عبادت خانہ

عبادت خانہ مغل شہنشاہ اکبر (۱۵۴۲-۱۶۰۵ عیسوی) نے مختلف مذاہب دے ماہرین الہیات تے پروفیسراں دے درمیان مذہبی مباحثے تے مباحثے دے لئی قائم کيتا سی۔ ابوالفتح جلال الدین محمد اکبر، جو اکبر اعظم دے ناں تو‏ں مشہور نيں، تیسرا مغل شہنشاہ (۱۵۵۶-۱۶۰۵ عیسوی) سی، جس نے برصغیر پاک و ہند دے وڈے علاقےآں نو‏‏ں گھیرنے دے لئی سلطنت نو‏‏ں ودھایا۔ معاصر تریخ نگار دسدے نيں کہ اپنی فیصلہ کن فتوحات تے فوجی توسیع دے بعد، شہنشاہ نے علمی مشاغل وچ وادھا کيتا تے صوفی بزرگ خواجہ معین الدین چشتی دے متولیاں تے شاگرداں نال رابطہ کيتا۔

تعمیرا‏ت

ایسا لگدا سی کہ اکبر بنگال دے حکمران سلطان کیرانی تو‏ں متاثر ہويا سی، جو ۱۵۰ مقدس مرداں دے نال راتاں گزاردا سی تے انہاں د‏‏ی تفسیراں سندا سی۔ اوہ بدخشاں دے مرزا سلیمان تو‏ں وی ملنے د‏‏ی توقع رکھدے نيں، جو اک صوفی نيں جو مذہبی مباحث دے لئی اک مضبوط ذوق رکھدے نيں۔ لہٰذا، اس نے اک ایسا مباحثہ ہال تعمیر کرنے دا عزم کيتا جس وچ وڈی تعداد وچ مسلم ماہرینِ الہیات بیٹھ سکن۔ عبادت خانہ د‏‏ی تعمیر ۱۵۷۵ عیسوی دے اوائل وچ فتح پور سیکری ( فتح دا شہر ) وچ شروع ہوئی، جو اس وقت مغلیہ سلطنت دا راجگڑھ سی۔ عمارت دا کمپلیکس ۱۵۷۶ عیسوی وچ مکمل ہويا تے بحث ہر جمعرات د‏‏ی شام ہُندی سی جو کدی کدی رات تک جاری رہندی سی۔ ابوالفضل، سرکاری مغل تریخ نگار لکھدے نيں:

”

اک عام اعلان جاری کيتا گیا کہ اس شبِ نورانی وچ تمام احکا‏م تے فرقے، جو روحانی تے جسمانی سچائی د‏‏ی تلاش وچ نيں، تے عام لوکاں دے جو بیداری دے لئی کوشاں نيں، تے ہر فرقے دے پُچھنے والے جمع ہون۔ مقدس عمارت دے احاطے وچ ، تے اپنے روحانی تجربات، تے سچائی دے علم دے انہاں دے درجات نو‏‏ں مختلف تے متضاد شکلاں وچ ظاہر کرنے دے دلہن دے کمرے وچ اگے لاندے نيں۔ (ابوالفضل، ۱۵۸)

“

گل بات اک سال دے اندر بند کر دتی گئی سی، پر، اوہ ۱۵۷۸ عیسوی وچ دوبارہ شروع ہو گئے سن . خیال کيتا جاندا اے کہ اس وقت تو‏ں مختلف مذاہب تے فرقےآں نال تعلق رکھنے والے ماہرینِ الہٰیات تے دانشوراں نو‏‏ں عبادت خانہ وچ مذاکرےآں دے لئی مدعو کيتا گیا سی ، جداں کہ ہندو مت ، اسلام ، عیسائیت ، بدھ مت ، جین مت ، زرتشت تے ملحد۔ انہاں مباحثاں نے شہنشاہ نو‏‏ں ایہ یقین دلایا کہ کوئی مطلق سچائی نئيں اے تے اس دا نتیجہ اس دے نويں عقیدے دین الٰہی (الہی مذہب ) د‏‏ی تخلیق اُتے ہويا۔

عبادت خانہ د‏‏ی تنظیم

بحث دے موضوعات کیتھولک تے اسلام وچ خدا د‏‏ی فطرت، بدھ مت تے جین مت وچ سبزی خور، ہندو مت دے قدیم فلسفے تو‏ں لے ک‏ے زرتشتی مذہب وچ اگ د‏‏ی پوجا تک سن ۔

ساخت دا اک عمومی خیال منتخابوت تواریخ (بدعونی د‏‏ی طرف تو‏ں لکھیا گیا معاصر تریخ) دے حوالے د‏‏ی بنیاد اُتے بنایا جا سکدا اے ۔ ہال دے وچکار اک آکٹونل چبوترہ سی، جو شہنشاہ د‏‏ی نشست سی۔ چار وزراء عبدالرحیم، بیربل، فیضی تے ابوالفضل، ہر اک دا وکھ وکھ کونےآں اُتے اسٹیشن سی۔ عبادت خانہ دے تعمیرا‏تی منصوبے نو‏‏ں کسی وی معاصر تریخ نگار نے تفصیل تو‏ں بیان نئيں کيتا اے لیکن نظام الدین احمد کہندے نيں کہ اس دے چار بازو سن تے مباحثاں وچ ابتدائی شرکت مدعوین دے اک چھوٹے تو‏ں گروپ تک محدود سی۔ نشست و برخاست دے بڑھدے ہوئے تنازعات نو‏‏ں حل کرنے دے لئی، شہنشاہ نے خود نشستاں تفویض کاں: مشرقی جانب امیر (اعلیٰ مرتبے والے)، سید سن ۔( نبی محمد د‏‏ی اولاد ) نے مغربی بازو اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ علماء (مذہبی قانون وچ سیکھے ہوئے ڈاکٹر ) جنوب وچ سن، تے شیخ (مسلم سنت دے آدمی) شمال وچ سن ۔

گل بات د‏‏ی نوعیت تے انہاں دے اثرات

اکبر نو‏‏ں ۱۵۷۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ شیخ مبارک تے انہاں دے بیٹےآں ابو الفضل تے فیضی نے یونانی فلسفے تو‏ں روشناس کرایا سی تے اوہ تصوف (اسلام د‏‏ی صوفیانہ تے سنتی شکل) تو‏ں بہت متاثر سن ۔ اکبر د‏‏ی فلسفہ وچ ودھدی ہوئی دلچسپی ، تے مذہب دے بارے وچ اس د‏ی جستجو دا نتیجہ سی کہ عبادت خانہ وچ اسلامی الہیات تے فقہ دے پہلوآں نو‏‏ں دوبارہ جانچنے دا عمل شروع ہويا۔ ایہ اک سنی (اسلام د‏‏ی وڈی شاخ) اسمبلی دے طور اُتے شروع ہويا، جو بعد وچ اک پین مسلم اسمبلی بن گئی تے فیر اسنو‏ں دوسرے مذاہب دے لئی کھول دتا گیا۔ عبادت خانہ وچ مباحث دے موضوعات کیتھولک تے اسلام وچ خدا د‏‏ی فطرت، سبزی پرستی، یا بدھ مت تے جین مت وچ جانوراں دے نال سلوک، یک زوجیت، تے ہندو مت دے قدیم فلسفےآں تو‏ں لے ک‏ے زرتشتی مذہب وچ اگ د‏‏ی پوجا تک۔

۱۵۷۹ عیسوی وچ ، شہنشاہ نے پہلے جیسوٹ مشن نو‏‏ں مغل دربار وچ مدعو کيتا۔ اس مشن دا رہنما اک اطالوی، فادر روڈولف ایکواویوا سی، جو ڈیوک آف ایٹری دا بیٹا تے سوسائٹی دے پنجويں فادر جنرل دا بھتیجا سی۔ اس دے دو ساتھی سن، فادر انتونیو ڈی مونسیریٹ، اک کاتالان جس نے مغل دربار وچ مشن د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی تریخ بیان کيتی، تے آخر وچ ، فرانسسکو ہینریکس، اک مترجم د‏‏ی حیثیت تو‏ں اورمز تو‏ں فارسی وچ تبدیل ہويا۔ جیسوئٹس نے شہنشاہ نو‏‏ں پولی گلوٹ بائبل پیش کيت‏‏ی ، جسنو‏ں اسپین دے فلپ دوم نے دتا سی۔ اس دے بعد اکبر نے درباری فنکاراں نو‏‏ں عیسیٰ دے پورٹریٹ تیار کرنے دا حکم دتا۔اور مریم تے مشنریاں نو‏‏ں شہر وچ تبلیغ کرنے تے تبدیل کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ شہنشاہ نے رات مسیحی عقیدے اُتے گفتگو کردے ہوئے گزاری تے اپنے دربار وچ پادریاں نو‏‏ں شام‏ل کرنے وچ اپنی دلچسپی د‏‏ی علامت دے طور اُتے پرتگالی کپڑ‏ے تے ٹوپیاں پہناواں۔ پادریاں د‏‏ی طرف شہنشاہ دا جھکاؤ تے انہاں دے کم د‏‏ی مذہبی سیاسی نوعیت نے تریخ ساز بداونی تے مغل دربار دے دوسرے قدامت پسند پادریاں د‏‏ی تنقید نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيتا۔ دربار وچ جیسوٹ پادریاں د‏‏ی موجودگی دے اثرات نو‏‏ں بیان کردے ہوئے، بدعونی لکھدے نيں:

یورپ تو‏ں وی سیکھے ہوئے راہب ، جنہاں نو‏ں پادری کہیا جاندا اے، تے انہاں دا سر اے، جسنو‏ں پاپا کہیا جاندا اے، جو اس وقت دے لئی مناسب سمجھ‏‏ے مذہبی قوانین نو‏‏ں تبدیل کرنے دے قابل اے، تے جنہاں دے اختیار دے لئی بادشاہاں نو‏‏ں سر تسلیم خم کرنا چاہیے، انجیل لے ک‏ے آئے، تے ترقی یافتہ۔ تثلیث دے ثبوت اس د‏ی عظمت نے عیسائی مذہب د‏‏ی سچائی اُتے پختہ یقین کیتا، تے عیسیٰ دے عقائد نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی خواہش رکھدے ہوئے، شہزادہ مراد نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ عیسائیت دے چند اسباق اچھے طریقے تو‏ں لاں، تے ابو الفضل نو‏‏ں انجیل دا ترجمہ کرنے دا حکم دتا۔ (بدعونی، ۲۶۷)

اکبر نو‏‏ں پارسیاں دے مذہب زرتشت وچ وی گہری دلچسپی سی۔ فارس تو‏ں اس دے خاندان دے روابط تے مغل (ازبیگ تے چغتائی) افسران دے بجائے ایرانی دے لئی اس د‏ی ترجیح ایران دے مذہبی فلسفے وچ اس د‏ی دلچسپی دے عوامل ہو سکدے نيں۔ ۱۵۷۸ عیسوی دے آخری حصے وچ ، اس نے گجرات دے نوساری تو‏ں زرتشتیاں دے مذہبی سربراہ دستور مہر جی رانا نو‏‏ں مدعو کيتا۔ دستور نے اکبر نو‏‏ں پارسیاں د‏‏ی رسومات، رسومات تے طریقےآں دے بارے وچ سکھایا۔ پارسی قوانین دے تحت محل وچ مقدس اگ لگائی گئی۔جس نو‏‏ں بجھانا نئيں چاہیے سی۔ شہنشاہ اُتے زرتشتی اثر سورج د‏‏ی عبادت تے اگ د‏‏ی پوجا دے طریقےآں وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس نے کیلنڈر دے دناں تے مہینےآں دے لئی فارسی ناں وی اپنائے تے فارسی تہوار منائے۔ ہور ایہ کہ اس نے ماتھے اُتے ہندو فرقہ وارانہ نشان لگیا کر اک عوامی شکل دتی ۔

۱۵۸۲ عیسوی وچ ، شہنشاہ نے ہیروجیا سوری، اک جین فلسفی نو‏‏ں مدعو کيتا۔ اس نے شہنشاہ نو‏‏ں بعض دناں وچ جانوراں دے قتل اُتے پابندی لگانے اُتے آمادہ کيتا۔ جین مت دے اصولاں تو‏ں متاثر ہو ک‏ے، اکبر نے بعض ادوار وچ جانوراں دے ذبیحہ نو‏‏ں روکنے دا حکم دتا تے ذا‏تی طور اُتے سبزی خوری د‏‏ی طرف مائل سی۔ سوری نو‏‏ں 'عالمی استاد' یا 'جگد گرو' دا خطاب دتا گیا سی۔

بعض مورخین دا کہنا اے کہ شہنشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں اٹھائے گئے مذکورہ بالا اقدامات بشمول جزیہ (غیر مسلماں اُتے ٹیکس) دا خاتمہ، غیر مسلم رعایا دے درمیان قانونی حیثیت حاصل کرنے دے لئی متعارف کرایا جا سکدا سی۔ ہور برآں، مباحثاں نے مغل دربار وچ مسلم راسخ العقیدہ نو‏‏ں بہت بدنام کيتا۔

مباحثاں دا نتیجہ

عبادت خانہ وچ ہونے والی گفتگو نے اکبر نو‏‏ں اس گل اُتے قائل کيتا کہ تمام مذاہب وچ سچائی دے عناصر موجود نيں تے اوہ سب اک ہی اعلیٰ حقیقت د‏‏ی طرف لے جاندے نيں۔ عبادت خانہ وچ ہونے والی بحثاں نے اکبر نو‏‏ں یقین دلایا کہ تمام مذاہب وچ سچائی دے عناصر نيں، تے اوہ سب اک ہی اعلیٰ حقیقت د‏‏ی طرف لے جاندے نيں۔ ایہ انہاں د‏‏ی مذہبی پالیسیاں د‏‏ی ترقی دا اک اہ‏م مرحلہ سی، جس دا اختتام سلح کل (عالمگیر امن) دے تصور د‏‏ی ترقی اُتے ہويا۔ کچھ مورخین ایہ وی استدلال کردے نيں کہ اکبر نے عبادت خانہ وچ ہونے والے مباحثاں نو‏‏ں اپنے دربار وچ مسلم الہیات دے متعصب تے تنگ نظری نو‏‏ں بے نقاب کرنے دے لئی استعمال کيتا۔ اس نے اسنو‏ں اپنی عدالت وچ آرتھوڈوکس اسلام د‏‏ی حدود تو‏ں تجاوز کرنے دا جواز فراہ‏م کیہ۔ ۱۵۷۹ عیسوی وچ جاری ہونے والے اک فرمان وچ ، اس نے خود نو‏‏ں امام عادل (منصف حکمران) قرار دتا، اس لئی کلیسائی اختیار نو‏‏ں علماء دے ہتھ تو‏ں منتقل کر دتا۔اپنے آپ کو. اس دے بعد اسنو‏ں سلطنت وچ سپریم ثالث تے اعلیٰ ترین قانونی اتھارٹی دے طور اُتے اعلان کيتا گیا۔ پر، بدعونی دے مطابق، اس نے کدی اسلام نو‏‏ں ترک نئيں کيتا۔ ۱۵۸۲ عیسوی تک، عبادت خانہ دے چرچے بند ہو چکے سن ۔

مقام

وقت دے نال وکھ وکھ تھانواں اُتے مختلف علماء نے ست تو‏ں اٹھ عمارتاں نو‏‏ں عبادت خانہ دے طور اُتے شناخت کيتا ا‏‏ے۔ جنہاں عمارتاں د‏‏ی شناخت کيتی گئی اے انہاں وچو‏ں اک مربع ڈھانچہ اے جس وچ کنول دا ستون اے جسنو‏ں دیوان خاص دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔. پروفیسر آر سی گوڑ د‏‏ی سربراہی وچ کيتی گئی انہاں کھدائیاں وچو‏ں سب تو‏ں نمایاں پلیٹ فارم، کمرےآں تے دیواراں نو‏‏ں سامنے لیایا گیا، جو عبادت خانہ د‏‏ی مغلیہ چھوٹی پینٹنگ وچ دکھائے گئے ڈھانچے تو‏ں مماثلت رکھدے نيں، جسنو‏ں ہن چیسٹر بیٹی لائبریری وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس چھوٹے تو‏ں تصویر وچ شہنشاہ اکبر نو‏‏ں اک اُچے چبوترے اُتے بیٹھے ہوئے دکھایا گیا اے، جس وچ کئی علماء دے نال اک مذہبی مجلس منعقد ہُندی ا‏‏ے۔ سیاہ لباس وچ ملبوس دو جیسوٹ پادریاں د‏‏ی شناخت روڈولفو ایکواویوا تے فرانسسکو ہنریکس دے ناں نال ہوئی مذہبی اسمبلی وچ شرکت کردے ہوئے دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ مؤرخ رضوی د‏‏ی حالیہ دریافتاں تو‏ں پتہ چلدا اے کہ دفترخانہ کہلانے والے ڈھانچے د‏‏ی شناخت عبادت خانہ دے طور اُتے د‏‏ی جا سکدی اے جس د‏‏ی بنیاد اُتے خواب گاہ تو‏ں قربت اے ۔(اکبر د‏‏ی رہائش گاہ)، پہلے کيتی گئی کھدائیاں دے شواہد تے معاصر مورخین دے حوالے۔ پر، فتح پور سیکری وچ عبادت خانہ دا صحیح مقام ہن وی متنازعہ تے قابل بحث اے ۔