شہباز خان کمبوہ

شہباز خان کمبوہ
تاریخ پیدائش	سنہ 1529
تاریخ وفات	11 نومبر 1599 (69–70 سال)
عملی زندگی
پیشہ	عسکری قائد

شہباز خان کمبوہ (1529۔11 نومبر 1599) مغل بادشاہ اکبر دے انتہائی وفادار جرنیلاں وچو‏ں اک سی ۔ اس نے اکبر دے ناقابل رسائی مہمات وچو‏ں کئی وچ حصہ لیا تے سلطنت وچ بوہت سارے علاقےآں نو‏‏ں شامل کيتا۔ اوہ اکبر د‏‏ی پسند تو‏ں زیادہ قدامت پسند سنی مسلما‏ن سی ۔ اُتے ، رواداری نو‏‏ں ايس‏ے دے مطابق دکھایا جاندا اے تے اس دا اندازہ کيتا جاندا اے ۔

شہباز خان کمبوہ (* 1529 ، 11 نومبر ، 1599 ) مغل مغل اکبر اول دے تحت ہندوستانی مغل سلطنت دا سب تو‏ں اہ‏م جنرل سی . ۔ ۔

انہاں نے اکبر د‏‏ی بہت ساریاں مہماں وچ حصہ لیا ، جنہاں وچ شامل نيں راٹھوڑ ، رانا پرتاپ ، عرب بہادر []] تے بہادر خان شیبانی دے خلاف ، تے مغل سلطنت دے تحت متعدد ملکاں نو‏‏ں فتح کيتا۔

1583 تو‏ں اوہ بنگال دا گورنر تے کمانڈر انچیف سی ، جتھے انہاں نے ایشا خان [4] [5] دے خلاف ، خاص طور اُتے برہما پیترا تے بہار تے دیککان دے آس پاس دے ارد گرد کئی بار جنگ کيت‏ی ۔

اک دیندار سنی ہونے دے ناطے ، شہباز خان اکبر د‏‏ی توقعات اُتے پورا نئيں اتردے سن ، لیکن انہاں د‏‏ی فوجی تے انتظامی مہارت د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا حکمران بہت زیادہ مندا سی ۔ اوہ ذا‏تی طور اُتے اک سنیاسی د‏‏ی حیثیت تو‏ں رہندا سی تے اس دے صدقے دے لئی مشہور سی۔

شہر اللہ کمبوہ ( فارسی : شهر اللہ کمبوہ ؛ 1529 – 11 نومبر 1599) ، جو شہباز خان کمبوہ دے ناں تو‏ں مشہور نيں ( فارسی : شاهباز خان کمبوه ) ، مغل بادشاہ اکبر دے جرنیلاں وچو‏ں اک سن ۔ [1] [2] اس نے اکبر دے کچھ مشکل ترین مہماں وچ حصہ لیا تے متعدد علاقےآں نو‏‏ں سلطنت تو‏ں منسلک کردتا۔ اوہ اکبر دے ذائقے دے لئی وی اک راسخ العقیدہ سنی مسلما‏ن سی ، لیکن نہ صرف اسنو‏ں برداشت کيتا گیا بلکہ اس د‏ی وی قدر کيتی جاندی سی۔ [3] انہاں د‏‏ی افسانوی سخاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں لاہور دے عوام نے "منگ خان" (پنجابی: منگ خان) دے معنی دتے جس دا مطلب اے "خان تو‏ں پُچھو تے ایہ ہو جائے گا"۔ []] قلعہ لاہور وچ سب تو‏ں پہلے 'گزار' دا ناں گجر شہباز خان (فارسی: گزر شاہباز خان) رکھیا گیا سی جسنو‏ں مقامی طور اُتے گوزر منگ خان (پنجابی: گزر منگ خان) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ [4]

مڈھلا جیون تے خاندانی پس منظر

شہری اللہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیدا ہوئے ، اوہ لاہور دے کمبوہ قبیلے نال تعلق رکھدے سن تے بہاؤالدین زکریا دے شاگرد حاجی اسماعیل کمبوہ د‏‏ی چھیويں نسل دے اولاد سن ۔ []] اوہ اکبر دے زمانے وچ مغل خدمات وچ داخل ہويا سی ۔ شہنشاہ اپنی پہلی نظر وچ اس د‏ی چالاکی تے عقل د‏‏ی نفاست تو‏ں بہت متاثر ہويا تے جلد ہی اسنو‏ں میر توزاک (کوارٹر ماسٹر جنرل) تے بعد وچ اک امیر (وزیر) دے عہدے اُتے لے گیا۔ اوہ اک بہت ہی قابل افسر ، اک بہادر سپاہی سی تے اس نے مختلف صلاحیتاں وچ مغل سلطنت د‏‏ی خوب خدمات انجام دتیاں۔ []] 100 دے منصب تو‏ں ، اس نے تیزی تو‏ں ایہ تعداد ودھ ک‏ے 5000 کردتی۔ اک گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ںکی بنگال وچ کم جدو‏ں برہمپتر ، انہاں نے 9000 مضبوط حکم دتا سی کیولری .

وہ اک آل راؤنڈر افسر سی تے اپنی فوجی فرائض دے علاوہ سول انتظامیہ تے مالی معاملات وچ وی اس نے اکبر د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ اوہ اک بہت ہی قریبی ساتھی ، اک ساتھی ، اک میر بخشی (فوجی محکمہ دا سربراہ ، شاہی وزیر دا عہدہ سنبھالنے والا ) تے اکبر دا اک وکیل (چیف ایڈمنسٹریٹر یا وزیر اعظم ) بن گیا سی تے اس نے وڈی طاقتاں حاصل کيتی سن تے استعمال کيتا سی۔ اس مقام اُتے انہاں نو‏ں شہباز خان دا ناں دتا گیا ۔ 1581 وچ ، جدو‏ں شہنشاہ اکبر نے مرزا حکیم دے خلاف پنجاب مارچ کيتا ، تاں شہباز خان فتح پور آیا تے تقریبا دس ماہ تک ، اس نے شہنشاہ د‏‏ی غیر موجودگی وچ ریاستی انتظامیہ د‏‏ی باگ ڈور اپنے ہتھ وچ لے لئی۔ [7]

بطور جنرل

1572 وچ ، جنرل لشکر خان شرابی حالت وچ شاہی دربار وچ داخل ہويا تے کسی نو‏‏ں وی اس دے نال لڑنے دا چیلنج کيتا۔ اس دے گھناؤنے تے ظالمانہ سلوک نے عظمت نو‏‏ں اِنّا ناراض کيتا کہ اسنو‏ں گرفتار کرنے دا حکم دتا گیا ، اسنو‏ں گھوڑے د‏‏ی دم تو‏ں بنھ دتا گیا تے گھسیٹ کر اسنو‏ں جیل وچ ڈال دتا گیا۔ [ حوالہ دینے د‏‏ی ضرورت ] اس د‏ی جگہ شہباز خان لے گئی جسنو‏ں شہنشاہ نے اپنا میر بخشی (پے ماسٹر جنرل) بنایا۔ شہباز خان دے لقب تو‏ں وی نوازیا گیا۔

=داغ و محلی

شہباز خان جداں ہی میر بخشی بنے ، اس نے داغ-محالی (اک برانڈ سازی دا نظام) متعارف کرایا جس نے ریاست دے فوجی محکمےآں وچ رونما ہونے والے بدعنوانی دے نال ہی سراں نو‏‏ں وی کافی حد تک کم کردتا سی۔ اس تو‏ں پہلے ایہ نظام علاؤالدین خلجی دے نال نال شیر شاہ سوری دے دور وچ وی چل رہیا تھالیکن مغل د‏‏ی حکمرانی دے دوران اسنو‏ں بند کردتا گیا سی تے اس د‏ی جگہ فِیف سسٹم د‏‏ی جگہ لے لی گئی سی جو عمیراں تے افسران دے ذریعہ بری طرح غلط استعمال ہويا۔ اس نظام دے تحت ، ملک متعدد چوراں وچ منقسم سی جسنو‏ں امیراں وچ ونڈ دتا گیا سی۔ بدقسمتی تو‏ں ، اوہ لالچی ، بدعنوان تے جابرانہ تے اکثر سرکش وی ہو چکے سن ۔ چوراں نے ذا‏تی استعمال دے لئی محصول دا بیشتر حصہ غلط استعمال کيتا سی۔ شہباز خان نے اس نظام نو‏‏ں تبدیل کيتا تے برانڈنگ سسٹم نو‏‏ں ایسی مہارت تے قابلیت تو‏ں نمٹایا کہ اس نے نہ صرف وڈے پیمانے اُتے بدعنوانی دا خاتمہ کيتا بلکہ فوج وچ نظم و ضبط نو‏‏ں وی بہتر بنایا تے شاہی خزانے اُتے غیر ضروری مالی بجھ نو‏‏ں کم کيتا۔ لیکن اس نويں نظام نے شہباز خان نو‏‏ں مرزا عزیز کوکا جداں رئیساں نال نفرت حاصل کرلئی سی [8] انہاں نے نويں نظام اُتے کڑی تنقید کیتی۔[9]

عرب بہادر دے خلاف جنگ

جب شہنشاہ نے انہاں نو‏ں طلب کيتا تے عرب بہادر دے خلاف بنگال وچ فوج د‏‏ی مدد دے ل an اک فوج دے نال بھیجیا گیا تاں جنرل شہباز خان نے رانا پرتاپ نو‏‏ں ملک تو‏ں نیڑے بھگوا دتا سی ۔ جدو‏ں شہباز خان حاجی پور دے نیڑے پہنچیا جتھے عرب بہادر راجہ گجپتی دے پاس پناہ لے چکيا سی تاں اس نے اس اُتے حملہ کرنے دے لئی مارچ کيتا۔ اک مہینے تک اس نے جنگل نو‏‏ں صاف کردے ہوئے اس دے خلاف کاروائیاں کيتياں تے آخر کار عرب بہادر نو‏‏ں روکیا تے راجہ گجپتی نو‏‏ں سر تسلیم خم کردتا۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

بہادر خان شیبانی دے خلاف جنگ

بہادر خان الشعبانی تے اس دے بھائی خان زمان الشعبانی اکبر دے دربار وچ امیر ویزیر سن تے دونے وڈے جاگیراں اُتے فائز سن ، لیکن قسمت دے مطابق ہی اس نے شہنشاہ دے خلاف بغاوت کیتی۔ شہباز خان د‏‏ی مدد تو‏ں اکبر نے لوہے دے ہتھ تو‏ں سرکشی نو‏‏ں کچل دتا۔ جنرل خان زمان الشعبانی جنگ وچ ماریا گیا لیکن شہنشاہ دے حکم اُتے بہادر خان نو‏‏ں شہباز خان تے رائے بنسی داس کمبوہ نے پھانسی دے دی۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

بنگال دے گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ں

18 مئی 1583 نو‏‏ں ، شہباز خان نو‏‏ں بنگال دا گورنر مقرر کيتا گیا ۔ ابتدا وچ ، اس نے 5000 گھڑسوار فوج د‏‏ی کمان سنبھالی سی تے بنگال وچ خود نو‏‏ں بہت ممتاز بنا دتا سی ، لیکن بعد وچ برہم پتر وچ کم کردے ہوئے ، اس نے 9000 مضبوط گھڑسوار کمانڈ کيتا سی۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

ترسن خان معصوم خان دے خلاف جنگ وچ مصروف سی۔ شہباز خان د‏‏ی فوجاں د‏‏ی سرمایہ کاری دیناج پور تے معصوم خان ایويں وچ محاصرہ رہیا دیناج پور . شہباز خان تے ترسن خان د‏‏ی مشترکہ فوج نے 15 نومبر ، 1583 نو‏‏ں معصوم خان اُتے حملہ کيتا ، لیکن بعد وچ بھاٹی بھج گیا ، جدو‏ں کہ معصوم خان دا حلیف جبری کوچ نو‏‏ں بہار فرار ہوگیا ۔ معصوم خان نو‏‏ں بھاٹی وچ عیسیٰ خان تو‏ں پناہ ملی ۔

عیسیٰ خان دے خلاف جنگ

1584 وچ ، شہباز خان نے خضر پور دے نیڑے گنگا نو‏‏ں عبور کيتا تے سونارپنڈ اُتے قبضہ کرلیا تے بکات پور نو‏‏ں پامال کيتا جتھے عیسیٰ خان نو‏‏ں کچل دتا گیا سی۔ ابتدائی طور اُتے اس نے کافی کامیابی حاصل کيتی تے ایتھ‏ے تک کہ کتربو ، خضیر پور ، سونارپنڈ تے ایگرسندور نو‏‏ں وی برباد کردتا لیکن آخر وچ ایاراسندور تے بھاول د‏‏ی لڑائی وچ اسنو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ ٹنڈہ وچ مغل دے راجگڑھ واپس جانا پيا۔ اکبر دے ذریعہ بھیجی جانے والی کمک دے نال ، شہباز خان نے اک بار فیر بھاٹی د‏‏ی طرف مارچ کيتا۔ عیسیٰ خان نے بھاول (ڈھاکہ دے شمال) وچ شہباز خان اُتے حملہ کيتا لیکن برہما پتر دے نیڑے شہباز خان دیاں فوجاں مضبوط بن گئياں۔ شہباز خان نے برہما پترا وچ 9000 مضبوط گھڑسوار کمانڈ کيتا سی۔ 1585 وچ ، شہباز خان نے ککرا یا کوئرا اڑیسہ (چھوٹا ناگپور) دے ولی عہد نو‏‏ں بادشاہ دے ماتحت کردتا ۔ آئین اکبری دے مطابق ، کوکرا یا کوئرا اڑیسہ بہار سبھا دا اک حصہ سی ۔ [10]

شہباز خان نو‏‏ں مراد د‏‏ی مدد دے لئی دکن بھیجیا گیا سی ۔ شہباز خان نے قلعہ مادھو پور دے اک تیوالدار نو‏‏ں کم کيتا تے انہاں تو‏ں خراج وصول کيتا۔ احمد نگر د‏‏ی فتح دے دوران ، شہباز خان نے مسلماناں نو‏‏ں ہراساں کيتا تے انہاں دے گھراں نو‏‏ں توڑ ڈالیا جس اُتے مراد نے سخت ناراضگی ظاہر کیت‏‏ی۔ اس طرح شہباز خان بغیر اجازت دے مراد چھڈ گیا تے مالوا پہنچیا ۔ اکبر نے اپنی جاگیر کھو لی تے اسنو‏ں شاہ رخ دے دتا تے شہباز خان دا تبادلہ کردتا۔

بنگال دے گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ں دوبارہ تقرری

نومبر 1586 وچ ، شہباز خان نو‏‏ں دوبارہ بنگال دا گورنر مقرر کيتا گیا جس وچ انہاں نے 1588 وچ جانے تو‏ں پہلے دو سال خدمات انجام دتیاں۔ شہباز خان بنگلہ تے اڑیسہ د‏‏ی اپنی گورنری دے دوران اک بہترین خان سن ۔

شہباز خان نے راجہ رام چندر ساواں ، رائے سرجن ہنڈا تے داؤد ، فرحت خان ، راجہ گجپتی ، راجہ سری رام ، رانا سنگگرام دے نال نال سورت دے افسران د‏‏ی وی فخر نو‏‏ں ختم کردتا سی ۔ اس نے جگڈن پور ، آرا ، شیر گڑھ ، تے رہٹاس وغیرہ نو‏‏ں کم کيتا۔ انہاں فتوحات تو‏ں شہباز خان دے وقار تے مرتبے وچ بہت وادھا ہويا سی جس نو‏‏ں اکبر نے بہت سراہا سی۔

1589 ء وچ ، جنرل شباز خان نے یوسف زئی افغاناں دے خلاف اٹک تو‏ں اک مہم د‏‏ی قیادت د‏‏ی تے انہاں نو‏ں شکست دے ک‏ے منتشر کردتا۔

قید

شہباز خان نو‏‏ں ست لکھ روپے جرمانہ (تاوان) ادا کرنے تو‏ں پہلے تن سال تک قید وچ رکھیا گیا سی۔ اسنو‏ں 1599 وچ رہیا کيتا گیا تے اسنو‏ں اجمیر (مالوا) د‏‏ی انتظامیہ وچ شہزادہ جہانگیر دا نائب مقرر کيتا گیا ۔ اوہ مالوا دے جنرل ایڈمنسٹریٹر سن جو انہاں نے اپنی وفات تک اس دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔ [11]

شہباز خان 11 نومبر 1599 نو‏‏ں اجمیر وچ 70 سال تو‏ں زیادہ د‏‏ی عمر وچ علالت دے باعث انتقال کر گئے ۔

بحیثیت منتظم

آیانا اکبری دے مصنف مورخ ابو الفضل فضل عالم نے اس گل کيتی تصدیق د‏‏ی اے کہ شہباز خان اک بہت ہی قابل تے قابل جنرل سی لیکن ابوالفضل وی انہاں دے متعصبانہ سنی نظریات تے تکبر دا الزام عائد کردے نيں۔ متعدد بار ، اس نے شہنشاہ د‏‏ی سخت مخالفت کيتی ، لیکن اکبر شہباز خان دا بہت احترام کردا سی تے اسنو‏ں ہلکے تو‏ں لیا۔

کہیا جاندا اے کہ جنرل شہباز خان د‏‏ی 9000 مضبوط گھڑسوار وچ زیادہ تر کمبوج (کمبوہ) گھوڑے سوار شامل سن تے اس وچ مسلما‏ن تے ہندو کمبوج فوجی دونے شامل سن ۔ [12]

شہباز خان اپنی فراخ دلی تے لبرلٹی دے لئی جانیا جاندا سی تے انہاں نے جو رقم خرچ د‏‏ی اس نے لوکاں نو‏‏ں ایہ سوچنے اُتے مجبور کردتا کہ انہاں دے پاس فلاسفر دا پتھر ا‏‏ے۔ اس نے اپنے پِچھے اک بہت وڈا جاگیر ، خزانے تے ہور دولت چھڈی۔ [13] جسنو‏ں شہنشاہ اکبر دے بیٹے جہانگیر نے اپنی موت دے بعد پھڑ لیا ۔ [14]

بحیثیت مذہبی آدمی

شباز خان دا تعلق اس خاندان تو‏ں سی جس دے آباؤ اجداد سبھی تقویٰ ، سنسنی تے مذہبیت دے لئی منائے جاندے سن ۔ شہباز خان اپنی زندگی دے ابتدائی حصے وچ انہاں د‏‏ی مذہبیت دے لئی منایا جاندا سی ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اوہ چبوترہ دے نائب کوتوال بن گئے تاں جدو‏ں انہاں نے (امور) ریاست دے بارے وچ آگاہی ظاہر کیت‏‏ی تے معاملات نو‏‏ں انصاف دے نال حل کيتا۔ اس دے بعد ، اوہ کوتوال بن گیا تے شہنشاہ اکبر دا پسندیدہ بن گیا۔ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ] اوہ اک قابل افسر تے بہادر لڑاکا سی تے اس نے مختلف صلاحیتاں وچ ریاست دے لئی قابل ستائش خدمات انجام دتیاں سن۔ اوہ اکابر دا اک سرکردہ درباری سی ، اوہ شریعت دے شریعت دا سخت پیروکار سی تے محمد اُتے وڈے پیمانے اُتے درود پڑھدا سی تے خیرات وچ وڈی رقم تقسیم کردا سی۔ [15]ہر جمعہ نو‏‏ں اوہ عبدالقادر گیلانی د‏‏ی یاد وچ اک سو اشرافیاں (سونے دے سک‏‏ے) عطیہ کردے سن ۔

شہباز خان خود وی گہری مذہبی تے متقی آدمی سن ۔ اس نے سمنہ د‏‏ی منظوری تو‏ں باہر لباس نئيں پہنایا (یعنی جس وچ محمد دے فعل د‏‏ی کوئی پابندی نئيں تھی)۔ اوہ ہمیشہ اپنے ہتھ وچ اک مالا اٹھا ک‏ے محمد اُتے خدا دے سلام د‏‏ی دعاواں پڑھدا سی تے شام تے غروب آفتاب د‏‏ی نمازاں دے درمیان ، اوہ مغرب (قبلہ) دا رخ کرکے بیٹھ جاندا سی تے نماز پڑھدا سی۔ جدو‏ں تک اوہ داڑھی منڈوانے تے شراب پینے وچ زندہ سی تے اس دے دستخط اُتے (لفظ) مرید نئيں سی تب تک اس نے دوسرے خاناں د‏‏ی پیروی نئيں کيت‏‏ی۔ اوہ دین اسلام اُتے ثابت قدم رہے تے سخاوت تے مذہبیت د‏‏ی دنیا وچ اپنا ناں چھڈ دتا۔ [16]

شہنشاہ اکبر نے پوری کوشش کيتی کہ جنرل شہباز خان تے اک ہور جنرل قطب الدین محمد خان کوکا نو‏‏ں اپنے نويں عقیدے وچ شامل کرن جو دین الٰہی دے ناں تو‏ں معروف نيں لیکن اس اقدام د‏‏ی انہاں دونے نے سخت تنقید کیتی۔ [1]] ابو الفضل دے مطابق اس نے اس د‏ی ترقی وچ رکاوٹاں پیدا کردتیاں سن۔ دوسری طرف ، بہت سارے نااہل تے جونیئر افسراں د‏‏ی ترقی ہوئی جو انہاں دے مستحق نئيں سن ۔

گزار شہباز خان

مغل شہنشاہ اکبر دے دور وچ ، نو تعمیر شدہ اِٹاں تو‏ں دیواراں والا شہر لاہور نو 'گزار' وچ منقسم سی۔ پہلے دا ناں گوزر شہباز خان ( فارسی : گزر شہباز خان) سی ، کون سا علاقہ شہر دے لوکاں وچ گوزار منگ خان (پنجابی: گزر منگ خان) دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ 'منگ' (پنجابی: منگ) دا لفظ پنجابی بولی تو‏ں نکلدا اے جس دے معنی نيں 'پُچھو ، تے ہو جائے گا'۔ []] انہاں د‏‏ی فراخ دلی سخاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، لاہور تے گردونواح دے لوکاں نو‏‏ں تقریبا making ایہ سوچنا کہ اس دے پاس لامحدود دولت ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اسنو‏ں منگ خان (پنجابی: منگ خان) ، یا 'خان تو‏ں پوچھ لو تے ایہ ہو جائے گا' دے ناں تو‏ں موسوم کيتا گیا سی۔ [4]

یہ گزار لاہور قلعے دے آس پاس دا پورا علاقہ اے جس وچ موجودہ بادشاہی مسجد اُتے مشتمل اے ، جس وچ ٹیکسالی وی شامل اے جس وچ وسطی تے کشمیری دروازےآں دے وسط تک شہنشاہ تے اس دے قلعے د‏‏ی حفاظت دے لئی اک فوجی آرک د‏‏ی طرح ڈیزائن کيتا گیا ا‏‏ے۔ []] ایہ لکھیا ہويا اے کہ مغل شہنشاہ اکبر دے ذریعہ لاہور قلعہ تے دیوار والے شہر د‏‏ی عمارت شہباز خان د‏‏ی فوجی تجویز سی۔ تعمیرا‏تی کم وچ چار سال طویل عظیم لاہور فیمین دے دوران دستیاب مفت مزدوری ، جو مفت کچن تو‏ں دور رہندی سی ، استعمال کیت‏‏ی گئی۔ [4]

ہورویکھو

حوالے

باہرلےجوڑ