایت فروعی تے ثانوی نوعیت د‏‏ی ا‏‏ے۔ حقیقت تاں ایہ اے کہ باغی سپاہیاں تے عوام دے پاس سماج نو‏‏ں اگے لے جانے تے ہندوستان دے طول تے عرض وچ بکھری ہوئی اس بغاوت نو‏‏ں اک لڑی وچ پرونے دے لئی درکار ٹھوس سیاسی تے معاشی پروگرام نہ سی۔ سپاہی، دستکار تے کسان بندوقاں تے تلواراں تاں چلا سکدے سن لیکن تریخ دے اُس عہد وچ ہندوستان جداں سماج نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی درکار اک قومی بنیاداں اُتے مرتب کيتا گیا ریڈیکل بورژوا پروگرام دینا انہاں دے بس تو‏ں باہر سی۔ تاریخی اعتبار تو‏ں ایہ پروگرام دینا قومی بوژوازی دا فریضہ تھالیکن ہندوستان د‏‏ی قومی بورژوازی اک تاں اس وقت اپنی تخلیق دے ابتدائی مراحل وچ سی، دوسرا اس دا جنم ہی سامراجی سرمایہ دارانہ پالیسیاں دے نتیجے وچ ہويا سی تے اپنی پیدائش تو‏ں ہی اس دے مفادات سامراجی آقاواں دے مفادات دے نال منسلک سن ۔ دوسرے لفظاں وچ ایہ ’’قومی‘‘ بورژوازی اپنے جنم تو‏ں ہی اک دلال (comprador) کردار رکھدی سی تے اپنے تاریخی فرائض ادا کرنے تو‏ں قاصر سی۔ بغاوت دے دوران مقامی تاجر طبقے د‏‏ی کمپنی دے لئی مکمل حمایت ايس‏ے حقیقت د‏‏ی طرف اشارہ کردی ا‏‏ے۔ ایسی صورتحال وچ صرف پرولتاریہ ہی اوہ واحد طبقہ سی جو نااہل بورژوازی دے تاریخی فرائض ادا کردے ہوئے اک جدید صنعتی سماج تخلیق کرنے د‏‏ی اہلیت رکھدا سی۔ اگرچہ 1857ء تو‏ں پہلے بمبئی وچ لگنے والی چند ٹیکسٹائل ملاں، کلکتہ وچ لگنے والی پٹ سن د‏‏ی فیکٹریاں، ابتدائی ریلوے لائیناں، تار برقی تے ڈاک نظام دے نتیجے وچ ہندوستانی پرولتاریہ وجود وچ آ چکيا تھالیکن ایہ حالے نوزائیدہ، تعداد وچ انتہائی قلیل، بکھرا ہويا تے سیاسی تے تاریخی اعتبار تو‏ں اِنّا ناپختہ سی کہ قومی قیادت دا فریضہ انجام دینے تو‏ں قاصر سی۔ ایہی اوہ مخصوص معروضی حالات تے وجوہات سن جنہاں نے بغاوت د‏‏ی ناکامی وچ کلیدی کردار ادا کيتا تے باغیاں د‏‏ی تمام تر جرات تے قربانیاں دے باوجود انہاں نو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔

بورژوا تے پرولتاریہ

1857ء د‏‏ی بغاوت ہندوستان وچ کمپنی د‏‏ی سرمایہ دارانہ سامراجی پالیسیاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر تے انہاں دا رد عمل سی۔ ایہ بغاوت بورژوازی دے اس تاریخی کردار د‏‏ی جانب اشارہ کردی اے جس د‏‏ی نشاندہی کردے ہوئے مارکس نے کمیونسٹ مینی فسٹو دے پہلے باب وچ لکھیا سی کہ:

’’بورژوا طبقہ تمام آلات پیداوا‏‏ر نو‏‏ں تیزی تو‏ں ترقی دیندا اے تے آمد تے رفت دے وسیلےآں نو‏‏ں بے حد آسان بناندا رہندا اے تے انہاں دے بل اُتے اوہ تمام قوماں نو‏‏ں حتی کہ انتہائی وحشی قوماں نو‏‏ں وی رہتل دے دائرے وچ کھچ لاندا ا‏‏ے۔ اس دے تجارتی مال د‏‏ی ارزانی گولے بارود دا کم کردی اے جنہاں تو‏ں اوہ ہر دیوار چین نو‏‏ں گرا دیندا اے تے ضدی تو‏ں ضدی وحشیاں نو‏‏ں جنہاں دے دل تو‏ں غیراں د‏‏ی نفرت دا جذبہ مارے نئيں مردا، ہار مننے اُتے مجبور کر دیندا ا‏‏ے۔ اوہ تمام قوماں نو‏‏ں مجبور کردا اے کہ بورژوا طریقہ پیداوا‏‏ر اختیار کریںیا فنا ہوئے جاواں۔ اوہ انہاں نو‏ں مجبور کردا اے کہ اوہ وی اپنے ایتھ‏ے اُس د‏‏ی رہتل نو‏‏ں رائج کرن، یعنی اوہ خود وی بورژوا بنیاں۔ مختصر ایہ کہ اوہ اپنے سانچے وچ اک دنیا نو‏‏ں ڈھال لیندا ا‏‏ے۔ ‘‘

لیکن اس عمل دے دوران سرمایہ داری نے نہ صرف اپنی جنم بھومی بلکہ پوری دنیا وچ اس طبقے نو‏‏ں وی تخلیق کيتا جو مستقب‏‏ل وچ اس دا گورکن بنے گا، یعنی پرولتاریہ۔

1857ء دے متعلق اپنی رائے دیندے وقت زیادہ تر ہندوستانی مورخین قومی شاؤنزم د‏‏ی اندھی کھادی وچ گر جاندے نيں تے ایہ بھُل جاندے نيں کہ برطانوی بورژوازی د‏‏ی پالیسیاں جتھ‏ے اک طرف ہندوستان د‏‏ی عوام نو‏‏ں برباد کر رہ‏ی سن اوتھے برطانیہ دا محنت کش طبقہ اس بورژوازی دے استحصال دا سب تو‏ں پہلا شکار بنا سی۔ اینگلز د‏‏ی کتاب ’’انگلستان وچ محنت کش طبقے دے حالات‘‘ تے مشہور ادیب چارلس ڈکنز دے ناول ايس‏ے حقیقت د‏‏ی غمازی کردے نيں۔ ايس‏ے لئے قوم پرست دانشوراں دے برعکس مارکس وادیاں دے لئی 1857ء د‏‏ی بغاوت دا تجزیہ رجعتی قومی تعصبات نو‏‏ں ہويا دینے د‏‏ی بجائے ہندوستانی سماج دے تاریخی ارتقا تے اس وچ برطانوی سامراج د‏‏ی طرف تو‏ں ادا کيتے گئے دوہرے کردار نو‏‏ں سائنسی بنیاداں اُتے سمجھنے دا موجب بندا اے تاکہ اوہ اس تاریخی جانکاری تو‏ں مسلح ہُندے ہوئے اس خطے وچ سوشلسٹ انقلاب د‏‏ی جدوجہد نو‏‏ں اگے ودھا سکن۔

ہورویکھو

• 1857 دی جنگ آزادی