شکست آرزو
شکست آرزو
تعارف
سودھوشکست آرزو پروفیسر ڈاکٹر سید سجاد حسین، جو سقوطِ مشرقی پاکستان (16 دسمبر 1971ء) توں پہلے معروف ترین ڈھاکہ یونیورسٹی دے آؒخری وائس چانسلر سن، دی کتاب"The Wastes of Time" دا اردو ترجمہ اے جو اسلامک ریسرچ اکیڈمی کراچی نے شائع کیتا اے ۔اس کتاب دے مترجم محمد ابراہیم خان نيں جدوں کہ نظر ثانی دے فرائض احمد جمال اعجازی نے ادا کیتے نيں۔ شکستِ آرزو نوں پروفیسر ڈاکٹر سید سجاد حسین دی داستانِ حیات کہیا جاسکدا اے ۔ڈاکٹر سید سجاد حسین دی کتاب دسمبر 1994ءماں اس وقت شائع ہوئی، جدوں انہاں دی عمر تقریباً 74 برس دے قریب سی۔19 ابواب پہ مشتمل کتاب وچ بارہ مختلف ضمیمے وی شامل کیتے گئے نيں جنہاں وچ قراردادِ لاہور توں بنگال دی تریخ تے تحریکِ آزادیٰ پاکستان دے اہم سنگِ ہائے میل وی زیرِ بحث لیائے گئے نيں۔پروفیسر سجاد حسین نے اپنی نوجوانی دے زمانے وچ تحریک پاکستان وچ حصہ لیا تے زندگی دے آخری لمحاں تک اس توں وابستہ رہے۔ انھاں نے بنگلہ بولی وچ ’’پاکستان‘‘ دے ناں توں اک پندرہ روزہ جریدہ وی جاری کیتا۔ 1949 وچ کلکتہ وچ اسلامیہ کالج وچ انگریزی دے لیکچرار بنے تے ساری زندگی درس و تدریس وچ گزاری۔ ناٹنگھم یونیورسٹی (برطانیہ) توں انگریزی وچ ڈاکٹریٹ دی ڈگری لی، راج شاہی یونیورسٹی دے وائس چانسلر بنے، سقوط ڈھاکا توں چند ماہ پہلے ڈھاکا یونیورسٹی دے وائس چانسلر مقرر ہوئے۔ 1995ءماں اس جہانِ فانی توں رخصت ہو گئے۔
موضوع
سودھویہ داستانِ حیات تحریکِ پاکستان، قیام پاکستان تے فیر 1971ءماں سقوطِ مشرقی پاکستان دے حوالے توں اک دستاویز اے جو ڈاکٹر سجاد حسین دی تلخ یاداں توں مزین اے، جو فلم دی طرح قاری دی نظراں توں گزر جاندیاں نيں۔ انہاں نے مشرقی پاکستان دے عوام دے دلاں وچ نفرت بپا کرنے والے الزامات دی حقیقت وی بیان کيتی کہ کس طرح توں حقائق نوں مسخ کر کے تے ودھیا چڑھا کر پیش کیتا گیا تے مغربی پاکستان توں گئے ہوئے سول تے فوجی افسران اُتے مشتمل انتظامیہ نوں جابر تے ظالم ثابت کر کے لوکاں دے دلاں وچ نفرت دے بیج بوئے گئے۔انہاں نے کتاب وچ اوہ راز وی آشکار کیتے نيں کہ کس طرح توں شیخ مجیب الرحمن دی سرکردگی وچ مٹھی بھر لوک بھارتی لابی دے ہتھوں وچ کھیلتے رہے تے بھارتی ایجنڈے دی تکمیل وچ اک کٹھ پتلی دی طرح کم کردے رہے۔ انہاں نوں بہر کیف اپنی خدمات دا پورا پورا معاوضہ وی ملا۔ ”شکستِ آرزو“ دے ذریعے بقول مصنف انھاں نے اُنہاں سازشاں دا پردہ فاش کیتا اے جو مشرقی پاکستان دی علیحدگی اُتے منتج ہوئیاں۔بقول مصنف جدوں مکتی باہنی بھارتی خفیہ ایجنسی ”را“ تے بھارتی فوج دے ہتھوں وچ کھیل رہی سی تے انہاں دی سرپرستی وچ مشرقی پاکستان وچ تعینات سول تے فوجی حکام دے خلاف نبرد آزما سی، اس وقت ڈاکٹر سجاد حسین ڈھاکہ یونیورسٹی دے وائس چانسلر سن ۔ فیر جس طرح توں اک روز مکتی باہنی دے اشاراں اُتے ناچنے والے ڈھاکہ یونیورسٹی دے طالب علماں نے اپنی ہی یونیورسٹی دے وائس چانسلر نوں انہاں دے بچےآں دے سامنے جانوراں دی طرح گھسیٹتے ہوئے گھر توں کڈیا، یونیورسٹی وچ انہاں دی اکھاں اُتے پٹی بنھ کر اک کمرے وچ بند کر دتا تے نیم برہنہ حالت وچ انہاں اُتے تشدد کیتا تے انہاں اُتے خنجر دے وار کر انہاں نوں ”مردہ“ جاندے ہوئے ڈھاکہ دے اک چوراہے وچ سُٹ دتا، جداں دلخراش واقعات دا تذکرہ وی ملدا اے۔ بعد وچ انہاں نوں راہ گیر ہسپتال لے گئے، اوتھے توں انہاں نوں جیل دی اذیتاں برداشت کرنا پڑاں۔ بقول مصنف انہاں دا قصور صرف ایہ سی کہ اوہ پاکستان دے شیدائی سن، انہاں نے قیامِ پاکستان دے وقت لوکاں نوں کٹتے مردے دیکھیا سی ۔ اوہ آپس دے معاملات خود مل بیٹھ کر حل کرنے دے خواہاں سن تے دشمن دے ہتھوں وچ کھیلتے ہوئے اپنی ہی سرزمین اُتے کھلواڑ نئيں چاہندے سن ۔ ظاہر اے کسی وی پڑھے لکھے تے باشعور فرد دی ایہی سوچ ہو سکدی سی، لیکن بھارتی ایجنسیاں دے ہتھوں پروان چڑھنے والی مکتی باہنی تاں اپنے ایجنڈے دی تکمیل بہرصورت چاہندی سی اوراس دے لئی انہاں نوں ہر حال وچ ہر رکاوٹ نوں عبور کرنا سی ۔ ڈاکٹر سید سجاد حسین وی اک رکاوٹ قرار پائے، جس دی انہاں نوں قرار واقعی سزا دتی گئی۔ پروفیسر سجاد حسین دے خیال وچ پاکستان دے سیاست دان کوتاہ نظر وی سن تے حقائق بیان کرنے دے معاملے وچ سنجیدہ وی نہ سن اس لئی مشرقی پاکستان دی معاشی پس ماندگی وچ مغربی پاکستان دا ہتھ ہونے دے حوالے توں عائد کیتے جانے والے الزامات دا ثبوت تے شواہد دے نال توڑ نئيں کیتا گیا۔ مشرقی پاکستان وچ متعین مغربی پاکستان توں تعلق رکھنے والے سرکاری افسراں دا اپنے بنگالی اسيں مرتبہ افراد توں تے عام لوکاں توں تحقیر آمیز رویہ وی بنگالی قوم پرستی دے جذبات نوں ہويا دینے دا باعث بنیا۔
اقتباس
سودھوکتاب دے صفحہ 326 اُتے ڈاکٹر سید سجاد حسین لکھدے نيں: ”پاکستان دے خلاف کم کرنے والے طالب علم رہنماو¿ں سمیت شیخ مجیب الرحمن دا ہر ساتھی ہن ارب پتی بن چکيا اے، جنہاں لوکاں دی کوئی ملازمت نئيں سی، آمدنی دا کوئی تے ذریعہ نئيں سی تے گزارے دے لئی پارٹی فنڈز اُتے انحصار کردے سن، اوہ پاکستان توں علیحدگی دے بعد کارخانےآں، حتیٰ کہ بنکاں دے مالک بن کر اُبھرے نيں۔ 1970ءکے عشرے وچ قلاش نوجواناں نے بیرونِ ملک بنکاں وچ اکاؤنٹس کھلوائے نيں، برطانیہ تے امریکا وچ املاک خریدیاں نيں تے ڈھاکہ و ہور بنگلہ دیشی شہراں دے بہترین رہائشی علاقےآں وچ پُر تعیش مکانات خریدے نيں۔ 1970ءماں عوامی لیگ دا نال دینے والے سابق پاکستانی فوجی افسران وی ہن مراعات یافتہ طبقے توں تعلق رکھدے نيں۔ جو سابق فوجی افسران اس وقت بنگلہ دیش نیشنلسٹ پارٹی دی کابینہ دا حصہ نيں، اوہ سب توں نمایاں پوزیشن وچ نيں تے دولت دے معاملے وچ وی انہاں دا ثانی کوئی نئيں۔"
۔”شکست آرزو“ کےصفحہ 328 دا اک اقتباس درج ذیل اے ۔”بنگلہ دیش دی جو نويں نسل سکولاں، کالجاں تے یونیورسٹیاں وچ پڑھ رہی اے، اس دے ذہن وچ ایہ گل انڈیلی جا چکی اے کہ پاکستان اک بھیانک خواب تھا۔جن لوکاں نے آخری دم تک پاکستان دا نال دتا تے 1972ءسے 1975ءکے دوران شیخ مجیب دے بے رحمانہ کریک ڈاؤن توں کسی نہ کسی طور بچ گئے، انہاں نوں معاشرے وچ اچھوت دا سا درجہ دے دتا گیا، جنہاں اُتے وطن دے معاملات وچ بھروسا نئيں کیتا جاسکدا۔ میجر جلیل نے 1971ءماں عوامی لیگ دا نال دتا، مگر جدوں اس نے دیکھیا کہ پاکستان دا تقریباً تمام فوجی سازو سامان ٹرکاں وچ لاد کر بھارت بھیج دتا گیا اے تاں اس نے صدائے احتجاج بلند کی، مگر ایسا کرنا اس دا جرم بن گیا۔ بھارتی سازش بے نقاب کرنے دی پاداش وچ اسنوں غدار قرار دتا گیا۔ آزادی دے حقیقی سپاہیاں دی فہرست توں میجر جلیل دا ناں خارج کر دتا گیا اے “
تنقید
سودھو”شکستِ آرزو“ شرمیلا بوس دی کتاب"Dead Reckonig" دی طرح اک ایسی دستاویز اے، جس نے سچ سامنے لیانے دی کوشش کيتی اے۔ پروفیسر سجاد حسین دے نال جو کچھ ہويا اوہدی کہانی انھاں نے اپنی کتاب ’’شکستِ آرزو‘‘ وچ بیان کيتی اے۔ ایہ انہاں اُتے بیندی دی کہانی ہی نئيں اے اک ملک دے دو ٹکڑے ہو جانے دی المناک داستان وی اے۔ ایہ ظلم تے بربریت، بے لگام ہوس اقتدار، بے شرم منافقت تے سیاسی بصیرت دے شدید فقدان دی کہانی اے جو جیل دی سلاخاں دے پِچھے تنہائی دے بے درد لمحاں وچ لکھی گئی اے۔ اوہ ڈھاکا جیل وچ جدوں اپنی یاد داشتاں لکھ رہے سن تاں انھاں یقین نئيں سی کہ اوہ کدی جیل توں باہر جا سکن گے، لیکن جداں کہ اوہ کہندے نيں: ’’خاصے تذبذب دے بعد ميں نے اپنی یاداں دے سہارے چند واقعات قلم بند کرنے دا فیصلہ کیا، جیل دی چار دیواری وچ جو گھٹن تے بے زاری شدت توں محسوس ہو رہی سی اس توں نکلنے دا ایہی اک ذریعہ مینوں نظر آیا۔"
”شکستِ آرزو“ وچ دتے گئے حقائق توں بخوبی آگاہی ہُندی اے کہ کس طرح توں بھارتی عناصر نوں شیخ مجیب اینڈ پارٹی اُتے غلبہ حاصل سی ۔ پاکستان دے خلاف اک ہرزہ سرائی ایہ وی کيتی جاندی اے کہ 9 ماہ جاری رہنے والے اک کریک ڈاؤن وچ پاکستانی فوج نے 30 لکھ افراد نوں موت دے گھاٹ اتارا۔ ایہ الزام کتنا مضحکہ خیز اے، اس دا اندازہ کتاب دے صفحہ نمبر 333 اُتے دتی گئی انہاں سطراں توں ہُندا اے :”ڈھاکہ توں شائع ہونے والے انگریزی اخبار ”مارننگ سن“ دے ایڈیٹر نور الاسلام، جو پاکستان دے حمایتی نئيں سن، مگر انہاں نوں وی کہنا پيا کہ3 ماہ وچ 30 لکھ افراد دی ہلاکت نوں یقینی بنانے دے لئی روزانہ گیارہ ہزار افراد نوں موت دے گھاٹ اتارنا پئے گا“....اس صفحے اُتے اگے چل کے ڈاکٹر سجاد حسین لکھدے نيں: ”بوہت گھٹ لوک جاندے نيں کہ شیخ مجیب الرحمن دے دور وچ اس نوعیت دا اک سروے کیتا گیا سی، مگر ابتدائی نتائج ”حوصلہ افزا“ برآمد نہ ہونے دی وجہ توں ایہ سروے ترک کر دتا گیا“....گویا 30 لکھ افراد دی ہلاکت دے الزام نوں شیخ مجیب الرحمن بنگلہ دیش دا حکمران بن کر وی ثابت نئيں کر سکیا۔ اکتوبر 2012ءماں ”شکستِ آرزو“ دے ناں توں شائع ہونے والی کتاب ”دیر آید درست آید“ دے مصداق اک ایسی کتاب اے جو سقوطِ مشرقی پاکستان دے حوالے توں حقائق نوں سامنے لیانے دا باعث بنی اے .
حوالے
سودھو1۔ http://www.sanipanhwar.com/The%20Wastes%20of%20Time%20by%20Syed%20Sajjad%20Hussain.pdfاخذ شدہ بتریخ 29 نومبر 2018
2۔ http://www.storyofbangladesh.com/ebooks/wastes-of-time/113-preface.htmlاخذ شدہ بتریخ 29 نومبر 2018
3۔ en:Syed Sajjad Hussainاخذ شدہ بتریخ 29 نومبر 2018
4۔ https://yourpakistan.wordpress.com/2012/12/17/fall-of-dahka/اخذ شدہ بتریخ 29 نومبر 2018
5۔ http://en.banglapedia.org/index.php?title=Hussain,_Syed_Sajjadاخذ شدہ بتریخ 29 نومبر 2018
6۔ https://www.revolvy.com/page/Syed-Sajjad-Hussainاخذ شدہ بتریخ 29 نومبر 2018
7۔ http://zarbeazb.online/?books=%D8%B4%DA%A9%D8%B3%D8%AA-%D8%A2%D8%B1%D8%B2%D9%88-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D8%B3%D8%AC%D8%A7%D8%AF-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-2اخذ Archived 2019-10-23 at the وے بیک مشین شدہ بتریخ 29 نومبر 2018
8۔ https://dailypakistan.com.pk/11-Feb-2013/34088اخذ Archived 2019-10-23 at the وے بیک مشین شدہ بتریخ 29 نومبر 2018
9۔ https://www.express.pk/story/62011/اخذ شدہ بتریخ 29 نومبر 2018
10۔https://www.paknewslive.com/sakisht-arzoo/اخذ شدہ بتریخ 29 نومبر 2018
12۔ https://www.nawaiwaqt.com.pk/29-Jun-2013/217305اخذ Archived 2019-10-23 at the وے بیک مشین شدہ بتریخ 29 نومبر 2018
13۔ http://www.alsharia.org/mujalla/2013/jan/arzu-irfan-bhattiاخذ شدہ بتریخ 29 نومبر 2018