سکلیگر قبیلے دا تریخی پچھوکڑ

گرو نانک صاحب ولوں چلا ئے نرمل پنتھ/گورو-پنتھو وچ جات-پات، رنگ، نسل، لنگ، بولی، علاقے،مذہب وغیرہ کسے وی بنیاد `تے کسے نال کوئی وی بھید-بھاو جاں وتکرا نہیں کیتا جاندا۔ ایہی کارن اے کہ انسانی سماج دے ہر طبقہ دا گورو-پنتھو نال گہرا تعلقات رہا اے۔ کسان، مزدور، وپاری،دوکاندار، دست کار، ملازم، امیر، غریب سبھ طبقہ شروع توں ہی گورو-پنتھو نال جڑے آ رہے ہن۔ ایہہ اک تریخی سچائی اے کہ دکھنی ایشیا دے وڈا خطے، خاص کر اجوکے بھارت دے دور-دراز کھیتراں وچ گرو نانک دی سکھی دا مکمل اثر رہا اے۔

اس کھیتر وچ تھوڑھی بہت دلچسپی رکھن والے کھوجیاں نوں حیرانی جنک حقیقت ملے ہن۔ بھارت دے وکھ-وکھ راجاں مدھ پردیش، مہانراشٹر، آندھرا پردیش، کرناٹک، چھتیسگڑھ آدی وچ کئی ایسے قبیلیاں بارے پتہ لگا اے جہڑے اج تک گرو نانک دی سکھی نوں کسے نہ کسے روپ وچ سامبھی بیٹھے ہن۔ ایہناں وچوں سکلیگر، ونجارے، لبانے، ستنامیئے، بھیل آدی بہت سارے قبیلے/طبقہ اج مکھ دھارا توں الگّ-تھلگ ہو چکے ہن۔ ایہناں بارے مکمل پدھر اتے سنجیدہ کھوج-کم اتے سرویکھن ہونے لوڑیندے ہن تاں جو ایہناں قبیلیاں بارے بہملی جانکاری حاصل کیتی جا سکے۔ اس مضمون وچ صرف سکلیگر قبیلے دے گورو-پنتھو نال سمضموناں دا ممکن ذکر کیتا جاویگا۔

مطلب اتے پچھان

‘سکلیگر’ شبد فارسی بولی دے ‘سکلگر’ دا پنجابی روپانتر اے، جس دا مطلب اے- صقل کرن والا، زنگ (جنگال) اتارن والا۔ عربی/فارسی وچ ‘ثقل’ (صقل) دا مطلب اے- صاف کرن دی کریا، زنگ اتار کے ہتھیار وغیرہ نوں چمکاؤن دا کرم۔¹

‘قبیلہ’ عربی بولی دا شبد اے، جس دا مطلب اے- پروار، ٹبر، کٹنب، کنبہ، کل، خاندان، نسل،آل-اولاد، گھرانہ وغیرہ۔² بھاویں سادھارن معنےآں وچ اکو خاندان، ٹبر جاں کل نال متعلق لوک ‘قبیلہ’ اکھواؤندے ہن، پر خاص معنےآں وچ ‘قبیلہ’ شبد اجیہے خاندان جاں کنبے لئی ورتیا جاندا اے جو پرانے ونشک پرمپراواں یعنی پیؤ پرکھی روایتاں نوں قایم رکھدیاں، اک خاص (قبائلی) ضابطے وچ بجھے رہندے ہن۔ اک قبیلے نال متعلق لوک ‘خاندانی/ونشک شدھتا اتے پچھان’لئی کھان-پین، رہن-سہن، خاص کر ویاہ آدی دے معاملے وچ ‘قبیلے’ ولوں مقرر بندشاں نونکٹڑتا نال نبھاؤندے ہن۔ وقت دی تور نال بھاویں ایہناں بندشاں جاں مناہیاں دی کٹڑتا ہولی-ہولی گھٹ رہی اے پر کئی قبیلیاں وچ اج وی ایہناں بندشاں دی النگھنا کرن والے نال سختی نال نپٹیا جاندا اے۔ اتھوں تک کئی وار قبیلے وچوں چھیک (کڈھ) دتا جاندا اے جس کرکے نویں قبیلے/اپ-قبیلے ہوند وچ آؤندے رہندے ہن۔

کوشگت معنےآں دی روشنی وچ ‘سکلیگر قبیلے’ توں مطلب اس خاندان، کل جاں ٹبر دے لوکاں توں اے جہڑے ہتھیاراں، دھاتاں دیاں وستاں آدی دا جنگ (جنگال) اتار کے، اوہناں نوں لشکاؤن/چمکاؤن دا کتاکردے ہن۔ پر قبیلے دے مطالعہ توں واضع ہندا اے کہ ایہہ لوک ہتھیار چمکاؤندے ہی نہیں بلکہ بناؤندے وی رہے ہن۔ ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی لکھدے ہن کہ مدھ-یگ وچ تلواراں برچھیاں، تیراں ڈھالاں آدی توں جنگ اتار کے اوہناں نوں لشکاؤن دا اک خاص کتا ترقی یافتہ ہو گیا سی اتے اس کتے دیکرمیاں نوں ‘سکلیگر’ کیہا جان لگا۔3 سکھ ساہت وچ ایہناں دی پچھان ‘مارواڑی لوہار’ کرکے وی درج اے۔

اج پنجابی لوک-نفسیات وچ ‘سکلیگر’ قبیلے دی جیکر کوئی پچھان اے تاں اوہ بٹھل-بالٹیاں دے ‘تھلے’لاؤن، چمٹے-کھرچنے، چاقو-چھریاں، جندے-کنجیاں، چھاننیاں آدی بناؤن اتے ویچن والیاں دے روپ وچ اے۔ عامَ لوکاں نوں تاں ایہہ وی جانکاری نہیں کہ تخت صاحبان اتے ہور گر-استھاناں اپر (گرو صاحبان اتے اوہناں دے پیارے گرسکھاں دی چھوہ حاصل) جہڑے ہتھیاراں دے درسن کروائے جاندے ہن، اہسکلیگراں دے ہی کاریگر ہتھاں ولوں گھڑے ہوئے ہن۔

تریخی پچھوکڑ

سکلیگر قبیلے دے تریخی پچھوکڑ بارے کوئی بہتی پرمانک جانکاری نہیں ملدی۔ کرپال قزاق مطابق، ‘صدیاں پرانا ایہناں دا پچھوکڑ انلکھے اتہاس دی دھند وچ ہی گواچ گیا اے…۔

بناں کوئی دلیل دتے (ایہہ) ٹپریواس قبیلے اپنا وچھوکڑ راجپوتانا مڈھیاں نال جوڑدے ہن۔اپنی خانابدوشی دا مڈھلا کارن اوہ (سن 1308 ای۔) الاؤالدین خلجی توں لے کے اکبر تک دا لما سماں، مغلاں ولوں چتوڑ `تے وار-وار حملہ کرنا اتے مغلاں دی جت سمجھدے ہن۔ بہتے ٹپریواس اسے دھارنا دے قابیل ہن۔

ایہناں کیاسیاں دھارناواں بارے کجھ-کجھ تریخی ویروے وی ملدے ہن اتے قبیلیاں `چ پیڑھی-در-پیڑھی پرچلت دنت-کہانیاں وی، پر قبیلے دے مڈھلے ادگم بارے قبیلے دے لوک، کوئی ٹھوس دلیل دین توں ااہل ہن۔’’

ڈاکٹر۔ ونجارا بیدی مطابق وی سکلیگر اپنا مڈھ راجپوتاں نال جوڑدے ہن۔ روایتاں مطابق انھاندے وڈکے مارواڑ توں آ کے پنجاب اتے ہریانے وچ وسے۔ شیر سنگھ شیر نے سکلیگراں دی ونشاولی بارے دو متھاں پیش کیتیاں ہن۔ پہلی مطابق سکلیگراں دا تعلق ونجاریاں، لبانیاں دے نال-نال جوگیاں، ناتھاں نال جڑدا اے جدکہ دوجی متھّ راہیں سکلیگراں دا تعلقات رمائن دے پاتر سگریو دے نال-نال سری کرشن دی رادھا نال جوڑ کے پیش کیتا گیا اے۔ پر ایہناں متھاں نوں متھہاسک حقیقت منّ لینا ٹھیک نہیں۔ اس وچ کوئی شکّ نہیں کہ ہن تک ساہمنے آئے تتھاں مطابق سکلیگراں، ونجاریاں،لبانیاں دا پچھوکڑ راجپوتاں نال متعلق اے۔

ڈاکٹر۔ ونجارا بیدی نے ‘کھوج-درپن’، جولائی 1977 دا حوالہ دندیاں اک ہور دھارنا دا الیکھ کیتا اے کہ ٹپریواساں دیاں اپنیاں روایتاں مطابق لبانے، بازی گر اتے سکلیگر اکو وڈکے دا ٹبر ہن۔ایہناں دے وڈیرے چار بھرا سن۔ دوہاں بھراواں دی اولاد بازی گر مشہور ہوئی اتے باقی دوہاں وچوں اک دی لبانے اتے دوجے دی سکلیگر اکھوان لگی۔

اس طرحاں پتہ لگدا اے کہ سکلیگراں دی ونشک اتپتی اتے تریخی پچھوکڑ بارے وکھ-وکھ دھارناواں پائیاں جاندیاں ہن۔

گورو-پنتھو نال متعلق گرو ہرگوبند صاحب ویلے

گورو-پنتھو نال سکلیگراں دا تعلق ستارویں صدی دے پہلے دہاکیاں وچ جڑدا اے۔ ایہہ اوہ سماں اے جد گرو ارجن صاحب دی شہیدی مگروں چھویں پاتشاہ گرو ہرگوبند صاحب نوں ویلے دی جابر مغل حکومت خلاف ہتھیاربند جدوجہد وڈھنا پیا سی۔ مغلاں نال لڑن لئی چنگے ہتھیاراں دی لوڑسبھاوک سی۔ پہلاں پہل اس لوڑ دی تکمیل لاہور دے مشہور لوہار مولابکھش ولوں کیتی جاندی رہی اے جو کہ ودھیا ہتھیاراں نوں بناؤن والا اک ماہر کاریگر سی۔

گرو ہرگوبند صاحب دے سکھ سپاہیاں لئی ودھیا کوآلٹی دے ہتھیار بناؤن لئی اس نوں منہ منگی قیمت دتی جاندی سی۔ اس دی سوہ ملن `تے مغلاں نے مولٰی بخش نوں ڈرایا دھمکایا جس کرکے اس نے سکھ فوجاں واسطے گھٹیا ہتھیار بناؤنے شروع کر دتے۔ تلواراں، نیزے آدی ‘دپڑ’/کچے لوہے دے بناؤن لگ پیا اتے ڈھالاں وچ وی کچیائی رہن دتی۔ میدانے-جنگانے وچ ایہناں ہتھیاراں دا گھٹیا معیار ساہمنے آ گیا۔ جد سکھاں نے اس دی شکایت گرو جی کول کیتی تاں اوہناں مولابکھش نوں طلب کیتا۔ اس نے گرو جی اگے اپنا سارا گناہ قبول کردیاں رحم دا واسطہ پایا۔ اس `تے گرو جی نے اس نوں معاف کر دتا۔

مارواڑ دے قابل کاریگر گرو دربار وچ

چنگے ہتھیار بناؤن لئی چنگے کاریگراں دی لوڑ دا سوال پیدا ہویا۔ لمبی سوچ-وچار پچھوں گروہرگوبند صاحب نے گرو دربار دی سدھی نگرانی ہیٹھ ہتھیار تیار کرواؤن دا نرنا لیا۔اوہناں بھائی جیٹھا اتے بھائی بدھی چند نوں بلا کے مارواڑ توں راجپوت لوہار لے کے آؤن دا حکم دتا۔

گرو جی دی آگیا نال مارواڑ توں کجھ لوہار پروار پنجاب لیاندے گئے۔ مارواڑ توں آئے ایہہ پروار کیہر سنگھ دی اگوائی وچ گرو دربار `چ حاضر ہوئے اتے اپنے بنائے ہوئے ہتھیاراں نومپردرشت کیتا۔ جانچ-پرکھچ مگروں گرو جی نے اوہناں دے ہتھیاراں دی پختگی اتے کاریگری دی خوب پرسنساکیتی۔ اوہناں کیہر سنگھ نوں مارواڑ توں ہور لوہار لیاؤن لئی آکھیا، جس نوں کیہر سنگھ نے کھڑے متھے پروان کر لیا۔

اس توں بعد بہت سارے مارواڑی لوہار گرو دربار وچ حاضر ہون لگے اتے ہتھیار بناؤن دے کم وچ جٹ گئے۔ ہولی-ہولی ایہہ گرو جی دے اینے مرید ہو گئے کہ ہتھیار بناؤن دے نال-نال میدانِ-جنگوچ وی جوجھن لگ پئے۔ مغل حکومت خلاف خون کھولن لگا۔ گرو ہرگوبند صاحب ولوں مغلاں نال ہوئیاں جنگاں وچ ایہناں مارواڑی سورمیاں نے ہورناں سکھاں وانگ ہی مغل فوجاں دا ڈٹ کے مقابلہ کیتا اتے اوہناں نوں بری طرحاں پچھاڑیا۔

گرو ہرگوبند صاحب دے ویلے توں پچھوں گرو گوبند سنگھ جی دے گرگدی `تے براجمان ہون تک دے لمے ویلے دوران ہتھیاربند جدوجہد دی لوڑ نہ پئی۔ ایہہ حالات راجپوتی سبھاء دے مطابق نہیں سن۔ اسے ویلے دوران کجھ مارواڑی پروار واپس مات-زمین ول پرط گئے۔ کئی پنجاب دے وکھ-وکھ تھاواں `تے کھنڈ گئے۔ کئیاں نے شکار کرنا شروع کر دتا۔ کجھ ریاستی رجواڑیاں نوں ہتھیار ویچن لگ پئے۔ دوجے پاسے، مارواڑ اتے ہور راجپوت راجیاں-رجواڑیاں دیاں آپسی لڑائیاں، مغلاں دے حملیاں، راجپوتاں دے آپسی ویر-خلاف اتے خاندانی تنگی-ترشی دے ستائے بہت سارے راجپوت پروار مات-زمین چھڈّ کے پنجاب ول آ رہے سن۔ ایہہ گھمکڑ/ٹپریواس قبیلیاں دے روپ وچ ادھر-ادھر گھمدے رہندے سن اتے ٹک کے نہیں سی بہندے۔

ہولی-ہولی ایہہ مکھ دھارا نالوں ٹٹ گئے۔ جہڑے پروار کسے کارن واپس اپنی دھرتی ول پرط وی جاندے، اوہناں نوں مارواڑ دی راجپوت اکھ نفرت نال ویکھدی سی۔ مارواڑ رہندے راجپوتاں نے ایہناں دے رشتے لین دین توں نانہہ کر دتی۔ اجہیاں حالات وچوں ہی وٹو-سٹہ ویاہ-پرتھا پرچلت ہوئی اتے اجیہے کئی کارن پیدا ہوئے، جنہاں نے مارواڑی لوہاراں نوں کبیلاواد دیاں پیڈیاں ولگناں وچ جکڑ دتا۔ اتھے ایہہ گل چیتے رکھن والی اے کہ جات-پاتی بھاونا دے نال-نال کئی ہور سماجی بندشانتے کبیلاوادی ریتاں شروع توں ہی راجپوتی جیون-سٹائل اتے سبھاء دا حصہ بن چکیاں ہن۔

اک روایت مطابق لوہاراں نوں ‘سکلیگر’ دی اپادھی گرو گوبند سنگھ جی نے ہی حاصل کیتی۔ ڈاکٹر۔ کرپال سنگھ قزاق نے سکلیگر بزرگاں دے حوالے نال لکھیا اے کہ گرو گوبند سنگھ جی دی پناہ آؤن توں پہلاں سارا قبیلہ مارواڑی لوہاراں نوں پریم اتے عقیدت نال ہتھیاراں نوں چمکاؤندے (صقل کردے) ویکھیا تاں اوہناں خوش ہو کے قبیلے دی سمچی لوہٹبر نوں ہی ‘سکلیگراں’ دی اپادھی نال نواج دتا۔جس توں مگروں ایہہ سمچا قبیلہ سکلیگراں وجوں جانیا جان لگا۔

سکلیگراں دے گورو-پریم اتے بہادری دے قصے

سمچا سکلیگر قبیلہ گرو گوبند سنگھ جی نال اتھاہ عقیدت اتے پریم رکھدا سی۔ گورو-پریم دے کئیکسے سکلیگر اج وی بڑے مان نال سناؤندے ہن۔ گرو جی وی ایہناں سکھاں دی شردھا-بھاونا ول پوری توجوں رکھدے سن۔ اک وار رام سنگھ اتے ویر سنگھ اپنے ساتھیاں نال شستر بناؤن، مرمت کرن اتے صقل کرن دا کم کر رہے سن۔ اجیہا کردیاں کدے-کدے شستر نوں پیر ہیٹھ دباؤن دی لوڑ ویپیندی سی۔ اس ویلے اک اناڑی سیوک نے اس گل `تے اعتراز کیتا کہ ہتھیاراں نوں پیر ہیٹھ دباؤنا بے ادبی اے۔ اس `تے سکلیگر کاریگراں نے ہتھیاراں نوں چمّ کے سیس `تے رکھ لیا۔ اجیہا کرن نال سارا کم بند ہو گیا۔ اچانک گرو گوبند سنگھ جی ادھر نکلے تاں کاریگراں نوں انج بیٹھیاں ویکھ کیہیران ہوئے۔ پچھن `تے جد ساری گل دا پتہ لگا تاں گرو جی نے مسکراؤندیاں بڑے پریم نال کیہا کہ بھائی ہتھیاراں دے اجیہے ستکار دی آس، میدانِ-جنگانِ وچ جوجھن ویلے اک سپاہی توں تاں کیتی جا سکدی اے۔ جیکر شستر تیار کرن والے کاریگر اس طرحاں جذباتی ہونگے تاں شستر تیار کویں ہونگے؟ سوبھائی اپنا کم جاری رکھو۔ شستر بناؤندیاں جس طرحاں وی ضروری اے، تسیں کر سکدے ہو، تہانوں سبھ معاف اے۔ایہہ سکلیگراں نال گورو-پریم دی ڈریکٹ اداہرن اے۔ اس گھٹنا نوں سکھا سنگھ نے وی ‘گر-بلاس’ وچ پھلار سمیت درج کیتا اے۔ کجھ آخری انش اس طرحاں ہن-

تم ہو سری اسدھج کے داسا،

تم کو خطا بخش سنتاسا۔

تم جو سدا سیوَ ایہہ کیہو،

ردھ سدھِ سکھی پھل پیہو۔

تن مے رام سنگھ متسارا،

واگی دیس مارواڑ پیارا۔

تا کو بکھسیو دین دیال،

ہے ایہہ روشن کہانی وڈا۔

اسے طرحاں سکلیگر اج وی بھائی بچتر سنگھ ولوں بہادری نال شرابی ہاتھی دا مقابلہ کرن دا ذکر بڑے فخر نال کردے ہن۔ بہادری دی اس گھٹنا دا ذکر بہت سارے اتہاسکاراں اتے پرانے گرنتھاں وچ درج اے۔ بھائی بچتر سنگھ، اک سکلیگر پروار `چوں بھائی منی رام دا پتر سی اتے بھائی ادی سنگھ دا بھرا سی۔ بھائی کانھ سنگھ نابھہ20 اتے ہور لکھاریاں مطابق سمت 1758 وچ جد پہاڑی راجیاں نے اکٹھے ہو کے آنندپور نوں گھیر لیا تاں کیسری چند جسوالیئے نے لوہے دے تویاں اتیچھریاں-کٹاراناں نال لیس اک شرابی ہاتھی نوں لوہگڑھ قلعے دا دروازہ توڑن لئی اگے کیتا۔

گرو گوبند سنگھ جی نے بھائی دنی چند نوں ہاتھی دا مقابلہ کرن دی ذمہ واری سونپی پر اوہ ڈر کیراتو-راتاتو ہی دوڑ گیا۔ اس توں بعد گرو جی دے حکم `تے بھائی بچتر سنگھ (سکلیگر/راجپوت) ہاتھی دے مقابلے لئی اگے آیا۔ اوہناں نے اپنے گھوڑے `تے چڑھ کے، ہاتھی دے متھے `تے میسا نیزہ (کئی لکھتاں وچ ناگنی/برچھی لکھیا اے) ماریا جو لوہے دے توے نوں چیر کے ہاتھی دے متھے وچ جا دھسیا۔ہاتھی نے پچھل-کھریں مڑدیاں اپنی فوج دے سپاہیاں نوں ہی لتاڑنا شروع کر دتا۔ اس ویلے مچی بھگدڑ کارن پہاڑی فوجاں دا بہت نقصان ہویا۔

بھائی بچتر سنگھ دا پیؤ بھائی منی رام مارواڑی چھیویں پاتشاہی دی حضوری وچ کافی سماں رہا سی۔پر جیوں ہی سکلیگر قبیلہ چھیویں پاتشاہی توں بعد ٹکڑیاں وچ کھلریا، ادوں منی رام دی کبیلاٹکڑی ملتان سی۔ جدوں گرو گوبند سنگھ جی نوں سکلیگر قبیلے نے پھر اپنیاں سیواواں پیش کیتیاں تاں منی رام نے اپنے پنجے پتر بھیٹ کیتے، جنہاں نوں گرو گوبند سنگھ جی نے امرت چھکا کے سنگھ سجا دتا۔ایہہ پنج جنگجو ادی سنگھ، عجب سنگھ، اجائب سنگھ، انق سنگھ اتے بچتر سنگھ۔ سمت 1758 دے جنگ وچ راجا کیسری چند جسوالیئے دا سر وڈھّ، نیزے وچ پرو کے دسمیش جی دی حضوری وچ لیاؤن والیبھائی ادی سنگھ جی سن۔ جد گرو جی نے آنندپور چھڈیا تد وی ایہہ گرو جی دے نال سن۔ چمکور دے رستے `تے سمت 1761 (1704 ای۔) وچ ایہہ گورو-پیارا وڈی بیرتا نال ویریاں دا مقابلہ کردیاں شہید ہوگیا۔

بھائی ادی سنگھ بارے اک ہور کہانی مشہور اے کہ اک وار اس نے شیر مار کے، اس دی کھلّ گرو گوبندسنگھ جی اگے پیش کر دتی۔ دسمیش جی نے ایہہ کھلّ اک گدھے نوں پوائی۔ ہن گدھا نربھی ہو کے کھیتاں وچ رہندا اتے رجّ کے کھاندا۔ کوئی وی ڈردا اس دے نیڑے جان دی ہمت نہ کردا۔ بوجھ-بھار توں چھٹکارا مل گیا۔اک وار اوہی گدھا، ہور گدھیاں دے ہینگن دی آواز سن کے، اپنے مالک گھمیار دے گھر چلا گیا اتے ہینگن لگ پیا۔ گھمیار نے ‘گاچیا ہویا’ گدھا پچھان لیا اتے شیر دی کھلّ اتار کے، بھار ڈھون والی گونن (چلی) اس اتے لدّ دتی۔ گرو گوبند سنگھ جی اپنے خالصے نوں سنبودھت ہو کے کہن لگے کہ جہڑے خالصہ ہو کے، جات-پات وچ مڑ جا دھسنگے، اوہناں دی ایہی سمت ہوؤُ۔

سکلیگر قبیلہ اتے نندیڑ

سکلیگر قبیلے دی گورو-بھرفتار، امان داری، بہادری اتے غیرت لئی قربان ہون دی بھاونا برے دناں وچ وی گھٹ نہیں سی ہوئی۔ ہور صدقی سکھاں وانگ سکلیگر سکھ وی گرو گوبند سنگھ جی دے آنندپور چھڈن توں بعد اتے نندیڑ کوچ کرن ویلے وی اوہناں دے نال سن۔ سکلیگر ایہہ دعوہ کردے ہن کہ موہن سنگھ اتے بدن سنگھ سمیت کئی سکلیگر سکھ گرو جی دے نال ہی نندیڑ گئے۔ جہڑا جتھا گرو جی نے نندیڑ توں پنجاب بھیجیا سی اس وچ سندر سنگھ اتے بھگت سنگھ ناں دے سکلیگر سکھ موجود سن۔تخت سری حضور صاحب، نندیڑ وکھے موجود وکھ-وکھ ہتھیاراں بارے بھائی کانھ سنگھ نابھہ لکھدے ہن کہ اجیہے امولک شستر کسے راجگڑھ دے سلہکھانے (اسلہ خانا) وچ وی نہیں دیکھے جاندے۔ نندیڑ دے آس-پاس مہانراشٹر، مدھ پردیش، آندھرا پردیش، کرناٹک دے بہت سارے علاقیاں وچ ونجاریاں دیٹانڈیاں دی طرحاں سکلیگر سکھاں دیاں بستیاں اج وی موجود ہن۔

گرو گوبند سنگھ توں بعد

گرو گوبند سنگھ توں بعد ‘سکلیگر’ شبد، شستر تیار کرن والے مارواڑی قبیلیاں لئی روڑھ ہو چکا سی۔ اوہ تلوار دا یگ سی، جدوں جدید ہتھیار دا ناں-نشان وی نہیں سی۔ بناں شکّ اٹھارویں صدی دوران ہتھیاربند جدوجہد زوراں `تے رہا۔ بابا بندہ سنگھ بہادر ویلے اتے اس توں بعد ہتھیاراں دی لوڑ سبھاوک سی۔ اجیہے ویلے بابا بندہ سنگھ نال سکلیگراں دے ہون بارے شکّ دی گنجائش نہیں اے۔ اس بارے ‘گرمتِ پرکاش’ ولوں سکلیگر-ونجاریاں بارے شائع وشیش-انکیش وچ گِ۔بچتر سنگھ ایڈووکیٹ واضع اشارہ دندے ہوئے لکھدے ہن کہ ‘بابا بندہ سنگھ بہادر دے پنجاب اتے سرہند اتے حملے ویلے ونجارے تے سکلیگر سکھاں نے جن-طاقت، روپئیاں اتے ہتھیاراں نال بھاری مدد کیتی سی۔’

کئی لکھاری بھائی باج سنگھ، جو بابا بندہ سنگھ بہادر دی سجی بانہہ (ڈپٹی) اتے سرہند دا پہلا سکھ صوبیدار سی، نوں راجپوت لکھدے ہن۔ اس دے باو جود اس سچائی توں منکر نہیں ہویا جا سکدا کہ اس ویلے سکلیگر پریواراں دا آنندپور وانگ ٹک کے بیٹھنا/وچرنا ممکن نہیں سی،کیونکہ حالات ہی ایسے سن۔ اسے کارن اس ویلے سکلیگر چھوٹیاں-چھوٹیاں ٹولیاں بنا کے، ٹپریواس طرز `تے گھمدے-گھماؤندے ہی ہتھیار بناؤندے اتے مقامی رجواڑیاں سمیت جتھے-جتھے وی ممکن ہندا،ویچ دندے۔ اس کسب دے نال-نال اوہ عامَ لوکاں لئی چاقو-چھریاں آدی ہور کم کرنے وی جاری رکھے ہوئے سن۔

راجے رجواڑیاں دی آپسی کھہبازی/کھاناجنگی اتے بدیشی حملہ آوراں دی وجہ کرکے سکلیگر کبیلیدی بجھویں طاقت کھنڈ-پنڈ چکی سی۔ اس قبیلے دے چھوٹے-چھوٹے ٹولے، وکھو-وکھری تھاواں `تے وکھ-وکھ راجیاں،سرداراں لئی کم کردے سن۔ مسلاں دے پربندھ دوران وی سکلیگر قبیلے دے کاریگر، وکھ-وکھ مسلاں لئی جنگی ساجو-سامان تیار کردے سن۔

جد مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ایہناں مسلاں نوں اکٹھا کرکے وڈا سکھ راج دا گٹھن کیتا تاں اسنے اپنی فوج لئی جنگی ساجو-سامان اتے ہتھیار بناؤن واسطے بہت سارے سکلیگراں نوں (ملازم) بھرتی کر لیا۔ مہاراجے نے اپنی فوج دی سکھلائی، ہتھیاراں دے بیہتر اساری اتے نوینیکرن ول اچیچا دھیان دتا۔ مہاراجے دی فوج لئی روائتی اتے نوین ہتھیاراں دے اساری اتے مہارت دا کم، لاہور دیاں اصلا-ورکشاپاں وچ سکلیگر ہی کردے سن۔ سکلیگراں نوں روائتی تیزدھار ہتھیاراں دے نال نال اگن ہتھیاراں جویں بندوقاں، گول-بارود آدی بناؤن دی مہارت وی حاصل سی۔اس طرحاں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے راج ویلے سکلیگر قبیلے نے اپنے کھوئے ہوئے وقار نوں بحال کرن لئی سرتوڑ یتن کیتے۔

انگریزی راج سکلیگر قبیلے دا پتن

بھارت وچ انگریزی سامراج سکلیگر قبیلے دے پتن دا کارن بنیا۔ 1849 ء وچ پنجاب انگریزی سامراج ماتحت چلا گیا۔ اس ویلے سکلیگر پنجاب وچ کھلھے طور `تے نیک-پالیسی سمیت ہتھیار بناؤن دے کتے وچ لگے ہوئے سن۔ اوہناں وچوں کجھ انگریز سرکار دی ملازمت وچ چلے گئے،جتھے اوہناں نوں تلواراں، خاص طور `تے فوج دے گورکھا ونگ لئی کھکھریاں تیار کرن دا کم سونپیا گیا پر چھیتی قبیلے دے پتن دا سلسلہ شروع ہو گیا جس دے مکھ طور `تے تن کارن سن-

1.     سائنس دی ترقی کارن نوین ہتھیاراں دا آمد

2.     انگریزی سرکار ولوں دیسی ہتھیار بناؤن تے پابندی

3.     اپرادھی قبیلہ قانون

انیویں صدی وچ سائنس نے ہر کھیتر وچ ترقی کرکے وڈیاں ملاں ماریاں۔ تلواراں اتے تیزدھار ہتھیاراں دی جگہ گھاتک بمباں، بندوقاں، توپاں نے ملّ لئی۔ اس کرکے سکلیگراں دے روائتی تیپتا-پرکھی کتے نوں بھاری ڈھاہ لگی۔

دوجا، انگریز سرکار نے بھارت وچ دیسی ہتھیار بناؤن `تے پابندی لا دتی اتے اس خلاف قانون پاس کر دتا۔ اجیہا اس لئی کیتا گیا تاں جو انگریز سرکار خلاف لڑن والیاں دھراں لئی نہ کوئی ہتھیار بنائے، نہ ہی سپلائی کر سکے۔ ایہہ قانون سختی نال لاگوُ کیتا گیا۔ سکلیگر قبیلے دی ریڑھ توڑن لئی ایہہ مارو قانون بہت بھیانک اتے کافی سی۔ افسوسجنک پہلو ایہہ کئنھاں ہنرمند کاریگراں دے حق وچ آواز بلند کرن لئی کسے وی دھر نے حیلہ نہیں کیتا۔ اس ویلے سارا دیس غیرملکی اثر ماتحت گرسیا جا رہا سی، اس لئی سکلیگر کاریگراں دا بیہترین ہنر اوہناں دے ہتھاں وچ ہی مر مکّ گیا۔

اس دے نال ہی انگریز سرکار نے اپرادھ دی آڑ ہیٹھ بھارت وچ قبیلیاں دے گھمن `تے پابندی لا دتی۔ مانوتاوادی اتے سائنسی لیہاں `تے ایہناں ٹپریواساں دے بحالی تے سدھار دی بجائے، 1871وچ ‘اپرادھی قبیلہ قانون’ تھوپ دتا گیا، جس نے ٹپریواس قبیلیاں نوں پیڑھیاں تک درڑ کے رکھ دتا۔ بھاویں ایہہ قانون سکلیگراں `تے لاگوُ نہیں سی پر اوہناں دے پتری بھرا ونجارا قبیلے بھارت دے کئی پردیساں وچ اپرادھی قبیلے اعلان کر دتے گئے۔

اس قانون دی پیڈی پکڑ وچوں کئی ہنروند اتے مظلوم قبیلے وی نہ بچ سکے۔… سکلیگر قبیلے تے خاص نگاہ رکھی گئی کیونکہ قبیلہ انگریزاں دے خلاف کسے وی رجواڑا طاقت لئی ہتھیار بناسکدا سی۔ اس لئی قبیلے دے کاریگراں نال شکّ دے بنیاد `تے بے رحم سختی کیتی گئی، جس کرکے سارے قبیلے نے ‘بھٹھّ تاؤن’ دی سہں پا دتی اتے گزارے لئی گھراں دا نکا-موٹا سامان (چاقو-چھریاں،بٹھل-بالٹیاں، چمٹے-کھرچنے آدی۔) بناؤنا شروع کر دتا۔ سامان ویچن لئی ایہناں نوں پنڈو-پنڈ،نگر-نگر گھمنا پیندا، جس کرکے ایہناں نوں ٹپریواس جیون-سٹائل، اپناؤنی پئی۔

آزادی مگروں سکلیگر قبیلہ

آزادی مگروں، سماجی-معاشی پچھڑیویں کارن شیڈولڈ ذاتیاں وچ شامل تاں کر دتا گیا اے پر ایہناں دے کلیان اتے وسیبے لئی کوئی دھیان نہیں دتا گیا۔ شیڈولڈ طبقےآں نوں ملن والیاں سہولتاں توں ایہہ لوک اس کرکے وی وانجھے ہن کیونکہ ایہہ ان پڑھتا، غریبی، استھر جیون-سٹائل توں بری طرحاں متاثر ہن۔ ایہہ قبیلہ صرف پنجاب وچ ہی نہیں بلکہ پورے بھارت وچ کھنڈیا ہویا اے۔ہریانہ، ہماچل پردیش، دلی، راجستھان، یو۔پی۔، مدھ پردیش، گزرات، مہانراشٹر سمیت بہت ساریپردیساں وچ ایہناں دی وسوں کروڑاں وچ آنکی گئی اے۔

سماجی، معاشی، سیاسی، خاص کر تعلیمی پکھوں ایہہ قبیلہ بے حدّ پچھڑیپن دا شکار اے۔جھگیاں جھونپڑیاں وچ وس رہے ایہہ لوک، نویں زمانے دی تور دے مقابلے وچ پچھڑ جان کارن، روزگاروں ہینے دو ویلے دی روزی-روٹی پکھوں بےحال ہن، نہ چنگا کھان نوں نہ پہنن نوں۔ جتھے کتے مستقل بستیاں بنا کے جھونپڑی-نماڑی گھر بنائے وی ہن، اتھے نہ کوئی تعلیم لئی سکول دا پربندھ اے اتے نہ ہی کوئی ڈاکٹری سہولت۔ پین والے پانی تک دا کوئی باقائدہ انتظام نہیں۔

اجوکیاں سکھ ادارےآں اتے سکلیگر قبیلہ

اس وچ شکّ نہیں کہ سکھ اتہاس وچ سکلیگر قبیلے دی بے حدّ تعریف یوگ کردار رہی اے پر اوہناں دے سکھ مول-دھارا نالوں نکھڑن/وچھڑن دا علم بہت گھٹ سکھاں نوں اے۔ گرو نانک دی پھلواڑی دے اس اہم حصے بارے کجھ سماں پہلاں تک سکھ ادارےآں بالکل اویسلیاں سن۔ ہن تھوڑھیویلے توں انفرادی اتے سنستھاگت پدھر `تے کجھ یتن شروع ہوئے ہن۔ ‘گرمتِ پرکاش’، ‘سکھ پھلواڑی’، ‘سکھ ریویو’ سمیت کئی سکھ پترکاواں وچ سکلیگراں توں علاوہ ونجارے، ستنامیئے آدی قبیلیاں بارے سامان شائع ہوئی اے۔جس کارن سکھ ادارےآں وچ ہلپانی شروع ہوئی اے۔ شرومنی گرودوارہ پربندھک کمیٹی، سکھ مشنری کالج لدھیانہ سمیت کئی سکھ ادارےآں نے اس پاسے دھیان دینا شروع کیتا اے۔

اس پاسے ودھیرے سرگرمی چھوٹیاں/مقامی پدھر دیاں ادارےآں جویں گرمتِ پرچار ادارہ، ناگپور،سکاٹش سکھ کونسل، ستنام فاؤنڈیشن، رائپر، گرو انگد دیوَ تعلیمی اتے بھلائی ادارہ،لدھیانہ، ونجارا اینڈ ادر ویکر سیکشن ویلفیئر سوسائٹی، چنڈی گڑھ آدی نے دکھائی اے۔

گرو انگد دیوَ تعلیمی اتے بھلائی ادارہ ولوں لدھیانہ دے پریتنگر دی سکلیگر بستی وچ شروکیتے پراجیکٹ نوں دیکھ کے اس پاسے ہون والے کارجاں بارے جانکاری ملدی اے کہ ایہناں قبیلیاں لئی بہت کجھ ہون والا اے۔ اتھے ایہہ گل ذکر یوگ اے کہ سکھ ادارےآں دی سرگرمی توں پہلاں پنجاب، دلی سمیت کجھ تھاواں `تے سکلیگر بستیاں وچ نرنکاریاں ولوں وی ایہناں دی بھلائی لئی یتن آرنبھیا گیا سی۔

اجوکی حالت

وکھ-وکھ مذہبی اتے سماج-سیوی ادارےآں ولوں ہو رہے چھوٹے پدھر دے، پر اہم کارجاں/سرویکھناں توں سکلیگراں بارے جو وی حقیقت درشٹیگوچر ہو رہے ہن، اوہناں وچوں اک ایہہ اے کہ سینکڑے ورھے سکھی دی مکھ-دھارا توں وچھڑے رہن دیباوجود سکھ سکلیگر پورے سکھی سروپ وچ ہن۔ گوردواریاں، گرمتِ لٹریچر اتے دھرم-پرچار دی انہوند دے باو جود سکھی لئی اوہناں اندر بے حدّ تانگھ اے۔ بے شکّ سماج دے ہور لوکاں دی طرحاں پرانے رہُ-ریتاں، کبیلائی یعقین، وہم-بھرمم ایہناں سکلیگراں وچ وی پرچلت ہن اتے ایہناں دی غریبی دا نجائز فائدہ لے کے، کئی دوسرے دھرماں دے لوک، ایہناں دے مذہب تبدیل لئی سرگرم ہن۔ پر اس دے باو جود سکلیگراں دی سکھ دھرم متعلق عقیدت اتے ستکار جیوں دا تؤں قایم اے۔ پرانے ریتاں-رسماں دے نال نال سکلیگر قبیلے دی رہت-رہنی اپر سکھی دا اثر ڈریکٹ دیکھیا جا سکدا اے جویں سکھ پرمپرا مطابق بچیاں دا نامکرن، کیسادھاری ہونا، امرت دی مریادا وچ یعقین، سری گرو گرنتھ صاحب اتے گردوارے متعلق اتھاہ عقیدت، آنند کم دی رسم آدی۔

سکلیگر قبیلے دا پسارا اتے پچھڑیواں اج اینا مکمل اے کہ وکھ-وکھ ادارےآں ولوں آرمبھے بھلائی-کم نگونے اتے ادھورے ہن۔ سماجی، معاشی، تعلیمی، ہر پکھوں اس قبیلے دی حالت ترس یوگ اے۔سکلیگراں دیاں جھگیاں وچ کراماتی گنوتا چھپی ہوئی اے۔ اس گنوتا نوں ان پڑھتا اتے غریبی دی گرفت وچوں کڈھن لئی سکلیگر بستیاں وچ تعلیمی ادارےآں، تکنیکی اتے دستکاری ٹریننگ ادارےآں دی لوڑ اے۔ عامَ دھارنا اے کہ سکلیگراں دے بچے انجینیئر دماغ لے کے جمدے ہن، پر سکولی تعلیم اتے ‘نویں زمانے’ دی تکنیکی سکھلائی توں وروے، پرانی تکنیک دے ماہر ایہہ قابل اتے ہنرمند لوک در-در دیاں ٹھوہکراں کھان لئی مجبور ہن۔ اگر سکلیگراں دی نویں پیڑھی نوں نوینزمانے دی تکنیکی سکھلائی اتے کجھ کرن دا موقع ملے تاں حیرانی جنک نتیجیاں دی آس کیتی جا سکدی اے۔

حوالے

1.       بھائی کانھ سنگھ نابھہ، مہان کوش، بولی ڈیپارٹمنٹ پنجاب، پٹیالہ، پنجویں وار، 1990. پنہ 91.

2.       اوہی، پنہ 298 اتے

فارسی پنجابی کوش، پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ 1996, پنہ 527

3.       ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی، سکھ پنتھ وشوکوش، حصہ پہلا، گر رتن پبلیشرز، پٹیالہ، 2005,پنہ 247.

4.       سکلیگر قبیلے دا سبھیاچار، پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ، 1990, پنہ 14  639-40.

5      پنجابی لوکدھارا وشوکوش، جلد تیجی، پنہ 640

6.       The Sikligars of Punjab, Page 8.

7      سکلیگر قبیلے دا سبھیاچار، پنہ 17

8.     پرانے تریخی سومیاں دے بنیاد `تے اس بارے وستھارت مطالعہ اجے لوڑیندا اے۔

9     سکلیگر قبیلے سبھیاچار، پنہ 18

10       سکھ پنتھ وشوکوش، حصہ پہلا، پنہ 247

11   سکلیگر قبیلے دا سبھیاچار، پنہ 18