سید حسن رسول نما اویسی قادری

اویس قرنی ثانی۔.۔ سید حسن رسول نما اویسی قادری سید محمد کاظم نجفی المعروف (سید حسن رسول نما ؒ)
مزار مبارکہ حضرت سید حسن رسول نما ؒ
ذاتی
پیدائش	نارنول ہریانہ
وفات	دہلی
مدفن	درگاہ سید حسنؒ،لال کنواں، فراش خانہ پنچکوئیاں روڈ،دہلی، انڈیا
مذہب	اسلام
آبائی شہر	دہلی
والدین	حضرت سید اسعد اللہ رحمتہ اللہ علیہ
فرقہ	اہلسنت وجماعت حنفی
مدرسہ	سلسلہ عالیہ قادریہ اویسیہ
فرقہ	اہلسنت وجماعت حنفی
Military service
سلسلہ	قادریہ اویسیہ
مرتبہ
دور	پندرہويں صدی عیسوی
جانشین	صاحبزادہ حضرت سید ہاشم رسول نمائی رحمة اللہ علیہ

سید حسن رسول نما قادری اویسی
سید حسن رسول نما قادری اویسی 15پندھوراں صدی دے مایہ ناز بزرگ فقیر صوفی بزرگ ني‏‏‏‏ں۔ آپ صوبہ ہریانہ دے اک گااں نارنول وچ پیدا ہوئے۔آپ دا اصل ناں جو آپ د‏‏ی سوانح وچ درج اے "سید کاظم نجفی الاخوندی" ا‏‏ے۔ آپ دے والد گرامی دا ناں نامی حضرت سید اسعد اللہ شاہ رحمتہ اللہ علیہ ا‏‏ے۔ آپ دا شجرہ نسب31 اکتیس واسطےآں تو‏ں حضرت علی المرتضی کرم اللہ وجہہ الکریم تو‏ں ملتاا‏‏ے۔ آپ حسنی والحسینی سید نيں۔حضرت امام نقی ھادی رحمة اللہ علیہ دے صاحبزادہ حضرت جعفر الذکی رحمتة اللہ د‏‏ی اولاد تو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ آپ دے حضرت سلطان الفقرا حضور موسی قادری رحمة اللہ علیہ تو‏ں مرید ہوئے تے سلسلہ عالیہ قادریہ اویسیہ جاری فرمایا۔ آپ دے خاندان وچ وی ايس‏ے طریقہ نو‏‏ں جاری کيتا گیا۔ آپ دا سلسلہ طریقت چھ واسطےآں تو‏ں جناب پیر انہاں پیر حضرت غوث الاعظم رضی اللہ عنہ تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ حضرت سید عثمان رحمتہ اللہ علیہ ہمدان تو‏ں معہ لشک‏ر ک‏ے اسطرف آئے تے کفار نال جنگ وچ شہید ہوئے۔ نارنول وچ آپ دا مزار زیارتگاہ خاص و عام اے تے کتاباں وچ عثمان نارنولی دے ناں تو‏ں مذکورني‏‏‏‏ں۔ آپ د‏‏ی سوانح اُتے لکھی گئی سب تو‏ں مستند کتاب، فوائح العرفان سوانح سید حسن رسول نما رحمتہ اللہ علیہ ا‏‏ے۔ حسب روایت خاندانی آپ دے بزرگ بخارا تو‏ں ہندوستان وچ تشریف لیائے سن ۔ اول قصبہ ماوتھ‏ے متصل لکھنوء وچ قیام کيتا بعد وچ نارنول وچ مستقل رہائش اختیار کيتی۔ ایہ شہر اُسوقت وڈی رونق اُتے سی تے سلطنت دے کاروبار دے لئی اک پائے گاہ سی۔ اسوقت دے کھنڈر تے مزارات بزرگان تو‏ں اس د‏ی گذشتہ عظمت دا قیاس ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ آپ دے خاندان دے اک بزرگ سید تاج الدین جمال شیر سوار چابک مار گزرے نيں جو اعلیٰ رتبہ دے بزرگ سن اُنکا مزار کرناٹک وچ زیارت گاہ عام ا‏‏ے۔ جناب سید پاک د‏‏ی روحانی تعلیم و تربیت د‏‏ی تفصیل سوائے اس دے معلوم نئيں ہوسک‏ی جو فوائح وچ درج ا‏‏ے۔ اسماں شک نئيں کہ بعض ایداں دے صاحب گزرے نيں جنکو مادرزاد ولی دے لقب تو‏ں پکاریا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن انہاں دتی تعلیم دا سلسلہ وی تھوڑا بہت ہُندا ا‏‏ے۔ تے طریقہ اُویسیہ نيں ایہ حالات بالکل مخفی رہ جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہی وجہ معلوم ہُندی اے کہ مصنف نے کتاب وچ کوئی ذکر آپ د‏‏ی روحانی تعلیم دا یا آپ دا کسی جگہ بیعت ہونا درج نئيں کيتا۔ حالات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آپ د‏‏ی روحانی قوت پیدائشی اس قسم کيت‏ی سی ورگی مادر زاد ولی اللہ د‏‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ تے طریقہ اُویسیہ مشہور اے جس دا ذکر متن کتاب وچ موجود اے تے ایہی طریقہ اے جسماں روحانی فیض جناب سرچشمہ فیض دو جہان حضرت سرور عالم ﷺ تو‏ں بلا توسط حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ چونکہ خواجہ اویس قرنی نو‏‏ں ایہ فیض بلا تاں سط و بلا زیارت وملاقات ظاہری دے رسول ﷺ تو‏ں اول ہويا سی اس واسطے اس طریقہ دا ناں اُویسیہ ا‏‏ے۔

آپ دے ابتدائی حالات : آپ دے ایہ حالات کتاب" فوائح العرفان سوانح سید حسن رسول نما رحمتہ اللہ علیہ " دے باب اول تو‏ں لئی گئے ني‏‏‏‏ں۔ آپ د‏‏ی توجہ لڑکپن دے زمانہ تو‏ں شباب تک باوجود تعلق تے تقید دے ہمیشہ روپے پیسے دے خرچ کرنے اُتے مبذول رہی ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی نظر وچ دنیا تے اہلِ دنیا د‏‏ی پرکاہ دے برابر وی وقعت نئيں سی۔ خوردسالی دے ایام وچ آپ غریباں دے لڑکےآں تو‏ں کھیلا کردے سن تے امری زاداں د‏‏ی صحبت تو‏ں متنفّر رہندے سن ۔ جب تقدیر ایزدی تو‏ں آپ دے والد ماجد دا انتقال ہوئے گیا تاں سرکاری طور اُتے اوہ خوانین وچ اپنے والد دے منصب اُتے مقرر ہوئے۔ اس حالت وچ آپ د‏‏ی عادت مبارک ایہ سی کہ کپڑ‏ے وغیرہ جو چیز وی ہتھ آندی یتیماں تے مسکیناں د‏‏ی نذر فرماندے تے خود رات دے وقت موسم سرما وچ اک زین دے نمدے وچ لپٹ کر سو رہندے۔ دن اس طرح گذردا سی کہ حسب معمول حصول ثواب د‏‏ی نیت تو‏ں لوکاں دے گھراں وچ کھانا کھانے دے لئی تشریف لے جایا کردے لیکن جس قدر تناول فرماندے اس د‏ی قیمت دے مطابق اپنے گھر وچ کھانا پکوا کر غربا تے مستحقین نو‏‏ں تقسیم فرمایا کردے۔اس بذل و انفاق تو‏ں جو ثواب حاصل ہونا متوقع ہُندا سی اوہ صاحبِ طعام نو‏‏ں بخش دیندے بلکہ مستحقین دے لبھن وچ جو زحمت اُٹھانی پڑدی اس دا ثواب وی ايس‏ے صاحب طعام نو‏‏ں پہنچیا دتا کردے تے بارگاہ کبریائے واہب العطایا جلّشانہٗ تو‏ں استدعا ایہی کردے سن کہ مینو‏ں اس درمیان وچ کچھ وی دخل نہ ہوئے بلکہ جو کچھ ثواب مینو‏‏ں حاصل ہُندا اے اوہ براہِ رست صاحب طعام نو‏‏ں پہنچ جایا کرے۔ فرمایا کردے سن کہ ایہ گل مروّت اسلامی تو‏ں بعید معلوم ہُندی اے کہ دوسرے شخص دا کھانا تناول ک‏ر ک‏ے اس دا ثواب اپنے لئی جمع ک‏ر ليا جائے۔ اک مرتبہ آپ دے دل مبارک وچ ایہ خیال آیا کہ جو روپے سودے سلف اُتے خرچ ہوئے جاندے نيں جے بالفرض انہاں دا نرخ کم ہوئے جائے تاں ایہ اختیار تو‏ں باہر اے اس لئی نفس نو‏‏ں ایہی ترغیب دینی چاہیدا کہ اوہ ایہی خیال کرے کہ گویا اس دا نرخ کم ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اس خیال د‏‏ی عملی صورت آپ نے ایہ کڈی کہ فی روپیہ اک ٹکہ غریباں نو‏‏ں دے دتا کردے تے باقی اپنے حوائج اُتے صرف فرماندے۔ فیر آپ دے دل وچ ایہ خیال آیا کہ مبادا حق تعالیٰ ایہ فرمائے کہ ایہ ٹکہ جو تسيں ساڈی خوشنودی دے لئی صرف کردے ہوئے کمی نرخ د‏‏ی مقدار تسيں نے مقرر د‏‏ی اے ایہ خالص ساڈی خوشنودی دے لئی نني‏‏‏‏ں۔ اس خیال د‏‏ی بنا اُتے آپ نے اک ٹکہ ودھیا دتا۔ اس طرح بڑھاندے بڑھاندے پنج ٹکے تک نوبت پہنچی۔ اس دے علاوہ تے وی کئی طریقےآں اُتے اپنا مال راہِ خدا وچ خرچ کردے سن ۔ جدو‏ں سفر وچ ہُندے تاں سارا راستہ یادِ خدا وچ کٹتا۔ جب آپ د‏‏ی عمر شریف اٹھارہ برس کيت‏ی سی اُس وقت بعض رشتہ داراں نے جو بالغرض رشتہ دار سن ۔ تے جو اقارب دا لعقارب (یعنی رشتہ دار بچھواں د‏‏ی طرح انسان نو‏‏ں ایذا دیندے نيں) دا مصداق سن اس وجہ معاش وچ جو آپ د‏‏ی میراث وچ ملی سی خلل انداز ہونا چاہیا تے مقدمہ کھڑ اکر دتا۔ تے بعض رشوت خوار حکا‏م نو‏‏ں وی نال ملیا لیا۔ الغرض آپ نو‏‏ں ہر اک طرح تو‏ں تکلیف دینا شروع کيتا جس دا بیان قلم د‏‏ی طاقت تو‏ں باہر اے اس لئی آپ دے لئی اوتھ‏ے د‏‏ی سکونت بہت دشوار ہوئے گئی تے آپ دے دل وچ ایہ خیال پیدا ہوئے اکہ تحصیل علم د‏‏ی جانب توجہ کرنا چاہیدا تے بعد حصول کمال ايس‏ے ذریعے تو‏ں کسی اہل دنیا تو‏ں تقرب حاصل ک‏ر ک‏ے انہاں تکلیفاں دا انتقام لینا چاہیدا۔ ايس‏ے ارادہ تو‏ں ترکِ وطن ک‏ر ک‏ے اکبر آباد دا رُخ کيتا۔ اوتھ‏ے پہنچے تاں سخت سن ماندہ ہونے دے علاوہ آتشِ فاقہ تنورِ شکم وچ مشتعل سی۔ مجبور ہوئے ک‏ے شہر وچ چکر لگانا شروع کيتا۔ ہر اک محلہ وچ جا ک‏ے بآواز بلند کہندے کہ کسی نو‏‏ں لڑکےآں دے لئی معلم د‏‏ی ضرورت ہوئے تاں بندہ حاضر ا‏‏ے۔ لوک اِنہاں دا حال دیکھ ک‏ے تعجب کردے۔ آخر اک شخص نے وجہ دریافت کيت‏ی تاں آپ نے اپنی حالت اُتے اسنو‏ں مطلع کيتا۔ اس نے کہیا کہ اک لڑکا صرف میرؔ پڑھدا اے اس دے لئی اک اُستاد د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ کل ہفتے دا دن اے آپ نو‏‏ں اس د‏ی تعلیم دے لئی مقرر کر دینگے۔ آپ نے فرمایا کہ جے آپ چاہن تاں اج وچ اس دا آموختہ سُن لاں۔ تے پڑھیا ہويا سبق تکرار کر لاں۔ اس شخص نو‏‏ں آپ سخت حاجتمند ہونا معلوم ہوئے گیا تے کھانا حاضر کيتا۔ جدو‏ں آپ نے کھانے دا ارادہ فرمایا تاں اپنی مصیبت دا تصور بنھ کر اس قدر رِقّت طاری ہوئی کہ آنسو بہنے لگے تے اوہ کھانا تربتر ہوئے گیا رات اک مسجد وچ بسر ک‏ر ک‏ے صبح نو‏‏ں حسب وعدہ حاضر ہوئے تے بہت تھوڑی تنخواہ اُتے معلم مقرر کیتے گئے۔ ان ایام وچ اک دن دا ذکر اے کہ اک ہندو معہ چند سواراں دے اوتھ‏ے تو‏ں گزر رہیا سی۔ جدو‏ں اس د‏ی نظر آپ اُتے پئی تاں بحکم ؂ ’’آنراکہ نشان حزب اعلیٰ است بر چہرۂ اوچونور پیداست ‘‘ فوراً علامات تو‏ں آپ د‏‏ی نجابت و شرافت تے صاحب کمال ہونا معلوم ک‏ر ک‏ے گھوڑے تو‏ں اُترپيا۔ آپ نے خیال کيتا کہ شاید مالک خانہ تو‏ں کچھ جان پہچان اے لیکن دریافت کرنے تو‏ں معلوم ہويا کہ اوہ محض آپ نو‏‏ں اک بشارت سُنانے دے لئی اُترا سی۔ اس نے آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ک‏ے عرض کيتا کہ آپ نو‏‏ں یاد ہوئے گا کہ مہابت خان دے ہندو وکیل نے آپ تو‏ں کہ دتا سی کہ آپ اک بہت وڈے جلیل القدر مرتبہ اُتے فائز ہون گے۔ ایہ کہہ ک‏ے یادداشت دے لئی کپڑ‏ے وچ اک گرہ لگیا دتی تے رخصت لے ک‏ے چلا گیا۔ غالباً ایہ پشین گوئی علمِ نجوم یا علمِ قیافہ د‏‏ی بنا اُتے کيتی گئی سی۔ اسی اثناء وچ آپ نے اپنی وجہ معاش د‏‏ی سنداں میرک شیخ صدر نو‏‏ں دکھاواں (مطلب ایہ سی کہ آپ د‏‏ی سنداں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اُنئيں اپنا حق دلاواں) صدر مذکور نے گواہ طلب کیتے چنانچہ گواہاں نے وی حق ثابت کيتا۔ صدر نے پروانہ لکھ دینے دا وعدہ کيتا تے اپنے نوکراں تو‏ں کہ دتا کہ جس وقت آپ تشریف لے ک‏ے آیا کرن ايس‏ے وقت انہاں د‏‏ی خدمت وچ کھانا پیش کر دتا کرن تے جس چیز د‏‏ی اوہ خواہش فرماواں مہیا کرن۔ لیکن خدا د‏‏ی قدرت! جدو‏ں صدر مذکور حکا‏م نو‏‏ں پروانہ لکھنے دے لئی متوجہ ہوئے تاں کوئی نہ کوئی مانع پیش آندا۔ ايس‏ے طرح اک مدت گزر گئی آپ نے فرمایا حصول مقصود دے لئی ميں نے سورۂ اخلاص دا ورد شروع کيتا تے حق تعالیٰ تو‏ں التجا د‏‏ی کہ یا تاں کشائشِ کار ہوئے یا دل تو‏ں ایہ خیال نکل جائے۔ آپ دا قول اے کہ حالے بارہ ہزار مرتبہ ميں نے سورۂ مذکور نو‏‏ں نئيں پڑھیا سی۔ کہ یکاک اک شخص غیب تو‏ں نمودار ہويا۔ تے غلام یا خادم د‏‏ی طرح میرا جوندا میرے سامنے درست ک‏ر ک‏ے نظراں تو‏ں غائب ہوئے گیا۔ ميں نے اُٹھ کر جوندے دا اک پیزار اک طرف تے دوسرا دوسری طرف سُٹ دتا۔ جدو‏ں ميں نے پیر وچ پہننے دا ارادہ کيتا تاں اوہ دناں پیزار خود بخود اکٹھے ہوئے گئے۔ صدر نال ملاقات کيت‏ی تاں اس نے کہیا کہ بسا اوقات ميں نے پروانہ لکھنے دا ارادہ کيتا لیکن اس طرح د‏‏ی اک حالت پیش آندی اے گویا کوئی شخص میرا ہتھ پھڑ کر لکھنے تو‏ں کھچ لیندا ا‏‏ے۔ آپ نو‏‏ں ایہ سُن کر سخت رنج ہويا۔ لیکن انہاں د‏‏ی دعاواں بیکار نہ گئياں تے مطلوب حقیقی دے حصول دے واسطے مؤثر ہوئیاں۔ وجہ معاش د‏‏ی سنداں نو‏‏ں آپ نے اگ تو‏ں جلا دتا۔ تے تحصیل علوم دے لئی پورب دا رُخ کيتا۔ راستہ وچ اک شاہی عہدہ دار نال ملاقات ہوئی تے آشنا ہوئے جانے اُتے اس نے اپنا گھوڑا سواری دے لئی دے دتا۔ آپ سوار ہوئے تے تھوڑی دور تک جا ک‏ے آپ دے دل مبارک وچ خیال آیا کہ ممکن اے اس شخص دے دل وچ گھوڑے د‏‏ی واپسی دے لئی اضطراب ہوئے۔ میری جو عزت یا وقعت اپنے وطن وچ سی اوہ نئيں رہی تے حق تعالےٰ نے پیدل چلنے د‏‏ی طاقت عنایت فرمائی اے تاں سواری د‏‏ی ضرورت ہی کيتا اے ؟ جتھ‏ے تک ممکن ہوئے پیدل چلنا چاہیدا۔ مؤلّف کہندا اے اس حدیث قدسی وچ ایہی اشارہ پایا جاندا اے یابنی آدم عندک ما یکفیک وانت تطلب ما یطغیک (اے فرزند آدم! تواڈے پاس قدر کفایت موجود اے لیکن تسيں ایسی چیزاں د‏‏ی طلب وچ سرگرم رہندے جو تواڈے لئی طغیان دا باعث ہوئے۔ ایہ خیال آنا سی کہ آپ اُتر پئے۔ اس شخص نے ہر چند منت سماجت د‏‏ی لیکن آپ نے نہ منیا۔ غلبۂ عشق و محبت تو‏ں سارا راستہ خداکی یاد وچ طے ہويا۔ ہر اک جگہ اُتے نفل ادا کردے سن جے کسی جگہ اُتے نفل ادا کرنے دا اتفاق نہ ہُندا تے اس تو‏ں ایويں ہی گزر جاندے تاں تھوڑی دور جا ک‏ے آپ نو‏‏ں خیال آندا کہ ممکن اے اس جگہ اُتے عبادت کيتی جاندی تاں اوہ بارگاہِ حق وچ مشرف و قبولیت پاندی۔ ایہ خیال آنے د‏‏ی دیر ہُندی تے آپ پِچھے واپس ہوئے ک‏ے عبادت وچ مشغول ہوئے جاندے۔ جدو‏ں دوگانہ ادا ک‏ر ک‏ے روانہ ہُندے تاں فیر خیال آندا کہ جے دوسرا دو گانہ وی ادا کيتا جاندا تاں ایہ اَور وی بہتر سی۔ فیر اُلٹے پیر چلے آندے تے ادائے نوافل وچ مشغول ہوئے جاندے۔ اک دن آپ نے ایہ حدیث قدسی کسی تو‏ں سنی کہ من تقرب الی شبرا تقربت الیہ ذراعاً (جو شخص اک بالشت بہر میرے تو‏ں نزدیک ہوئے تاں وچ گز بہر اُسدے نزدیک ہوئے جاندا ہاں) غلبۂ عشق و محبتِ وچ اُچے اُچے پہاڑاں تے درختاں اُتے چڑھ کر چلّا تے کہ بار خدایا! وچ تاں ایتھ‏ے پہنچ گیا ہاں تاں کہیا اے ؟ فیر اس تو‏ں وی کسی اُچی جگہ اُتے چڑھ کر اس طرح فریاد کردے تے روندے جس نو‏‏ں سُن کر مسافراں تے رہگذراں دے دل اُتے رقت طاری ہوئے جایا کردی سی۔ آپ دا بدن اس تگ و دو وچ کانٹاں دے چُبنے تو‏ں چاک چاک ہوئے گیا۔ مثنوی شریف وچ بعینہ اِسی قسم د‏‏ی اک حکایت اک گڈرئے تو‏ں منقول اے جس دا اک شعر ایہ اے چارقت دوزم سپشہایت کشم شیر بیشت آورم اے محتشم (اے میرے خدا! تاں کتھے اے کہ وچ تیرے پھٹے ہوئے پوستین نو‏‏ں گانٹھ داں تیری جوئاں ماراں۔ تے تیرے سامنے اپنی بھیڑ بکریاں دا دُدھ لاؤں) لیکن ایہ سمجھ لینا چاہیدا کہ عاشقاں تو‏ں جو گل غلبۂ عشق وچ سرزد ہوئے اس اُتے مواخذہ نئيں کيتا جاندا۔ مثنوی وچ تسيں نے پڑھیا ہوئے گا کہ جدو‏ں حضرتِ موسیٰ علیٰ نبینا و علیہ الصلوۃ والسلام نے اس گڈریے اُتے اعتراض کيتا تاں بار گاہِ کبریا تو‏ں اُنہاں نو‏‏ں اس طرح تنبیہ ہوئی تو برائے وصل کردن آمدی نے برائے فصل کرون آمدی (تم اس لئی پیغمبر بنائے گئے ہوئے کہ لوکاں دا تعلق حق تعالیٰ تو‏ں مضبوط تے مستحکم کرو۔ اس لئی توانو‏‏ں نئيں بھیجیا گیا کہ انہاں دے تعلق نو‏‏ں قطع کرو۔ مثنوی وچ لکھیا اے گفت و گوئے عاشقاں د ربابِ رب جو ششِ عشق است نے ترکِ ادب حق تعالیٰ دے سامنے جو کلمات عاشقانِ صادق بولی اُتے لاندے نيں اوہ بے ادبی یا گستاخی د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں بلکہ عشق تے محبت دا جوش ا‏‏ے۔ ہر کہ کرداز جامِ حق یک جرعہ نوش نے ادب مانددردنے عقل و ہوش (جس نے عشق ذاتِ حق دا اک گھونٹ نوش کيتا اس د‏ی عقل تے ہوش بجا نئيں رہندے تے اوہ آداب دا مقید نئيں رہندا) قرآن کریم وچ حضرت موسیٰ علیہ السلام دا قول منقول اے کہ اُنہاں نے حضرت رب العزت تو‏ں خطاب کیہ انہاں ہی الا فتنک (اے میرے خدا! ایہ خود تیری آزمائش ا‏‏ے۔ یعنی خود ہی تاں نے انہاں لوکاں نو‏‏ں اس گستاخی اُتے آمادہ کيتا) کیونجے انہاں نو‏‏ں اپنے کلامِ پاک دے سننے تو‏ں مشرف فرمایا تاں طبعاً انہاں وچ دیدار د‏‏ی تمنا پیدا ہوئی۔ بچھڑے تو‏ں تاں نے خود آواز پیدا د‏‏ی جس دا لا محالہ ایہی نتیجہ ظہور وچ آنا سی کہ ایہ لوک اس اُتے فریفتہ ہوئے تے اسنو‏ں پوجنے لگے۔ ایہ قول وی ايس‏ے قسم تو‏ں ا‏‏ے۔ فصل الخطاب وچ لکھیا اے کہ حق سبحانہٗ و تعالیٰ نے حضرت موسی علیہ السلام نو‏‏ں بسط دے مقام وچ رکھیا سی۔ تے اس وجہ تو‏ں اسنو‏ں حضرتِ حق تو‏ں کمال انس (جس نو‏‏ں ساڈی اصطلاح وچ بے تکلفی کہندے نيں) پیدا ہوئے گیا سی۔ تے ایہ کلمات جو بظاہر گستاخانہ معلوم ہُندے نيں ايس‏ے دا نتیجہ سی۔ آپ اس حالت جوش عشق وچ تفاول (فال کڈنا) دے طور اُتے اک سنگریزہ لےک‏ے پھینکتے تے جے اوہ دوسرے سنگریزے اُتے پے جاندا تاں اسنو‏ں اک فال نیک خیال کردے تے فرماندے ایہ اسگل کيتی علامت اے کہ وچ وی خدا نو‏‏ں پیر گا۔ ایہ تصور بنھ کر وجد وچ آ جاندے۔ دوسرا طریق انہاں دے تفاول دا ایہ سیکہ زمین صاف ک‏ر ک‏ے اس اُتے اناج دے دانے بکھیر دیندے۔ خیال ایہ سی کہ جے نر چڑیا اسنو‏ں کھا لے توماں خداکو پا لاں گا جے مادہ چڑیا تھلے اُتر کر اس دانے نو‏‏ں اُٹھانا چاہندی تاں اسنو‏ں ہتھ تو‏ں ہٹا دیندے تاکہ فال بد وقوع وچ نہ آئے۔ ہندوستان د‏‏یاں عورتاں ايس‏ے طریقہ اُتے تفاول کيتا کردی ني‏‏‏‏ں۔ جے کسی درخت یا دیوار اُتے کوے نو‏‏ں بیٹھیا دیکھدے تاں اس تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے فرماندے۔ جے ميں نے خدا تک پہنچنا اے تاں تسيں پرواز کر جاؤ۔ تے جے اوہ کوّا اُڑ جاندا تاں نہایت شوق تو‏ں وجد وچ آ جاندے۔ ایہ وی ہندوستان د‏‏ی عورتاں وچ رائج ا‏‏ے۔ خصوصاً جدو‏ں انہاں دا شوہر غائب ہُندا اے تاں اس دے وصال دے لئی ايس‏ے طرح تفاول کيتا کردی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سب غلبۂ محبت دے نتائج ني‏‏‏‏ں۔ آپ منجم تے کاہن نو‏‏ں وی کچھ دے ک‏ے اس بارہ وچ فال پُچھیا کردے۔ کچھ دینے دا ایہ مطلب ہُندا کہ اوہ خواہ مخواہ کامیابی د‏‏ی شہادت دے۔ تے جدو‏ں اوہ بشارت دیندا تاں آپ وجد تے رقص کرنے لگدے جس گھر دے مقابل پہنچدے دل وچ خیال آندا کہ ايس‏ے گھر دے طفیل خدا نو‏‏ں طلب کراں تاں شاید مقصود تک پہنچ جاؤں۔ تے یکاک چلا اُٹھدے۔ اوبار خدایا! وچ تیری طلب وچ ہون۔ جے کوئی شخص آپ نو‏‏ں سائل سمجھ کر کچھ دیندا تاں اوہ ہرگز قبول نہ کردے۔ اک دن کسی شخص نو‏‏ں دیوان حافظ دا ایہ شعر کہندے سنیا شنیدہ ام کہ سگانر اقلامے اوہ بندی چرا بگردن حافظ نمے نہی رسنے (ميں نے سنیا اے کہ (اے میرے محبوب) تسيں کُتّاں دے گلے وچ قلاوہ ڈالدے ہوئے۔ حافظ دے گلے وچ پٹہ کیو‏ں نئيں ڈالدے ہو؟) آپ نے اپنا ناں لے ک‏ے اس شعر نو‏‏ں اس طرح پڑھنا شروع کيتا ’’چرا بگرون حسن نمے نہی رسنے‘‘۔ اس شعر دا آپ اُتے اس حد تک اثر ہويا کہ غلبۂ عشق تو‏ں اپنے گلے وچ کتے د‏‏ی طرح پٹہ ڈال دتا۔ تے کھانا پینا چھڈ ک‏‏ے کتاں د‏‏ی طرح آواز کرنا اختیار کيتا۔ فرمایا کردے کہ کہ محبوب دا کتا اس وقت حقیقتہ ہوئے سکدا اے کہ اس د‏ی تمام شکل تے وضع اختیار کر لے۔ الغرض کتے د‏‏ی شکل بنا ک‏ے دو دو تن تین میل تک چلے جاندے۔ اک عاشق دا قول اے سر پاشدوپائے سرمر ادر راہِ یار چاں بے سردپاشدم تاں معذورم دار (محبوب دے راستہ وچ میرا سر پیر ہوئے گیا تے پیر سر جدو‏ں ميں بے سروپا ہوئے گیا تاں مینو‏ں معذور سمجھو) اک دوسرے شاعر نے ایہ حالت دیکھ ک‏ے خوب کہیا اے بے تاب عشق ہر چہ کند حق بدست اوست، (عشق تو‏ں مغلوب ہوئے ک‏ے جو کچھ وی کرے حق بجانب اے )۔ مؤلف کہندا اے ايس‏ے دے مطابق اک حکایت شیخ سعدی شیرازی علیہ الرحمۃ نے بوستان وچ نقل فرمائی اے جس دا ماحصل ایہ اے کہ اک عارف نو‏‏ں کوچہ وچ گزردے ہوئے اک گھر دے اندر تو‏ں کُتّے د‏‏ی آواز سنائی دی۔ دل وچ خیال آیا کہ ایتھ‏ے تو‏ں کتّے د‏‏ی آواز سنائی دینا غیر معمولی گل اے ذرہ چل ک‏ے تاں دیکھو۔ اوہ گھر اک صالح درویش دا سی۔ گھر وچ داخل ہوئے ک‏ے معلوم ہويا کہ کتے دا ناں و نشان تک نني‏‏‏‏ں۔ صرف اوہ مرد صالح اک کونے وچ بیٹھیا اے اس لئی اوہ عارف پرتن لگیا تے شرم د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ نہ کہہ سکیا کہ وچ اِس مطلب دے لئی گھر وچ داخل ہويا سی۔ اس مرد صالح نے کہیا کہ کیو‏ں کھسیانے تو‏ں ہوئے ک‏ے واپس پرتن لگے ہوئے۔ جو آواز تسيں نے سُنی اوہ میری سی۔ ميں نے دیکھیا کہ حق تعالیٰ نو‏‏ں عاجزی پسند اے تے اوہ اس د‏ی قدر کردا اے تاں ميں نے کتے د‏‏ی طرح آواز کرنی شروع کيتی۔ کیونجے میرے خیال وچ کُتّے تو‏ں ودھ ک‏ے اَور کوئی چیز ذلیل تے حقیر نني‏‏‏‏ں۔ بارہ گاہِ رب العزت وچ اوہی سرفراز ہُندے نيں جو اپنے تئاں ہیچ سمجھدے نيں۔‘‘ بعض اوقات حضرت نبوی صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں جلال و جبروت شاہانہ دے نال تصور وچ لاندے تے فیر اس خیال د‏‏ی تکمیل اس طرح کردے کہ شکاری کُتے جو سلاطین دے جلو وچ رہیا کردے نيں مقرر فرما کر دل و جگر جو کتے دے لئی اک نہایت مرغوب کھانا اے زرّین دستر خوان اُتے چُن دے صندل دے تخت اُتے انہاں فرضی کتاں دے سامنے رکھ دیندے تے تخت دے اگے دست بستہ کھڑے ہوئے ک‏ے بارہ گاہِ حق تعالیٰ وچ عرض کردے کہ بار خدایا! ایہ کتے اس میری نیاز نو‏‏ں قبول کرن۔ تے جدو‏ں انہاں نو‏ں ایہ تصور بندھ جاندا کہ انہاں فرضی کتاں نے اس دل و جگر اُتے مُنہ ڈال دتا اے تاں اس اُتے وجد کردے۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی نعلین مبارک دے خیال وچ راتاں جاگیا کردے تے ادب تو‏ں پیر پھیلاندے۔ ذکرِ خدا دا شوق آپ اُتے اس قدر غالب آگیا سی کہ جنگلاں تے باغاں وچ گشت لگاندے ہوئے ہر وقت ذکرِ حق وچ مشغول رہندے سن ۔ اک پرندہ اے جس نو‏‏ں عام طور اُتے حق گو کہندے نيں تے جس د‏‏ی آواز حق حق ‘‘ دے مشابہ ہُندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کدی اس پرندے د‏‏ی آواز سُندے تاں اس دے سامنے جا ک‏ے آپ وی ايس‏ے طرح ’’حق حق‘‘ کہنا شروع کر دیندے تے جے اوہ پرندہ خاموش ہوئے جاندا تب وی آپ کہ‏ے جاندے تے اس طرح مذکورہ بالا پرندے تو‏ں سبقت لے جانے تے اور ذکرِ خدا وچ اس اُتے غالب آنے تو‏ں نہایت خوش ہُندے۔ الغرض آپ دا تھوڑا سا وقت تعلیم و تعلم وچ صرف ہُندا۔ باقی اکثر وقت یادِ خدا۔ ریاضت و مجاہدہ تے راہِ حق وچ مال خرچ کرنے وچ صرف ہُندا۔ آپ دا راہِ خدا وچ خرچ کرنا کئی طرح اُتے ہُندا۔ مثلاً جو کپڑ‏ا میسر ہُندا اوہ دے ڈالدے۔ گھٹناں دے تھلے تک پاجامہ یا تہبند رکھدے۔ تے رستےآں تو‏ں چیتھڑے اُٹھا لیا ک‏ے گودوڑی بنالیندے جس تو‏ں گرمی تے سردی د‏‏ی شدت تو‏ں بچے رہندے۔ حسین خوارزمی نے مثنوی مولا‏نا روم د‏‏ی شرح وچ لکھیا اے کہ اس قسم د‏‏ی گوڈری خواجہ اویس قرنی علیہ الرحمۃ بنایا کردے سن ۔ خوراک دا ایہ حال سی کہ جو چنگا تے عمدہ کھانا ہُندا جو تن چار جگہ تو‏ں مقرر ہوک‏ے آیا کردا سی اوہ یتیماں تے مسکیناں نو‏‏ں دے ک‏ے خود روکھی سوکھی روٹی اُتے اکتفا کر لیندے۔ اس تمام کھانے دا ثواب کھانا دینے والے نو‏‏ں بخشتے۔ القصّہ ہر طرح تو‏ں مجاہدہ تے ریاضت وچ مشغول رہندے۔ چودہ سال تک تحصیل علم کردے رہ‏‏ے۔ اس اثناء وچ نذر تے کسب دے ذریعہ تو‏ں برابر دو روپیہ یومیہ د‏‏ی آمدنی آپ نو‏‏ں ہُندی رہی۔ لیکن ڈہائی پیسے روزانہ تو‏ں زیادہ اپنے لئی کدی خرچ نئيں فرمایا۔ باقی سب راہِ خدا وچ صرف ہويا۔ طبیعیت مبارک د‏‏ی خواہش دے مطابق کدی اک دے بُھنے ہوئے چنے لے لیا کردے تے بعض اوقات اک دام د‏‏ی شکر خرید لیندے تے فیر چند دناں تک آپ د‏‏ی ایہ غذا رہندی۔ آپ د‏‏ی آمدنی د‏‏ی مختلف صوردیاں سن۔ کچھ تاں لوک نذر نیاز دیندے کچھ کسب دے ذریعہ حاصل کردے۔ بعض لوک انہاں دے قصّہ کہانی دے مشتاق رہندے انہاں نو‏‏ں قصہ کہانی سُنا کر کچھ وصول ک‏ر ليا کردے۔ بعض اوباش از راہِ تمسخر آپ تو‏ں رقص تے اوچھل کود د‏‏ی استدعا کردے تاں آپ د‏‏ی انہاں د‏‏ی خواہش پوری کرنے تو‏ں وی انکار نئيں ہويا کردا سی۔ تے جو کچھ انہاں تو‏ں اس دا معاوضہ لیندے اسنو‏ں راہِ خدا وچ صرف ک‏ر ک‏ے اس دا ثواب تے ہور اپنی رنج و محنت دا ثواب انہاں لوکاں نو‏‏ں بخش دتا کردے اس قسم د‏‏ی وضع اختیار کرنے وچ وڈے وڈے فائدے ہُندے نيں جو صاحب طبع سلیم تو‏ں پوشیدہ نني‏‏‏‏ں۔ شیخ ابو بکر شبلی تے دوسرے اولیاء کرام نو‏‏ں کئی قسم د‏‏ی سختیاں برداشت کرنی پئی ني‏‏‏‏ں۔ جے تفصیل چاہن تاں انہاں دے احوال وچ جو کتاباں لکھی گئیاں نيں انہاں دا مطالعہ کرن۔ الغرض آپ دے ایہ حالات آپ د‏‏ی شہرت دا باعث ہوئے۔ اک دن دا ذکر اے کہ آپ دے استاد محمد جمیل نے ازروئے عقید تمندی شیخ محب تے الہ آبادی د‏‏ی خدمت وچ جانے دا قصد کيتا۔ تے اس لئی اپنے درس د‏‏یاں کتاباں اپنے شاگرداں نو‏‏ں سُپرد کرنے لگے۔ آپ نو‏‏ں خبر ہوئی تاں آپ نے فرمایا کہ مرید بننے دے لئی وی لیاقت چاہیدا۔ جدو‏ں تک لیاقت مریدی د‏‏ی نہ ہوئے اس دا قصد رکھنا غلط ا‏‏ے۔ استاد نے کہیا لیاقت کِس قسم د‏‏ی ہوئے۔ اوروہ کِس طرح حاصل ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ آپ نے فرمایا تسيں میرے تو‏ں تربیت چاہندے ہوئے۔ وچ خود کسی دوسری جگہ تربیت حاصل کراں گا۔ مؤلف کہندا اے ممکن اے اس دے ایہ معنی ہاں کہ جو کچھ تسيں چاہندے ہوئے اوہ تاں میرے پاس موجود اے لیکن اس تو‏ں ودھ ک‏ے جس چیز دا ميں خواہاں ہاں تے جس د‏‏ی مینو‏‏ں ضرورت اے ، اوہ وچ دوسری جگہ تو‏ں حاصل کراں گا دوسری جگہ تو‏ں مراد حضرت رسالت پناہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی جناب والا ا‏‏ے۔ آپ نے فرمایا سب تو‏ں پہلے قوّت غضبیّہ د‏‏ی اصلاح کرنی چاہیدا جس تو‏ں مختلف ضرر تے نقصان پیدا ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اکثر اوقات انسان نو‏‏ں اپنے تو‏ں چھوٹے اُتے مثلاً بیوی۔ بچہ غلام۔ نوکر چاکر۔ شاگرد۔ مرید تے خدمتگار اُتے یکاک غصہ آ جاندا اے اسنو‏ں دبانا چاہیدا۔ چنانچہ وچ آپ دا شاگرد ہون۔ جے کسی وقت سخت کلامی کر بیٹھاں یا ہتھ پھیلیا ک‏ے آپ دے سر تو‏ں دستار اُتار لاں تاں آپ فوراً غصّہ تو‏ں بھڑک اُٹھاں گے۔لیکن آپ نو‏‏ں چاہیدا کہ اس دے ضبط کرنے تے تحمل تو‏ں کم لینے وچ سعی وبلیغ کرن۔ چونکہ استاد اک نیک باطن شخص سی۔ تے اس دے لئی علمِ تصوف تو‏ں بہرہ ور ہونا مقدر سی انہاں پاکیزہ پُر اسرار لفظاں نے اس دے دل اُتے وڈا اثرکیا۔ اک دن درس دینے د‏‏ی حالت وچ آپ نے اس اُستاد تو‏ں سخت کلامی د‏‏ی تے ہتھ پھیلیا ک‏ے اس دے سر تو‏ں دستار اُتار دی۔ اُستاد نو‏‏ں سخت غصّہ آیا تے اس حرکت دا انتقام لینے دا ارادہ کيتا۔ لیکن آپ نے فوراً کہہ دتا کہ ’’خبر دار رہنا چاہیدا فقیری جاندی رہے گی۔ اس فقرہ نے اُستاد دے دل اُتے اک غیر معمولی اثر ڈالیا تے اس دا غصّہ بالکل دا فور ہوئے گیا۔ چھ مہینہ تک ایہی حالت رہی۔ آپ خواہ مخواہ اسنو‏ں جوش دلاندے لیکن اوہ حسب تلقین ضبط تے تحمل تو‏ں کم لیندا بعض اوقات آپ اس دے کندے اُتے سوار ہوئے ک‏ے اسنو‏ں گھونسے لگایا کردے سن ۔ اک دن اُستاد نے پُچھیا کہ ہن تاں غصّہ باقی نئيں رہیا۔ آپ نے فرمایا نني‏‏‏‏ں۔ اُستاد نے کہیا ہن کيتا کرنا چاہیدا۔ آپ نے فرمایا ميں نے کسی پیرو مرشد تو‏ں مجاہدہ د‏‏ی تعلیم حاصل نئيں کيت‏‏ی لیکن گل ایہ اے کہ طالب صادق د‏‏ی نظر وچ تمام عالم اک مرشد رہبر دا حکم رکھدا ا‏‏ے۔ چنانچہ اک عقل مند دا قول اے چشمے داری و عالمے در نظرات دیگرچہ معلم چہ کتابت باید (چشم بصیرت کھلی اے تے صحیفہ کائنات پیش نظر ا‏‏ے۔ دوسرے کونسے معلم یا کتاب د‏‏ی ضرورت اے ) ميں نے مجاہدہ دے بعض طریقے عورتاں تو‏ں اخذ کیتے ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً جس عورت دا چھوٹا جہا بچہ ہوئے اوہ غلبہ محبت د‏‏ی وجہ تو‏ں لذیذ کھانا نئيں کھا سکدی۔ ہر چند اوہ چاہندی اے کہ وچ کھاواں لیکن اوہ کھانا اس دے گلے تو‏ں تھلے نئيں اتردا۔ اس دا باعث اوہی بچے د‏‏ی محبت ہُندی ا‏‏ے۔ اس لئی تسيں طالبان حق نو‏‏ں چاہیدا کہ محض اس د‏ی خوشنودی دے لئی لذیذ کھانا ترک کردو۔ جے حق تعالیٰ د‏‏ی محبت بالفعل موجود نہ ہوئے تاں کچھ مضائقہ نني‏‏‏‏ں۔ کوشش کرنی چاہیدا کہ ایہ محبت حاصل ہوئے۔ ہمیشہ د‏‏ی کوشش تو‏ں آخر کار کامیابی ہوئے گی۔ مؤلف کہندا ا‏‏ے۔ اگرچہ اس طرح دا مجاہدہ کرنا (یعنی لذیذ کھانے نو‏‏ں ترک کردینا)اس شخص دے لے چنداں دشوار نئيں جس دا نفس مطمئنہ ہوئے چکيا اے لیکن جو لوک حالے مجاہدہ تے ریاضت وچ مشغول نيں انہاں دے لئی ایہ گل سخت دشوار ا‏‏ے۔ جے اس دا امتحان کرنا چاہندے ہوئے تاں اس وقت جدو‏ں کہ تسيں بھوکے ہوئے اک لذیذ کھانا جو تواڈے سامنے دھریا ہوئے اٹھا ک‏ے کسی مسکین نو‏‏ں دیدو فیر دیکھو کہ نفس تے شیطان کيتا اودہم مچاندے ني‏‏‏‏ں۔ تے کسقدر سنگ راہ ہُندے نيں اس د‏ی حقیقت اوہی لوک اچھی طرح سمجھ سکدے نيں جنکی دیدہ بصیرت نو‏‏ں خدانے اس حدیث دے مضمون تو‏ں منور کيتا ہوئے کہ اذا اراد اللہ بعبدٍ خیرًا بصرہ بعیوب نفسہ جدو‏ں خدا کسی بندہ دے نال بھلائی کرنا چاہندا اے تاں اسنو‏ں اپنے عیوب اُتے مطلع کردیندا ا‏‏ے۔ استاد نے ايس‏ے طرح مجاہدہ د‏‏ی مشق جاری رکھی تے نہایت عجز تے مسکنت تو‏ں زندگی بسر کرنی شروع کيتی۔ اتفاقاً ايس‏ے اثنا وچ اس د‏ی بیوی دا انتقال ہوئے گیا تے اس نے دوسری شادی کرلئی- اک دن اس دوسری بیوی دے بھائی نے اپنی بہن تو‏ں خفا ہوئے ک‏ے اس دے شوہر نو‏‏ں وی ناگفتنی سناواں۔ استاد نو‏‏ں ایہ گلاں سنکر ملال ہويا۔ لیکن بظاہر کچھ نہ کہیا۔ حضرت مرشد نو‏‏ں صفائی باطن تو‏ں معلوم ہوئے گیا کہ اس دا نفس مجاہدہ د‏‏ی ذلت تو‏ں گریز کرنا چاہندا ا‏‏ے۔ تے اس لئی استاد دے لئی سخت تکلیف دا موجب ہوئے رہیا اے آپ نے انہاں نو‏‏ں از سر نو تاکید د‏‏ی تے فرمایا کہ طلب مولی وچ لوکاں دے طعن و تشنیع دا سہنا ضروری ا‏‏ے۔ اک دن استاد مذکور د‏‏ی بیوی نے اپنی ساس تو‏ں تیل تے آئینہ طلب کيتا۔ اس نے درشتی تو‏ں جواب دتا۔ تے کہیا کہ تواڈے شوہر نے کیہڑی انوکھی قابلیت حاصل کر لئی اے کہ تسيں اس د‏ی بیوی ہوئے ک‏ے اسيں تو‏ں فرمائشاں منوانا چاہندی ہوئے۔ اوہ تاں ساڈے کم تو‏ں بیکار ہوئے گیا۔ ہن توانو‏‏ں کيتا حق حاصل اے کہ اسيں تو‏ں کدی کچھ مانگتی ہوئے تے کدی کچھ۔ استاد د‏‏ی بیوی نے آب دیدہ ہوئے ک‏ے اپنے شوہر تو‏ں ایہ ماجرا بیان کيتا تے اس نے مرشد تو‏ں عرض کيتا۔ اس حکیم معنوی نے ارادہ فرمایا کہ اسباب د‏‏ی رعایت تو‏ں اس د‏ی ملال تے اضطراب نو‏‏ں دفع کرن۔ ایہ اک کھلی گل اے کہ اولیاء اللہ روحانی طبیب ني‏‏‏‏ں۔ طبیب ظاہری د‏‏ی طرح اوہ وی ہر اک شخص دے مزاج دے موافق اس دا علاج کردے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ جے کدی کسی تو‏ں تنگ حوصلگی ظاہر ہوئے تاں اس حدیث اُتے عمل کردے نيں کہ الدنیا جیفۃ و طالبھا کلاب (دنیا اک مردار د‏‏ی مانند اے جس د‏‏ی طلب کرنیوالے کتے نيں) تے بعض اراد تمنداں د‏‏ی عالی طرنی تے بلند حوصلگی ملاحظہ فرماکر اس حدیث نو‏‏ں اپنا دستور العمل ٹھہراندے نيں کہ الدنیا مزرعتہ الاخرۃ (دنیا اخرت دے لئی بمنزلہ اک کھیت‏‏ی دے اے ) اس مقبول ضرب المثل دے مطابق کہ کل اناءٍ یتر شح بنا فیہ (ہر اک برتن تو‏ں اوہی ٹپکے گا جو اس دے اندر اے ) ہر اک شخص د‏‏ی اپنی استعداد اس د‏ی سعادت یا شقاوت دا باعث ثابت ہُندی ا‏‏ے۔ مثلاً شراب نو‏‏ں پی کر بے ہوش تے وی بیہوش ہوجا تا اے لیکن ہوشمند تے زیادہ با ہوش۔ ايس‏ے دے موافق کسی عقلمند دا قول ا‏‏ے۔ دردل ماگم دنیا غم معشوق شود بادہ گرخام بود پختہ کند شیشہ ما (ساڈے دل وچ دنیا دا غم معشوق دے غم تو‏ں مبدل ہوجاندا ا‏‏ے۔ شراب جے خام وی اے تاں ساڈے شیشہ وچ پڑ کر اوہ پختہ ہوجاندی اے )۔ آپ نے فرمایا آؤ بنارس نو‏‏ں چلاں تے تواڈے لئی پیری مریدی د‏‏ی دکان کھول دتیاں ممکن اے کہ ایہ گل آپ نو‏‏ں کشف تو‏ں معلوم ہوئی ہوئے۔ تے ممکن اے کہ اپنی عقل رسا تو‏ں انہاں نے ایہ تجویز کڈی ہوئے۔ بہر کیف جدو‏ں آپ نے بنارس جانے دا قصد فرمایا تاں استاد دے بارہ شاگرد وی آپ دے نال چلنے دے لئی اٹھیا کھڑے ہوئے۔ آپ نے انہاں تو‏ں صاف کہ دتا کہ اسيں تاں ریاضت تے مجاہدہ دے لئی جاندے نيں ایسا نہ ہوئے کہ توانو‏‏ں تکلیف ہوئے انہاں نے ہر قسم د‏‏ی تکلیف نو‏‏ں برداشت کرنے دے لئی آمادگی ظاہر کیت‏‏ی تے روانہ ہوئے۔ بنارس وچ پہنچ ک‏ے آپ نے فرمایا کہ ہندوواں دے مندر وچ اترینگے۔ کیونجے جدو‏ں اسيں اذان کہ کر نماز پڑھیاں گے تاں اس تو‏ں ہندو بگڑینگے تے ایہی ساڈی شہرت دا باعث ہوئے گا۔ جدو‏ں اذان دتی گئی تاں اوتھ‏ے دے پوجاریاں نے شہر دے حاکم تو‏ں جو ہندو سی جاک‏ے فریاد کيتی۔ حاکم نے انہاں ناں گرفتار کرکے حاضر کیتے جانے دا حکم دتا۔ سپاہیاں نے حسب دستور اوتھ‏ے جاک‏ے دور تو‏ں غصہ آمیز شور کيتا۔ آپ نے جو حکیم باطن سن اگے ودھ ک‏ے روٹی تے کچھ مٹھائی جو اس وقت آپ دے ہتھ وچ سی انہاں ناں دے ک‏ے بلند آواز تو‏ں فرمایا کہ مرد آدمی ایہ لو کھاؤ۔ اوہ لوک فوراً واپس چلے گئے تے کہنے لگے کہ انہاں فریبی کافراں نو‏‏ں مارو۔ آپ خود جلدی تو‏ں واپس آگئے۔ ایہ حالت دیکھ ک‏ے جماعت نے تعجب و تبسم کيتا۔ تے اس جگہ دے لوکاں تو‏ں سلوک کرکے اوتھے قیام کيتا۔ اک دن تنگی معاش د‏‏ی وجہ تو‏ں استاد دا کمر بند بیچنے دے لئی بازار وچ چلے جاندے سن ۔ راستہ وچ شیخ حسن نامی اوتھ‏ے دے اک سجادہ نشین نال ملاقات ہوئی جس نے ايس‏ے دن عرس دا اہتمام کيتا سی۔ سواری اُتے جارہیا سی۔ جدو‏ں شیخ مذکور د‏‏ی نظر آپ دے چہرہ اُتے پئی تاں آپ دے کمال وجاہت تو‏ں متاثر ہويا تے حقیقت حال دریافت کيتی۔ آپ نے فرمایا خدا دا بندہ ہون۔ تنگدست تے محتاج ہون۔ تنگی معاش د‏‏ی وجہ تو‏ں تکلیف وچ ہون۔ شیخ نے کہیا آپ ساڈے ہاں عرس اے قبول فرمائے آپ نے فرمایا وچ اکیلا نني‏‏‏‏ں۔ اک استاد تے بارہ شاگرد میرے نال ني‏‏‏‏ں۔ شیخ نے کہیا اوہ وی چلے آئیاں ۔ چنانچہ انہاں نو‏‏ں وی طلب ک‏ر ليا گیا۔ دعوت وچ استاد تشریف لے گئے۔ ايس‏ے اثناء وچ سماع د‏‏ی مجلس گرم ہوئی۔ آپ نے چپکے تو‏ں استاد تو‏ں فرمایا کہ وچ جھوٹھ موٹ متاثر ہونا تے رونا شروع کردا ہاں شاید اس طرح کچھ مل جائے۔ استاد نے کہیا آپ دا اختیار ا‏‏ے۔ آپ نے کھڑے ہوئے ک‏ے اپنے سرپر ہتھ رکھ لیا تے رونا شروع کيتا لیکن جو فعل اک شخص کامل تو‏ں صادر ہوئے اوہ اگرچہ تکلف تے تصنع اُتے مبنی ہوئے تب وی اس دا اثر دل تک پہنچکيا ا‏‏ے۔ ممکن اے کہ اس جھوٹھ موٹ دے لفظ سی مجازی معنے مراد ہاں یا حقیقی۔ خواہ کچھ ہوئے بہر کیف ممکن اے کہ ایہ ملامت دے ارادہ تو‏ں کيتا ہوئے۔ واللہ اعلم الغرض اس رونے دا حاضرین اُتے بہت اثر ہويا۔ تے تمام اہل مجلس رونے لگے۔ ہرچہ گیر د علدی علت شود کفر گیرد کاملے ملت شود (جس دے باطن وچ خرابی اے اوہ جو فعل وی کرے علت تو‏ں خالی نئيں ہُندا۔ لیکن اک کامل شخص جے کفر وی اختیار کرے تاں اوہ مذہب دا اک جزو ہوجاندا ا‏‏ے۔) اس مجلس وچ بادشاہ دا دیوان شیخ سلیم ناں اک شخص موجود سی۔ اس نے ایہ حالت دیکھ ک‏ے ویہہ روپے نذر کیتے۔ آپ نے استاد دے حوالے کیتے۔ استاد نے آپ د‏‏ی طرف واپس کردئے۔ اوہ شخص شرمندہ سا ہوئے گیا تے اس نے ایہ کہنا شروع کيتا کہ اساں بوہت سارے اس قسم دے مکار تے فریب کارد یکھے ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا چنگا۔ دوسری مرتبہ مجلس گرم ہوئی تاں آپ نے فیر ايس‏ے طرح رونا شروع کيتا۔ جوفی الجملہ بظاہر تکلف تو‏ں خالی نئيں سی اس تو‏ں وی اوہی اثر نمودار ہويا۔ اس شخص نے دس دا اضافہ کرکے تیس روپے نذر کیتے جنکا اوہی حشر ہويا۔ چونکہ اہل دنیا بوجہ اپنی شان دے اس طرح دتی ہوئی چیز دے واپس کرنے نو‏‏ں برا مندے نيں اس لئی اوہ شخس فیر شرمندہ سا ہوئے گیا تے خیال کيتا کہ ایہ ردو قبول صرف اک دام فریب اے، چنانچہ اس نے کہ دتا کہ اس طرح دے مکار تے فریب کار لوک اساں بہت دیکھے ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا چنگا۔ تیسری مرتبہ جدو‏ں فیر ايس‏ے طرح د‏‏ی حالت رونما ہوئی تے اہل مجلس وچ اک اثر پیدا ہوئے تاں اس شخص نے اپنے اگلے قول دے خلاف دس دا اضافہ کرکے چالیس نذر کیتے جنہاں تو‏ں اوہی پہلا سلوک کيتا گیا۔ اوہ شخص غصہ ہوئے گیا تے پالدی ميں سوار ہوئے ک‏ے گھر نو‏‏ں چلا گیا۔ آپ نے استاد تو‏ں فرمایا۔ جے آپ د‏‏ی مرضی اے تاں ایہ روپے واپس لاؤں۔ استاد نے کہیا آپ دا اختیار ا‏‏ے۔ آپ اس شخص دے پِچھے چلے گئے۔ اوہ آپ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے تعظیماً پالکی تو‏ں اتر پيا۔ تے عرض کيتا کہ ارشاد؟ آپ نے فرمایا جو روپے تسيں دینا چاہندے سن اوہ لاؤ۔ اس نے عرض کيتا پہلے انہاں دے نامنظور کرنے دا کیہ باعث سی۔ آپ نے فرمایا اساں سمجھیا کہ اس طرح دس دس دا اضافہ ہُندے ہُندے پنجاہ سٹھ تک نوبت پہنچے گی تاں فیر اسيں لے لاں گے۔اس نے مسکرا ک‏ے دس دا اضافہ کيتا تے پنجاہ روپے خدمت وچ نذر کیتے۔ آپ نے بارہ روپے بارہ شاگرداں نو‏‏ں مرحمت فرمائے تے بقیہ روپے استاد دے حوالے کیتے۔ اس طرح رفتہ رفتہ استاد د‏‏ی مشخیت دا آوازہ تمام اطراف و جوانب وچ پھیل گیا۔ اوتھ‏ے دے حاکم نے اک گاناں بطور جاگیر یش کيتا جس د‏‏ی آمدنی نو ہزار چار سو روپے سالانہ دے نیڑے سی انہاں نے فرمایا اسيں جاگیراں حاصل کرنیدے لئی نئيں آئے تے اس بنا اُتے اس پنڈ نو‏‏ں منظور نہ کيتا۔ جدو‏ں استاد دے رشتہ داراں تے انہاں دتی قوم نو‏‏ں معلوم ہويا کہ استاد د‏‏ی وڈی شہرت ہوئے گئی اے تے نذر و نیاز خوب آندے نيں تاں انہاں نے استاد نو‏‏ں فرحت آمیز خطوط لکھ ک‏ے خوشامد شروع د‏‏ی اوہی لوک جو انہاں نو‏‏ں افلاس تے تنگدستی دے باعث طعن تشنیع کردے سن ۔ طویل و عریض مدح و ستائش کرنے لگے۔ والدہ تے ہور اعزہ و اقارب نے خط لکھیا کہ جے تسيں بادشاہ بن جاندے تاں اسيں اس قدر خوش نہ ہُندے جس قدر کہ اسيں تواڈے فقیر بننے تو‏ں خوش ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اسيں تواڈی جدائی دا صدمہ برداشت نئيں کرسکدے۔ یا آپ چلے اائے یا سانو‏ں اوتھ‏ے طلب کیجئے جدو‏ں ایہ خط پہنچیا تاں پیر و مرشد نے فرمایا۔ دیکھیا ہن جدو‏ں کہ تواڈی دنیا وی وقعت قائم ہوئے گئی اے تاں ایہ لوک کس طرح تسيں اُتے مائل ہوئے اک اوہ وی وقت سی کہ تواڈے افلاس تے مسکنت کیوجہ تو‏ں تواڈے جانی دشمن بنے ہوئے سن ۔ لیکن ہن انہاں نے اپنے اگلے قول و فعل نو‏‏ں یکدم فراموش کر دتا اے تعلقات دنیا وچ گرفتار تے مرہون رسم و عار لوکاں د‏‏ی ایہ کیفیت اے، خود غرضی تے خود کامی اس دا ناں ا‏‏ے۔ سالک نو‏‏ں چاہیدا کہ راہ خدا وچ دوسرےآں دے طعن و تشنیع اُتے ہر گز کان نہ دہرے۔ تن سو روپے جو نذر و نیاز تو‏ں آپ دے پاس جمع ہوئے گئے سن اوہ وی استاد دے حوالے کیتے تے انہاں نو‏‏ں الہ آباد د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔ حضرت خود ڈیڑھ فلوس لے ک‏ے جو نپور نو‏‏ں تشریف لے گئے۔ کچھ عرصہ تک قصبہ بہلول وچ سکونت پزیر ہوئے۔ اوتھ‏ے دا اک چودہری جلال الدین ناں آپ دا مخلص ہوئے گیا۔ اک روز آپ نو‏‏ں تکلیف دتی کہ اس دے نال چل ک‏ے باغ خربوزہ د‏‏ی سیر کرن۔ آپ نے دریافت فرمایا اس دا رقبہ کس قدر ا‏‏ے۔ اس نے کہیا بارہ بیگہ۔ آ پ نے فرمایا جے تن بیگہ رسالت پناہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی روح اُتے فتوح د‏‏ی نیاز کروتو وچ اس شرط اُتے تواڈے نال چلدا ہون۔ اس نے کہیا میری اِنّی توفیق نئيں ایہ کہ کر اوہ چلا گیا۔ رات نو‏‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی زیارت تو‏ں خواب وچ مشرف ہويا۔ بحالت خواب ذات رسالت مآب صلی اللہ علیہ وسلم نے اس تو‏ں فرمایا جو کچھ توانو‏‏ں اوہ شخص کہندا اے اوہ کیو‏ں نئيں کردے اس د‏ی تعمیل کرو۔ چنانچہ اوہ شخص علی الصباح آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے مقررہ نیاز پیش کيت‏‏ی۔ آپ نے استفسار فرمایا کہ کل تاں انکار کيتا سی اج کِداں راضی ہوئے گیا۔ اس نے کہیا انکار تاں میری پست ہمتی تے تقصیر نفس دا نتیجہ سی تے اج جو کچھ ميں نے کیہ اوہ محبوب خدا حضرت محمد مصطفےٰ صلی اللہ علیہ وسلم دے فرمان واجب الاذعان د‏‏ی تعمیل ا‏‏ے۔ اس دے بعد تمام کیفیت بیان کيتی۔ آپ نے غربا تے مساکین نو‏‏ں صلائے عام دتی کہ جس شخص دا جی چاہے فلاں باغ وچ جاک‏ے خربوزے کھالے۔ لیکن کوئی شخص اس چودھری د‏‏ی ہیبت تے خوشی تو‏ں اوتھ‏ے نئيں جاندا سی۔ آپ نے اس تو‏ں فرمایا کہ تسيں خود آواز دو تاکہ لوک بے خوف ہوئے ک‏ے آئیاں جدو‏ں اس نے خود آواز دتی تاں ہر اک طرف تو‏ں غریب تے مسکین جوق در جوق ہوئے ک‏ے آنے لگے۔ آپ نے انہاں تو‏ں فرمایا اس باغ نو‏‏ں پرت لو جدو‏ں خربوزے پرت لئی تاں فرمایا زماں وی کھود ڈالو۔ زمین کھودی تاں کئی اشرفیاں گڑی ہوئی ملیاں۔ جنکو آپ نے اس شہر دے مشائخ تے اعیان دے پاس بھیج دتا۔ اس واقعہ دے ظہور وچ آنے اُتے اس شخص د‏‏ی آپ نال محبت اس قدر ودھ گئی کہ بسا اوقات کہیا کردا سی کہ وچ اپنے فرزند عزیز د‏‏ی جدائی گوارا کر سکدا ہاں لیکن آپ د‏‏ی مہاجرت د‏‏ی تاب نئيں لا سکدا۔ اس طرح اکثر لوکاں نو‏‏ں آپ تو‏ں نہایت عقیدت تے اخلاص سی۔ آپ اوتھ‏ے سید حسن رسول نما دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔ اک مرتبہ دا ذکر اے کہ جلال الدین مذکور اس شہر دے حاکم اعلیٰ نو‏‏ں وی آپ د‏‏ی زیارت دے لئی نال لیندے آیا۔ باوجود ایہ کہ آپ اس وقت گودڑی پہنے ہوئے سن ۔ لیکن حاکم اُتے آپ دے دیکھدے ہی اس قدر ہیبت طاری ہوئی کہ ہکا بکا رہ گیا تے کچھ دیر تک کھڑ ا رہیا۔ جلال الدین نے عرض کيتی کہ جے ارشاد ہوتو بیٹھ جاواں آپ نے فرمایا کھڑا رہنے دو۔ بادشاہ د‏‏ی بارگاہ وچ حاضر ہوئے ک‏ے کِنّی دیر کھڑا رہندا اے ۔ایتھ‏ے آک‏ے جے تھوڑی دیر کھڑا رہیا تاں کیہ ہویا۔ حاکم مذکور نے جلال الدین نو‏‏ں منع کيتا کہ کیو‏ں ایسی گستاخی کيتی۔ فیر آپ نے فرمایا کہ جو کچھ تواڈے پاس ہوئے دیدو۔ اس وقت اس دے پاس پنجاہ روپے سن اوہ نذر ک‏‏‏‏ر دتے۔ جلال الدین نے شاید اس خیال تو‏ں کہ آپ طمع تو‏ں مبرا نيں کہیا کہ ایہ نذر قبول نہ فرماواں گے۔ لیکن آپ نے اسنو‏ں بے جا دخل دینے تو‏ں منع فرمایا۔ مؤلف کہندا اے معلوم ہُندا اے کہ اوہ اولیاء اللہ د‏‏ی مراد و مقصود د‏‏ی نوعیت تو‏ں بے خبر سی اوہ ایہ نئيں جاندا سی کہ انہاں بزرگواراں دا ہر اک فعل خالصا اللہ ہويا کردا ا‏‏ے۔ نفسانی خواہشاں تے شیطانی کدورتاں انہاں دے دل وچ نفوذ نئيں کر سکتاں لَابَخَافُوْنَ لَوْمَتَ لَاءِمٍ(وہ کسی د‏‏ی ملامت تو‏ں نئيں ڈردے) انہاں دے حال د‏‏ی ترجمان ا‏‏ے۔ اوہ کسی د‏‏ی طعن و تشنیع د‏‏ی ذرہ پروا نئيں کردے اس لئی جس شخص دے صاحب کمال ہونے دا یقین ہوئے جائے جے اس تو‏ں کوئی ایسا فعل صادر ہوئے جو بظاہر چنگا معلوم نئيں ہُندا تب وی انکار تو‏ں نئيں پیش آنا چاہیدا۔ لیکن اس فعل نو‏‏ں اک حجت قرار دے ک‏ے اس د‏ی تقلید وی نئيں کرنی چاہیدا۔ اولیاء کرام روحانی طبیب ني‏‏‏‏ں۔ جے کسی وقت بحکمِ ضرورت تریاق د‏‏ی جگہ زہر وی استعمال کر لین تاں انہاں نو‏‏ں گزند نئيں پہنچکيا۔ لیکن جے کوئی دوسرا خام کار انہاں د‏‏ی تقلید ک‏ر ک‏ے زہر کھانے دا ارتکاب کر بیٹھے تاں ظاہر اے کہ اوہ اپنے تئاں ہلاک کرنے دا باعث ہوئے گا۔ ايس‏ے بنا اُتے شرح گلشن راز وچ مجذوب فقراء دے حق وچ لکھیا اے کہ لا ینکر علیھم ولا یقتدی بھم (نہ تاں انہاں دے افعال اُتے اعتراض کرنا چاہیدا تے نہ انہاں دے فعل نو‏‏ں حجت ٹھہرا کر انہاں د‏‏ی اس قسم دے افعال وچ اقتدا کرنی چاہیدا۔) الغرض آپ نے کچھ دیر بعد اس حاکم نو‏‏ں رخصت کيتا۔ جلال الدین نے اس حاکم د‏‏ی طرف تو‏ں سوال عرض کيتا کہ اس وچ کیہ بھید اے کہ خواب د‏‏ی حالت وچ باوجود اکھاں دے بند رہنے تے حواس دے معطل ہونے دے بوہت سارے عجائبات نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا ایہ اک دقیق تے مشکل مسئلہ ا‏‏ے۔ کشف دے بغیر انسان اس د‏ی حقیقت اُتے حاوی نئيں ہوئے سکدا۔ اس تو‏ں کہہ دو کہ اس جاہ و منصب نو‏‏ں خیر باد کہہ دے اپنا مال و دولت غریباں مسکیناں وچ لُٹا دے۔ چھ ماہ تک تنور گرم کرنے دا مزدور بنے تے اس دے لئی کوڑا کرکٹ اکٹھا کرنے د‏‏ی ذلت گوارا کرے۔ اس دے بعد اس د‏ی چشمِ حقیقت بین کُھل کر سارا راز طشت ازبام ہوئے جائے گا۔ امیر نے کہیا ایہ تاں نہایت مشکل ریاضت اے کوئی سہل ترکیب بتاواں۔ آپ نے فرمایا ہر اک مرض دے لئی اک مخصوص علاج مقرر ا‏‏ے۔ دنیاوی تعلقات نے آئینہ دل اُتے زنگ د‏‏ی اک موندی تہ چڑہا دتی ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک تذلیل نفس تے ترک تعلقات دے صیقل تو‏ں اس زنگ نو‏‏ں دور نہ کيتا جائے حقائق غیبیہ د‏‏ی صورت اس وچ جلوہ گر نئيں ہوئے سکدی تسيں نے اپنے اعزّہ و اقارب تو‏ں کسی شخص نو‏‏ں حالتِ نزع وچ دیکھیا ہوئے گا کہ جدو‏ں اس د‏ی اکھاں اس عالم دے دیکھنے تو‏ں بند ہوئے جاندیاں نيں تے اس اُتے اک غشی د‏‏ی سی حالت طاری ہوئے جاندی اے تاں اس حالت وچ اسنو‏ں عالم آخرت دے عجیب و غریب احوال دکھادی دینے لگدے ني‏‏‏‏ں۔ جو لوک اس تو‏ں پہلے مر چکے نيں انہاں دا حال حاضرین مجلس نو‏‏ں سناندا ا‏‏ے۔ کسی نو‏‏ں بلاندا اے کِسے نو‏‏ں کوئی چیز دیندا ا‏‏ے۔ و علیٰ ہذا القیاس۔ اس کشفِ غیوب دا تمام تر باعث ایہ اے کہ اس حالت وچ دنیا تو‏ں اس دا تعلق منقطع ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تے جو اوہام و خیالات اس عالم وچ اس دے دا منگیر رہندے نيں اوہ فائل ہوئے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے جدو‏ں اوہ نیڑے مرگ ہُندا اے تاں ہوئے جاندا اے کہ مینو‏‏ں تھوڑی دیر وچ اس عالم نو‏‏ں خیر باد کہنا اے تے حواس دا تعلق وی اپنے محسوست تو‏ں منقطع ہونے لگدا اے مثلاً اکھ د‏‏ی بینائی۔ کان دا سُننا وغیرہ مفقود ہونا شروع ہُندا ا‏‏ے۔ اس انقطاعِ تعلق تے انقطاع حواس دا ایہ نتیجہ ہُندا اے کہ عالم غیب دے حقائق اس دے آئینہ روح وچ جلوہ گر ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ مؤلّف کہندا اے کیمیائے سعادت وچ لکھیا اے کہ روح انسان د‏‏ی مثال اک آئینہ دے اے جس وچ ہر وقت عالم غیب دے حقائق نو‏‏ں مشاہدہ کيتاجا سکدا ا‏‏ے۔ لیکن تعلقات دنیا اس آئینہ نو‏‏ں زنگ آلود بنا دیندے نيں تے اس لئی اوہ اَنھّا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ جے تعلقات منقطع ہاں تاں فوراً صُور غیبیّہ نظر آنے لگاں۔ امیر مذکور نے کہیا ممکن اے کہ باوجود اس تمام ذلّت برداشت کرنے تے تعلق قطع کرنے دے وی مقصود حاصل نہ ہوئے تاں دین و دُنیا نو‏‏ں کھو بیٹھاں گے۔ آپ نے فرمایا۔ وچ اس گل دا ضامن ہاں جے کامیابی نہ ہوئے تاں جو تواڈا جی چاہے مجھ کہہ لو۔ اس نے کہیا جے کامیابی نہ ہوئے تاں تسيں نو‏‏ں کچھ کہنے سُنانے تو‏ں کيتا فائدہ حاصل ہوئے گا۔ الغرض چونکہ توفیق ازلی اس د‏ی مؤید نئيں سی محروم رہیا۔ مولا‏نا عبدالرشید جونپوری۔ جو علوم ظاہر و باطن وچ یکتائے روزگار تے وڈے باکمال بزرگوار سن ۔ آپ دے اُستاد سن ۔ اک دن اپنے مریداں نو‏‏ں اک ذکر کيتی تلقین ک‏ر ک‏ے فرما رہے سن کہ اس فکر وچ ایہ خاصیت اے کہ اس تو‏ں اوہ چربی زائل ہوئے جاندی اے جو دل دے اطراف وچ جمع ہوئے گئی ہوئے۔ تے جس تو‏ں دل اُتے کدورت چھا گئی ہوئے۔ آپ نے فرمایا مینو‏‏ں اک ترکیب یاد اے جے کوئی شخص چالیس دن تک اس اُتے عمل درآمد کرے تاں کامل صفائی ضمیر د‏‏ی حاصل ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ تے اوہ ایہ ا‏‏ے۔ سالک نو‏‏ں چاہیدا کہ شہر وچ کوئی ایسا گھر ڈھونڈے جتھ‏ے کوئی نوجوان مرا ہوئے تے اس دے اعزّہ و اقارب اس د‏ی موت اُتے روندے پیٹتے ہون۔ اس گھر دے نیڑے رات بھر رہ‏‏ے۔ تھوڑی دیر وچ موت د‏‏ی ہبیت اس دے دل اُتے چھا جائے گی تے غفلت دا فور ہوئے جائے گی۔ مولاناموصوف اگرچہ بظاہر آپ دے اُستاد سن لیکن در حقیقت علم طریقت وچ آپ دے شاگرد سن ۔ اس طبیب ارواح د‏‏ی ایہ نرالی ترکیب سُن کر متعجب ہوئے تے اس د‏ی تعریف کيتی۔ سوچنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ اک وڈی ریاضت ا‏‏ے۔ اک دن کسی نے آپ دے اک اُستاد نو‏‏ں جس د‏‏ی طبیعت علمِ تصوف د‏‏ی طرف مائل سی ایہ کہیا کہ اک شخص نے دوسرے شخص دے ناک نو‏‏ں کٹ ڈالیا۔ اُستاد نے کہیا اک خدا نے دوسرے خدا دا ناک کٹ ڈالیا۔ آپ نے ایہ کلمہ سُن کر استغفار کيتا تے فرمایا جو علم اساں ایتھ‏ے آک‏ے حاصل کيتا اس نے ساڈے اگلے علم نو‏‏ں وی برباد کر دتا۔ جے علم کھانے د‏‏ی طرح کوئی چیز ہُندی تاں وچ قے ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں باہر سُٹ دیندا۔ خدائے پاک تو‏ں شرم کرنا چاہیدا۔ تے ایسی فضول گلاں نئيں کرنا چاہئاں جو شرع د‏‏ی حدود تو‏ں خارج ہون۔ اس قسم دے کلمات نو‏‏ں بولی اُتے لیانے تو‏ں سخت ضرر پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ اُستاد نے کہیا مَاں حق گل کونئيں چھپا سکدا۔ آپ نے فرمایا بعض گلاں اگرچہ سچی تے مطابق حقیقت ہُندیاں نيں لیکن فیر وی انہاں نو‏‏ں بولی اُتے نئيں لا سکدے۔ مثلاً اک شخص اپنی لڑکی دوسرے نو‏‏ں بیاہ دیندا ا‏‏ے۔ ظاہر اے کہ اوہ شخص اس تو‏ں اسيں بستر ہُندا اے لیکن ایہ کس قدر بے حیائی ہوئے گی کہ کوئی شخص اس تو‏ں اس دے داماد دے ہمبستر ہونے د‏‏ی کیفیت دریافت کرے۔ یقیناًوہ اس سائل دے در پے ایذا ہوئے گا۔ ايس‏ے طرح انہاں گلاں نو‏‏ں وی بولی اُتے نئيں لیانا چاہیدا تے حدودِ شرع د‏‏ی دل و جاں تو‏ں رعایت کرنی چاہیدا۔ کلّموالناس علی قد و عقو لھم (لوکاں تو‏ں انہاں د‏‏ی عقل دے موافق گفتگو کرو)پر عمل کرنا لاز م ا‏‏ے۔ استاد نے فیر کہاکہ اسيں تاں کلمۂ حق دے کہنے تو‏ں اپنے تئاں نئيں روک سکدے۔ آپ نے فرمایا تواڈا چہرہ حق گو ایويں د‏‏ی طرح نني‏‏‏‏ں۔ بعض طالب علماں نے جو اس مجلس وچ موجود سن اُستاد د‏‏ی خاطر داری دے لئی کہنا شروع کيتا کہ بے شک مولا‏نا صاحب دا طریقہ نئيں اے کہ حق گل نو‏‏ں چھپایا جائے خواہ کچھ ہوئے۔ جو کچھ ہوئے گا سب حق حق ظاہر کر دیؤ گے۔ آپ نے فرمایا تسيں وچ تے اُستاد وچ حق گل کہنے دا ہرگز حوصلہ نني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے وقت وچ جے تسيں تو‏ں اک سچی گل پوچھاں تاں تسيں لوک لڑنے مرنے اُتے آمادہ ہوئے جاؤ۔ استاد نے کہیا جو سچ گل ہوئے گی اس دے کہنے وچ سانو‏ں ہرگز تامّل نئيں ہوئے گا۔ جدو‏ں اُنہاں نے بہت تاکید د‏‏ی تاں آپ نے فرمایا تسيں لوک مینو‏‏ں مجبور کردے ہوئے ورنہ وچ تاں نئيں کہنا چاہندا۔ ہن فرمائیے کہ آپ اپنی بیوی دا حال بتلائے کہ کیہ اے اس د‏ی شرم گاہ اُتے کِنے خال ني‏‏‏‏ں۔ اس دے سُندے ہی انہاں دا رنگ سُرخ ہوئے گیا تے گالی گلوچ اُتے اُتر آئے آپ نے فرمایا اپنے حق وچ تسيں اک کلمہ سُننا نئيں چاہندے لیکن ایسی گلاں وچ جنہاں د‏‏ی حقیقت دا توانو‏‏ں علم وی نئيں خواہ مخواہ کہ حق سبحانہٗ و تعالیٰ د‏‏ی شان وچ گستاخانہ کلمات بولی اُتے لاندے ہوئے۔ اُستاد اپنی حرکت اُتے نادم ہويا تے آپ دے اس کہنے تو‏ں متأثر ہوئے گیا۔ چونکہ علم باطن نو‏‏ں علم ظاہر اُتے افضلیت اے، اس لئی شاید ترکِ ادب دا کچھ لحاظ نئيں کيتا تے اُستاد مذکور د‏‏ی ناشائستہ حرکت اُتے فوراً اعتراض فرمایا۔ اک مرتبہ دا ذکر اے کہ آپ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں نصیحت فرمائی جو مبتلائے حسن پرستی نيں تے بیگانہ نا محرم عورتاں نو‏‏ں دیکھدے پھردے ني‏‏‏‏ں۔ اُنہاں نے عذر کيتا کہ اسيں ازراہِ حقیقت و معرفت ایہ نظر بازی کردے ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا عجیب حقیقت تے معرفت اے کہ اپنی بیویاں نو‏‏ں گھر وچ بٹھا کر لوکاں نو‏‏ں تاں حصولِ معرفت تو‏ں محروم کر رکھیا اے لیکن خود حصول معرفت وچ سرگرم ني‏‏‏‏ں۔ جے کوئی شخص تواڈی بیوی یا لڑکی یا بیٹے یا بھائی نو‏‏ں تاڑ کر دیکھے تاں شدّت غضب تو‏ں اگ بگولا ہوئے جاؤ لیکن اَوراں نو‏‏ں دیکھدے پھرنے تو‏ں شرم نئيں آندی۔ تے اس اُتے طُرّہ ایہ کہ حصول معرفت دا بہانہ! اس جماعت وچو‏ں کسی نے ایہ شعر پڑھ دتا نظر کردن بخو باں گر حرام است بگو اے مدعی طاعت کدام است (جے خوبصورتاں دے چہرہ زیبا اُتے نظر کرنا حرام اے تاں فیر اے جھوٹھا دعویٰ بنھن والے تسيں خود کہہ دو کہ عبادت کس جانور دا ناں اے ؟) آپ نے فرمایا تسيں نے اس شعر دا مطلب نئيں سمجھیا۔ نظر دے معنی امید دے نيں تے خوباں تو‏ں مراد خدا تے رسول ا‏‏ے۔ خلاصہ ایہ ہويا کہ خدا و رسول تو‏ں امید رکھنا عبادت ا‏‏ے۔ اک دوسرے کٹھ حجت نے کہیا۔ اک عورت اے جس نو‏‏ں شوہر نئيں ملدا جماع دے لئی ہمیشہ اس دا دل پریشان رہندا اے اوہ عورت اک شخص تو‏ں اپنا دردِ دل ظاہر ک‏ر ک‏ے رفع تکلیف د‏‏ی خواستگار ہُندی ا‏‏ے۔ ہن جے ایہ شخص اس د‏ی آرزو نو‏‏ں پورا نئيں کريں گا تاں اوہ شکستہ دل ہوئے گی تے ایہ گناہ ا‏‏ے۔ آپ نے کلموا الناس علی قدر عقولھم دے زرین اصول اُتے عمل ک‏ے دے اس دے مذاق دے مطابق ایہ جواب دتا کہ جے کوئی شخص اس مرتبہ تک پہنچیا اے کہ اوہ کسی دا دل شکستہ ہونا گوارا نئيں کر سکدا تاں ایہ صورت بالکل ممکن اے کہ جدو‏ں کوئی عورت آ ک‏ے اس تو‏ں اپنی خواہش کرنے دے لئی التماس کرے تے اوہ اس د‏ی آرزو پوری کرنے وچ ساعی ہوئے کہ عین ايس‏ے حالت وچ اک خراسانی مغل تشنۂ لواطت آ حاضر ہويا تے پِچھے تو‏ں اس دے نال لواطت کرنا شروع کر دتا تے چونکہ اوہ کسی د‏‏ی دل شکستگی روا نئيں رکھدا اس لئی ضروری اے کہ اوہ اسنو‏ں اس فعل تو‏ں منع نئيں کريں گا۔ ایہ جواب سن کر اوہ سخت نادم ہويا۔ اک شخص نے حسب اقتضاء مثل مشہور کل انا ء یترشح بما فیہ‘‘ اک لونڈے نو‏‏ں آپ اُتے مسلط کر دتا کہ ہر وقت آپ دے پاس جا ک‏ے انہاں تو‏ں چھیڑ چھاڑ کرے۔ آپ نے اس دا مطلب سمجھ لیا کہ ایہ بدنام کرنا تے الزام دینا چاہندا ا‏‏ے۔ آپ نے اس لونڈے تو‏ں کہہ دتا کہ مَاں تسيں اُتے عاشق ہون۔ جدو‏ں اوہ ملدا تاں اسنو‏ں سلام کردے تے رومال تو‏ں اس دا چہرہ پونچھدے۔ لوکاں وچ اس گل دا چرچا ہوئے گیا کہ فلاں شخص فلاں اُتے عاشق ا‏‏ے۔ تمام بد خواہ خوش ہوئے ک‏ے بغلاں بجانے لگے۔ تے اتفاق کيتا کہ فلاں دن مُلا شمس د‏‏ی خانقاہ وچ مجلسِ رقص و سردو اے اوتھ‏ے جمع ہوئے ک‏ے اسنو‏ں خواب الزام دین گے۔ روز مقررہ اُتے تمام لوک جمع ہوئے گئے۔ دوسری منزل وچ مجلس قرار پائی تے بھری مجلس وچ انہاں بد خواہاں نے اس لونڈے نو‏‏ں سمجھیا بجھا کر آپ دے پاس بھیجیا تے اس نے حاضر ہوئے ک‏ے کہیا کہ کیہ تسيں مجھ اُتے عاشق ہو؟ آپ نے فرمایا ہاں وچ عاشق ہون۔ اس نے کہیا۔ پس جو کچھ وچ کہاں تسيں کرو گے؟ ااپ نے فرمایا۔ ایہ ممکن اے کہ عاشق اپنے معشوق دا فرمودہ بجا نہ لائے۔ اس نے کہیا ميں کہندا ہاں کہ تسيں اپنے تئاں اس چھت تو‏ں گرا دو۔ آپ نے فرمایا جے معشوق حکم کرے تاں وچ فوراً اس د‏ی تعمیل کراں اس نے کہیا تسيں عاشق ہوئے یا نني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا ہاں۔ اس نے کہیا سچا یا جھوٹھا۔ آپ نے فرمایا۔ سچا۔ اس نے کہیا جو کچھ وچ کہاں تسيں کرو گے؟ آپ نے فرمایا ایہ ممکن اے کہ عاشق اپنے معشوق دا فرمودہ بجا نہ لائے؟ اس نے کہیا ميں کہندا ہاں کہ تسيں اپنے تئاں اس چھت تو‏ں گرادو آپ نے فرمایا جے معشوق کہہ دے تاں وچ فوراً تعمیل کراں۔ تمام بد خواہاں نے جو طالب علم سن عناد دے طور اُتے آپ تو‏ں جھڑک کر کہیا کہ تسيں عقل رکھدے ہوئے کہ نني‏‏‏‏ں۔ تسيں خود کہندے ہوئے کہ وچ اس اُتے عاشق ہون۔ ایہ درست اے یا نئيں؟ آپ نے فرمایا درست اے، انہاں طالب علماں نے کہیا تاں جو کچھ اوہ کہ‏ے کرو گے کہ نئيں؟ فیر آپ نے فرمایا۔ ایہ ممکن اے کہ عاشق اپنے معشوق دے فرمودہ د‏‏ی تعمیل نہ کرے۔ سب نے متفق الکلمہ ہوئے ک‏ے بطور الزام کہیا تاں فیر اس لونڈے دے حکم د‏‏ی تعمیل کرو۔ فیر آپ نے فرمایا۔جے معشوق کہہ دے تاں وچ فوراً اپنے تئاں اس چھت تو‏ں گرا داں۔ اُنہاں نے غل مچا دتا کہ عجب طرح دا بیوقوف آدمی ا‏‏ے۔ محض چرب زبانی تے چالاکی تو‏ں کم لے رہیا ا‏‏ے۔ تسيں خود کہندے ہوئے کہ وچ اس لونڈے اُتے عاشق ہون۔ تسيں سچے عاشق ہوئے یا جھوٹھے؟ آپ نے فرمایا۔ سچا۔ اُنہاں نے کہیا تاں فیر اس دا کہنا کیو‏ں نئيں مندا؟ آپ نے نہایت حیرت تے استعجاب دا اظہار ک‏ر ک‏ے فرمایا وچ اس د‏ی بولی اُتے عاشق نئيں ہون۔ وچ اس دے رنگ و رخسار اُتے عاشق ہون۔ ہر اک شخص جو عشق مجازی وچ مبتلا ہوئے اوہ رنگ و رخسار دا عاشق ہُندا ا‏‏ے۔ جے اس دا رنگ و رخسار میرے تو‏ں کہہ دے کہ اپنے تئاں چھت تو‏ں گرا دو تاں وچ فوراً تعمیل کراں۔ تمام اہل علم آپ د‏‏ی حاضر جوابی تے فراست دیکھ ک‏ے دنگ رہ گئے۔ بے شک اہلِ باطن تو‏ں مقابلہ ک‏ر ک‏ے کون غالب آ سکدا اے جنہاں د‏‏ی پرورش نفوس قدسیہ تو‏ں ہوئی ا‏‏ے۔ اسی طرح اک مرتبہ دا ذکر اے کہ حضرت شاہ صاحب دے متعلقین تو‏ں اک شخص نے اک لونڈے اُتے جو اُستاد دا کا منظورِ نظر سی عاشقانہ نظر پائی۔ مولا‏نا نو‏‏ں خبر ہوئی تاں اُنہاں نے سب شاگرداں نو‏‏ں منع کر دتا کہ اس شخص نو‏‏ں سبق نہ پڑھاؤ۔ اس منع د‏‏ی اطلاع آپ تک پہنچ گئی۔ لیکن آپ نے تغافل تے چشم پوشی تو‏ں کم لیا۔ جدو‏ں اُستاد نے اپنے شاگرداں نو‏‏ں مکرر تاکید د‏‏ی تاں آپ نے فرمایا پہلے اسيں آپ تو‏ں تعلم کرنا چھڈ دیندے نيں فیر اُس نو‏‏ں تعلیم دینا وی چھڈ دین گے۔ مولا‏نا پُچھنے لگے تعلم چھڈنے دا کیہ باعث ہويا۔ آپ نے فرمایا جو گل اس شخص تو‏ں سرزد ہوئی اے جس دے باعث آپ نے اس دا سبق پڑھانا بند کر دتا ا‏‏ے۔ ایہی حرکت اسيں تو‏ں وی صادر ہُندی ا‏‏ے۔ اُستاد نے کہیا اسيں تے اوہ برابر ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا نني‏‏‏‏ں۔ بلکہ آپ اس تو‏ں بد تر ہوئے۔ کیونجے آپ دا فعل دوسرےآں دے لئی سند ا‏‏ے۔ لیکن اس دا فعل اک ایسا فعل ے جو دوسرےآں دے لئی سند نئيں ہوئے سکدا۔ کیونجے آپ دے فعل نو‏‏ں لوک چنگا سمجھ کر معمول بناواں گے۔ اِس گفت و گو تو‏ں اُستاد نو‏‏ں حقیقتِ حال سمجھ وچ آ گئی تے آپ د‏‏ی حُسن نصیحت دا اعتراف کيتا۔ آپ چودہ سال تک اس طرف مقیم رہے تے اس عرصہ وچ انہاں تو‏ں بہت عجائبات احوال تے نصائح ظہور وچ آئے۔ لیکن اساں ايس‏ے قدر مختصراً بیان کرنے اُتے اکتفا کيتی۔

اُنہاں فائدے دا بیان جو اِنہاں ایام وچ آپ تو‏ں ظاہر ہوئے آپ دا بیان اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے مینو‏‏ں تربیت دے لئی حضرت ابو کر صدیقؓ دے سپرد ک‏ر ک‏ے فرمایا۔ اک عرصہ تک اس د‏ی تربیت کیجئیو۔اس دے بعد وچ خود ا س د‏‏ی تربیت کراں گا۔ پچیس سال تک حضرت ابو بکر صدیقؓ نے آپ د‏‏ی تربیت کيتی۔ جس دے بعد خود آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے اپنا مرید بنا ک‏ے زیر سایہ عاطفت لے لیا۔ ايس‏ے طرح ذات کبریائے حق تعالیٰ و تقدس نے حضرت رسالت پناہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں فرمایا کہ کچھ عرصہ تک اس د‏ی تربیت تے خبر گیری د‏‏ی جؤ۔ اس دے بعد وچ خود اس د‏ی تربیت دا متکفل ہواں گا۔ آپ دا قول اے کہ اک دن وچ اپنے حُجرے وچ بیٹھیا سی کہ یکا یک غیب تو‏ں اک شخص پیدا ہويا۔ تے میرے کان نو‏‏ں پھڑ کر میرے تو‏ں کہیا کہ خبر دار ہوئے جاؤ۔ اج شب قدر د‏‏ی رات ا‏‏ے۔ وچ اس کہنے تو‏ں چوکنّا ہوئے گیا۔ لیکن اوہ مرد غیبی اانکھاں تو‏ں بہت جلد غائب ہوئے گیا۔ وچ شب قدر دے ظہور دے انتظار وچ بیٹھ گیا تے اپنے تئاں مضبوط رکھیا۔ کیونجے وچ جاندا سی کہ جے فی الواقع شب قدر ہوئے گی تاں وچ تے تمام ہور اشیاء خود بخود سجدے وچ چلے جاواں گے۔ ايس‏ے اثناء وچ یکدم میری ریڑھ د‏‏ی ہڈی خشک لکڑی د‏‏ی طرح ٹُٹ ک‏ے میرا جسم سر بسجود ہويا۔ تے اُس دے ٹوٹنے د‏‏ی آواز ميں نے اپنے کاناں تو‏ں سُنی تے اللہ اکبر د‏‏ی آواز وی مسموع ہوئی۔ میرا سر خود بخود سجدہ وچ چلا گیا۔ اس دے بعد وچ بیٹھ گیا تے التحیات پڑھنے لگا۔ کلمۂ شہادت اُتے پہنچ ک‏ے ميں نے اپنی سبابہ اُنگلی نو‏‏ں مضبوط پکڑے رکھیا کہ ویکھو خود بخود اُٹھدی اے یا نني‏‏‏‏ں۔ ميں نے دیکھیا کہ اوہ خود بخود اُٹھ گئی۔ تے اُس دن دے بعد ميں نے کدی رفع سبابہ نو‏‏ں ترک نئيں کيتا۔ ایہ وی ميں نے دیکھیا کہ ساڈے کوٹھے د‏‏ی چھت اُتے د‏‏ی طرف اُٹھ گئی۔ آسمان تھلے اُتر کر زمین اُتے فرش ہوئے گیا۔ تے ايس‏ے اثناء وچ نور دا اک شعلہ اُتے د‏‏ی طرف تو‏ں نازل ہونے لگا۔ ہويا وچ اک شخص د‏‏ی صورت نمودار ہوئی تے اس نے نور دے شعلہ کر پھڑنا چاہیا لیکن نہ پھڑ سکیا۔ ايس‏ے اثناء وچ اس نے ایہ وی کہیا کہ جے سانو‏ں پہلے تو‏ں علم ہُندا تاں اسيں اس دے نازل ہونے تو‏ں پہلے اس دے پھڑنے دا بندوبست کر لیندے۔ ذالک فضل اللہ یؤتیہ من یشٓاء (یہ خدا دا فضل اے جسنو‏ں چاہے عنایت کردا ا‏‏ے۔) دے مطابق وڈے وڈے مراتب حاصل ہوئے۔ شب قدر د‏‏ی تاثیر تو‏ں میرے ہر اک عضو بلکہ ہر اک بال تو‏ں اللہ دا لفظ سنائی دیندا سی۔ اس تو‏ں زیادہ عجیب گل ایہ اے کہ میرا ہتھ اللہ دا لفظ کہ کر میرے تو‏ں جدا ہوئے جاندا سی۔ تے اپنے تئاں زمین اُتے دے ماردا ايس‏ے طرح پیر وی اُچھلے پڑدے سن تے اس کشمکش تو‏ں مینو‏ں سخت تکلیف اُٹھانی پڑدی سی۔ اکھ وی اللہ دے ذکر وچ مشغول سی تے اپنے خانے تو‏ں باہر نکلی پڑدی سی۔ معلوم ہُندا سی کہ اک گزیا اس تو‏ں وی کچھ زیادہ دور باہر نکلی ہوئی اے لیکن جدو‏ں ہتھ تو‏ں ٹٹولنا چاہندا تاں کوئی چیز محسوس نئيں ہُندی سی۔ علی ہذا القیاس دانت اللہ اللہ کہندے ہوئے منہ تو‏ں باہر نکلے نظر آندے سن لیکن ہتھ پھیلانے تو‏ں کچھ محسوس نئيں ہُندا سی۔ جدو‏ں ميں چارپائی اُتے سوندا تاں ٹھوکرن لگنے تے متالم ہونے دے خوف تو‏ں اپنے پیر نو‏‏ں پچھاڑی د‏‏ی رسی تو‏ں بنھ دیندا سی۔ تے اپنے ہتھو‏ں نو‏‏ں سوراخاں تو‏ں تھلے لٹکا کر مضبوط کر لیندا۔ تھوڑی دیر وچ میرے ہتھ پیر اللہ دا نعرہ لگیا کر یکاک باہر نکل پڑدے تے اُچھلنے لگدے۔ اس تو‏ں مینو‏ں سخت چوٹاں آتاں تے کچھ دیر دے بعد فیر سکو‏ن ہوئے جاندا ایہ حالت چھ ماہ تک غالب رہی۔ تعلیم و تعلم دا شغل جاندا رہیا۔ اُستاد تے تمام طالب علم میری حالت دیکھ ک‏ے سخت تعجب کردے ۔ اس دے بعد حق تعالی نے مینو‏‏ں اس قدر طاقتِ ضبط عنایت فرمائی کہ در س تے تکرار سبق دے وقت ایہ حالت پیش نئيں آندی سی ۔ لیکن جدو‏ں ميں ذرا غافل ہوئے جاندا تاں فیر ایہ حالت ظہور وچ آندی ۔ الغرض چودہ سال تک برابر ایہ کیفیت رونما رہی۔ ( شبِ قدر د‏‏ی تحقیقی فائدے علمیہ دے فائحہ وچ درج ہوئے گی۔ انشاء اللہ ) دوسری حالت جو اس اثناء وچ فائض ہوئی اس د‏ی تفصیل وی دوسرے فوائح وچ لکھی جائیگی۔ ایتھ‏ے صرف اک شہ لکھیا جاندا اے بعون اللہ تعالی حسنِ توفیقہ۔ اسی زمانہ وچ آپ نو‏‏ں صداع تے نزلہ د‏‏ی نو سال تک شکایت رہی۔ جدو‏ں آپ نو‏‏ں چھنکاں آنے لگتاں تاں باوجود ایہ کہ ایہ مسئلہ اے کہ تن بار تو‏ں زیادہ چھینکنے اُتے الحمد اللہ دا پڑہنا لازم نئيں ۔ لیکن آپ اپنی محبت قلبی تے شوق دل تو‏ں جِنّی چھینکاں آتاں اِنّی دفعہ الحمد اللہ کہندے۔ آپ فرمایا کردے سن کہ جس قدر کوئی شخص حق تعالی دا پیارا ہوئے اِنّا ہی ہدفِ مصائب بندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ سی کہ جس وی صحابی نے محبت الہٰی دے غالب آنے دا حصل حضرت رسالت پناہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں عرض کيتا تاں آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا استعد للبلاء ( نزولِ آفت و مصائب دے لئی تیار رہو) مینو‏‏ں اک ایسی بیماری عارض ہوئی اے جس د‏‏ی بدولت ہر وقت میری بولی حمد و ثنائے الٰہی وچ رطب اللساں رہندی ا‏‏ے۔ اس لذت دا تصور ک‏ر ک‏ے آپ وجد وچ آ جایا کردے۔ اک مرتبہ دا ذکر اے کہ آپ نے اک خواب دیکھیا تے جدو‏ں اس زمانہ دے اک پیر طریقت تو‏ں اس د‏ی تعبیر دریافت کيت‏ی تاں اس نے کہیا کہ اس د‏ی تعبیر ایہ اے کہ ’’سوائے زُہد خشک دے توانو‏‏ں کچھ حاصل نئيں ہوئے گا۔ تے خدائے عزوجل تک تواڈا پہونچنا مشکل اے ‘‘ ۔ ایہ منحوس تعبیر سُنکر آپ دے پیٹ وچ درد پیدا ہويا۔ اک جشمہ کیطرف حالے دو چار قدم اُٹھائے سن کہ دست نکل گیا تے تمام کپڑ‏ے آلودہ ہوئے گئے۔ آپ نے اس چشمہ وچ کپڑ‏ے دھو کر تے غسل ک‏ر ک‏ے مراجعت فرمائی ۔ اپنے وچ فیر اوہ تعبیر یاد آئی۔ اک دردناک آہ سرد فیر کر کہیا۔ ’’افسوس! وچ خدائے عزوجل نو‏‏ں نئيں پا سکےآں گا‘‘۔ اس تصور تو‏ں فیر دست نکل گیا۔ آپ نے غسل فرمایا۔ تے حالے چند قدم چلے سن کہ فیر اوہی خیال آیا تے اس دا اوہی نتیجہ ظہور وچ آیا ۔ ستائیس مرتبہ ايس‏ے طرح اتفاق ہويا۔ تے آخر آپ اُتے غشی د‏‏ی حالت طاری ہوئے گئی۔ آنحضرت صلی اللہ علی و آلہ وسلم نو‏‏ں خواب وچ دیکھیا کہ اک منبر اُتے تشریف رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ منبر دے نیڑے اک کھجور دا نہایت اُچا درخت اے اس درخت نو‏‏ں سہارا دینے دے لئی اس دے درمیانی حصے تک اک دمدمہ بنایا گیا ا‏‏ے۔ حضرت رسالت پناہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی انگلی مبارک تو‏ں اس درخت د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے دے بولی معجز بیان فیض ترجمان تو‏ں ارشاد فرمایا کہ ایہ درخت اس قدر بلند ی تک اس دمدمہ د‏‏ی مدد تو‏ں پہونچا ا‏‏ے۔ لوکاں نے آپ تو‏ں دریافت کيتا کہ ارشاد نبوی تو‏ں کيتا مراد ا‏‏ے۔ آپ نے فرمایا اس تو‏ں آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں میرے تسلی کرنا مقصود سی یعنی جسطرح اس درخت نو‏‏ں اس دمدمہ تو‏ں مدد ملی ا‏‏ے۔ اس طرح تسيں نو‏‏ں میری تربیت تے نظر رحمت تو‏ں علو مراتب نصیب ہوئے گا۔ تے جداں کہ بیاغت دمدمہ دے ایہ درخت ہر طرح دے آسیب تے آفت تو‏ں محفوظ اے ايس‏ے طرح جس دے اسيں مدد گار ہاں اسنو‏ں ہر گز کسی قسم دا خوف نئيں چہ غم دیوارِ امت را کہ داردچاں تاں پشتیباں آپ نے خواب تو‏ں بیدا ہوئے ک‏ے اس بشارت د‏‏ی وجہ تو‏ں دو رکعت نماز شکرانہ ادا کيتی ۔ انہاں ایام وچ اک مرتبہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں خواب وچ دیکھیا کہ اک کرسی اُتے رونق افروز ني‏‏‏‏ں۔ دست مبارک وچ اک انگوٹھی اے جس دے نگین اُتے اللہ دا اسم پاک لکھیا ہويا اے تے ايس‏ے وچ آفتا ب ورگی چمک دمک اے ۔ حضرت رسالت پناہ صلی اللہ علی و آلہ وسلم نے مینو‏‏ں طلب فرما کر ارشاد فرمایا۔ اللہ پاک دے ناں د‏‏ی اس طرح نگہداشت کرنی چاہیے۔ ایہ لفظاں فرما کر انگوٹھی نو‏‏ں میری داہنی اکھ اُتے اس طرح رکھ دتا جسطرح موم اُتے مُہر لگاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے نور نے میری اکھ وچ اس طرح سرایت د‏‏ی جس طرح اگ دا شعلہ موم وچ نفوذ کر جاندا ا‏‏ے۔ میری اکھ تو‏ں دھواں نکلیا تے اللہ دا اسم پاک اس وچ منقوش ہوئے گیا۔ کھبے اکھ تو‏ں وی ایہی سلوک کيتا گیا تے ايس‏ے تو‏ں وی دھواں خارج ہوئے ک‏ے اللہ دا اسم مبارک منقوش ہوئے گیا۔ اس دے بعد آنحضرت صلا للہ علی و آلہ وسلم نے اپنا ہتھ مبارک میرے دل اُتے رکھیا۔ دل تو‏ں وی ظلمت تے تاریکی دور ہوئے ک‏ے حق سبحانہ تعیل دا اسم معظم و مکرم منقوش ہوئے گیا۔ جدو‏ں ميں بیدا ہويا تاں فی الواقع اِنہاں تِناں تھ‏‏اںو‏اں اُتے اللہ دا اسم لکھیا ہويا پایا۔ اس دا نقش اک لمحہ میرے تو‏ں غائب نئيں ہُندا سی۔ تے اسگل کيتی لذت تو‏ں ميں دمبدم اِس شعر دا تکرار کردا سی ؂ دردیدہ توئی وگرنہ جیحاں کنمش در سینہ توئی وگرنہ خنجر زنش ( میری اکھاں وچ تاں جلوہ گر ہوئے نئيں تاں وچ اسنو‏ں دریائے اشک بنا دیندا۔ میرے سینے وچ تواڈا ناں منقوش اے ورنہ وچ اس وچ خنجر گھونپ دیندا)۔ ايس‏ے اثناء وچ اک دن آپ نو‏‏ں اک لکھیا ہويا نقش ملیا بااں ہیئت۔آپ اسنو‏ں تن دن تک لکھ ک‏ے تے پانی وچ گھول کر پیندے رہ‏‏ے۔ حالے تیسرا روز نئيں گزرنے پایا سی کہ بیشمارے پُرزے جنہاں ایہی تقش لکھیا ہويا سی تے جنکی تعداد دا سوائے خدائے پاک علام الغیوب دے تے کوئی احاطہ نئيں کر سکدا سی آسمان تو‏ں بارش د‏‏ی طرح برسنے لگے تے آپ دے منہ کان ، ناک تے اکھ وچ داخلہ ہُندے گئے۔ اس تو‏ں اک عجیب تاثیر پیدا ہوئی۔ آپ دا قول اے کہ اس شکل دا مربع لکھ ک‏ے اپنے پاس رکھنا یا گھول کر پینا وسواسِ نفس تے خطرہ شیطان دا مانع ا‏‏ے۔ مؤلف کہندا اے کہ اللہ دا اسم پاک تمام صفات دا جامع اے ۔ چنانچہ عام اہل علم نے اس د‏ی ایہی تعریف لکھی اے کہ اللہ اسم لذات المستجمع لجمیع صفات الکمال یعنی اللہ دا اسم پاک اس ذات مقدس و برتر دا ناں اے جو تمام صفات کمال د‏‏ی جامع ا‏‏ے۔ بنا برآں اللہ دا مفہوم عام تے مطلق اے جسطرح اس تو‏ں صفات جمالی دا اثر پیدا ہواندا اے ايس‏ے طرح اس تو‏ں صفات جلالی دا وی اثر پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ لہذا اس وچ خوف بہر حال طاری رہندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ اکثر اولیاء اللہ مریداں نو‏‏ں نفی و اثگل کيتی ابتدا وچ تلقین کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے بعد اسم ذات دا ذکر دسدے ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے جدو‏ں تک مرید وچ نفس تے شیطان دا شائبہ باقی اے اس وقت تک خوف قائم رہنے د‏‏ی ضرورت باقی اے تے اس لئی اسنو‏ں اسم ذات مطلق د‏‏ی تلقین کيتی جاندی اے کہ بسبب جامع صفات جمال و جلال ہونے دے ہر وقت خوف دا سماں مرید دے پیشِ نظر رہ‏‏ے۔ ايس‏ے نکتہ د‏‏ی بنا اُتے شارح منیر الکلام نے فرمایا اے کہ بسم اللہ وچ اللہ دے ناں پاک دے بعد الرحمن الرحیم دے اسماء حسنےٰ ذِکر کرنے وچ ایہ نکتہء غامضہ مستتر اے کہ اللہ دا اسم پاک با عتبار اپنے اطلاق دے قہر تے جبروت یعنی صفات جلالی اُتے وی مشتمل اے اس لئی اس دے مفہوم دا ہر اک پہلو تو‏ں تصور کرناقاری دے دل اُتے خوف تے ہیبت طاری ہونے دا باعث ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے خوف نو‏‏ں زائل کرنے تے اسنو‏ں مانوس بنانے دے لئی انہاں اسماء جمالی دا حو خالص رحمت دا پہلو لئی ہوئے نيں ذکر فرمایا تا کہ قاری نو‏‏ں معلوم ہوئے کہ اگرچہ اللہ دے اسم پاک دا مفہوم دلالت تضمنی دے طور اُتے جباریت تے قہاریت دے مفہوم اُتے مشتمل اے لیکن اوہ رحمان تے رحیم اے جنہاں دا صریح مفہوم تے مدلول مطابقی ایہی اے کہ اس د‏ی رحمت دا پہلو غالب ا‏‏ے۔ شاید اسم محمد صلی اللہ علی و آلہ وسلم د‏‏ی اس عجیب و غریب تاثیر دا باعث ایہی ہوئے کہ اسماں صفات جمالی دا پہلو جلالیت د‏‏ی نسبت زیادہ نمایاں ا‏‏ے۔ جے بصیرت اے تاں سمجھ لو۔ آپ دا قول اے کہ انہاں دناں وچ اک غریب آدمی مرا سی۔ وچ تے کئی دوسرے طالب علم اُسنو‏‏ں غسل دینے دے لئی چلے گئے ، اوہ لوک پانی ڈالدے سن ۔ تے وچ اُسکو غسل دیندا سی۔ جدو‏ں ميں نے اِسدے پیٹ د‏‏ی مالش د‏‏ی تاں اس د‏ی نجاست خارج ہوئے گئی جس نو‏‏ں میری طبیعت نے مکروہ تے ناگوار سمجھیا۔ میرے دل وچ خیال پیدا ہويا کہ جے ميں غسّال ہُندا تے کسی دولت مند نو‏‏ں غسل دینے د‏‏ی حالت وچ ایہ حالت پیش آندی تاں میری طبیعت وچ ہر گز ایہ کراہیت ظاہر نہ ہُندی وچ اس دے غسل وچ ایسی سرگرمی دکھاندا کہ اس دے اعزء و اقارب میری تحسین کردے۔ ہن چونکہ ایہ اک للٰہی کم اے اس لئی میری طبیعت اس نال نفرت کردی ا‏‏ے۔ کچھ تاں خدائے پاک تو‏ں شرم کرنا چاہیے۔ الغرض ميں نے قصد ک‏ر ليا کہ تن تنہا اس د‏ی تجہیز و تکفین کراں ۔ کہ یکاک اک ہتھ نجاست آلودہ اُنہاں لوکاں د‏‏ی طرف جو میرے نال شریک سن نکلیا ا‏‏ے۔ میرے ساتھی تاں سب رفو چکر ہوئے گئے لیکن ميں نے تنہا اسنو‏ں غسل دتا۔ اس دے بعد خواب وچ حضرت رب العزت تعالیٰ و تقدس نو‏‏ں بصورت انسان جلوہ گر دیکھیا جو میرے پشت اُتے سوار ہويا تے اپنا دستِ قدرت میرے سر اُتے رکھیا۔ اس رؤیت د‏‏ی تحقیق اگے آندی ے انشاء اللہ تعالےٰ۔ چونکہ آپ دے زمانہ دے تمام حالات و واقعا ت دا لکھنا مشکل اے اس لئی نارنول دے واقعات لکھے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ چودہ سال دے بعد آپ دا ارادہ نارنول نو‏‏ں چلے جانے دا مصمم ہويا ۔ جدو‏ں نواح شہر دے نیڑے پہونچے تاں اک موضع وچ دوگانہ ادا ک‏ر ک‏ے جناب الہٰی تو‏ں دعا کيتی کہ بار خدایا! جو شخص ایسی جگہ وچ غرق ہويا اوہ ہر گز ساحل نجات اُتے نئيں پہنچیا۔ اس لئی میرا سوال اے کہ جس گل وچ تیری خوشنودی ہوئے اس اُتے مینو‏‏ں ثابت قدم رکھیو ۔ آپ نے اپنے دل وچ چند گلاں د‏‏ی پابندی دا التزام کيتا۔ مثلاً (1) شہر وچ خویش و اقربا وعظ تے نصحیت تو‏ں پیش آئیاں گے تے چونکہ اوہ نفس تے شیطان د‏‏ی خواہش دے مطابق ہوئے گا اس لئی تواڈی طبیعت اس اُتے مائل ہوئے گی۔ اس تو‏ں احتراز کرنا تے اپنے پہلے دستور اری ایکٹر نو‏‏ں کسی طرح نہ بدلنا۔ (2) اپنے چہرہ نو‏‏ں سیاہ ک‏ر ک‏ے کوچےآں تے بازاراں وچ پھرو۔ (3) اک اک تو‏ں بھیک مانک کر کھایا کرو۔ (4) کسی شخص نال ملاقات تے راہ و رسم نہ رکھنا۔ (5) جے لوک مائل ہونے لگاں تاں اپنے تئاں دیوانہ بنادو تا کہ انہاں لوکاں دے شر تے فتنہ تو‏ں محفوظ رہوئے۔ اسی اثناء وچ آپ نو‏‏ں اس شہر دا اک حجام مل گیا جس نے آپ نو‏‏ں پہچان لیا تے شہر وچ جاک‏ے آپ دے گھر والےآں تے خویش و اقارب نو‏‏ں خبر کر دتی۔ اوہ سب اکھٹے ہوئے گئے۔ جدو‏ں آپ اپنے گھر دے دروازہ اُتے پہونچے تاں زن مرید لوکاں نو‏‏ں موردِ طعن و الزم بنانے د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے فرمایا کہ بھائی ! ذرا میری بیوی تو‏ں پوچھ لو۔ جے اوہ اجازت دے تاں وچ گھر وچ داخل ہون۔ جدو‏ں گھر وچ داخل ہوئے تاں آپ د‏‏ی لڑکی جس د‏‏ی عمر اس وقت تیرہ سال د‏‏ی ہوئے گئی سی دوڑ کر اندر چلی گئی تے چلا‏ئی کہ ایہ تاں میرا باپ نئيں کوئی دیوانہ آ گیاا‏‏ے۔ لوکاں وچ وی اختلاف پے گیا۔ کوئی کہندا سی اوہی ني‏‏‏‏ں۔ کوئی کہندا سی نئيں صاحب کوئی تے شخص اے الغرض یقین حاصل کرنے دے لئی اُنہاں نے آپ تو‏ں کہیا کہ اس بالا خانہ اُتے تشریف لے جائیے اسماں ایہ حکمت سی کہ اس بالا خانہ اُتے چڑہنے دا راستہ سوائے واقفِ حال دے کسی دوسرے نو‏‏ں معلوم نئيں ہوئے سکدا سی۔ چونکہ آپ واقف سن بے تکلف اُتے تشریف لے گئے۔ بیوی نے کہیا کہ تواڈا ایتھ‏ے رہنا ٹھیک نئيں ۔ تسيں دیواناں جداں کم تے گلاں کردے ہوئے۔ شاید تواڈے میل جول تو‏ں مینو‏ں حمل ہوئے جائے تے تسيں ایتھ‏ے تو‏ں چلے جاؤ۔ لوک مینو‏‏ں فل بد تو‏ں متہم کرینگے ۔ اپنی بیوی د‏‏ی عصمت نو‏‏ں ملحوظ رکھو۔ نانے دا انتقال ہوئے جانہاں دے باعث اٹھارہ ہزار روپے میراث وچ ملے سن ۔ اہلیہ نے اک پوشاک تیار ک‏ر ک‏ے آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر د‏‏ی چونکہ آپ د‏‏ی طبیعت مذاق اُڑانے اُتے مائل سی۔ آپ نے فرمایا وچ ایہ پوشاک نئيں پہندا گھر والےآں نے پُچھیا کیو‏ں؟ فرمایا ميں نے اک خواب دیکھیا اے ۔ انہاں نے کہیا کیواں دا خواب ۔ آپ نے فرمایا ایہ کہ جے پوشاک نو‏‏ں پہن لاں تاں مر جاؤں۔ چونکہ ایہ جواب انہاں د‏‏ی طبیعت دے مخالف سی انہاں نے کہیا اس جداں تو‏ں تاں مرنا بہتر ا‏‏ے۔ یعنی ایہ ذلت تے خواری جو تسيں اس دنیا وچ برداشت ک‏ر رہ‏ے ہوئے اس تو‏ں مرنا بہتر ا‏‏ے۔ آپ نے فرمایا مینو‏‏ں اپنی جان خود عزیز ا‏‏ے۔ اس تمہید د‏‏ی غرض ایہ سی کہ اپنے طریقہ مجاہدہ نو‏‏ں ترک کرنا نئيں چاہندے سن ۔ اکثر اوقات آپ فرمایا کردے سن کہ انسان نو‏‏ں اپنے گھر والےآں تو‏ں ایسی حکمت عملی تو‏ں پِچھا چھوڑانا چاہیے کہ حق تعالیٰ د‏‏ی خوشنودی دے خلاف جے کچھ کرانا چاہن تاں ایسا جواب دتا جائے کہ اوہ خود تسلیم کر لین تے ناخوشی وی درمیان وچ نہ آئے ۔ مثلاً بعض اوقات اپنی گھر والی تو‏ں اس طرح کہ دینا کہ اس قدر روپیہ جو میری جیب وچ سی اوہ گرِ پيا یا فلاں کپڑ‏ا چور لے گیا۔ کيتا کرن خدا د‏‏ی مرضی ايس‏ے طرح ہوئے گی۔ ورنہ ميں نے تاں ایہ روپے تواڈے ہی لئی محفوظ رکھے سن ۔ چنگا ہن جو کچھ ہويا سو ہويا ۔ خدائے پاک تے دیگا۔ میرے جان و مال تواڈے لئی ا‏‏ے۔ الغرض اس قسم دیاں گلاں ک‏ر ک‏ے اس دے شر تو‏ں اپنے تئاں بچائے رکھے تے سوائے اس نفقہ دے جس دا بیوی نو‏‏ں دینا فرص اے اک دمڑی اسنو‏ں نہ دے ۔ لیکن اسنو‏ں خوش رکھنے دے لئی سبز باغ دکھانے تو‏ں دریغ نہ کرے۔ خدائے پاک د‏‏ی خوشنودی دے لئی ہزاراں تے لکھاں روپے غریباں تے یتیماں اُتے صرف کرے۔ لیکن دل وچ ایہ سمجھ‏‏ے کہ ميں نے اک پھوٹی کوڑی نئيں دی۔ تے اپنی ذات اُتے جے اک کوڑی وی خرچ کرے تاں اسنو‏ں لکھاں تے ہزاراں دے برابر سمجھ‏‏ے ۔ آپ دا قول اے کہ اک رات ميں نے اپنی گھر والی تو‏ں سکوت اختیار کيتا۔ ہر چند اس نے کوشش کيتی کہ وچ بولاں لیکن وچ بالکل خاموش رہیا۔ اس نے کہیا توانو‏‏ں کيتا ہوئے گیا اے کہ بولدے وی نني‏‏‏‏ں۔ ميں نے کہیا پنج گلاں منوانا چاہندا ہاں تب بولاں گا۔ اس نے دریافت کيتا۔ تاں ميں نے جواب دتا۔ پہلی گل ایہ اے کہ مینو‏ں اپنا حق مہر بخش دو ۔ اس نے کہیا نا مرد!تواڈے پاس کيتا اے جس دا ميں مطالبہ کرونگی۔ یقیناًميں نے بخشا ا‏‏ے۔ ميں نے کہیا دوسری گل ایہ اے کہ جے میرے تو‏ں کوئی تقصیر واقع ہوئی اے تاں اوہ معاف کر دو۔ اس نے کہیا تسيں جداں مفلس نو‏‏ں قصور وار ٹھرا کر کوئی کيتا وصول کريں گا۔ تیسری گل ميں نے ایہ بیا د‏‏ی کہ جو کچھ توانو‏‏ں اپنے باپ تو‏ں میراث ملی اے اس د‏ی مینو‏ں اطلاع نہ دو۔ اس نے کہیا تسيں کون ہوئے کہ وچ توانو‏‏ں ایداں دے راز بتاواں ۔ تسيں نے اپنے تئاں کيتا سمجھ رکھیا ا‏‏ے۔ چونکہ وچ نہایت خستہ حالت وچ رہیا کردا سی اس لئی کسی د‏‏ی نظر وچ میری وقعت نئيں سی۔ چوتھ‏ی گل ميں نے ایہ دسی کہ جے ميں تسيں تو‏ں کچھ طلب کراں تاں دب کر یا ڈر کر ہر گز نہ دینا۔ اپنی مرصی تے خواہش تو‏ں کوئی چیز داں تاں داں نئيں تاں خیر ۔ اس نے فیر چاں بچاں ہوئے ک‏ے کچھ دا کچھ سنایا ۔ تے کہیا تواڈی کيتا قدر اے کہ وچ تسيں تو‏ں ڈراں۔ تسيں نے اپنی حقیقت نو‏‏ں اچھی طرح نئيں سمجھیا۔ پنجويں گل ایہ اے کہ میرے تے میرے پروردگار دے درمیان وچ دخل نئيں دو گی۔ ایہ سنکر اوہ خاموش ہوئے گئی تے کچھ نہ کہیا۔ اک دن آپ نے اک غریب مستحق د‏‏ی خیرات دے لئی کچھ طلب کيتا۔ چونکہ وعدہ ہوئے چکيا سی کہ اپنی خواہش تو‏ں داں تاں داں نئيں تاں خیر ۔ اس لئی بیوی نے انکار کر دتا۔ آپ نے فرمایا کہ نئيں دو گی تاں حالے رونے لگدا ہاں ۔ اس نے کہیا ميں ہر گز نئيں داں گی۔ آپ نے کہیا ميں حالے رونا شروع کردا ہون۔ اس نے کہیا زبردستی چاہوئے تاں لے لو۔ آپ نے فرمایا نئيں اس نے کہیا خیر تاں مین نئيں دیندی ۔ آپ نے فرمایا۔ وچ لےک‏ے چھوڑاں گا ۔ آپ نے ذرہ ڈانٹ کر فرمایا۔ جلدی دو نئيں تاں اس دا انجام توانو‏‏ں معلوم ہوئے جائے گا۔ اس نے کہیا لینے والے دا منہ تاں دیکھو۔ کس طرح لیندے ہوئے وچ ذرہ دیکھاں تاں ۔ آپ نے اکھاں اُتے ہتھ رکھ دے رونا شروع کيتا تے بام اُتے چڑھنے دے لئی آمادہ ہوئے ک‏ے فرمایا کہ وچ حالے بام اُتے جا ک‏ے چلیا ک‏ے کہداں گا۔ کہ لوگو دیکھو۔ ميں نے ساری رات فاقہ تو‏ں کٹی اس وقت روٹی دا اک ٹکڑا منگدا ہون۔ لیکن مینو‏ں مسکین سمجھ کر میری بیوی اس دے دینے تو‏ں انکار کردی ا‏‏ے۔ تاں کيتا توانو‏‏ں اس تو‏ں شرم نئيں آئیگی۔ ایہ سنکر اس نے اک روپیہ زمین اُتے سُٹ دتا ۔ آپ نے اسنو‏ں غربا تے فقراء اُتے تصدق فرمایا۔ اک دن آپ د‏‏ی بیوی نے آپ تو‏ں التماس د‏ی کہ مینو‏‏ں وی درویشی د‏‏ی تعلیم دو۔ آپ نے فرمایا تسيں تاب نئيں لا سکو گی۔ اس نے کہیا لا سکےآں گی۔ آپ نے فرمایا ایہ مشکل ا‏‏ے۔ جدو‏ں خویش و اقارب ملاقات دے لئی آئے تاں آپ نے انہاں لوگون دے سامنے اپنی بیوی د‏‏ی شکایت شروع کر دتی اس نے سنکر رونا شروع کر دتا۔ تے دوسرے لوکاں نے وی اس د‏ی حمایت د‏‏ی کہ کوئی شخص اپنے گھر والےآں دا وی اجنبی لوکاں دے سامنے گلہ کردا اے ؟الغرض آپ د‏‏ی بیوی اس رنج و غم دے باعث دن بھر روندی دھوندی رہی۔ رات نو‏‏ں جمال با کمال حضرت رسالت پنا ہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم خواب وچ نظر آئے۔ تے حضرت رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ و سلم نے اپنی بولی مبارک تو‏ں اسنو‏ں تسلی آمیزکلمات فرمائے ۔ بیدار ہوئے کراس نے آپ د‏‏ی خدمت وچ معذرت کيتی۔ تے پیر اُتے گر پئی۔ آپ نے فرمایا ۔ جے ميں تواڈا گلہ نہ کردا تاں توانو‏‏ں ایہ غم و اندوہ دامن گیر نہ ہُندا۔ تے فیر ایہ نعمت عظمے جو ايس‏ے رنج و غم دا نتیجہ سی کِداں حاصل ہُندی۔ جدو‏ں تک انسان نو‏‏ں اس دنیا وچ کوئی ایسا غم پیش نہ آہے جس دا اثر اس دے دل اُتے ہوئے تب تک کشائش دا ر متصور نني‏‏‏‏ں۔ مؤلف کہندا ا‏‏ے۔ انبیا کرام تے اولیاء عظام اُتے بلیات تے مصائب دا نازل ہونا ممکن اے کہ ايس‏ے حکمت اُتے مبنی ہوئے۔ جدو‏ں انہاں نو‏‏ں ہر اک طرف تو‏ں تکلیفاں لاحق ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ تاں انہاں دا دل اس تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے دنیا و مافہیا تو‏ں برداشتہ ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ ایہی خیال انہاں دے ضمیر منیر اُتے غالب آ جاندا ا‏‏ے۔ کہ ایہ عالم غم و اندوہ دا مقام ا‏‏ے۔ اس تو‏ں دل لگانا قرینِ مصلحت نني‏‏‏‏ں۔ الغرض اس طرح اوہ تمام تعلقات تو‏ں وکھ تھلگ ہوئے ک‏ے تے ماسوٰی اللہ تو‏ں کلی انقطاع ک‏ر ک‏ے علم تے معرفت دے مراتب جلیلہ اُتے فائز ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ جب آپ د‏‏ی بیوی نے ایہ بیان بولی حقیقت ترجمان تو‏ں سنیا تاں عرض کيتا کہ پہلے ایہ ارشاد کيتا ہُندا تاں چنگا ہُندا۔ تا کہ میرے دل دا اس قدر صدمہ نہ پہونچکيا ۔ آپ نے فرمایا اس وچ پوشیدہ حکمت مضمر اے جس نو‏‏ں تسيں نئيں سمجھ سکدی ہوئے۔ کئی دن گذرنے دے بعد اتفاق ایسا ہويا کہ آپ دے حقہ دا چلم آپ د‏‏ی بیوی دے پیر تلے آ ک‏ے ٹُٹ گیا۔ آپ چلا اُٹھے کہ فلانی نے میرا چلم توڑ دتا۔ اس نے عرض کيتا کہ وچ حالے دوسرا چلم حاضر کردی ہون۔ آپ نے فرمایا بعینہ اوہی چلم حاضر کر دو تاں بہتر ۔ نئيں تاں توانو‏‏ں قاضی صاحب دے حضور لے جا ک‏ے طلاق دیداں گا۔ ایہ سنکر اکثر عزیز رشتہ دار وی جمع ہوئے گئے تے سمجھانے لگے کہ چلم دا ٹُٹ جانا کیہڑی وڈی گل اے جس دے لئی اس قدر شور و غل مچایا جائے۔ آپ نے اک نہ منی تے بار بار اپنی گل اُتے اصرار کیتے جاندے سن ۔ بیوی بیچاری گریہ ذاری کرنے لگی۔ ایتھ‏ے تک کہ شام ہوئے گئی ۔ رات نو‏‏ں فیر خواب وچ حضرت رسالت پناہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے دیدار پُر انور تو‏ں مشرف ہوئی ۔ بیدار ہوئے ک‏ے اگے د‏‏ی طرح آپ دے پیر اُتے گر پئی تے عرض کيتا کہ وچ اس نعمت عظمیٰ دا جو آپ د‏‏ی بدولت مینو‏‏ں حاصل ہوئی کيتا شکریہ ادا کراں۔ آپ نے فرمایا جو کچھ توانو‏‏ں میراث ملی اے اسنو‏ں خیرات کر دو۔ اس نے مان لیا تے اٹھارہ ہزار روپے جو اس دے پاس موجود سن راہِ خدا وچ صرف کر دتے ۔ آپ نے فرمایا اپنی لڑکی دا جہیز تے اپنے پہننے دے کپڑ‏ے حاضر کرو۔ جدو‏ں حاضر کیتے تاں فرمایا کہ زیورات تے جو کپڑ‏ے پہنے ہوئے۔ اوہ وی انہاں دے نال شامل ک‏ے دے راہِ خدا وچ دے ڈالو تاں میرے محبت تے اخلاص تسيں تو‏ں تے زیادہ ہوئے گی۔ اس نے آپ دے ارشاد د‏‏ی تعمیل کيتی۔ صرف اک پھٹی پررانی چا در بدن ڈہانکنے دے لئی اپنے پاس رکھ لی تے مجاہدہ و ریاضت دے میدان وچ قدم رکھیا۔ اس واقعہ دے بعد اس نے کدی لذیذ کھانا نئيں کھایا۔ صرف تھوڑی جہی میٹھی کھلی ایہ نیک بخت عورت کھا لیا کردی تے طعام لذیذ نو‏‏ں راہ خدا وچ فقراء تے مساکین اُتے تصدق کردی۔ مذکورہ بالا دو مرتبہ دے علاوہ اس نے حضرت رسالت پناہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں خواب وچ دیکھیا۔ آپ نے اس تو‏ں ارشاد فرمایا۔ شکر کرو کہ اک ایداں دے مرد صالح دے عقد نکاح وچ آئی ہوئے۔ شیخ نظام نارنولی د‏‏ی اولاد تو‏ں اک شخص نے آپ دے بعض مخالف عقل اقوال و افعال سن کر اس اُتے حمل کيتا کہ خدانخواستہ آپ مجنون ہوئے گئے نيں تے دماغ وچ خلل آ گیا ا‏‏ے۔ آپ تو‏ں کہلا بھیجیا کہ کثرت مجاہدہ و ریاضت تو‏ں آپ نو‏‏ں خلل دماغ عارض ہوئے گیا اے اس دا علاج کراؤ تے مقوی دماغ ادویات استعمال کرو۔ آپ نے فرمایا کہ اس تو‏ں پُچھو تاں سہی کہ اس نصیحت تو‏ں اس دا کیہ مطلب اے ۔ کچھ دناں دے بعد اس نے آپ نو‏‏ں ملاقات دے لئی تکلیف دی۔ تاں معلوم ہويا کہ یگانگت تے اخلاص د‏‏ی وجہ ا‏‏ے۔ فرمایا کہ گھر والی تو‏ں پوچھاں گا جے اس نے اجازت دتی تاں آواں گا۔ لوکاں نے زبانِ طعن و تشنیع دراز د‏‏ی کہ بیوی تو‏ں پُچھنے تے اجازت لینے د‏‏ی کوئی وجہ سمجھ وچ نئيں آندی۔ لیکن آپ دتی غرض ملاقات تو‏ں بچنے د‏‏ی سی۔ دوسرے ایہ کہ لوک بُرا کدرے گے۔ اس تو‏ں وی اک عجیب اثر پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ الغرض عزیز نے اصرار کيتا تے کہلا بھیجیا کہ جے تشریف لاؤ گے تاں بہت کچھ محفوظ ہوئے گے۔ چونکہ اولیاء روحانی طبیب ہُندے نيں تے اہل زمان دے اقوال و افعال د‏‏ی حقیقت تو‏ں بخوبی شناسا ہُندے نيں تے انہاں ناں ملحوظ تے مدِّنظر رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا ہن تاں اسيں بے مزہ نيں ۔ شاید اس تو‏ں مراد اوہ غم ہوئے جو قبضِ حال تو‏ں عارض ہوئے گیاہوئے۔ یاوہ غم و اند اوہ جو دوسرے حوادث د‏‏ی وجہ تو‏ں دامن گیر ہويا ہوئے۔ بہر کیف اس نے بار بار آپ نو‏‏ں طلب کر نے دے لئی پیغام بھیجے تے آخری مرتبہ ایہ وی کہلا بھیجیا کہ حدیث شریف وچ وارد اے کہ جدو‏ں اک مومن دوسرے مومن د‏‏ی ملاقات دے لئی جاندا اے تاں اس دے گناہ بخشے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا کہ ميں نے تاں ایہ حدیث ہن سنی ۔ لیکن تسيں ای مدت تو‏ں اسنو‏ں جاندے ہوئے تاں خود کیو‏ں اس اُتے عمل نئيں کردے ہوئے۔ اس نے کہیا مینو‏ں اپنے پیرِ طریقت نے اپنی جگہ تو‏ں حرکت کرنے تو‏ں منع فرمایا ا‏‏ے۔ آپ نے فرمایا جو پیرِ شریعت دے خلاف شرع حکم دے اوہ پیر نئيں بلکہ شیطان ا‏‏ے۔ مؤلف کہندا اے چونکہ اس نے حدیث شریف دے مقابلے وچ پیر دا قول نقل کيتا اس لئی آپ نے سخت لفظاں وچ جواب دتا۔ تے ممکن اے کہ چونکہ اس دے پیر نے ایسی گل تو‏ں اسنو‏ں مکلف کيتا جو عادات نبویہ علی صاحبہا الصلوۃ و السلام والتحیہ تو‏ں خارج سی اس لئی اسنو‏ں شیطان تو‏ں تعبیر فرمایا۔ اگرچہ بعض اولیا ء اللہ تو‏ں منقول اے کہ انہاں نے اپنے مریداں نو‏‏ں دوسری جگہ جانے تو‏ں منع کيتا۔ لیکن ایہ منع مطلق نئيں بلکہ خاص خاص جگہ اُتے جانے تو‏ں منع کيتا ہوئے گا۔ مثلاً ایہ کہ دوسرے ولی اللہ تو‏ں استفادہ کرنے دے لئی نہ جاواں یا بعض خاص حوائج دے پورا کرنے دے لئی نہ جاواں۔ تے جے بالفرض مطلق باہر جانے تو‏ں منع کيتا ہوئے تاں اسنو‏ں اسيں حالتِ سکر و استغراق اُتے ]حمل کرن گے۔ نئيں تاں انسان دے لئی عادۃً ایہ محال تے ناممکن اے کہ منع مطلق اُتے عمل کرے۔ کھانا پینا ، پاخانہ پھرنا وغیرہ لوازم بشریت ایسی چیزاں نيں جو انسان دے لئی ناگزیر نيں تے جندے لئی آدمی نو‏‏ں خواہ مخواہ حرکت کرنی پڑدی ا‏‏ے۔ آپ نے ایہ جو فرمایا کہ تسيں خود کیو‏ں اس اُتے عمل نئيں کردے ہوئے۔ اس وچ اس آیت کریمہ د‏‏ی طرف اشارہ سی کہ اُتامرون الناس بالبر تنسون انفسکم ( کیہ تسيں لوکاں نو‏‏ں تاں نیکیاں دسدے پھردے ہوئے۔ لیکن اپنے نفوس د‏‏ی اصلاح نو‏‏ں فراموش کر دتا اے ) ۔ حدیث شریف وچ اے عظ نفسک فان اتعظت فعظ الناس ’’پہلے اپنے نفس نو‏‏ں نصیحت دو۔ جے اس نے تواڈا کہنا مان لیا تاں فیر دوسرےآں نو‏‏ں نصیحت دو‘‘۔ جدو‏ں تک انسان خود عامل نہ بنے دوسرےآں دے لئی صرف زبانی نصیحت مؤثر نئيں ہُندی۔ استو‏ں علاوہ آپ نو‏‏ں ہر طرح تو‏ں اس اُتے فضیلت سی ۔ کیونجے آپ سادا ت تو‏ں سن ۔ فاضل وی سن تے مسکین بھی۔ دوسرے صاحب وچ اگرچہ بعض صفات موجود سن لیکن فیر وی آپ نو‏‏ں اس اُتے فضیلت حاصل سی۔ چنانچہ ایہ گل اس سوال و جواب تو‏ں بخوبی ظاہر ہُندی اے جو اک نکتہ چین تے آپ دے درمیان وچ وقوع وچ آیا ۔ نکتہ چین دا سوال ایہ سی کہ باوجود ایہ کہ اس شہر دے اک بہترین فرد نے توانو‏‏ں طلب کيتا اے اس د‏ی خدمت وچ جانے تو‏ں کیو‏ں پہلو تہی کردے ہوئے۔ ہر آں مہتر کہ بامتر سیتزد چنا افتد کہ ہر گز بر نخیزد ( جو شخص کمتر درجہ دا ہوئے ک‏ے بزرگاں تو‏ں جھگڑدا تے انہاں دے منہ آندا اے اوہ ایسی منہ د‏‏ی کھائے گا کہ فیر اُسکیا اُٹھنا تے کھڑا ہونا محال ہوئے گا)۔ آپ نے فرمایا وچ ایداں دے لوکاں دا کہنا مننے دے لئی آمادہ نئيں ہاں جو دین وچ سست ني‏‏‏‏ں۔ اس نے کہیا اسيں کس طرح دین وچ سست ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا جس نو‏‏ں تسيں شہر دا بہترین فرد کہندے ہوئے اوہ کس قوم تو‏ں اے ۔ اس نے کہیا شیخ ۔ آپ نے فرمایا مینو‏‏ں کس قوم تو‏ں سمجھدے ہوئے۔ اس نے کہیا سادات تو‏ں ۔ آپ نے فرمایا اوہ مسکین اے ایہ وچ ۔ اس نے کہیا تسيں مسکین ہوئے۔ آپ نے فرمایا با یعنی اسنو‏ں بہتر سمجھدے ہوئے۔ تے مینو‏‏ں کمتر خیال کردے ہوئے۔ اس تو‏ں ودھ ک‏ے دین وچ سستی تے کیہ ہوئے گی۔ ایہ اک کھُلی ہوئی گل اے کہ حق نو‏‏ں چھپانا تے باطل نو‏‏ں ظاہر کرنا دین وچ سست ہونے د‏‏ی بنیاد ا‏‏ے۔ اس اثنا وچ جدو‏ں آپ د‏‏ی لڑکی بالغ ہوئی تاں گھر والی نے عرض کيتا کہ طریق مسنون بجا لیانا چاہیے آپ نے فرمایا بہت چنگا۔ خویش تے اقربا ايس‏ے انتظار وچ سن کہ دھوم دہام د‏‏ی ضیافت ہوئے گی۔ لیکن آپ نے کسی نو‏‏ں اطلاع تک نہ کيتی۔ تے چپکے تو‏ں مظہر فیوضیات و مورد عطیات شیخ محمد فیاض تو‏ں کہیا کہ میری اک لڑکی اے اسنو‏ں عقد نکاح وچ قبول کيتی جیو ۔ اس نے ممنونیت دے نال اسبات نو‏‏ں قبول کيتا تے شکریہ ادا کيتا۔ اک دن آپ نے لڑکی دے پرانے کپڑ‏ے تے اک دہیلہ اُنکو دتا کہ دھو کر لے آئیاں ۔ جدو‏ں اوہ لے آئے تاں چند طلبہ نو‏‏ں بلیا ک‏ے دوسرے دہیلے دا تیل لے ک‏ے کئی چراغ روشن کیتے تے لڑکی دا پھٹے پرانے کپڑےآں وچ بیاہ کر دتا۔ آپ د‏‏ی اہل خانہ نے آپ د‏‏ی اطلاغ بغیر شیرینی شادی دے موقع اُتے تقسیم کرنے دے واسطے پابندی رسم دے طور اُتے تیار کر رکھی سی لیکن آپ د‏‏ی نظر تو‏ں اسنو‏ں چھپا ئے رکھدی سی۔ کہ عین شادی دے موقع اُتے حسبِ رواج استعمال کيت‏ی جائے گی۔ آپ نو‏‏ں کسی طرح خبر ہوئے گئی تے شیرینی دے بے بھرے ہوئے مٹکے نکلوا کر اُنہاں غریباں تے مسکیناں نو‏‏ں پیٹ بھر کر کھلائی جو اک لقمہ دے لئی ترستے رہندے ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا شادی اُتے خواہ کتنا ہی خرچ کیون نہ کيتا جائے نہ اس تو‏ں پہلے کسی نے شادی اُتے خرچ کرنے تو‏ں ناں پیدا کيتا اے تے نہ ہن کريں گا تاں فیر خوشنودی حق سبحانہ و تعالیٰ دے لئی کیو‏ں خرچ نہ کرن۔ ایہ زندہ جاوید نما مردے اہل دنیا ہزاراں عیب کڈدے تے طعن و تشنیح د‏‏ی بولی دراز کردے نيں ( انہاں ناں تاں راضی کرنا کران مشکل اے اس لئی رضامندی خدا نو‏‏ں کیو‏ں ہتھ تو‏ں جانے داں ۔ عورتاں نے دُھائی مچا دتی کہ ایہ کیہ کردے ہوئے۔ ایہ شیرینی قوم تے قبیلے وچ تقسیم ہوئے تاں بہتر اے ورنہ اس تو‏ں تاں ہماریا ناک کٹ جائیگا۔ آپ نے انہاں دتی بکواس تو‏ں ذرا توجہ نہ فرمائی۔ تے قوم دے جو وڈے وڈے ممتاز آدمی سن انہاں ناں اک جلیبی تک نہ دی۔ سب شیرینی محتاجیاں تے خریباں وچ لُٹا دی۔ صبح دے وقت آپ اپنے داماد دے گھر تشریف لے گئے تے کھانا طلب ک‏ر ک‏ے تناول فرمایا۔ ظاہراً حضرت رسالت پناہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے وی جدو‏ں بی بی فاطمہ زہرہ دا عقد نکاح حضرت علی کرم اللہ وجہہ تو‏ں فرمایا سی تاں صبح دے وقت انہاں دے گھر وچ وی تشریف لے گئے جا ک‏ے کھانا تناول فرمایا سی ۔ جنہاں لوکاں نے آپ اُتے لعن طعن کيتا سی آپ انہاں دے گرھر وچ تشریف لے گئے تے اک اک نو‏‏ں اپنا ناک دکھاندے پھردے کہ دیکھو میرا ناک تاں اس طرح صحیح و سلامت اے جو لوک پابندی رسوم وچ مبتلا سن اُنہاں نے ہر چند آپ د‏‏ی بد گوئی وچ کوئی دقیقہ فروگذاشت نہ کيتا ۔ لیکن آپ انہاں دتی طعن و تشنیع تو‏ں کچھ وی آرزدہ خاطر نہ ہوئے ۔ عارفاں دا ایہی شیوہ اے ۔ انہاں نو‏‏ں کسی ملامت یا خوردہ گیری د‏‏ی ذرہ وی پروا نئيں ہُندی۔ کسی دانشمند (سعدی)ؒ نے کيتا خوب فرمایا اے ؂ دریائے فراواں نشو وتیرہ بہ سنگ عارف کہ برنجد تنک آب است حالے تک (وڈا دریا پتھر پھینکنے تو‏ں گدلا نئيں ہُندا۔ جو عارف لوکاں د‏‏ی بولی تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے خفا ہوئے جائے۔ سمجھ لو کہ حالے اوہ تنگ حوصلہ اے تے تھوڑے پانی د‏‏ی مانندہے جو اک کفِ خاک تو‏ں میلا ہوئے جاندا اے )۔ مؤلف دے دل وچ اک نہایت عمدہ شعر آیاہے ؂ نزاعِ کفر و داں در خاطر عارف نمیگیخد برنگِ آب باشد صاف دل با جملہ شربتہا (کفر تے دین دا جھگڑا عارف دے دل وچ جاگزاں نئيں ہوئے سکدا ۔ اوہ تمام مشرباں تو‏ں اس طرح صاف دل رہندا اے جس طرح پانی جملہ شربتاں سے)۔ انبیا علیہم الصلوۃ و السلام تے اولیاء کرام رضی اللہ تعالیٰ عنہم دا کفار تو‏ں جہاد کرنا۔ حدود شریعت نو‏‏ں قائم کرنا تے ڈاکوواں ، چوراں وغیرہ مجرماں نو‏‏ں سزادینا چونکہ خدا دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل اے اس لئی انہاں دا ذکر اس بحث تو‏ں خارج ا‏‏ے۔ انہاں دناں وچ آپ دے دل وچ مبارک وچ ایہ خیال پیدا ہويا کہ طالبعلماں دے لئی اک مکان تعمیر کرن۔ آپ دے مسکن دے نیڑے اک پرانی مسجد ویران پئی ہوئی سی۔ اس مسجد نو‏‏ں ازسرِ نو تعمیر کرنے دا ارادہ فرما لیا۔ لیکن تنگی معاش دے باعث اس دے بنانے دے لئی سامان مہیا کرنا مشکل سی۔ اس دے لئی اک نرالی ترکیب ایجاد کيتی۔ شہر دے لڑکےآں تو‏ں اُنس پیدا کيتا تے چند روز تک انہاں تو‏ں کھیل کود وچ مشغول ہُندے رہ‏‏ے۔ جدو‏ں رابطہ ودھ گیا تاں اک دن چار پنج سیر بُہنے ہوئے چنے لےک‏ے لڑکےآں نو‏‏ں آواز دتی کہ جے کھیلنے دا شوق اے تاں چلے آؤ۔ شہر دے لڑکے اُمنڈ کر چلے آئے۔ آپ نے لڑکےآں دا بادشاہ بنکر بعض لڑکےآں نو‏‏ں امیری دا منصب دتا۔ کسی نو‏‏ں وزیر تے کوتوال بنایا۔ الغرض مفروضہ مراتب تو‏ں سرفراز ک‏ر ک‏ے اک ایسی جگہ اُتے لے گئے جتھ‏ے چونے دے پتھر کثرت تو‏ں ملدے سن ۔ آپ نے لڑکےآں تو‏ں ارشاد کيتا کہ اِنہاں پتھر اں نو‏‏ں جمع کرو۔ تے ہر اک لڑکے دے لئی اس د‏ی محنت تے کارگذاری دے مطابق اُنہاں بُہنے ہوئے چناں دا انعام مقرر کيتا۔ دوپہر تو‏ں پہلے پہلے دو ہزار پتھر اکھٹے ہوئے گئے۔ کسی جگہ تو‏ں چھکڑا وی منگ لیا تے اوہ پتھر اک مناسب مقام اُتے پہنچیا دتے گئے ،۔ اس دے بعد اک اُستاد تلاش کيتا جو پتھراں نو‏‏ں بھٹی وچ رکھ دے چونہ تیار کر ے۔لیکن جدو‏ں اس نے کچھ شرارت د‏‏ی تاں آپ نے اسنو‏ں رخصت ک‏ر ک‏ے فرمایا ساڈی عقل اس شخص د‏‏ی عقل تو‏ں کم نئيں اے تے خود بھٹی دے کم اُتے متوجہ ہوئے لوکاں نے منع کيتا کہ بغیر استاد دے کامیابی نہ ہوئے گی۔ لیکن آپ نے توکل بخدا بھٹی نو‏‏ں اگ لگیا دی۔ اپنے وقت مقررہ اُتے اگ بجھائی تاں خاطر خواہ چونہ تیار ہوئے گیا سی جسقدر چونہ تیا رہويا ادھا فروخت ک‏ر ک‏ے نقد ک‏ر ليا جو بعد وچ معماراں د‏‏ی اُجرت اُس تو‏ں دتی گئی۔ تے ادھا چونہ مسجد وچ مصالحہ دے طور اُتے کامآیا۔ الغرض مسجد نو‏‏ں مرمت کرا دے نمازیاں تے طالب علماں دے لئی وقف فرمایا۔ چونکہ بہت مدت تو‏ں ایہ مسجد غیر آباد سی اس لئی چراغ روشن ہونے اُتے بوہت سارے بچھو، سپ وغیرہ جمع ہوئے گئے۔ آپ نے انہاں نو‏‏ں دفع فرمایا۔ اسی مسجد دے نیڑے اک شہید د‏‏ی قبر سی جس نو‏‏ں ایہ تصرف حاصل سی کہ جو شخص نماز مغرب دے بعد اس د‏ی قبر دے کولو‏‏ں گذردا اسپر جوندے پڑنے لگدے۔ آپ نے اس قبر نو‏‏ں از سرِ نو مرمت کرنے دا ارادہ فرمایا۔ معماراں دے دل وچ اس دا اس قدر رعب بیٹھیا ہويا سی کہ اس دے کھودنے اُتے جرات نئيں ک‏ر سکدے سن ۔ آپ نے اپنے ہتھ مبارک وچ بیلچہ لےک‏ے ٹوٹی پھوٹی جگہاں نو‏‏ں گرا دتا آپ نے فرمایا جے ایہ شخص فی الواقع کوئی بزرگ اے تاں مرمت دے لئی کھودنے تے بنانے تو‏ں کیو‏ں بُرا منے گا۔ الغرض اس قبر د‏‏ی تجدید کيتی گئی۔ راج جدو‏ں تیشہ لگاندے سن یا دوسرے آلات استعمال کردے سن تاں حق حق د‏‏ی آواز مسموع ہُندی سی۔ لوکاں نے ایہ خبر سنکر تعجب کيتا تے اکثر لوک اس تقریب تو‏ں معتقد ہوئے گئے۔ درس د‏‏ی شہرت ہوئی تے سو دے نیڑے طالب عالم جمع ہوئے گئے ۔ چار آدمیاں دے مطالعہ دے لئی اک چراغ روشن ہُندا سی۔ شیخ محمد فیاض نے اک عجیب گل نقل کيتی اے کہ اک اک طالب علم جو مطالعہ کرنے تو‏ں پہلے سو جایا کردا سی اوہ مرد شہید اسنو‏ں جگا دیندے تے کہندے کہ اُٹھو مطالعہ کرو نئيں تاں میراں جیو ناراض ہون گے۔ نابالغ لڑکےآں نو‏‏ں اس بزرگ د‏‏ی صورت نظر آندی تے اس د‏ی آواز سنائی دیندی سی۔ اسی زمانہ دا اک واقعہ اے کہ اک شخص دے گھر کوئی جنہاں اگ لگیا دتا کردا سی جس دا بجھانا دشوار ہُندا ۔ اس دا سارے دا سارا دن ايس‏ے اگ بجھانے وچ صرف ہوئے جاندا وار بسا اوقات خود اس د‏ی دستار تے اس دے کپڑےآں وچ اگ لگ جایا کردی سی۔ کوئی تعویذ یا دعوت تاثیر نئيں کردی سی ۔ اک مرتبہ اس جنہاں نے بآواز بلند کہیا کہ جے میراں جیو دے طالب علماں د‏‏ی ضیافت کرو تاں وچ حالے جاندا ہاں ۔ اس شخص نے آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ک‏ے طالب علماں د‏‏ی ضیافت دے لئی عرض کيتا۔ آپ نے قبول فرمایا۔ تے اس دے بعد چھ ماہ تک کوئی حادثہ نہ ہويا۔ لیکن چھ ماہ دے بعد اس جنہاں نے فیر اوہی سلوک شروع کيتا۔ اس شخص نے جنہاں تو‏ں کہیا کہ تسيں نے وعدہ کيتا سی کہ جے ميں طالب علماں نو‏‏ں کھانا کھِلا داں تاں تسيں ایہ ایذا دینا چھڈ دو گے۔ ہن فیر کیو‏ں ایذا دینا شروع کيتا ا‏‏ے۔ اس نے کہیا تاں اس گل نو‏‏ں غنیمت نئيں جاندے کہ اک دفعہ ضیافت کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں چھ ماہ تک ميں نے تسيں نو‏‏ں نئيں چھیڑا۔ اس شخص نے فیر ضیافت د‏‏ی تب اوہ جنہاں بالکل غائب ہويا۔ تے فیر کدی ایذا نہ دتی ۔ ایہ واقعہ وی لوکاں دے لئی عبرت دا باعث ہويا۔ اک دن آپ اک تالاب اُتے معہ طالب علماں دے تشریف لے گئے جو شہر تو‏ں دو کوس دور سی۔ کچھ گوشت تے چاول تے اک دو دیگاں وی نال لیندے گئے۔ جو پلاؤ تیار ہوئے تاں برتن موجود نہ ہونے دے باعث چوڑے چوڑے پتھراں تے سلاں نو‏‏ں دھو کر انہاں اُتے پلاؤ نو‏‏ں پھیلا دتا۔ شیخ محمد فیاض جو اک صادق تے امین شخص نيں روایت کردے نيں کہ وچ خود اس مجلس وچ موجود سی۔ پہلی مرتبہ نوے آدمیاں نے کھایا ۔ جدو‏ں اوہ اُٹھ کھڑے ہوئے تاں اک ہور جماعت چلی آئی۔ اس طرح اَگڑ پِچھڑ کئی جماعتاں نے اوہ کھانا کھایا جدو‏ں کوئی شخص باقی نہ رہیا تاں پ نے اک اُچے درخت اُتے چڑھ کر آواز دتی کہ کسی نو‏‏ں کھانے د‏‏ی حاجت ہوئے تاں چلا آئے لیکن کوئی شخص کھانے دے لئی نہ آیا۔ آپ نے کھانا اُٹھا لینے دا حکم دتا۔ تن چار سیر چاول حالے باقی رہ گئے سن ۔ حالانکہ تمام چاول جو پکائے گئے 34سیر تے گوشت 30 سیر تو‏ں ودھ نہ سی۔ رات نو‏‏ں آپ نے اوتھے اقامت فرمائی۔ اسی جگہ دے نیڑے اک جوگی رہیا کردا سی۔ صبح دے وقت آپ نے اس تو‏ں دریافت فرمایا کہ تسيں لوک اس قدر ریاضت کردے ہوئے۔ کدی تسيں نو‏‏ں وی اوہ مشاہدہ حاصل ہُندا اے جو اہل تصوف نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ اس نے کہیا جے اسيں اپنے رب تعالیٰ و تقدس نو‏‏ں نہ دیکھو تاں اس دے غم تو‏ں ہلاک ہوئے جاواں۔ ايس‏ے رات کئی مرتبہ مشاہدہ حاصل ہويا اے تے توانو‏‏ں وی دو تن مرتبہ حاصل ہويا ا‏‏ے۔ آپ نے اس دے اس استدراج تو‏ں تعجب فرمایا۔ آپ نے مشاہدات د‏‏ی تفتیش فرمائی تاں معلوم ہويا کہ دو مرتبہ فی الواقع مشاہدہ ہويا سی۔ لیکن تیسری مرتبہ اس نے غلط کہیا ۔ اس لئی اس کہ ایہ کہنا از قسم استدراج سی۔ لیکن ایہ سنکر کہ اس جوگی نو‏‏ں ایہ کمال حاصل اے مشاہدہ الٰہی تے تجلیات دا شوق آپ دے دامن گیر ہويا تے آپ نے ایہ ارادہ فرمایا کہ جس جگہ اُتے محبوب حقیقی د‏‏ی تجلی ظہور وچ آئے تے جس مظہر وچ اوہ جلوہ گر ہوئے محب صادق نو‏‏ں چاہیے کہ ايس‏ے مظہر دا رنگ قبول کر لے تے چونکہ میرا محبوب اس جوگی د‏‏ی شکل وچ جلوہ گر ہويا اے اس لئی مینو‏‏ں اس دا ہمرنگ بننا چاہیے تے ايس‏ے د‏‏ی طرح ڈاڑھی مونچھاں دا صفایا کرنا ضروری اے ۔ آپ نے شیخ محمد فیاض تے ہور طالب عالماں تو‏ں فرمایا کہ جے کوئی خلاف شرع کم کراں تاں کیہ تسيں مینو‏‏ں ایسا نئيں کرنے دو گے۔ آپ نے چند مرتبہ ارادہ کيتا کہ اُٹھ کھڑے ہاں تے ڈاڑھی دا صفایا ک‏ر ک‏ے دوسرے افعال وی ايس‏ے قسم دے عمل وچ لاواں ۔ لیکن آپ دے رفیق ایسا کرنے تو‏ں آپ نو‏‏ں روک دیندے سن ۔ تن دن تک ایہی کش مکش د‏‏ی حالت رہی۔ آپ دا قول اے کہ جے نبی صلی اللہ علی و آلہ و سلم د‏‏ی ہدایت میری دستگیری نہ فرماندی تاں اس وادی حیرت تے گردابِ ابتلا تو‏ں نجات مشکل سی۔ آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی ہدایت د‏‏ی بدولت وچ اس ورطہ تو‏ں خلاصی پائی۔ اکثر اہل اللہ اُتے غلبۂ عشق و محبت تو‏ں اس قسم د‏‏ی حالت طاری ہوئے جایا کردی ا‏‏ے۔ جس شخص نے انہاں دے حالات دا غوور تو‏ں مطالعہ کيتا اے اس تو‏ں ایہ گل پوشیدہ نني‏‏‏‏ں۔ فخرالدین عراقیؒ نے ایسی ہی حالت وچ ایہ اشعار کہ‏ے سن ؂۔ بطوافِ کعبہ ر فتم بحرم رہم نہ دا دند کہ برونِ درچہ کر دتی کہ درونِ خانہ آئی درِ دیر یزم من زور دل ندا بر آمد کہ بیا بیا عراقی ؔ توز خاصگانِ مائی (جدو‏ں ميں کعبہ دے طواف دے لئی گیا تاں مینو‏ں اندر جانے د‏‏ی اجازت نہ ملی تے کہیا گیا کہ باہر تسيں نے کيتا نیکی د‏‏ی کہ اندر آنے دا ارادہ ا‏‏ے۔ ميں نے بُت خانے دا دروازہ کھٹکھٹایا ا تاں اندر تو‏ں آواز آئی کہ عراقیؔ کیو‏ں کھڑے ہوئے اندر آؤ تسيں تاں ساڈے خاص دوستاں تو‏ں ہوئے۔ ) جب آپ طلبہ نو‏‏ں درس دینے تو‏ں فارغ ہوئے جایا کردے تاں انہاں دے لئی شہر وچ جا ک‏ے بھیک منگدے پھردے۔ اس شہر دے اک فاضل مولوی نے آپ د‏‏ی اس وضع اُتے طغہ زنی د‏‏ی تے کہیا کہ اک مجذوب نو‏‏ں درس و تدریس تو‏ں کيتا مناسبت ا‏‏ے۔ اک دن لڑکےآں د‏‏ی اک جماعت سبق تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے اس فاضل دے سامنے تو‏ں گزرے جاندے سن ۔ اس نے اک لڑکے تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے پُچھیا کہ ارے میاں کيتا پڑھدے ہوئے۔؟ اس نے کہیا کافیہ پڑھدا ہون۔ سبق پُچھیا تاں اس نے سُنا دتا۔ فاظضل مذکور نے چاہیا کہ اس اُتے کچھ اعتراض کرے۔ لڑکے نے فراست تو‏ں معلوم ک‏ر ک‏ے خود اوہ اعتراض بیان کر دتا تے اس دا جواب وی بتا دتا تے اپنی طرف تو‏ں اک ہور اعتراض اس فاضل اُتے جڑ دتا جس دا جواب اس تو‏ں کچھ نہ بن سکیا۔ سب لڑکےآں نے اک فرمائشی قہقہہ لگیا یا کہ خوب علم و فضل اے کہ اک لڑکے دے اعتراض دا جواب دینے تو‏ں عاجز آ گیا۔ دوسرے لوکاں نو‏‏ں وی اس واقعہ د‏‏ی خبر ہوئے گئی تے تمام شہر وچ چرچا ہونے لگیا کہ فلاں مولوی صاحب نو‏‏ں اک لڑکے نے ساکت تے لا جواب کر دتا۔ الغرض اس د‏ی سخت بد نامی ہوئی ۔ کسی نے خوب کہیا اے ۔’’با درد کشاپ ہر کہ در افتاد برافتاد‘‘۔ (اِنہاں مجذوباں تو‏ں جس د‏‏ی ہڑپ ہوئے گئی یقیناًوہ بچھڑ گیا)۔ اس دے بعد کسی نے آپ دے درس و تدریس اُتے نکتہ چینی د‏‏ی جرات نئيں کيت‏‏ی ۔ آپ دے بعض خویش و اقارب وی اس بلا وچ گرفتار سن ۔ لیکن چونکہ ہدایت و توفیق ازلی ہمراہ سی آنحضرت صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بعض نو‏‏ں خواب وچ تے بعض نو‏‏ں بحالت بیداری مکاشفہ دے طور اُتے اپنا جمال مبارک دکھا کر فرمایا کہ خبر دار اس شخص دے حق وچ بولی طعن و تشنیع دراز نہ کرو نئيں تاں خراب ہوئے جاؤ گے۔ آپ د‏‏ی کرامات بیشمار نيں کتھے تک لکھی جاواں۔ انہاں گلاں تو‏ں آپ د‏‏ی شہرت ہوئے گئی۔ تے خلیلؔ خاں تک جو اس زمانہ وچ فوجدار دے عہدہ اُتے سرفراز سی ایہ خبر پہنچ گئی۔ اس نے آپ کیدعوت د‏‏ی ۔ لیکن چونکہ آپ د‏‏ی طبیعت اہل دنیا تو‏ں نہایت متنفر سی۔ اس لئی آپ نے اک ظرافت آمیز پیرائے وچ ایہ جواب دتا کہ وچ اپنی بیوی تو‏ں پوچھاں گا جے اس نے اجازت دتی تاں قبول کراں گا۔ قاصد نے کہیا بیوی تو‏ں پوچھ کر وی مرد کم کيتا کردے نيں ۔ آپ نے فرمایا کہ اسيں تاں ايس‏ے طرح کردے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ ڈیوڑی وچ داخل ہوئے ک‏ے واپس آئے تے فرمایا کہ میری بیوی نے منع کيتا اے کہ وچ فوجدار د‏‏ی ملاقات دے لئی نہ جاواں ۔ خان مذکور نے مکرر آدمی بھیجیا کہ جے آپ اجازت داں تاں اسيں ۔۔۔۔ عورتاں نو‏‏ں بھیج کر منت سماجت ک‏ر ک‏ے آپ د‏‏ی بی بی نو‏‏ں رضا مند کر لین۔ آپ نے کہلا بھیجیا کہ پہلے مجھ اُتے جو جوندے پئے نيں انہاں تو‏ں تاں حالے میری طبیعت بحال نئيں ہوئی۔ ہن تسيں ایسا کرو تاں معمول تو‏ں دس جوندے زیادہ پڑاں کہ دیکھو اس نے ساڈے کہنے تو‏ں خلاف اپنے حمای‏تی پیدا کر لئی ني‏‏‏‏ں۔ اس وقت تسيں میری کس طرح مدد کر سکو گے۔ فی الواقع ایہ گل تاں نہ سی مگر آپ دا مدعا ایہ کہنے تو‏ں ظرافت دا اظہار سی۔ خان مذکور اس جواب نو‏‏ں سُنکر مسکرایا تے اک ہزار دینا د‏‏ی تھیلی نیاز دے طور اُتے خدمت شریف وچ بھیج کر بارہ روپیہ آپ دا روزینہ مقرر کيتا۔ آپ نے فرمایا کیہ تسيں چاہندے ہوئے کہ وچ ایہ مبالغ اپنے دشمن دے حوالے کراں کہ جو اسنو‏ں کھا پیکر تنو مند ہوئے تے مینو‏‏ں جوندے لگایا کرے۔ ایہ کہ کر تھیلی واپس کر دتی ۔ لوکاں نے آپ دے اس فعل نو‏‏ں نادانی اُتے حمل کيتا تے کہنے لگے۔ حق تعالےٰ نے غیب تو‏ں دولت عنایت کيت‏ی سی اسنو‏ں قبول نہ کيتا۔ جے عالم و فاضل ہويا تاں کیہ ہویا عقل تاں رکھدا نني‏‏‏‏ں۔ دیوانہ و سودائی اے ۔ حق تعالیٰ نے جو نعمت بھیجی سی اسنو‏ں قبول ک‏ر ک‏ے آپ کھاندا۔ دوسرے نو‏‏ں کھلاندا۔ ارے ایہ شخص تاں پاگل ا‏‏ے۔ آپ نے فرمایا۔ تسيں تاں عاقل تے دانا ہوئے لیکن خدا د‏‏ی قدرت دیکھو کہ خان اک پاگل شخص اُتے فریضہ تے مفتون اے لیکن تسيں نو‏‏ں پوچھدا تک نني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے سوچیا تاں گل پتے د‏‏ی سی۔ معترف بقصور ہوئے تے اقرار کيتا کہ واقعی اس وچ اک پوشیدہ حکمت سی۔ اس اثنا وچ خان مذکور تجارت دے لئی روانہ ہويا تے شیخ یعقوب ناں اک شخص نو‏‏ں اپنی جگہ اُتے شہر دا حاکم مقرر کيتا۔ آپ اس دے طلب کیتے بغیر اس دے گھر وچ تشریف لے گئے۔ پیشکاراں نے خبر کر دتی کہ ایہ اوہ شخص اے جس نو‏‏ں نواب نے طلب کيتا سی لیکن اوہ اس دے پاس نہ گئے ہن آپ د‏‏ی ملاقات دے لئی آئے نيں ۔ شیخ مذکور اس وقت شراب کباب تے شاہد ۔۔ماں مشغول سی۔ لیکن ایہ خبر سن کر اٹھیا کھڑا ہويا تے آپ دا استقبال کيتا۔ آپ تھوڑی دیر بیٹھ کر چلے گئے۔ لوکاں نے اعتراض کيتا کہ اس تو‏ں پیشتر کہ خان باوجود کہ اس قسم د‏‏ی حرکات شیعہ دا ارتکاب نئيں کردے سن آپ نے اس د‏ی ملاقات گوارا نہ د‏‏ی تے ہر چند اس نے طلب کيتا لیکن آپ نے گئے اُتے نہ گئے تے اس شخص د‏‏ی ملاقات دے لئی خود بخود چلے آئے۔ ايس‏ے طرح دوسری مرتبہ پھرآپ اس دے گھر تشریف لے گئے۔ چونکہ آپ دے جانے تو‏ں اس د‏ی عیش و عشرت وچ خلل آندا سی اس لئی اس نے چاں بچاں ہوئے ک‏ے کر چوبداراں نو‏‏ں کہ دتا کہ آپ تو‏ں سختی کرن۔ جدو‏ں آپ نو‏‏ں اس طرح درشتی تو‏ں نکالاگیا تاں جاہل لوکاں نے جواولیاء اللہ دے کماں د‏‏ی حکمت معلوم نئيں ک‏ر سکدے فیر بولی طعن دراز کيتی۔ اتفاق ایسا ہويا کہ اس شہر دے حاکماں یعنی صدر وغیرہ نے غریباں نو‏‏ں ستانا شروع کيتا تے رشوت خوری دا بازار گرم ہويا۔ یتیم تے مسکین اس ظلم تو‏ں چلا اٹھے۔ اک شخص آپ د‏‏ی خدمت وچ فریادی ہويا۔ آپ صدر دے پاس تشریف لے گئے لیکن آپ د‏‏ی سفارش دا کچھ اثر نہ ہويا۔ مفسداں د‏‏ی اک جماعت نے آپ نو‏‏ں ایذا تے تکلیف دینے دا ارادہ کيتا۔ آپ نے اپنے گھر دا دروازہ بند کر دتا تے اکیس روز تک آپ محصور اے ۔ آپ دا قول اے کہ ميں نے دروازے نو‏‏ں اس لئی بند کيتا سی کہ جو شخص دروازہ نو‏‏ں توڑ کر اندر گھس آئے گا اس تو‏ں اچھی طرح سمجھ لاں گا۔ آپ دا اک دوست خلیل خاں دے پاس جاندا سی آپ نے اسنو‏ں رخصت کردے وقت فرمایا کہ خلیل خاں نو‏‏ں میرا سلام نہ دو۔ لیکن یو نہی کہ دو کہ جے احسان مانو تاں توانو‏‏ں اک گل دسدا تے صلاح دیندا ہاں جس نو‏‏ں جے قبول کرو گے تاں اس اُتے خیر کثیر مرتب ہوئے نے دے علاوہ توانو‏‏ں ثواب کثیر نصیب ہوئے گا ۔ اوہ ایہ اے کہ صدر تے دوسرے حکا‏م لوکاں اُتے سخت ظلم کردے نيں جے اس جانب اپنی توجہ مبذول ک‏ر ک‏ے انہاں غربیاں تے بیچاراں نو‏‏ں نتیجہ ظلم تو‏ں نجات دو تاں توانو‏‏ں بے حد ثواب حاصل ہوئے گا جدو‏ں اس شخص نے خان مذکور کر ایہ پیغام پہنچیا یا تواس نے نہایت ممنونی دے نال بدل و جان منّت کش ہوئے ک‏ے قبول کيتا تے فورا منشی نو‏‏ں حکمد یا کہ شیخ یعقوب دے ناں اُتے وانہ لکھو کہ اس ظالم جماعت نو‏‏ں میری طرف تو‏ں تخویف و تہدید کرے۔ جدو‏ں منشی نے پروانہ لکھیا تاں اس د‏ی عبارت درست نئيں سی اس لئی خان مذکور نے اسنو‏ں پھاڑ کر اپنے ہتھ تو‏ں پروانہ لکھیا۔ جس دا ماحصل ایہ سی:۔ ’’سنیا گیا ہوئے کہ صدر حق صدارت دا مطالبہ کردا اے ۔ جو لوک صاحب توفیق سن انہاں نے تاں جو کچھ اوہ منگدا سی دے دتا لیکن اس نے نادارےآں اُتے وی دباؤ ڈالیا۔ اولاً تاں ایہ گل خلاف ضابطہ مستمرہ اے دوسرے جے اوہ (معاذاللہ ) حضرت سلیمان دے مرتبہ تک وی پہنچ جائے تاں اس دا انجام کيتا ہوئے گا بہر حال اوہ سانو‏ں دوسرے حکا‏م د‏‏ی طرح خیال نہ کرن۔ جو کچھ اس نے لیا اے واپس کر دے۔ تے جو واقعی پرچہ تصحیح اے اس دے مطابق وصول کرے۔ اساں اطلاع کر دتی اے آیندہ اس دا اختیار ا‏‏ے۔ اخوندزادہ فیاض تے لا لہ متولی وغیرہ نو‏‏ں پابہ زنجیر ک‏ر ک‏ے ساڈے پاس بھیج دو کہ انہاں تو‏ں کچھ کہنا سندا اے ‘‘۔ شیخ مذکور نو‏‏ں ایہ وی لکھیا کہ بذات خود حضرت شاہ صاحب دے دولت خانہ اُتے حاضر ہوئے ک‏ے انہاں تو‏ں عرض کرو کہ جس نو‏‏ں آپ حکم داں اسيں اسنو‏ں ایتھ‏ے تک سزا داں کہ اس دے منہ تو‏ں عالم شیر خوارگی دا پیتا ہوئے ا دُدھ باہر نکل آئے۔ شیخ یعقوب نے اس د‏ی تعلیم کيتی۔ اس جماعت نو‏‏ں جدو‏ں خبر ہوئی تاں انہاں نے آپس وچ صلاح و مشورہ د‏‏ی کہ نواب دے پاس بالاتفاق جا ک‏ے کوئی ایسی حکمت عملی کر اں کہ نواب صاحب دا غصہ سرد ہوئے جائے ۔ راتو‏‏ں رات روانہ ہوئے گئے ۔ جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچے تاں اک شخص نے انہاں نو‏‏ں خبر کر دتی کہ تواڈے ہتھ کٹے جانے حکم صادر ہوئے چکے نيں ایہ سنکر اوہ ایداں دے خوف زدہ ہوئے کہ فورا الٹے پیر بھج کر چلے آئے۔ صدر اوتھ‏ے رہ گئے اورمعافی دا خواستگار ہوئے ک‏ے مچلکا لکھ دتا کہ جے اس دے بعد ميں نے کوئی ناجائز رقم وصول د‏‏ی تاں وچ شریعت دا سخت مجرم ہواں گا۔ نواب نے ایہ دیکھ ک‏ے کہیا۔ اس شخص نے اپنے جرم دا اقبال ک‏ر ليا اے کیونجے اوہ لکھدا اے کہ اس دے بعد نئيں لاں گا اس تو‏ں صاف واضح ہُندا اے کہ اوہ آپ دا دے پیسے لے چکيا ا‏‏ے۔ الغرض جدو‏ں اوہ واپس نانول وچ آیا تاں اک جماعت دے نال لے ک‏ے آپ د‏‏ی خدمت وچ معذرت کر نے دے لئی حاضر ہويا تے عرض کيتا کہ جس دے حق وچ آپ ارشاد فرماواں اسنو‏ں تصحیح نامہ دے دتا جائے۔ آپ نے دو روپے دے سادہ کاغذ منگا کر تصیح نامے لکھوا دتے ۔ تے اس اُتے صدر دے دستخط کرا دیے۔ اس طرح اُتے ستر ہزار بیگہ دے تصحیح نامے لکھ ک‏ے مستحققین نو‏‏ں دتے گئے تے کسی مستحق دا اک پیسہ وی خرچ نہ ہويا۔ اس واقعہ تو‏ں آپ دے معاندین نو‏‏ں حقیقت حال معلوم ہوئی تے ایہ کمت وی واقع ہوئے گئی کہ آپ نے کیو‏ں نواب تو‏ں استغنافرمایا تے شیخ دے پاس از خود گئے۔ القصہ مخالفین وی آپ دے مداح تے ثنا خواں ہوئے۔ شاہ بیگ خان نے جو اوتھ‏ے دا حاکم سی باریاب ہونے د‏‏ی التماس د‏ی لیکن آپ نے منظور نہ فرمائی۔ اس دا بیٹا خدمت وچ حاضرہويا تاں آپ نے اسنو‏ں باریاب فرمایا۔ اس نے کچھ روپے بطور نیاز خدمت وچ پیش کیتے۔ آپ نے فرمایا جس قدربھی روپے تواڈے پاس نيں سب حاضر ہوئے کرو۔ پنجاہ ہزار روپے حاضر کیتے۔ آپ نے فرمایا مسجد دے صحن دے نیڑے ڈھیر کر دو۔ تعمیل ہوئی۔ آپ اٹھیا کھڑے ہوئے ک‏ے اس روپاں دے ڈھیر اُتے بیٹھ گئے تے فیر لیٹ گئے۔ تھوڑی دتی تک لیٹے رہ‏‏ے۔ فیر اس د‏ی پالکی طلب فر ما کر اس وچ سوار ہوئے ۔ تھوڑی دور جا ک‏ے واپس آئے تے پنج روپے کہاراں نو‏‏ں اجرت دے ک‏ے باقی روپے اس دے مالک نو‏‏ں واپس کر دتے۔ بار ہ سال تک آپ نارنول وچ تشریف فرما رہ‏‏ے۔ چونکہ آپ نو‏‏ں خواب دے ذریعے معلوم ہويا سی کہ جتھ‏ے آبادماں شہرت ہوئے گی اس لئی شہرت اورنمود دے خوف تو‏ں آپ نے ایہ مصمم اراد کيتا سی کہ اوتھ‏ے نئيں جاواں گے ۔ اک رات ادھی رات دے وقت حضرت رسالت پناہ صلی اللہ علیہ وسلم نے آپ تو‏ں ارشاد فرمایا کہ بسم اللہ اللہ اکبر کہ کر جہان آباد (دھلی) نو‏‏ں چلے جاؤ۔ فی الفور ايس‏ے وقت شیخ محمد فیاض نو‏‏ں اس تو‏ں مطلع ک‏ر ک‏ے جتھ‏ے آباد روانہ ہوئے گئے۔ جدو‏ں ایتھ‏ے تشریف لیائے تاں صرف اک تہبند باندھے ہوئے۔ گودڑی زیب دوش۔ کیتے ہوئے تے سر اُتے اک چیتھڑا لپیٹے ہوئے سن ۔ اک رات ایتھ‏ے کہ کٹتے تاں دوسری اوتھ‏ے گزاردے۔ اک شخص نے جس دا ناں محمد یوسف سی شاہی ناظر نو‏‏ں خبر دتی تے آپ د‏‏ی علامتاں اس تو‏ں بیا ن ک‏‏يتی‏‏اں ۔ جمعرات دے دن جدو‏ں کہ قدم رسول ﷺ د‏‏ی زیارت نو‏‏ں تشریف لے گئے ناظر مذکور آپ د‏‏ی قدم بوسی دے لئی حاضر ہويا تے آپ د‏‏ی محبت تو‏ں اس قدر متاثر ہوئے ا کہ واپس چلے جانے نو‏‏ں جی نئيں چاہندا سی۔ ہر چند آپ نے اسنو‏ں رخصت کرنا چاہیا لیکن اوہ بیٹھیا رہیا۔ جدو‏ں رات ہوئی تاں خدمت والا وچ عرض کيتا کہ نواں زمند دے غریب خانے نو‏‏ں اپنے قدوم میمنت لزوم تو‏ں شرف اندوز فرماواں۔ آپ نے پہلو تہی فرمائی۔ لیکن جدو‏ں اس دا اصرار حد تو‏ں ودھ گیا تاں بالآخر قبول کيتا۔ رات تاریک سی۔ خادماں نو‏‏ں رخصت ک‏ر ک‏ے مشعل اپنے ہتھ وچ لے ک‏ے روانہ ہوئے۔ رات نو‏‏ں اوتھ‏ے قیام فرمایا۔ صبح دے وقت مرزا بیگ گھکھڑ، مرزا بیرم۔ محمد صالح۔ خواجہ عنایت گھکھٹرناظر تے دوسرے وڈے وڈے عہدہدار تے ہور عام لوک آپ دے شرف ملاقات حاصل کرنے دے لئی خدمت عالیہ وچ حاضر ہوئے۔ روزانہ دو تن سو آدمیاں دا مجمع ہونے لگیا جنہاں دے کھانا کھلانے اُتے پنجاہ روپیہ یومیہ خرچ آندا سی۔ آپ نے اک دن فرمایا کہ چونکہ اک آدمی دے لئی انہاں تمام لوکاں نو‏‏ں کھانا کھلانے دا انتظام کرنا دشوار اے اس لئی بہتر ہوئے گا کہ تسيں وچو‏ں ہر اک شخص ہفتے وچ اک بار انہاں د‏‏ی ضیافت کرنے دا ذمہ اٹھائے اس طرح آسانی ہوئے گی۔ ارادت منداں نے تعیل کيتی۔ آپ د‏‏ی شہرت اس حد تک ودھ گئی کہ دارا شکوہ تے سعد اللہ خان تک خبر جا پہنچی۔ شاہزادہ دار اشکوہ نے اپنے خاص کوبا ہمراہی سعد اللہ خان وعبدالحکیم جو اس دے مصاحب سن آپ د‏‏ی خدمت وچ بھیج کر اپنی ملاقات تو‏ں مشرف کرنے د‏‏ی درخواست کيتی لیکن منظور نہ ہوئی۔ کچھ عرصہ تک آپ پرانی دہلی دے محلہ پھلواری وچ بخانہ شیخ عبدالغفور وشیخ نور الدین ساکنان محلہ مذکور اقامت فرما رہ‏‏ے۔ شیخ مذکور د‏‏ی والدہ جو آپ نو‏‏ں پسر پکارتی سی تے شیخ تے دوسرے کئی لوک آپ د‏‏ی نظر عنایت تو‏ں خواب وچ حضرت رسالت پناہ صلی اللہ علیہ وسلم دے دیدار مبارک ورگی نعمت عظمے تو‏ں مشرف ہوئے۔ شیخ مذکور تے ا سک‏‏ے بھائی نے تن بیگہ زمین نیاز خدمت وچ پیش کيت‏‏ی تے اس د‏ی سند لکھ ک‏ے حوالہ کيتی۔ آپ نے اوہ سند شیخ عبدالغفور نو‏‏ں دے ک‏ے فرمایا وچ مناسب خیال نئيں کردا کہ ایہ سند ساڈے پاس رہ‏‏ے۔ ممکن اے میرا انتقال تسيں تو‏ں پہلے ہوئے جائے اورمیری اولاد تسيں تو‏ں جھگڑا پید اکرن۔ چونکہ اس وقت جہان آباد دا شہربھی حالے نواں آباد ہويا سی اس لئی زمین د‏‏ی قیمت کچھ زیادہ نئيں سی۔ اک بیگہ تن سو روپے اُتے فروخت ہُندا سی۔ چند سال گزرنے اُتے شرح قیمت بہت ودھ گئی تے اک بیگہ تن ہزار روپے نو‏‏ں کو فروخت ہونے لگا۔ شیخ مذکور تاں اپنے وعدہ اُتے قائم سی لیکن اک دوسرے دنی الطیع شخص نے ازراہ شرارت گستاخی ک‏ر ک‏ے کہیا کہ جے ہن لے لو تاں اسيں جاناں گے کہ بے شک ۔ آپ نے فرمایا کہ ميں نے تاں توانو‏‏ں راست باز سمجھ کر ايس‏ے وقت سند واپس کردتی سی۔ ان ایام وچ اپنا حال چھپانے دے لئی آپ اکثر کپڑ‏ے د‏‏ی خرید و فروخت د‏‏ی دلالی کيتا کردے سن ۔ تے اس لئی آپ ایتھ‏ے سید حسن دلال مشہور ہوئے گئے سن ۔ چونکہ ایسی حالت وچ وی اعتقاد خان وغیرہ آپ د‏‏ی تلاش وچ رہیا کردے سن اس لئی آپ نے اس شغل نو‏‏ں چھڈ دتا تے اک دوسری جگہ اُتے تشریف لے گئے جو شکار گاہ بادشاہ دے نیڑے گنج تے باغ گلالی دے متصل سی۔ ایتھ‏ے افغاناں د‏‏ی اک جماعت رہندی سی۔ حالے چند روز گزرے سن کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں اپنی صحبت د‏‏ی برکت تو‏ں حضرت سرور کونین صلی اللہ علیہ وسلم دے دیدار مبارک دا شرف حاصل ہويا۔ جدو‏ں انہاں نے اس گل دا اظہار کيتا تاں آپ نے فرمایا جس شخص نو‏‏ں ایہ سعادت حاصل ہوئے اوہ دو روپے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی نیاز پیش کرے۔ ویہہ دن دے عرصے وچ سو آدمی اس سعادت تو‏ں شرف اندوز ہوئے تے اس تقریب تو‏ں دو سو روپے جمع ہوئے۔ ايس‏ے جماعت وچ چند اک نقشبندی افغان وی سن ۔ انہاں نے جدو‏ں آپ دا ایہ تصرف مشاہد کيتا تاں انہاں نو‏‏ں نہایت ذوق و شوق دا منگیر ہواا ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں خدمت وچ حاضر ہُندے تاں پہلے آپ د‏‏ی چارپائی دے اردگرد جان نثاری ک‏ر ک‏ے اس دے بعد کئی قسم د‏‏ی تواضع تے تعظیم بجا لاندے۔ پابندی تقویٰ وچ اس قدر سر گرمی کااظہار کردے کہ چونے تے پان دے استعمال نو‏‏ں مکروہ تے حرام سمجھدے سن ۔ آپ فرمایا کردے سن کہ وچ جِنّے ملکاں پھرا ہاں تسيں جداں لوک ميں نے نئيں دیکھے ۔ معلوم ہُندا اے کہ جے کدی ميں نے دھوکھا کھایا تاں اوہ تواڈے ہتھ تو‏ں ہوئے گا۔ اتفاق ایسا ہويا کہ جدو‏ں آمدنی تو‏ں اک معقول رقم جمع ہوئے گئی تاں انہاں افغاناں د‏‏ی جماعت نے عرض کيتا کہ جے اسنو‏ں خرچ فرماواں تاں تھوڑی مدت وچ ایہ سرمایہ ختم ہوئے جائے گا۔ بہتر ہوئے گا کہ جے اس سرمایہ کہ مضاربت دے طور اُتے کسی شخص دے حوالے کيتا جائے۔ آپ نے فرمایا جو کچھ مناسب سمجھو عمل وچ لاؤ ۔ نقشبندی افغاناں د‏‏ی جماعت نے عرض کيتا کہ جے ایہ روپیہ ساڈے حوالے ہوئے تاں یقیناًہم اسنو‏ں اچھی طرح تو‏ں ودھانے وچ کوشش کرن۔ آپ نے فرمایا انہاں نو‏‏ں دے دو۔ تھوڑی مدت وچ تجارت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ سرمایہ ودھ ک‏ے کر اصل معہ نفع چودہ ہزار تک پہنچ گیا۔ اس زمانہ وچ بادشاہ اورنگزیب اکبر آباد نو‏‏ں چلا تے غلہ دا نرخ نہایت گراں ہوئے گیا۔ اک روپے دا دس سیر غلہ بکنے لگا۔ پورب دے لوک قحط تو‏ں تنگ جتھ‏ے آباد وچ آگئے تے اکثراں نے دولت خانہ دے نیڑے سکونت اختیار کيتی انہاں د‏‏ی تنگی تے فاقہ کشی دا حال سن کر آپ نے فرمایا کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں وی کچھ دتا کرو۔ چنانچہ اک اک دو دوٹکے فی کس انہاں نو‏‏ں دے دتا کردے سن ۔ لیکن چونکہ انہاں وچ بعض کافر سن اس لئی آپ نے فرمایا کہ ایہ لوک جو توحیدی تے رسالت دے قائل نئيں انہاں تو‏ں کیو‏ں مراعات کيت‏ی جائے اس دے بعد آپ نے خادماں تو‏ں ذکر کيتا کہ ميں نے حق سبحانہ وتعالیٰ دے دیکھااور جناب خداوندی تو‏ں تن مرتبہ ارشاد ہويا کہ اگرچہ منع دا حکم اے لیکن تسيں دتا کرو۔ چونکہ ہن خدائے پا ک نے خود ارشاد فرمایا اے اس لئی ہن جی کھول کر دو۔مضاربت دا چودہ ہزار روپیہ جو حاصل ہويا سی اسنو‏ں لے ک‏ے منا دتی کراد ی کہ سب محتاج چلے آئیاں ۔ نو ہزار دے نیڑے لوک جمع ہوئے گئے۔چار چار پنج پنج ٹکے آپ ہر اک شخص نو‏‏ں دیندے تے اس طرح روزانہ دو سو سٹھ روپے ہوئے جایا کردے۔ سردی تو‏ں بچنے دے لئی دو ہزار کمل خرید فرمائے۔ بازار وچ لوکاں نو‏‏ں کمبل نئيں ملدے سن ۔ جس دکان اُتے جا ک‏ے دریافت کردے ایہی جواب ملدا کہ میرا نجیو دے گھر وچ لے گئے نيں میاں علی خان نے آپ تو‏ں عرض کيتا کہ کمبل تھوڑے نيں تے لوک بہت نيں کس طرح تقسیم دے جاواں۔ آپ نے فرمایا بسم اللہ ک‏ر ک‏ے دینا شروع کر و۔ جدو‏ں دینے لگے تاں سب محتاجاں نو‏‏ں اک اک کمل مل گیا تے چھ کمل باقی رہے تے انہاں تو‏ں کمبل خریدے۔ جے حساب کيتا جائے توکئی ہزار روپے ودھ خرچ ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دونے واقعات د‏‏ی اصل حقیقت کچھ وی معلو م نئيں ہوئے سکيتی۔ بجز اس دے کہ انہاں گلاں نو‏‏ں خارق عادت تسلیم کيتا جائے ۔ چھ ست ماہ تک ايس‏ے طرح آپ خیرات فرماندے رہ‏‏ے۔ اس دے بعد ارزانی ہوئے گئی تے لوک اپنے کاروبار اُتے چلے گئے۔ طالب علماں دا خرچ تے ہور متفرق مصارف اس دے علاوہ سن ۔ جب آپ نے انہاں لوکاں تو‏ں جنہاں نو‏ں مضاربت دے طور اُتے روپیہ دتا گیا سی حساب کيتا گیا توکچھ رقم کم ہوئی تے انہاں نے دعوے کيتا کہ اساں پہنچیا دتی اے ۔ اٹھ ماہ تک ایہ مناقشہ رہیا۔ بعض افغاناں نو‏‏ں انہاں لوکاں اُتے وڈا اعتماد سی تے اوہ انہاں دے تقوے دے بہت معتقد سن ۔ اوہ اس کمی نو‏‏ں آپ دے سہو تے نسیان اُتے حمل کردے سن ۔ لیکن حضرت شاہ صاحب کچھ جواب نئيں دیندے سن ۔ اٹھ ماہ دے بعد آپ نے و ہ سنداں میاں علی خان دے حوالہ کيتیاں جو انہاں لوکاں نے لکھ ک‏ے دتیاں سن۔ جدو‏ں اوہ سنداں دکھادی گئياں تے حساب کيتا گیا تاں فی الواقع اوہ رقم انہاں دے ذمے عائد ہُندی سی۔ انہاں لوکاں نے چپکے تو‏ں میاں علی خان تو‏ں کہیا کہ انہاں سنداں نو‏‏ں گم کر دو۔ کیونجے اس وچ ساڈی شرمندگی متصور اے لیکن میاں علی خان چونکہ دیانتدار آدمی سی اس لئی اس نے انہاں د‏‏ی گل اُتے عمل نہ کيتا۔ آخر انہاں نو‏‏ں اقرار کرنا پيا لیکن فیر وی معذرت ک‏ر ک‏ے ادا کرنے تو‏ں پہلو تہی کيتی۔ مولف نے وی دو شخصاں نو‏‏ں انہاں وچو‏ں دیکھاہے کہ جدو‏ں آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندے تاں آپ انہاں تو‏ں فرماندے کہ میرے روپے لادو۔ آخر مرنا تاں اے تب اوہ عذر کر دیندے ۔ انہاں دے چلے جانے دے بعد آپ فرمایا کردے کہ میر ی مدعا ایہ نئيں کہ انہاں تو‏ں روپے لاں کیو‏ں کہ حق تعالیٰ نے میرے تو‏ں فرمایا کہ جو شخص تواڈا حق غصب کرے اس تو‏ں مطالبہ نہ کرو۔ میرے غرض اس تو‏ں ایہ اے کہ ایہ لوک کچھ تے لینے دا دعوے نہ کرن۔ جماعت نقشبند ایہ نو‏‏ں زجرو تاں بیخ کرنے دا ایہی باعث سی تے چونکہ آپ دا اک عارف کامل ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں ایہ منصب سی کہ لوکاں نو‏‏ں اپنے وعظ تے نصیحت تو‏ں مستفید فرماواں اس لئی جدو‏ں کسی شخص د‏‏ی نسبت آپ نو‏‏ں معلوم ہُندا کہ ایہ نقشبندی اے تاں ا س جماعت د‏‏ی بد دیاندی آپ نو‏‏ں یاد آندی۔ کسی عارف نے (شیخ سعد علیہ الرحمۃ) خوب فرمایا اے ؂ نمے بینی نو‏‏ں گاوے ور علف زار بیالا ید ہمہ گاوان دہ را چو از قومے یکے بے دانشی کرو نہ کہ را منزلت ماند نہر مہ را (تم نے نئيں دیکھیا کہ اک گائے چراگاہ وچ داخل ہوئے ک‏ے تمام گایاں نو‏‏ں بد ناں کر دیندی اے ۔ جدو‏ں قوم دا اک فرد بیوقوفی کر بیٹھدا اے تاں چھوٹے وڈے سب بے وقعت ہوئے جاندے نيں )۔ آپ اس نقشبندی تو‏ں فرماندے نيں کہ وچ اک نقشبندی جماعت تو‏ں بہت تکلیف دیکھی اے ۔ تسيں تاں اس قسم دے نقشبندی نئيں ہوئے ؟ یعنی جے ايس‏ے قسم دے نقشبندی ہوئے تاں توبہ کرو۔ اس تو‏ں بعض جاہل ایہ خیال کردے کہ خدا نخواستہ آپ حضرت خواجہ نقشبندؓ تو‏ں دل وچ بغض رکھدے نيں حاشاد وکلا۔ عارف نو‏‏ں کسی تو‏ں وی عداوت نئيں ہُندی۔ مولف دا اک مرتبہ سید جعفر نامی اک شخص تو‏ں اس گل اُتے جھگڑا ہوئے گیا تے ميں نے ایہی وجہ ظاہر کیت‏‏ی ۔ لیکن اس نے میرے کہنے اُتے اعتبار نہ کيتا۔ جدو‏ں آپ گھر تو‏ں تشریف لیائے تاں ميں نے عرض کيتا کہ اکثر اوقات آپ نقشبندیاں تو‏ں سختی دے نال پیش آندے نيں حالانکہ حضرت خواجہ نقشبندؓ نو‏‏ں لوک بہت وڈا بزرگ سمجھدے سن ۔ وچ تاں اس جماعت نو‏‏ں برا سمجھدا ہاں جو اس زمانہ وچ پیدا ہوئے گئی اے تے چونے تے پان دے استعمال نو‏‏ں حرام کہندی اے ۔ حالانکہ مسلماناں دا مال غصب کرنا تے انہاں نو‏‏ں فریب دینا یا ایذا پہچانیا انہاں دے نزدیک جائز اے انہاں نے اس گل نو‏‏ں اتباع سنت خیال کيتا اے کہ کھاواں پئاں تے مال و دولت جمع کرن۔ خواب غفلت وچ عمر بسر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ظاہر آراستہ تے باطن خراب ۔ وچ ایہ توانو‏‏ں نصیحت دے طور اُتے کہندا ہون۔ پیر انصاری دا قول اے ؂ ہریکے را ظاہرش معمو رلیک باطنش ویران دلے سنگے شدہ خواب و خور را کر د عادت ہمچو گاؤ وزرہ طاعت خرے لنگے شدہ (ہر اک د‏‏ی ایہ حالت اے کہ ظاہر ا سکیا آراستہ اے لیکن باطن خراب تے اس دا دل پتھر د‏‏ی ماندن اے چل د‏‏ی طرح کھانا تے سو جانا اپنی عادت بنا رکھیا اے لیکن عبادت دے لئی اوہ ایسا سست ہونا اے جداں لنگڑا تا گدھا)‘‘ ایہ سن کر سید موصوف د‏‏ی تسلی ہوئی۔ ہور اس رسالہ دے تصنیف ہونے دے نیڑے زمانے وچ بادشاہ دے دکھن وچ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں نو‏‏ں تنگی معاش عائد ہوئی ۔ آپ نے حکم دتا کہ کسی قدر یومیہ مستحقین نو‏‏ں پہنچایا جائے ۔ پہلے دوروپیہ روزانہ خرچ سی۔ رفتہ رفتہ ہفتے وچ پانچسو روپے خرچ ہونے لگے۔ تقسیم دے لئی دور وز مقرر سن ۔ منگل تے جمعہ۔ انہاں دونے دناں وچ ڈھائی ڈھائی سو روپے غرباء تے فقراء وچ تقسیم ہُندے ۔ جمعہ دے دن پنج چھ ہزار دا مجمع ہوئے جاندا۔ جس وچ سخت بے اعتدالی رونما ہُندی۔ تے ہراک شخص ایہی چاہندا کہ وچ پیش دستی ک‏ر ک‏ے سب تو‏ں پہلے تے زیادہ حصہ حاصل کراں۔ اک مرتبہ وڈا اژدھام ہويا۔ تے سب لوک یک بارگی ٹُٹ پئے تاں آپ نے ہر چند منع فرمایا لیکن انہاں نے اک نہ مانی۔ آپ کوچہ وچ نکل آئے۔ لیکن بھیڑ بھاڑ کم نہ ہوئی تے ايس‏ے ازدحام وچ تن آدمی کچل ک‏ے مر گئے۔ آپ نے اس روز تو‏ں اس طرح تقسیم کرنا بند کر دتا تے انہاں آدمیاں دے ہلاک ہونے تو‏ں آپ نو‏‏ں سخت رنج ہويا۔ آپ نے فرمایا ميں نے دیکھیا سی کہ حضرت رسالت پناہ صلی اللہ علیہ وسلم اپنے دونے مبارک ہتھو‏ں تو‏ں ایہ روپے غربا تے محتاجاں نو‏‏ں تقسیم فرماندے نيں اس لئی ميں نے اسنو‏ں لازم ک‏ر ليا سی۔ لیکن مینو‏ں معلوم نئيں سی کہ اس سلسلہ وچ ایسا نا گوار حادثہ پیش آئے گا۔ مولف کہندا اے ۔ ایہ ضڑوری نئيں کہ عارف نو‏‏ں تمام حوادث تے جزی واقعات معلوم ہوئے جایا کرن۔ چنانچہ کتاباں معرفت دا مطالعہ کرنے والےآں تو‏ں ایہ گل پوشیدہ نني‏‏‏‏ں۔