غالب دی شاعری

غالب دے بارے وچ عبادت بریلوی لکھدے نيں، ”غالب بولی تے لہجے دے چابک دست فنکار نيں۔ اردو روگٹھ تے محاورے نو‏‏ں اس طرح بیان کردے نيں کہ اس د‏ی سادگی دل وچ اتر جاندی اے ۔“

عبد الرحمان بجنوری لکھدے نيں کہ، ”ہندوستان د‏‏ی الہامی کتاباں دو نيں ”وید مقدس“ تے ”دیوان غالب“ ۔“

اردو شاعری وچ مرزا غالب د‏‏ی حیثیت اک درخشاں ستارے د‏‏ی سی ا‏‏ے۔ انہاں نے اردو شاعری وچ اک نويں روح پھونک دی۔ اسنو‏ں نويں نويں موضوعات بخشے تے اس وچ اک انقلابی لہر دوڑا دی۔ انہاں د‏‏ی شاعری وچ فلسفیانہ خیالات ساں ساں ملدے نيں۔ غالب اک فلسفی ذہن دے مالک سن ۔ انہاں نے زندگی نو‏‏ں اپنے طور اُتے سمجھنے د‏‏ی بھر پور کوشش کيتی تے انہاں دے تخیُّل د‏‏ی بلندی تے شوخیٔ فکرکا راز اس وچ اے کہ اوہ انسانی زندگی دے نشیب و فراز کوشِدّت تو‏ں محسوس کردے نيں۔
غالب انسانی زندگی دے مختلف پہلوئاں دا گہرا شعور رکھدے نيں۔ اس دے بنیادی معاملات و مسائل اُتے غور و فکر کردے نيں۔ اس د‏ی انہاں گنت گتھیاں نو‏‏ں سلجھا دیندے نيں۔ انسان نو‏‏ں اس د‏ی عظمت دا احساس دلاندے نيں اسنو‏ں اپنے پیراں اُتے کھڑا ہونا سکھاندے نيں۔ تے نظام کائنات وچ اس کونويں آسماناں اُتے اڑاندے نيں۔ غالب د‏‏ی شاعری اس اعتبار تو‏ں بہت بلند اے تے اس وچ شبہ نئيں کہ انہاں د‏‏ی شاعر ی دے انہاں نو‏ں عناصر نے اُنہاں نو‏‏ں عظمت تو‏ں ہمکنار کيتا ا‏‏ے۔ لیکن جس طرح انہاں د‏‏ی شاعری وچ انہاں سب دا اظہار و ابلاغ ہويا ا‏‏ے۔ اوہ وی اسنو‏ں عظیم بنانے وچ برابر دے شریک نيں۔

غالب د‏‏ی شاعری دا اثرحواس اُتے شدت تو‏ں ہُندا اے اوہ انہاں وچ غیر شعوری طور پراک ارتعاش د‏‏ی سی کیفیت پیدا کردی اے تے ايس‏ے ارتعاش د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے پڑھنے تے سننے والے دے ذہن اُتے اس قسم د‏‏ی تصویراں ابھرتی نيں۔ انہاں دے موضوع وچ جووسعتاں تے گہرائیاں نيں اس دا عکس انہاں دے اظہار و ابلاغ وچ وی نظرآندا ا‏‏ے۔ انہاں گنت عناصر دے امتزاج تو‏ں اس د‏ی تشکیل ہُندی ا‏‏ے۔

استدلالی انداز بیان

غالب د‏‏ی شاعری د‏‏ی اک نمایاں خصوصیت انہاں دا منطقی تے استدلالی انداز بیان اے بقول پروفیسر اسلوب احمد انصاری: ”یعنی غالب صرف جذبات دا تجزیہ ہی نئيں کردے بلکہ انہاں وچ باہمی تعلق پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔ محبت انہاں دے لئی کوئی ایسا جذبہ نئيں جو فطری طریقے تو‏ں دلکش محاکات وچ ڈھل جائے۔ بلکہ ایہ اک گرم تیز رو اے جو پوری شخصیت دے اندر انقلاب پیدا کردیندی ا‏‏ے۔ غالب صرف اشاراں تو‏ں کم نئيں لیندے بلکہ اپنے نرم و لطیف، احساست و کیفیات دا تجزیہ کردے تے انہاں اُتے استدلال کردے نيں۔“

غالب دے اس اندازِبیان نو‏‏ں سمجھنے دے لئی ایہ اشعار ملاحظہ ہاں کہ استدلال دا ایہ انداز کس طرح شاعر دے جذبات و احساست د‏‏ی معنویت وچ وادھا کردا ا‏‏ے۔

”

ان آبلوں سے پاؤں کے گھبرا گیا تھا میں جی خوش ہوا ہے راہ کو پر خار دیکھ کر جب توقع ہی اٹھ گئی غالب کیوں کسی کا گلہ کرے کوئی رگ سنگ سے ٹپکتا وہ لہو کہ پھر نہ تھمتا جسے غم سمجھ رہے ہو یہ اگر شرار ہوتا

“

قولِ محال دا استعمال

غالب نے قولِ محال دے استعمال تو‏ں وی اپنی شاعری وچ حسن و خوبی پیدا د‏‏ی ا‏‏ے۔ قول محال تو‏ں مراد ایہ اے کہ کسی حقیقت دا اظہار اس طرح کيتا جائے کہ بظاہر مفہوم عام رائے دے اُلٹ معلوم ہوئے مگر غور کرن تاں صحیح مفہوم واضح ہوئے۔ قول محال دراصل اک طرف ذہنی ریاضت ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اک طرف جے شاعر د‏‏ی قوت ِفکر دا انحصار ہُندا اے تاں دوسر ی طرف قار ی نو‏‏ں وی ذہن و دماغ اُتے زور دینا پڑدا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں شاعر لطیف حقائق د‏‏ی طرف اشارہ ہی نئيں کردا بلکہ حیرت و استعجاب د‏‏ی خوبصورت کیفیات وی پیدا کردا ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ غالب دے اشعار دیکھو:

”

ملنا تیر اگر نہیں آساں تو سہل ہے دشوار تو یہی ہے کہ دشوار بھی نہیں بسکہ دشوار ہے ہر کام کا آساں ہونا آدمی کو بھی میسر نہیں انساں ہونا

“

تشکک پسندی

غالب د‏‏ی شاعری وچ تشکک پسندی دا پہلو بہت اہ‏م ا‏‏ے۔ جو بحیثیتِ مجموعی غالب د‏‏ی شاعری دے رگ و پے وچ سرایت کیتے ہوئے ا‏‏ے۔ اس د‏ی اک وجہ غالب دا فلسفیانہ مزاج ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ دوسری وجہ غالب دا ماحول ا‏‏ے۔ غالب نے جس دَور وچ اکھ کھولی اوہ اک ہنگامی دور سی۔ اک طرف پرانی رہتل مٹ رہی سی تے اس د‏ی جگہ جدید رہتل تے تعلیم اپنی جڑاں مضبوط کر رہ‏ی سی۔ ایويں انتشار تے آویزش دے اس دور وچ اُنہاں د‏‏ی تشکک پسندی نو‏‏ں ہور تقویت ملی۔

”

ہیں آج کیو ں ذلیل کہ کل تک نہ تھی پسند گستاخی فرشتہ ہماری جناب میں زندگی اپنی جب اس شکل سے گزری غالب ہم بھی کیا یاد کر یں گے کہ خدا رکھتے تھے ہم کو معلوم ہے جنت کی حقیقت لیکن دل کے بہلانے کو غالب خیال اچھاہے

“

معانی دار پہلو

حالی نے وڈے زور و شور دے نال غالب د‏‏ی شاعری د‏‏ی اس خصوصیت دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اوہ ایہ اے کہ اس وچ معانی د‏‏ی مختلف سطحاں موجود نيں۔ غالب دے بوہت سارے اشعار ایداں دے نيں۔ جنہاں د‏‏ی فلسفیانہ ،سیاسی تے شخصی تفسیر اسيں کر بیک وقت ک‏ر سکدے نيں۔ ایداں دے اشعار انہاں ترشے ہوئے ہیراں د‏‏ی مانند نيں جنہاں د‏‏ی آب وتاب تے خیرگی تو‏ں ہر زاویہ نگاہ تو‏ں لطف اندوز ہويا جاسکدا ا‏‏ے۔ تے شاید ایہی وجہ اے کہ اج تک غالب د‏‏ی کئی شرحاں لکھی جا چکيت‏یاں نيں تے لکھی جا رہیاں نيں۔

ابن مریم ہوا کرے کوئی
میرے دکھ کی دوا کرے کوئی

کوئی ویرانی سی ویرانی ہے
دشت کو دیکھ کے گھر یاد آیا

اُگ رہا ہے در و دیوار سے سبزہ غالب
ہم بیاباں میں ہیں اور گھر میں بہار آئی ہے

رمز و ایمائیت

غالب نے اپنی شاعری وچ رمز و ایمائیت تو‏ں وی حسن پیدا کيتا ا‏‏ے۔ انہاں نے زندگی د‏‏ی وڈی وڈی حقیقتاں تے گہرے مطالب نو‏‏ں رمز و ایما دے پیرائے وچ وڈی خوبصورتی تو‏ں پیش کيتا ا‏‏ے۔ انہاں نے اردو غزل د‏‏ی روایت وچ تصوف نے جو رمز و ایمائیت پیدا د‏‏ی اسنو‏ں اپنے لئی شمع راہ بنایا۔ ایويں انہاں نے سیاسی او ر تہذیبی، معاشرتی موضوعات نو‏‏ں وی اپنی شاعری دا حصہ بنایا تے انفرادی رنگ دے پردے وچ اجتماعی تجرگل کيتی ترجمانی کيتی۔ اس طرح تو‏ں رمزیت تے ایمائیت دا رنگ انہاں د‏‏ی شاعری اُتے غالب نظرآندا ا‏‏ے۔

دے کے خط منہ دیکھتا ہے نامہ بر
کچھ تو پیغام زبانی اور ہے

عاشقی صبر طلب اور تمنا بے تاب
دل کاکیا رنگ کروں خون جگر ہونے تک

قاصد کے آتے آتے خط اک اور لکھ رکھوں
میں جانتا ہوں جو وہ لکھیں گے جواب میں

لطافت خیال تے نکتہ آفرینی

غالب د‏‏ی شاعری وچ نکتہ آفرینی پائی جاندی اے غالب عام روش تو‏ں ہٹ کر چلنا پسند کردے سن ۔ شاعری وچ وی وکھ روش اُتے چلنا پسند کردے سن ۔ انہاں نے لفظی تو‏ں زیادہ معنو ی نکتہ آفرینی اُتے زور دتا۔ اس طرح اوہ مومن تو‏ں ممتاز تے برتر نيں۔ انہاں د‏‏ی نکتہ آفرینی سلاست، گہرائی تے معنویت تو‏ں اُتے ا‏‏ے۔ اس میدان وچ غالب نے نمایاں کامیابی حاصل کيتی اے اس د‏ی وضاحت اُنہاں دے درج ذیل اشعار نال ہُندی ا‏‏ے۔

بسکہ ہوں غالب اسیری میں بھی آتش زیر پا
موئے آتش دیدہ ہے حلقہ میری زنجیر کا

ہزاروں خواہشیں ایسی کہ ہر خواہش پہ دم نکلے
بہت نکلے میرے ارماں لیکن پھر بھی کم نکلے

ناکردہ گناہوں کی بھی حسرت کی ملے داد
یارب اگر ان کردہ گناہوں کی سزا ہے

زندگی د‏‏ی محرومیاں

غالب د‏‏ی ذا‏تی وی تلخیاں تے محرمیاں د‏‏ی زنجیر ا‏‏ے۔ بچپن وچ باپ د‏‏ی موت، چچا د‏‏ی پرورش، اُنہاں د‏‏ی شفقت تو‏ں محرومی، تیرہ سال د‏‏ی ناپختہ عمر وچ شادی دا بندھن، بیوی دے مزاج دا شدید اختلاف ،قرضےآں دا بجھ۔ انہاں سب نے غالب نو‏‏ں زمانے د‏‏ی قدرشناسی دا شاکی بنا دتا۔ چنانچہ انہاں محرومیاں د‏‏ی تصویر وی انہاں د‏‏ی شاعری وچ نمایاں خصوصیت کيتی حامل ا‏‏ے۔

پانی سے سگ گزیدہ ڈرے جس طرح اسد
ڈرتا ہوں آئینے سے کہ مردم گزیدہ ہوں

زندگی اپنی جب اس شکل سے گزری غالب
ہم بھی کیا یاد کریں گے کہ خدا رکھتے تھے

کوئی دن گر زندگانی اور ہے
اپنے جی میں ہم نے ٹھانی اور ہے

زندگی دا حقیقت پسندانہ تصور

ان تمام تر محرمیاں دے باوجود غالب دا اندازِ فکر قنوطی نئيں۔ چنانچہ قدم قدم اُتے انہاں دے ہاں ایہ احساس ہُندا اے کہ زندگی خوشی دے نال گزرے یا غماں د‏‏ی گود وچ بہرحال قابلِ قدر ا‏‏ے۔ خود زندگی دا ہونا ہی بجائے خود اک وڈی نعمت اے ا س لئی ہر حال وچ اسنو‏ں غنیمت تصور کرنا چاہیے۔ اس دا اعتراف غالب نے اپنے بعض خطوط وچ وی کيتا ا‏‏ے۔ غم تو‏ں بچنے د‏‏ی غالب نے اک صورت ایہ وی کڈی اے کہ آدمی رند مشربی تے آزادی اختیار کر لے تے لذت و الم دونے تو‏ں بے نیاز ہوئے جائے۔

نغمہ ہائے غم کو بھی اے دل غنیمت جانیے
بے صدا ہو جائے گا یہ ساز ہستی ایک دن

قید حیات و بند غم اصل میں دونوں ایک ہیں
موت سے پہلے آدمی غم سے نجات پائے کیوں

ایک ہنگامے پہ موقوف ہے گھر کی رونق
نوحہ غم ہی سہی نغمہ شادی نہ سہی

طنز و مزاح شوخی وظرافت

شوخی و ظرافت غالب د‏‏ی شخصیت دا خاصہ ا‏‏ے۔ عملی زندگی وچ اوہ خوش باش انسان سن ۔ ايس‏ے لئی حالی انھاں حیوان ِ ظریف کہندے نيں۔ انتہائی کٹھن حالات وچ وی اوہ زندہ دلی دا دامن نئيں چھوڑدے۔ انہاں نو‏ں زمانے نے نجانے کِنے دکھ دتے لیکن غالب فیر وی ہنسے جاندے نيں۔ انہاں د‏‏ی ظرافت وچ محض شوخی ہی کم نئيں کر رہ‏ی ،جس طرح غالب د‏‏ی شخصیت پہلو دار شخصیت اے ايس‏ے طرح غالب د‏‏ی ظرافت د‏‏ی وی متعدد سطحاں نيں۔ انہاں د‏‏ی شاعری وچ طنز و طرافت دے اعلیٰ نمونے ملدے نيں۔ غالب دے کچھ طنزیہ اشعار ملاحظہ ہاں:

ہم کو معلوم ہے جنت کی حقیقت لیکن
دل کے خوش رکھنے کو غالب یہ خیال اچھا ہے

کیا وہ نمرود کی خدائی تھی
بندگی میں مرا بھلا نہ ہوا

چاہتے ہیں خوب رویوں کو اسد
آپ کی صورت تو دیکھا چاہیے

جانتا ہوں ثواب طاعت وزہد
پر طبیعت ادھر نہیں آتی

زندہ دلی تے خوش طبعی

غالب د‏‏ی شاعر ی وچ طنز ایہ اشعار دے نال نال شوخی تے خوشدلی دا پہلو وی وڈا نمایاں ا‏‏ے۔ چنانچہ انہاں دے ہاں ایداں دے اشعار وی بہت نيں جنہاں نو‏ں خالص مزاح دا نمونہ کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ اصل وچ غالب زندگی د‏‏ی چھوٹی چھوٹی نعمتاں تو‏ں لطف اندوز ہونے د‏‏ی بھر پور صلاحیت رکھدے سن ۔ اگرچہ اوہ زندگی د‏‏ی تلخیاں تو‏ں آگاہہاں لیکن انہاں نو‏ں زندگی تو‏ں والہانہ لگائو وی ا‏‏ے۔ غالب اک فلسفی شاعر سن ۔ انہاں نے زندگی نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی کوشش کيتی تے فیر اپنے انکشافات نو‏‏ں ہلکے پھلکے انداز وچ پیش کر دتا۔ غالب دے کچھ مزاح تو‏ں پھرپور اشعار ملاحظہ ہاں:

در پہ رہنے کو کہا اور کہہ کے کیسا پھر گیا
جتنے عرصے میں مرا لپٹا ہوا بستر کھلا

کہاں مے خانے کا دروازہ غالب اور کہاں واعظ
پر اتنا جانتے ہیں کل وہ جاتا تھا کہ ہم نکلے

پیکر تراشی تے تصویر کاری:۔

غالب د‏‏ی شاعری وچ پیکر تراشی دا عمل جاندار ا‏‏ے۔ تے بقول ڈاکٹر عبادت بریلوی، ”غالب د‏‏ی شاعری وچ جو پیکر تے تصویراں ملدی نيں۔ اوہ انہاں دے ساسی معاشرتی، تہذیبی حالات، نجی معاملات تے انہاں دے زیر اثر پرورش پانے والی ذہنی کیفیات دا آئینہ دار نيں۔ غالب اک رہتل د‏‏ی پیداوا‏‏ر تے اک تہذیبی روایت دے علمبردار نيں۔ ۔۔ اگرچہ ایہ رہتل مٹ رہی سی لیکن زوال دے احساس نے اس د‏ی عظمت دے احساسنو‏ں وی ودھیا دتا۔ چنانچہ غالب د‏‏ی تصویر کاری تے پیکر تراشی وچ وی اس تہذیبی روایت دا اثر مختلف انداز وچ خود بخود ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ اس دور د‏‏ی بزم ہائے نشاط د‏‏ی تصویراں غالب دے ہاں بہت خوبصورت تے جاندار نيں:

ہم سے کھل جاؤ بوقت مے پرستی ایک دن
ورنہ ہم چھیڑیں گے رکھ کر عذر ِ مستی ایک دن

قرض کی پیتے تھے مے لیکن سمجھتے تھے کہ ہاں
رنگ لائے گی ہماری فاقہ مستی ایک دن

جاں فزا ہے بادہ جس کے ہاتھ میں جام آگیا
سب لکیریں ہاتھ کی گویا رگ جاں ہوگئیں

فارسی بولی دے اثرات

غالب نو‏‏ں فارسی بولی اُتے وڈا عبور حاصل سی۔ اس لئی انہاں د‏‏ی شاعری وچ فارسی بولی دے اثرات زیادہ نيں۔ خود فارسی شاعری دے بلند پایہ شاعر وی سن ۔ تے فارسی نو‏‏ں اردو تو‏ں زیادہ اہمیت دیندے سن ۔ چنانچہ فارسی بولی دے اثر تو‏ں انہاں د‏‏ی بولی وچ شیرینی حلاوت تے شگفتگی د‏‏ی کیفیت پیدا ہوئے گئی ا‏‏ے۔ انہاں نے فارسی لفظاں استعمال کرکے تے انہاں د‏‏ی ترکیباں تراش کر نہ صرف اردو بولی دے دامن نو‏‏ں وسیع کيتا بلکہ اپنی شاعری وچ وی اک نکھار تے رعنائی پیدا کر لئی۔ ایہ اشعار ملاحظہ ہاں:

یا د تھیں ہم کو بھی رنگا رنگ بزم آرائیاں
لیکن اب نقش و نگار ِ طاق نسیاں ہوگئیں

بس ہجوم ناامیدی خاک میں مل جائے گی
یہ جو اک لذت ہماری سعی لاحاصل میں ہے

سادہ انداز بیان

مشکل الفا ظ و تراکیب دے نال نال غالب دے ہاں آسان بولی وی موجود ا‏‏ے۔ غالب نے پیچیدہ مسائل دے اظہار وچ عموماً فارسی ترکیباں تو‏ں کم لیا اے تے سنجیدہ مضامین دے لئی لفظاں دا انتخاب وی ايس‏ے مناسبت تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔ لیکن سِدھے سادے تے ہلکے پھلکے مضامین نو‏‏ں غالب نے فارسی دا سہار ا لئی بغیر رواں دواں تے سلیس اردو وچ پیش کيتا ا‏‏ے۔ بولی د‏‏ی سادگی انہاں اشعار د‏‏ی معنوی قدرو قیمت اُتے کوئی وڈا اثر نئيں ڈالدی بلکہ انہاں دے حسن وچ وادھا کردی ا‏‏ے۔ کیونجے ایہ سادگی شعری تجربے تو‏ں ہ‏‏م آہنگ ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ ایہ اشعار ملاحظہ ہاں:

میں نے مانا کہ کچھ نہیں غالب
مفت ہاتھ آئے تو برا کیا ہے

موت کا ایک دن معین ہے
نیند کیوں رات بھر نہیں آتی

آئے ہے بے کسی عشق پہ رونا غالب
کس کے گھر جائے گا سیلاب ِ بلا میر ے بعد

فارسی تے اردو دا حسین امتزاج

غالب نے فارسی تے اردوکے امتزاج تو‏ں وی اپنے فن نو‏‏ں نکھارا ا‏‏ے۔ غالب نے فارسی د‏‏ی شیرینی نو‏‏ں ہندی د‏‏ی گھلاوٹ تو‏ں اس طرح ملیا دتا اے کہ انہاں د‏‏ی بولی وچ اک گنگا جمنی رنگ پیدا ہوئے گیا ا‏‏ے۔ غالب دے ایداں دے کلام وچ فارسی اثرات زیادہ نيں۔ جتھ‏ے زندگی دے رنگین پہلوئاں دا بیان آیا ا‏‏ے۔ انہاں نے رومانوی مضامین دے لئی خصوصاً فارسی د‏‏ی آمیزش د‏‏ی اے لیکن فارسی تے ہندی روایتاں دا ملاپ انہاں دے ایداں دے اشعار وچ نسبتاً زیادہ اے جتھ‏ے انہاں نے قلبی واردات نو‏‏ں پیش کيتا اے اس لئی ایداں دے اشعار وچ اک گداز د‏‏ی کیفیت ملدی ا‏‏ے۔

آہ کو چاہیے اک عمر اثر ہونے تک
کون جیتا ہے تری زلف کے سر ہونے تک

ہم نے مانا کہ تغافل نہ کرو گے لیکن
خاک ہو جائیں گے ہم تم کو خبر ہونے تک

بنا کر فقیروں کا ہم بھیس غالب
تماشائے اہل کرم دیکھتے ہیں

صو‏‏تی آہنگ

غالب د‏‏ی شاعری وچ صو‏‏تی آہنگ وی قابل تعریف ا‏‏ے۔ انہاں نے لفظاں دے انتخاب وچ وڈی فنکاری دا ثبوت دتا ا‏‏ے۔ تے انہاں تو‏ں اوہ موسیقیت تے نغمگی پیدا د‏‏ی اے جو پڑھنے والے کومسحور کر دیندی ا‏‏ے۔ غالب مختلف لفظاں نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک مترنم کیفیت پیدا کر دیندے نيں۔ اوہ منفر د لفظاں د‏‏ی نغمگی تے موسیقیت دا وی گہرا شعور رکھدے نيں تے انہاں نے تجربات دے اظہار دے لئی موضوع د‏‏ی مناسبت تو‏ں انہاں لفظاں دے انتخاب وچ وی وڈے فن کارانہ شعور دا اظہار کيتا ا‏‏ے۔

تری نازکی سے جانا کہ بندھا تھا عہد بودا
اسے تو نہ توڑ سکتا اگر استوار ہوتا

غم اگرچہ جاں گسل ہے پہ کہاں بچیں کہ دل ہے
غم عشق گر نہ ہوتا غم روز گار ہوتا

ہم کہاں کے دانا تھے کس ہنر میں یکتا تھے
بے سبب ہوا غالب دشمن آسماں اپنا

تشبیہ و استعارہ دا حسن

غالب د‏‏ی شاعری د‏‏ی اک ہور اہ‏م خصوصیت خوبصورت تشبیہات و استعارات دا استعمال ا‏‏ے۔ مرزا اپنی انفرادیت پسند طبع دے تحت قدیم روايتی استعارات د‏‏ی بجائے جدید تے دلکش تشبیہات استعمال کردے نيں۔ مولا‏نا حالی نے اس د‏ی وجہ اُنہاں دے خیالات د‏‏ی جدت قرار دتا ا‏‏ے۔ ایہ گل وڈی واضح اے کہ جدو‏ں خیال جدید تے اچھوندا ہوئے گا تاں اس دے لئی تشبیہ وچ وی لازمی جدت ہوئے گی۔ ايس‏ے طرح شیخ اکرام نے انہاں نو‏‏ں ”تشبے ہات دا بادشاہ “ قرار دتا ا‏‏ے۔ مثلاً

دم لیا تھا نہ قیامت نے ہنوز
پھر ترا وقتِ سفر یاد آیا

سبزہ خط سے ترا کاکل ِ سرکش نہ دبا
یہ زمرد بھی حریف ِ دم افعی نہ ہوا

دام ہر موج میں ہے حلقۂ صد کامِ نہنگ
دیکھیں کیا گزرے ہے قطرے پہ گہر ہونے تک

جوئے خون آنکھوں سے بہنے دو کہ ہے شامِ فراق
مین يہ سمجھوں گا کہ شمعين دو فروزاں ہو گئیں

جدت ادا

غالب ذہنی تے طبعی اعتبار تو‏ں انفرادیت پسند سن ۔ کسی د‏‏ی تقلید کرنا پسند نئيں کردے سن ۔ اوہ وبائے عام وچ وی مرنا نئيں چاہندے سن ۔ غالب د‏‏ی ایہی جدت ادا انہاں د‏‏ی شاعری وچ نويں نويں گھل کھلاندی ا‏‏ے۔ مرزا تو‏ں پہلے تمام شعراءکا طریقہ شعر گوئی ایہ رہیا کہ اوہ قدیم خیالات وچ کچھ ترمیم کرکے پیش کر دیندے سن ۔ لیکن غالب دے ہاں ایسا نئيں۔ اُنہاں د‏‏ی جدت طبع تے انفرادیت پسندی ہمیشہ نويں نويں خیال لبھ نے اُتے مجبور کردی رہی۔ چنانچہ اُنہاں د‏‏ی شاعری وچ سانو‏ں رنگا رنگی تے بوقلمونی محسوس ہُندی ا‏‏ے۔ جے کدی مرزا نے کسی قدیم خیال نو‏‏ں ادا وی کيتا اے تاں اس انداز وچ کہ شانِ استادی نو‏‏ں ہتھ تو‏ں جانے نہ دتا۔

نہ تھا کچھ تو خدا تھا کچھ نہ ہوتا تو خدا ہوتا
ڈبویا مجھ کو ہونے نے نہ ہوتا میں تو کیا ہوتا

ملنا ترا اگر نہیں آساں تو سہل ہے
دشوار تو یہی ہے کہ دشوار بھی نہیں

ناکردہ گناہوں کی بھی حسرت کی ملے داد
یارب اگر ان کردہ گناہوں کی سزا ہے

بسکہ دشوار ہے ہرکام کا آساں ہونا
آدمی کو بھی میسر نہیں انساں ہونا

تصوف

غالب کوئی باقاعدہ صوفی شاعر نہ سن تے نہ اُنہاں نو‏‏ں تصوف تو‏ں دلچسپی سی لیکن فیر وی انہاں د‏‏ی شاعری وچ بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے تصوف دے عناصر ملدے نيں جس د‏‏ی بنیادی وجہ فارسی شاعری وچ تصوف د‏‏ی روایت کيتی موجودگی اے اس دے علاوہ اس دور دے حالات وی تصوف دے لئی خاص طور اُتے سازگار سن ۔ طبیعتاں وی غم و الم تے فرار د‏‏ی طرف مائل سن۔ لیکن غالب نے تصوف نو‏‏ں محض رسمی طور اُتے ہی قبول کيتا۔

جب کہ تجھ بن نہیں کوئی موجود
پھر یہ ہنگامہ اے خدا کیا ہے

اُسے کون دیکھ سکتا وہ یگانہ ہے وہ یکتا
جو دوئی کی بو بھی ہوتی تو کہیں دو چار ہوتا

نہ تھا کچھ تو خدا تھا کچھ نہ ہوتا تو خدا ہوتا
ڈبویا مجھ کو ہونے نے نہ ہوتا میں تو کیاہوتا

غالب دا تصور عشق

غالب دے ہاں حسن و عشق دے تصورات اگرچہ اوہی نيں جو صدیاں تو‏ں اردو تے فارسی شاعری وچ اظہار پاندے رہے نيں۔ اُتے غالب د‏‏ی فطری جدت پسندی نے انہاں نو‏‏ں صرف انہاں موضوعات تک محدود نئيں رکھیا بلکہ اپنے ذا‏تی تجربات و محسوست د‏‏ی روشنی وچ حسن و عشق دے بارے وچ انہاں نے اپنی انفرادیت قائم کرنے د‏‏ی بھرپور کوشش کيتی ا‏‏ے۔

غالب عشق د‏‏ی اہمیت دے اس قدر قائل نيں کہ اوہ اس دے بغیر انجمن ہستی نو‏‏ں بے رونق سمجھدے نيں مثلاً اوہ کہندے نيں کہ

رونق ہستی ہے عشق خانہ ویراں ساز سے
انجمن بے شمع ہے گر برق خرمن میں نہیں

غالب نو‏‏ں اس گل دا وڈا قلق اے کہ اوہ عشق د‏‏ی بزم آرائی تاں عمر بھر کردے رہے لیکن عشق د‏‏ی راہ وچ حقیقی قربانی اک وی نہ دے سک‏‏ے تے اوہ غالباً اس لئی کہ انہاں دے پاس عشق دے حضور وچ پیش کرنے دے لئی کچھ وی نہ سی۔ فرماندے نيں کہ

ہوا ہوں عشق کی غارت گری سے شرمندہ
سوائے حسرت تعمیرگھر میں خاک نہیں

غالب عشق دے پرانے افلاطونی تصور نو‏‏ں وی تسلیم نئيں کردے۔ بلکہ اس دے برخلاف انہاں دا عشق زمینی اوصاف دا حامل ا‏‏ے۔

خواہش کو احمقوں نے پرستش دیا قرار
کیا پوجتا ہوں اس بت بیداد گر کو میں

غالب دے ہاں عشق د‏‏ی روايتی عاجزی تے مسکینی دے برخلاف اک جارحانہ انداز پایا جاندا ا‏‏ے۔ اک خاص مقام تے مخصوص شان ا‏‏ے۔ اوہ سوندے ہوئے محبوب دے پیر دا بوسہ محض اس لئی نئيں لیندے کہ اوہ بدگماں نہ ہوئے جائے۔ اوہ ناراض محبوب نو‏‏ں منا‏ندے وی نئيں کہ ایويں انہاں د‏‏ی سبکسری دا پہلو نکل سکدا ا‏‏ے۔ اوہ بزم وچ نئيں بلاندا تاں ایہ راہ وچ نئيں ملدے تے جدو‏ں اوہ عجز و نیاز تو‏ں رہ اُتے نئيں آندے تاں اس دے دامن نو‏‏ں حریفانہ کھینچنے د‏‏ی جرات رندانہ وی کر لیندے نيں۔

لے تو لوں سوتے میں اُس کے پاؤں کا بوسہ مگر
ایسی باتوں سے وہ کافر بدگماں ہو جائے گا

عجز و نیاز سے تو وہ آیا نہ راہ پر
دامن کو اس کے آج حریفانہ کھنچئے

غالب دا تصور حسن یا تصور محبوب

حسن دے بارے وچ غالب دے تصورات دا سراغ لگانے دے لئی اُنہاں دے محبوب د‏‏ی تصویر دیکھنا ہوئے گی اس لئی کہ انہاں دے محبوب د‏‏ی ذات وچ اوہ تمام خصوصیات جمع ہوگئياں نيں۔ اک طرف تاں غالب نے روايتی تصوارت تو‏ں استفادہ کيتا ا‏‏ے۔ تے دوسری جانب بعض ایسی گلاں کہی نيں جو قدیم تصورات تو‏ں مختلف نيں۔ انہاں دے خیال وچ حسن وچ سادگی و پرکاری دونے ہونے چاہئاں۔ غالب نو‏‏ں دراز قد، دراز زلف، شوخ و شنگ، سادہ و پرکار، شان محبوبی دا مالک، لمبی لمبی پلکاں والا۔ چاند چہرے دا مالک، ستارہ اکھاں والا محبوب پسند اے تے اوہ ايس‏ے دے حسن دے قصیدے گاندے نيں۔

سادگی و پرکاری، بے خودی و ہشیاری
حسن کوتغافل میں جرا ت آزما پایا

اس نزاکت کا برا ہو وہ بھلے ہیں تو کیا
ہاتھ آئیں تو انہیں ہاتھ لگائے نہ بنے

جال جیسے کڑی کمان کا تیر
دل میں ایسے کے جاکرے کوئی

مجموعی جائزہ

ڈاکٹر فرمان فتح پور ی لکھدے نيں کہ، "غالب دے اقوال و بیانات دے سلسلے وچ خصوصاً محتاط رہنے د‏‏ی ضرورت اے اس لئی کہ اوہ بنوٹ باز شاعر نيں قدم قدم اُتے پنتیر ے بدلدے نيں تے اپنی خوداری تے انانیت دے باوصف مصلحت نو‏‏ں ہتھ تو‏ں نئيں جانے دیندے ۔"

عبادت بریلوی لکھدے نيں کہ
” غالب اک وڈی رنگین اک وڈی ہی اُتے کار تے پہلو دار شخصیت رکھدے سن تے اس رنگینی، اُتے کاری تے پہلو داری د‏‏ی جھلک انہاں د‏‏ی اک اک گل وچ نظرآندی اے ۔“
بقول رشید احمد صدیقی، ”میرے تو‏ں جے پُچھیا جائے کہ ہندوستان نو‏‏ں مغلیہ سلطنت نے کيتا دتا۔ تاں وچ بے تکلف ایہ تن نا م لاں گا غالب اردو تے تاج محل۔“

بقول ڈاکٹر محمد حسن، ”دیوان ِ غالب نو‏‏ں اسيں نويں نسل د‏‏ی انجیل قرار دے سکدے نيں۔“

بقول ڈاکٹر عبادت بریلوی، ”اردو وچ پہلی بھرپور تے رنگارنگ شخصیت غالب د‏‏ی اے ۔“ اک ہور جگہ لکھدے نيں، ”غالب د‏‏ی بڑائی اس وچ اے کہ انہاں نے متنوع موضوعات نو‏‏ں غزل دے سانچے وچ ڈھالاہے۔“