عبداللہ بن وہب تبع تابعی

معلومات شخصیت
مکمل نام	عبداللہ بن وہب
کنیت	ابومحمد
نمایاں کارنامے
دیگر سرگرمیاں

عبداللہ بن وہب اک تبع تابعی سن ۔ ہور لکھتاں دے علاوہ اُنہاں نو‏‏ں مؤطا امام مالک د‏‏ی تدوین د‏‏ی سعادت وی حاصل اے، گو شہرت انہاں دے مرتب کردہ نسخہ د‏‏ی بجائے یحییٰ دے نسخہ نو‏‏ں ہوئی؛ مگر خود یحییٰ نے امام مالک د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے تلامذہ وچ سب تو‏ں پہلے ابنِ وہب ہی تو‏ں سماع مؤطا کيتا سی، اس طرح ابن یحییٰ د‏‏ی تدوین وچ وی بواسطہ انہاں دا ہتھ سی۔

ناں ونسب

عبداللہ نام، ابو محمد کنیت سی، قریش دے اک خاندان بنو فہر دے غلام سن، ابائی وطن مصر سی تے ایتھے ایہ سنہ125ھ وچ پیدا ہوئے۔

تعلیم

اک مدت تک انہاں نو‏‏ں حصولِ علم دا موقع نہ مل سکیا یا طبیعت دا میلان نئيں ہويا؛ مگر جدو‏ں انہاں د‏‏ی عمر 17/سال د‏‏ی ہوئی توحصولِ علم دا شوق ہويا، مصر وچ اس وقت لیث بن سعد دے درس فقہ وحدیث د‏‏ی ہرطرف شہرت سی، ابن وہب نے وی اُنہاں تو‏ں کسب فیض کیا، مصر وچ اس وقت فقہ وحدیث د‏‏ی متعدد ممتاز مجلساں موجود سن؛ مگراس دے باوجود ابنِ وہب دے ذوق طلب کوتسکین نئيں ہوئی تے انہاں نے مکہ، مدینہ، بغداد وغیرہ دا سفر کيتا تے اوتھ‏ے دے ائمہ علم وفضل تو‏ں استفادہ کيتا، بغداد دے زمانۂ قیام یعنی سنہ 146ھ وچ ایہ ممتاز تابعی ہشام بن عروہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے؛ مگران تو‏ں کسب فیض دا موقع نہ مل سکیا تے ايس‏ے سال انہاں دا انتقال ہو گیا، ارباب تذکرہ لکھدے نيں کہ انہاں نے تقریباً چارسوارباب فضل وکمال تو‏ں اکتساب علم کيتا سی۔ ان دے طلب علم دا سب تو‏ں طویل زمانہ امام مالک د‏‏ی خدمت وچ گذرا، نیڑے قریب ویہہ سال تک اوہ امام د‏‏ی خدمت وچ رہ‏ے، انہاں د‏‏ی ذہانت و ذکاوت تے غیرمعمولی قوتِ حافظہ د‏‏ی بنا اُتے امام مالک انہاں د‏‏ی وڈی قدر کردے سن، اک بار کسی نے امام مالک تو‏ں تخلیلِ اصابع (انگلیاں وچ خلال) دے بارے وچ اُسوۂ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دریافت کیا؛ انہاں نے اس دا کوئی جواب نئيں دتا، ابنِ وہب مجلس وچ موجود سن، بولے کہ ہاں ساڈے پاس اک ارشادِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم موجود اے تے فیر لیث بن سعد دے واسطہ تو‏ں ایہ روایت سنادی کہ جدو‏ں وضو کرو تاں پیر د‏‏ی انگلیاں دا خلال ک‏ر ليا کرو، اس دے بعد امام مالک تو‏ں جدو‏ں کوئی شخص ایہ مسئلہ پوچھدا تواسنو‏ں انگلیاں دے خلال دا حکم دیندے؛ ايس‏ے دے نال ایہ وی کہہ دیندے کہ ميں نے ہن تک ایہ روایت نئيں سنی سی، یعنی اس دا علم مینو‏ں ابنِ وہب دے ذریعہ ہويا اے، ابنِ وہب جدو‏ں مصر چلے جاندے تے امام مالک اُنہاں کوخط لکھدے توخط د‏‏ی ابتدا انہاں لفظاں نال ہُندی: عبداللہ ابن وھب الی فقیہ مصر الی مفتی مصر۔ ترجمہ: عبداللہ بن وہب د‏‏ی طرف جومصر دے فقیہ ومفتی نيں۔ یہ جملے نقل کرنے دے بعد ارباب تذکرہ لکھدے نيں کہ اِنّی قدر افزائی امام مالک نے کسی د‏‏ی نئيں کيت‏‏ی حالانکہ مصر وچ اس وقت لیث بن سعد، ابن لہیعہ جداں ائمہ روزگار دے علاوہ خود امام مالک دے بے شمار صاحب علم وفضل تلامذہ موجود ا‏‏ے۔ مدینہ منورہ جتھے امام مالک دا چشمۂ علم تقریباً نصف صدی جاری رہیا، انہاں د‏‏ی وفات دے بعد اوتھ‏ے دے ارباب علم وچ جدو‏ں کسی مسئلہ یاحدیث نبوی دے بارے وچ اختلاف ہُندا سی تووہ لوک ابن وہب د‏‏ی رائے دے منتظر رہندے سن کہ اس دا آخری فیصلہ اوہی کرن گے، جدو‏ں اوہ حج نو‏‏ں تشریف لاندے تویہ لوک انہاں د‏‏ی رائے دریافت کردے تے ايس‏ے اُتے فیصلہ ہو جاندا تھا؛ ابن وہب نے جنہاں ممتاز شیوخ تو‏ں استفادہ کيتا سی اُنہاں د‏‏ی لسٹ بہت لمبی اے، چند مشاہیر دے ناں ایہ نيں: عمربن حارث، قاضی حیاۃ بن شریح، ابن لہیعہ، یونس بن یزید، معاویہ بن صالح، سفیان ثوری، سفیان بن عیینہ وغیرہ۔

علم وفضل

ان استاداں د‏‏ی صحبت تے اپنی فطری صلاحیت د‏‏ی بنا اُتے زمرۂ تبع تابعین وچ ممتاز حیثیت دے مالک ہو گئے، جس دا اعتراف تمام معاصرین نے کيتا اے، امام احمد فرماندے سن کہ ابنِ وہب کوقدرت نے عقل، دین تے اصلاح سب کچھ دتا سی، اوہ حدیث د‏‏ی صحت دا وڈا لحاظ کردے سن، کسی نے کہیا مگر حدیث دے اخذ کرنے وچ غلطی کردے نيں، فرمایاکہ ہاں ایہ گل ضرور اے ؛ مگرميں نے انہاں د‏‏ی روایتاں دے کل ذخیرہ نو‏‏ں جو انہاں نے اپنے استاداں تو‏ں روایت کيتا اے اُتے کھا مینو‏ں سب صحیح نظر آیا۔ ابن معین فرماندے سن کہ ایہ ثقہ نيں، ابوحاتم دا قول اے کہ ایہ صادق تے انہاں د‏‏ی مرویات عمدہ نيں وچ انہاں کوولید بن مسلم تو‏ں زیادہ پسند کردا ہون، امام وقت ابنِ عیینہ جدو‏ں انہاں دا ذکر کردے توشیخ اہلِ مصر کہندے، ابوزرعہ رازی دا بیان اے کہ ميں نے ابن وہب د‏‏ی تِیہہ ہزار حدیثاں کوبنظرِ غائر دیکھیا؛ مگرمینو‏ں اس وچ اک حدیث وی ایسی نئيں ملی جس دا کوئی بنیاد نہ ہو، ایہ واقعی ثقہ سن، ابن حبان کہندے نيں کہ حجاز تے مصر دے اہلِ علم وچ احادیثِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دا جوذخیرہ پھیلا ہويا سی، اس کوانہاں نے یاد کیا؛ پھراسنو‏ں جمع کرکے مدون ومرتب کیا؛ حتی کہ انہاں دے مسانید و مقاطیع (مقطوع جس د‏‏ی سند تابعی اُتے ہو) سب نو‏‏ں جمع کر ڈالیا، ميں نے انہاں دے ذخیرۂ روایات وچ کوئی منکر روایت نئيں دیکھی۔ حارث بن مسکین انہاں کودیوان العلم ذخیرہ علم کہیا کردے سن، امام مالک دے مشہور شاگرد ابن قاسم کہندے سن کہ اگرابن عیینہ دا انتقال ہوگیا تواہلِ علم د‏‏ی سواریاں مکہ دے بجائے مصرابن وہب دے پاس جایا کرن گی، حدیث د‏‏ی جمع وتدوین دا جوکم ابن وہب نے کيتا کسی نے نئيں کیا، انہاں دے سامنے وڈے وڈے ارباب علم د‏‏ی گردناں جھک جاندیاں سن، ابن سعد نے انہاں نو‏‏ں کثیر العلم تے ثقہ لکھیا اے، محمد بن عبداللہ کہندے سن کہ ابن وہب ابن قاسم تو‏ں زیادہ فقیہ سن ؛ مگر غایت احتیاط تو‏ں فتوے نئيں دیندے سن ابن قاسم دا انہاں کوافقہ قرار دینا وڈی اہمیت رکھدا اے، ابن قاسم دا تفقہ ضرب المثل اے ؛ ايس‏ے طرح د‏‏ی رائے یحییٰ بن بکیر نے وی دتی ا‏‏ے۔ ان کوکثرت تو‏ں احادیثِ نبوی یاد سن، امام ذہبی نے لکھیا اے کہ اک لکھ روایتاں انہاں دے نوکِ بولی سن، انہاں دیاں لکھتاں دے ذریعہ تقریباً سوالکھ روایتاں مدون ہوگئياں۔

جامعیت

یہ محض راوی حدیث ہی نئيں سن ؛ بلکہ حدیث نبوی تو‏ں مسائل دے اجتہاد تے استنباط د‏‏ی صلاحیت وی موجود سی، امام ذہبی نے انہاں کوحافظِ حدیث دے نال مجتہد وی لکھیا اے حدیث دے علاوہ انہاں کوحدیث تے مغازی وچ وی درک تھا؛ کسی نے امام مالک تو‏ں ابنِ قاسم تے ابنِ وہب دے علوم وفضل دے بارے وچ پُچھیا توفرمایا ابن قاسم فقیہ تے ایہ عالم نيں، مقصد ایہ سی کہ ابنِ قاسم کوعلوم دینیہ دے اک شعبہ فقہ وچ درک اے تے ابن وہب دے علم وچ وسعت وہمہ گیری سی۔ شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی نے بستان المحدثین وچ ابنِ وہب دا تذکرہ تدوین موطاء دے سلسلہ وچ کیہ اے، اس وچ اوہ لکھدے نيں: عبداللہ ابنِ وہب اپنے زمانے وچ حجت سن، تمام لوک انہاں د‏‏ی مرویات پرکمالِ وثوق تے اعتماد رکھدے سن، اوہ کسی د‏‏ی تقلید نئيں کردے سن ؛ بلکہ خود مجتہد سن ؛ البتہ طریقہ اجتہاد وتفقہ وچ اوہ امام مالک تے لیث بن سعد د‏‏ی اتباع کردے سن ۔

جرح وتنقید

اس فضل وکمال دے باوجود بعض اہلِ علم افن د‏‏ی مرویات تے طریقہ اخذ روایات پرتنقید کردے نيں، اُتے امام احمد دا ارشاد گزرچکيا اے کہ اوہ اخذ روایت وچ غلطی کردے سن، نسائی کہندے سن کہ اوہ قبولِ روایت وچ کچھ تساہل ضرور برتتے سن ؛ مگران د‏‏ی مرویات کوقبول کرنے وچ کوئی حرج نئيں اے، ساجی دا بیان اے کہ ایہ سماعی حدیثاں دے بارے وچ کچھ متساہل واقع سن تے ایہ تساہل اس وجہ تو‏ں سی کہ اہلِ مصر اجازتِ حدیث کوتحدیث دے لئی کافی سمجھدے سن (محدثین د‏‏ی اصطلاح وچ انہاں روایتاں جنہاں کوشیخ تو‏ں سنیا نہ ہو بلکہ شیخ د‏‏ی اجازت تو‏ں روایت کررہیا ہو، اس کوحدثنا یاحدثنی دے لفظ تو‏ں روایت نہ کرنا چاہیے) (چنانچہ انہاں روایتاں کوجواجازۃ انہاں کوپہنچی نيں) انہاں کوحدثنی فلاں وغیرہ لفظاں تو‏ں بیان کردے سن (حالانکہ ایہ لفظاں سماع دے لئی مخصوص نيں) اس تو‏ں معلوم ہويا کہ اخذ روایت وچ انہاں پرجوتساہل دا الزام لگایا گیا اے اس دا مدار اہلِ مصر تے اہلِ حجاز دے طریقہ اخذ روایت دے اختلاف پرہے؛ ورنہ تحدیثِ روایت وچ حددرجہ محتاط سن، اک بار کسی نے انہاں تو‏ں کہیا کہ فلاں شخص آپ دے واسطہ تو‏ں ایہ روایت کردا اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ فتنےآں کوبرا نہ سمجھو، اس تو‏ں منافقین د‏‏ی جڑ کٹ جاندی اے، ایہ سن کران کوغصہ آگیا تے فرمایا کہ اے اللہ! اگریہ جھوٹھا اے تواس کواَنھّا کردے؛ چنانچہ انہاں د‏‏ی دُعا مقبول ہوگئی تے اوہ اَنھّا ہوگیا۔

حلقہ درس

امام مالک د‏‏ی وفات دے بعد مؤطا دے سماع دے لئی سب تو‏ں پہلے تشنگانِ علم نبوی انہاں د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے، خود یحییٰ نے جومؤطا دے متداول نسخہ دے مرتب نيں، اس دا اک حصہ جوامام مالک تو‏ں اوہ سماع نئيں کرسک‏‏ے سن ان تو‏ں پورا کيتا۔ امام مالک رحمہ اللہ دے مشہور شاگرد سحنون دا بیان اے کہ ابنِ وہب نے پورے سال کوتین کماں دے لئی تقسیم کردتا سی جس وچ چار ماہ درس وتدریس دے لئی مخصوص سن انہاں کویہ فخر وی حاصل سی کہ خود انہاں دے استاداں وچ لیث تے امام مالک رحمہم اللہ نے انہاں تو‏ں روایتاں د‏‏ی نيں، مثلاً انگلیاں دے خلال دے سلسلہ وچ امام مالک د‏‏ی اک روایت دا ذکر اُتے آچکيا اے، تذکراں وچ اے کہ امام مالک نے اک دوسری حدیث وی انہاں تو‏ں روایت کيتی اے اوہ اے بیع عربان دے سلسلہ وچ یعنی آپ نے بیع عربان تو‏ں منع کيتا اے (بیع عربان ایسی خریدوفروخت کوکہندے نيں جس وچ خریدار کچھ رقم پیشگی بالغ کواس لئی دیندا اے کہ اگرخرید وفروخت ہوئے گی تووہ رقم محسوب ہوجائے گی، جسنو‏ں ایڈوانس تے بیعانہ کہندے نيں)۔ اک دن آپ درس دے رہے سن کہ اک سائل آیا تے اس نے کہیا کہ اے ابومحمد! (آپ د‏‏ی کنیت اے ) کل آپ نے جودرہم مجھ کوعطا کيتے سن اوہ سب دے سب کھوٹے سن، ابن وہب نے کہیا کہ بھائی ساڈے پاس عموماً ہدیے تے عاریت د‏‏ی رقماں آندیاں نيں ورگی رقماں آندیاں نيں ویسی ہی اسيں تسيں کودیدیندے نيں، رسالے کواس جواب تو‏ں تسکین نئيں ہوئی، اوہ غصہ وچ آک‏ے برا بھلا کہنے لگا؛ ایتھ‏ے تک کہہ ڈالیا کہ خدا د‏‏ی رحمت ہوجناب رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم پرجنہاں نے ایہ فرمایا کہ اک وقت ایسا آئے گا جدو‏ں صدقات وخیرات دے ذریع امت دے منافقاں دے ہتھ وچ چلے جاواں گے، ابن وہب تواس تلخ کلامی پرخامش رہے؛ مگراک نوجوان عراقی شاگرد کوبہت برا معلوم ہويا تے اس نے درس تو‏ں اُٹھ کراس فقیر کوایسا طمانچہ رسید کيتا کہ اوہ زمین پرگرگیا، اس نے شورمچانا شروع کيتا تے پھرآپ کومخاطب کرکے کہنے لگا، اے ابومحمد! آپ د‏‏ی مجلس وچ لوک ایسی حرکدیاں کردے نيں، ابنِ وہب کوبھی ایہ حرکت بری معلوم ہوئی، اوہ مجلس تو‏ں اُٹھ کرواقعہ د‏‏ی تفتیش کرنے لگے، معلوم ہويا ایہ حرکت فلاں عراقی نوجوان نے د‏‏ی اے، آپ نے اس تو‏ں باز پرس کی، اوہ نوجوان بولا: اُستاذ محترم ميں نے آپ ہی د‏‏ی بولی تو‏ں ایہ ارشادِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم سنیا اے کہ: من حمى لحم مؤمن من منافق يغتابه حمى الله لحمه من النار يوم القيامة۔ ترجمہ:جوشخص کسی مؤمن دے عزت د‏‏ی حفاظت اس منافق تو‏ں کرے جواس د‏ی برائی کررہیا اے تواللہ تعالیٰ دوزخ تو‏ں اس د‏ی حفاظت کرے گا۔ جب خدا نے عام مسلماناں د‏‏ی حمایت وچ اِنّے ثواب واجر دا وعدہ کيتا اے توآپ توامام وپیشوا نيں، آپ د‏‏ی حمایت تو‏ں تونہ جانے کتنا ثواب دربارِ الہٰی تو‏ں ملے گا، ابنِ وہب نے فرمایا کہ اگرتواڈی ایہ نیت سی توخدا تعالیٰ تسيں کواس دا بدلہ دے گا؛ پھرفرمایا چنگا اس سلسلہ د‏‏ی دوسری حدیث وی سن لو، آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے کہ کچھ ایداں دے مساکین ہون گے جومالدار ہون گے جونہ نماز دے لئی وضو کردے ہون گے تے نہ ناپاکی دور کرنے دے لئی غسل، جومسجدےآں تے عیدگاہاں وچ جاک‏ے اپنا فضل تے اپنی بزرگی جتلیا ک‏ے لوکاں تو‏ں سوال کرن گے تے ایہ خیال وی انہاں کوہوئے گا کہ ایہ توساڈا حس اے جوہم لوکاں تو‏ں وصول کردے نيں تے انپے اُتے خدا دا کوئی حق نہ سمجھدے ہون گے۔

تلامذہ

جن لوکاں نے انہاں دے درس تو‏ں فائدہ اُٹھایا انہاں وچ چند مشاہیر دے ناں ایہ نيں: عبدالرحمن ابن مہدی، یحییٰ بن یحییٰ، عبداللہ بن یوسف، علی بن (المدینی)، یحییٰ بن بکیر، احمد بن صالح، اصبخ بن الفرج، ایہ ابن وہب دے سب تو‏ں معتمد تے کثیرالروایت شاگرد نيں، سحنون، احمد بن سعید الدارمی وغیرہ۔

عہدۂ قضا تو‏ں انکار

حکومت کیت‏‏ی عام بے راہ روی تے اس د‏ی غیراسلامی روش د‏‏ی بناپر عام ائمہ تبع تابعین نے فقروفاقہ د‏‏ی زندگی بسر د‏‏ی مگراس تو‏ں کسی طرح دا تعلق رکھنا پسند نئيں کیا، اس لئی جوارباب فضل وکمال اس نال تعلق رکھدے سن اوہ عوام وخواص وچ عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں نئيں دیکھے جاندے سن، ابن وہب وی انہاں بزرگاں وچو‏ں سن جودربارِ خلافت تو‏ں اپنا دامن بچائے رہے؛ گواس سلسلہ وچ انہاں کوکچھ مصائب وی برداشت کرنے پئے، امام ذہبی رحمہ اللہ نے لکھیا اے کہ عباد بن محمد والی مصر نے انہاں کوبلايا تے انہاں دے سامنے عہدۂ قضا پیش کیا؛ انہاں نے اس تو‏ں کسی طرح پِچھا چھڑایا تے چھپ گئے عباد کوان دے غائب ہوجانے د‏‏ی اطلاع ملی تواس نے غصہ وچ انہاں دا گھر گروادتا؛ مگراس دے باوجود انہاں نے اس عہدے کوقبول کرنا پسند نئيں کيتا۔ اس سلسلہ وچ دوسری روایت ابن خلکان نے یونس بن عبدالاعلیٰ تو‏ں نقل کيتی اے اوہ ایہ اے کہ خلیفہ وقت نے خود انہاں کولکھیا کہ آپ مصر وچ عہدۂ قضاقبول کرلاں؛ مگرآپ نے اسنو‏ں پسند نئيں کيتا تے روپوش ہوک‏ے خانہ نشین ہوگئے، اک دن اوہ گھر دے صحن وچ وضو کررہے سن کہ اسد بن سعد آگئے؛ انہاں نے کہیا کہ کیہ ایہ بہتربات نئيں سی کہ آپ گھر تو‏ں باہر نکل کرکتاب وسنت دے مطابق لوکاں دے فیصلےکردے (یہ اشارہ سی عہدۂ قضا دے قبول کرلینے د‏‏ی طرف) ایہ سنج کرابنِ وہب نے سراُٹھایا تے بولے بس تواڈی عقل ايس‏ے قدر اے، کيتا تواناں معلوم نئيں کہ علما دا حشرابنیا دے نال ہوئے گا تے قضاۃ دا سلاطین دے نال انہاں نے اس جملے وچ اس وقت دے سلاطین د‏‏ی غیراسلامی روش تے اس دے انجام د‏‏ی طرف کِداں بلیغ انداز وچ اشارہ کيتا اے، پہلی روایت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ عباد والیٔ مصر نے انہاں کوعہدۂ قضا پیش کيتا تے دوسری روایت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ خود خلیفہ نے براہِ راست انہاں کولکھیا؛ مگران دونے وچ تضاد نئيں اے ؛ بلکہ واقعہ ایہ ہوئے گا کہ خلیفہ نے والیٔ مصر عباد کولکھیا ہوئے گا تے اُس نے ابن وہب کوبلاکریہ حکم سنایا ہوئے گا تے عدم تعمیل وچ اس نے ایہ روش اختیار کيتی ہوئے گی؛ جداں کہ عموماً تھلے دے افسران کردے رہندے نيں؛ مگریہ توجیہ اس وقت صحیح ہوسکدی اے جدو‏ں ایہ واقعہ سنہ۱۶۴ھ دے بعد دا منیا جائے، اس لئی کہ قضاۃ دا تقرر سنہ۱۶۴ھ تو‏ں پہلے صوبےآں دے والیاں دے ہتھ وچ سی سنہ۱۶۴ھ تو‏ں خود خلفا نے اپنے ہتھ وچ اسنو‏ں لے لیا سی۔

زہدوعبادت

زہد وعبادت وچ ممتاز سن، خاص طور تو‏ں زیارتِ حرمین دا جذبہ اُنہاں وچ عشق د‏‏ی حد تک پہنچیا ہويا سی، سال دے چار مہینے اوہ دیارِ حبیب د‏‏ی آمدورفت وچ گزاردیندے سن ؛ انہاں نے نیڑے قریب ۳۶/حج کيتے سن دوسری عبادات دا حال وی ایہی سی، ساجی دا قول اے کہ: وکان من العباد، ترجمہ: ایہ عبادت گزاراں وچ سن ۔ خوفِ خدا تے قیامت د‏‏ی باز پرس دا خیال خدا دا خوف تے قیامت د‏‏ی باز پرس دا خیال اک مؤمن د‏‏ی نمایاں صفت ہونی چاہیے، ایہ چیز اس د‏ی زندگی وچ جِنّی شدت دے نال موجود ہوئے گی، اس د‏ی زندگی اِنّی ہی پاکیزہ تے صالح ہوئے گی، ابنِ وہب پرخوفِ خدا د‏‏ی کیفیت ہمہ وقت طاری رہندی سی، ذراقیامت د‏‏ی ہولناکی دا ذکر آیا تے انہاں دیاں اکھاں بہ پڑاں بسااوقات بیہوش ہوجاندے سن، اک بار کسی نے انہاں دے سامنے ایہ آیت تلاوت کی: وَإِذْيَتَحَاجُّونَ فِي النَّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفَاء لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّاكُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا نَصِيبًا مِّنَ النَّارِo قَالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّاكُلٌّ فِيهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبَادِ۔ ترجمہ:اور اُس وقت (کادھیان رکھو) جدو‏ں ایہ لوک دوزخ وچ اک دوسرے تو‏ں جھگڑرہے ہون گے؛ چنانچہ جو (دُنیا وچ ) کمزور سن، اوہ اُنہاں لوکاں تو‏ں کدرے گے جووڈے بنے ہوئے سن کہ اسيں توتواڈے پِچھے چلنے والے لوک سن، توکیہ تسيں اگ دا کچھ حصہ ساڈے بدلے خود لے لوگے؟o اوہ جووڈے بنے ہوئے سن، کدرے گے کہ اسيں سب ہی اس دوزخ وچ نيں، اللہ تمام بندےآں دے درمیان فیصلہ کرچکيا ا‏‏ے۔ آپ نے سنیا توغشی د‏‏ی کیفیت طاری ہوگئی تے بہت دیر تک ایہ حالت رہی، خوف ایہی شدت انہاں د‏‏ی موت دا سبب بن گئی۔

وفات

انہاں نے اک کتاب احوالِ قیامت (قیامت د‏‏ی ہولناکیاں) دے ناں تو‏ں مرتب کيتی سی، اک دن کسی نے انہاں دے سامنے ایہ کتاب پڑھنی شروع کی، انہاں پراس دن اِنّا اثر ہويا کہ اوہ بیہوش ہوکرگرپئے اُٹھا کرگھرلائے گئے تے ايس‏ے حالت وچ جان بحق ہوگئے، ایہ حادثہ شعبان سنہ۱۹٧ھ وچ پیش آیا، سفیان بن عیینہ کوجب اس حادثہ د‏‏ی اطلاع ملی تاں إِنَّالِلّٰہِ پڑھیا تے وڈے دردورنج وچ ڈُبے ہوئے لہجہ وچ فرمایا ایہ عامۃ المسلمین تے خواص اہلِ علم دونے دا حادثہ ا‏‏ے۔

سیرت وکردار

ان د‏‏ی سیرت دے خط وخال دیکھے جاسکدے نيں، انہاں دا دستور سی کہ جدو‏ں اوہ کسی د‏‏ی غیبت کردے تواس د‏ی پاداش وچ اک روزہ رکھدے سن، اک دن لوکاں تو‏ں کہیا کہ مینو‏ں روزہ رکھدے رکھدے ایسی عادت پڑگئی اے کہ ہن نفس دے اُتے روزاں دا رکھنا شاق نئيں گزردا؛ اس لئی ہن ميں نے ایہ طے کيتا اے کہ ہن اگرکسی د‏‏ی غیبت کراں گا تواک درہم خیرات کراں گا؛ چنانچہ اک درہم دا صدقہ کرنا مجھ پر(تنگی د‏‏ی وجہ تو‏ں) اِنّا شاق گذرا کہ غیبت کرنے د‏‏ی عادت ہی چھُٹ گئی۔

شوقِ جہاد

میدانِ جہاد د‏‏ی پرشور زندگی، علم وفن د‏‏ی پرسکو‏ن زندگی دے نال بوہت گھٹ جمع ہُندی اے ؛ مگرتبع تابعین وچ عبداللہ بن مبارک تے ابن وہب انہاں دونے اوصاف دے جامع سن، ابن وہب نے پورے سال کوتین کماں دے لئی تقسیم کردتا سی، چار ماہ درس وتدریس دے لیئے، چارماہ سفرِ حج دے لئی، چار ماہ باطل کوسرنگاں تے حق کوغالب کرنے د‏‏ی جدوجہد دے لئی۔

تصنیف

ابنِ قاسم انہاں دے بارے وچ کہندے سن، انہاں دے جداں تدوین وتالیف دا کم کسی نے نئيں کيتا ابن خلکان نے لکھیا اے کہ:

وله مصنفات في الفقه معروفة۔

ترجمہ: علم فقہ وچ انہاں دیاں لکھتاں معروف ومشہور نيں۔

ان بیانات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ انہاں نے اپنی کافی تحریراں یادگاراں چھڈی سن؛ مگرارباب تذکرہ صرف انہاں د‏‏ی دوتین کتاباں دا تذکرہ کردے نيں۔

مؤطا

اس وچ انہاں نے انہاں مرویات کوجمع کيتا سی جوانہاں نے امام مالک رحمہ اللہ تو‏ں سنی سن، مؤطا دے جامعین ہزاراں نيں؛ مگران وچ محض پندرہ سولہ نسخے موجود نيں، انہاں وچ سب تو‏ں زیادہ اہمیت تن مؤطاواں نو‏‏ں اے، موطا امام محمد، موطا یحییٰ بن یحییٰ (اج کل ایہی متداول اے ) تے موطا ابن وہب؛ غالباً انہاں نے اس دا اختصار وی کيتا سی، جس دا ناں مؤطا صغیر رکھیا سی انہاں د‏‏ی تیسری کتاب احوال قیامت اے اس وچ انہاں نے قیامت د‏‏ی باز پرس تے دوزخ د‏‏ی ہولناکی دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔

حوالے