سلطنت عثمانیہ دی مذہبی اساس
اسلامی تریخ دی چندعظیم اورطویل ترین عرصہ تک حکومت کرنے والی سلطنت وچ سرفہرست سلطنت عثمانیہ اے، تقریبا ساڈھے چھ سوسال تک ایہ حکومت قائم رہی، اس پوری مدت وچ کل 37/حکمراں ہوئے ، ابتدا وچ اس حکومت دا رقبۂ سلطنت بہت محدود سی لیکن فتوحات دی کثرت تے بے مثال انتظامی وسیاسی صلاحیتاں دی بنا اُتے عثمانی سلاطین نے اس حکومت دیاں سرحداں نوں اک طرف ایشیا توں لےکے یورپ تے دوسری طرف افریقہ تک وسیع کردتاسی، ایہ حکومت اپنی تہذیبی ،ثقافتی ،علمی وادبی تے سیاسی ترقیات دے لحاظ توں دنیا دی چندعظیم حکومتاں وچ شمار کيتے جانے دے لائق اے، بلاشبہ اس حکومت نے پوری دنیا دے سیاسی ،علمی تے تہذیبی منظرنامہ اُتے اپنے انمٹ نقوش مرتب کيتے، تے اس دی سنہری تریخ نے نہ صرف ایہ کہ پوری دنیا دے مسلماناں نوں متاثر کيتابلکہ غیرمسلم اقوام وملل نے وی اس توں اپنے گہرے تاثر دا اظہار کيتا،بطور خاص یورپین مفکرین تے مصنفاں نے اس مسلم سلطنت دی تریخ اُتے بہت کچھ لکھیا اوربہت خوب لکھیا،اسلام دی قریبی تریخ وچ ایہ سلطنت مسلماناں دے لئی سب توں زیادہ تقویت تے خوداعتمادی دا باعث سی، پوری دنیا دے مسلمان چاہے اوہ کسی نسل تے قومیت دے ہاں اس سلطنت دے سقوط دے بعد سبھی متاثر ہوئے تے انہاں دی اس مرکزی تے متحدہ جمعیت کوسخت نقصان پہنچیا جو ساڈھے چھ سوسال توں مسلسل دنیا دے نقشہ اُتے اک عظیم طاقت دے طور پرموجود رہی ،بلکہ جے ایہ کہیا جائے تاں غلط نہ ہوئے گا کہ ایہ حکومت اپنے عہد دی سپرپاور حکومت سی،اس دی عظمتاں دے جوظاہری تے مرئی نقوش ترکی تے اس توں متصل علاقےآں وچ اج جوموجود نيں اوہ تاں نيں ہی لیکن اس دی عظمت ورفعت دی اک وڈی علامت ایہ وی اے کہ اج وی جدوں کہ اس دے سقوط پرسوسال گزرنے والے نيں مسلمانان عالم اس دی طرف امید بھری نظراں توں دیکھ رہے نيں اورعالم اسلام دی ناگفتہ بہ حالات دی اصلاح تے مداوا دے لئی ايسے دی مسیحائی دے دوبارہ منتظر نيں۔
تریخ دے مطالعہ توں اقوام اپنی سیاسی ،سماجی تے معاشرتی مشکلات توں نجات پانے دا راستہ تلاش کردیاں نيں، مسلمان جنہاں دی گذشتہ تریخ اِنّی روشن تے تابناک اے کہ ہردور تے ہر قسم دے حالات وچ اس توں روشنی حاصل کيتی جاسکدی اے، ضرورت اس گل کيتی اے اسلام دی تریخ دی عظیم حکومتاں دا مطالعہ اس طرح کيتا جائے کہ اس دے ہرہرپہلو اُتے علحدہ تے مستقل طور اُتے غوروخوض کيتا جائے تے تمام پہلوؤں کےمطالعہ دے ذریعہ بصیرت افروزنتائج تے نکات تک پہنچنے دی کوشش کيتی جائے، ہر حکومت اپنی سیاسی ،تمدنی ، ثقافتی ،علمی وادبی ،اور مذہبی تریخ رکھدی اے، تے انہاں وچوں کسی وی تریخ کومطالعہ دے دوران نظر انداز کرنا تریخ دا ناقص مطالعہ قرار پائے گااور درست نتائج تودور بلکہ عین ممکن اے کہ اس دے برعکس غلط تے نقصان دہ نتائج دا سامنا کرنا پئے،چونکہ سلطنت عثمانیہ وی اپنی اک عظیم الشان جامع تریخ تے لازوال دا رنامےآں دی اک طویل لسٹ اپنے جلو وچ رکھدی اے لہذا اس مختصر مقالہ وچ اسيں صرف اس دے مذہبی حالات دا جائزہ لینے دی کوشش کرن گے، موضوع دے انتخاب دی وجہ ایہ اے عثمانی سلطنت دین تے مذہب دے لحاظ توں اسلام دی تریخ وچ اپنی اک وکھ شناخت رکھدی اے تے عثمانی سلاطین دی دین توں قربت تے وابستگی مشہور خاص وعام اے۔
دین نوں ہرچیز اُتے مقدم رکھنا
سودھودولت عثمانیہ دے جِنّے فرمانرواہوئے نيں انہاں تمام دی پرورش خالص اسلامی طریقہ اُتے ہوئی، انہاں دی تربیت وچ اس گل دا خاص خیال رکھیا گیا کہ انہاں دے عقائد ونظریات وچ کوئی کجی نہ ہوئی ، ايسے تربیت دا نتیجہ سی کہ ایہ لوک سخت ترین دینی لڑائیاں وچ گھس گئے،عثمانی جدوں اعلان جنگ کردے تے لوکاں کوجہاد فی سبیل اللہ دی دعوت دیندے تاں انہاں دی بولی پرہمیشہ ایہ خوبصورت لفظاں ہُندے ’’فتوحات نوں چلو ،غازی یاشہید‘‘۔ جدوں توں دولت عثمانیہ دی بنیاد پئی سی اس دے فرمانروا کوغازی دا لقب دیاگیا یعنی اللہ دی راہ وچ جہاد کرنے والا، ایہ لقب دوسرے تمام القابات پرسبقت لے گیا،اور وڈے وڈے سلاطین دے ہاں وڈی قدر ومنزلت حاصل کرگیا، دولت عثمانیہ دا سب توں وڈا مقصود اسلام دا دفاع تے تمام دنیا وچ اسلامی پرچم دی سربلندی سی،اسی لئے پوری سلطنت اسلامی رنگ وچ رنگی ہوئی سی ،کیا عوام اورکیا سلطان ،کیاارکان دولت تے کيتالشکر،کیاسبھیاچار تے کيتاقانون،کیاظاہری اطوار تے کیہ اندرونی کیفیات ہرلحاظ تے ہرپہلو توں خالص اسلامی رنگ چھایا ہوادکھادی دیندا سی، تے ایہ چند برساں دی گل نئيں ،شروع توں لےکے ست صدیاں تک دولت عثمانیہ اسلامی رنگ وچ رنگی رہی۔
عثمانی سلاطین نے ہرچیز پردین کومقدم رکھیا،اس طرف ہرسلطان دی توجہ مبذول رہی تے ہرسلطان دی حتی المقدور ایہ کوشش رہی کہ مملکت دے کونے کونے وچ دینی امور دی پوری طرح پاسداری ہو،انہاں نے اس گل اُتے زور دتا کہ انہاں دی پہچان اسلام اے، انہاں دی وراثت تے رہتل وتمدن اسلام اے، انہاں دے نزدیک جتھے جتھے مسلمان آباد سن ان دا وطن سی، پوری ملت اسلامیہ انہاں دی ملت تے دین اسلام انہاں دی زندگی دا منہج تھا،اسی لئے تمام مدارس ، یونیورسٹیاں تے تعلیمی ادارےآں وچ مروج نصاب دا ہدف اک ہی سی کہ بچےآں دے ذہن وچ ایہ گل راسخ ہوجائے کہ اسيں مسلمان نيں تے ساڈا ماضی تے مستقبل اسلام توں وابستہ اے ،سانوں صرف اسلام دی سربلندی دے لئی جینااور مرنا اے ،چھوٹے چھوٹے مدارس وچ معصوم بچےآں دی تعلیم وتربیت دے دوران انہاں دے دلاں وچ ایہ گل راسخ کردتی جاندی سی کہ اسيں مسلمان نيں تے بس بچےآں دی پیدائش دے رجسٹراں وچ تمام مسلماناں دا اندراج کسی تے قومیت دے حوالہ توں نئيں صرف اسلام دے حوالہ توں ہُندا سی، اس دے علاوہ پہچان دا کوئی تے ذریعہ گوارانہاں نوں کيتاجاندا تھا،ترک،عرب شراکس،البان تے کرد وغیرہ دی تفریق توں عثمانی ناآشناتھے،دولت عثمانیہ دی ایہ امتیازی خصوصیت اے کہ اوہ اپنے اندر بسنے والے لوکاں کوصرف اک ہی ملت تے اک ہی دین وچ منحصریقین کردے سن، اوہ اپنے آپ نوں مسلمان سمجھدے سن تے بس ، انہاں دے نزدیک روئے زمین دے تمام مسلمان بھائی سن خواہ انہاں دے درمیان نسب تے زمانے دے حوالہ توں کِنّی ہی دوری حائل کیوں نہ ہوئے۔(1)
عثمانی سلطنت وچ مذہبی حالات دا جائزہ لینے توں پہلے سانوں ایہ گل معلوم ہونی چاہیدا کہ سلطنت وچ نظام حکومت دے بنیادی طور اُتے دو اہم ادارے سن ،اک ادارۂ حکومت سی ،جس دے تحت سلطنت دے تمام عام امور انجام پاندے سن، تے دوسرا اہم ادارہ ادارۂ اسلامیہ سی جو خالص مذہبی امور دا ادارہ سی ،جس دے تحت سلطنت دے تمام دینی ومذہبی امور انجام پاندے سن ،ذیل وچ اسيں ادارۂ دے دائرۂ دا ر تے مختلف سرگرمیاں دا مختصر جائزہ لینے دی کوشش کرن گے:
ادارۂ اسلامیہ
سودھوجومسلمان ادارۂ حکومت وچ شامل نئيں سن تے اعلیٰ مذہبی تعلیم وچ امتیازی حیثیت دے مالک سن انہاں وچوں منتخب افراد اس ادارہ دے ارکان سن ، ایہ ادارہ وی سلطان ہی دے ماتحتی وچ کم کردا تھا،ادارۂ حکومت تے ادارۂ اسلامیہ وچ بنیادی فرق ایہ سی کہ ادارۂ حکومت دے ارکان عیسائی ہُندے سن جدوں کہ ادارۂ اسلامیہ وچ رکنیت دے لئی مسلمان ہونا اولین شرط سی،سلطنت دے اس اہم شعبہ وچ رکنیت صرف ايسے شخص نوں حاصل ہُندی سی جو مخصوص تعلیمی مراحل توں گزرکرسلطنت دے سربرآوردہ علماء وفضلاء تے مذکورہ ادارہ دے معززارکان توں منظوری حاصل کرلیندا سی ،اس ادارہ دے خاص طبقات وچ مدرسین،مفتیان کرام تے قاضیاں دی جماعت شامل سی،انہاں نوں طبقات دے ہتھوں وچ سلطنت دے علوم ،مذہب تے قانون دا نظام سی۔
تعلیمی نظام: ایويں تاں عام طور اُتے تعلیم دا ذوق تمام سلاطین عثمانیہ کوشروع ہی توں تھا،لیکن محمد فاتح نے اس روایت وچ ہور چارچاندلگادتا تے اک بے مثال دا رنامہ انجام دتا کہ اس نے ’’سلسلۂ علماء‘‘ کوقائم کرکے سلطنت دے مفتیاں تے قاضیاں دی تعلیم وترقی تے انہاں دی پیشہ وارانہ تربیت دا باضابطہ سرکاری سطح پرانتظام کردتا،جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ سلطنت دے گوشے گوشے وچ ابتدائی تعلیم دے لئی مکاتب تے اعلیٰ تعلیم دے مدارس تے یونیورسٹیاں قائم ہوگئے ، انہاں دے تمام تراخراجات حکومت پورا کردی سی تے وقف دے محکمہ وچ جو آمدنی ہُندی سی حکومت ايسے وچوں اس مد وچ خرچ کردی سی ،ایہ گل عثمانی سلطنت دی خوبیاں وچ اہم وادھا کردی اے کہ مکاتب یعنی ابتدائی اسکولاں وچ تعلیم تمام شہریاں دے لئی مفت سی،اور اکثر طلبہ دے قیام وطعام دا انتظام وی وقف ہی دی آمدنی توں ہُندا تھا،اور جتھے تک اعلیٰ تعلیم دے مدارس دا تعلق اے تاں انہاں وچ طلبہ کوجزو ی طور اُتے مالی امدادبھی دتی جاندی سی،جوشخص وی ادارۂ اسلامیہ وچ باضابطہ سرکاری حیثیت توں کسی عہدہ دا امیدوار ہُندا تاں اسےکسی مدرسہ توں فارغ التحصیل ہونا لازمی سی، نصاب دی تکمیل دے بعد انھاں دانشمند دی سند مل جاندی سی،ایداں دے طلبہ نوں جومکاتب یامدارس وچ تدریس دی خدمت یامسیتاں دی امامت وغیرہ اُتے قناعت کرلیندے تاں اس دے لئی ایہ سند دا فی سمجھی جاندی سی،لیکن جوفضلاء مفتی یاقاضی بننے دا حوصلہ رکھدے سن انھاں قانون دا اک اعلیٰ نصاب پورا کرنا پڑدا تھا،مفتی اعظم خود انہاں دا امتحان لیندا تھا،اور جے اوہ دا میاب ہُندے توانھاں ملازم دی سند مل جاندی سی،اسی جماعت توں اُچے درجہ دے مدرسین دا وی انتخاب کيتاجاندا سی۔(2)
ادارۂ اسلامیہ دے مختلف ارکان تے عہدے
سودھوعہدۂ افتاء:ادارہ ٔ اسلامیہ دا اک اہم عہدہ عہدہ افتاء تھا،اور اس عہدہ پرمقرر مفتیان دی وڈی قدروقیمت تے ادارہ وچ انہاں دا وڈا اعلیٰ مقام تھا،ہروڈے شہر دے قاضی دے نال اک مفتی مقرر ہُندا تھا،اس دے علاوہ بیلر بے تے سنجق بے دے نال وی مفتی ہويا کردے سن ،وہ مدت العمر دے لئی مقرر کيتے جاندے سن ،انھاں خود معاملات وچ دخل دینےکا حق حاصل نہ تھا،بلکہ جدوں کدی کوئی قاضی ، بے یاعام آدمی انہاں توں استفتاء کردا تاں انہاں دا فرض سی کہ مذہب حنفی دے مطابق فتوی داں،عام طور پرتومفتی دا درجہ قاضی دے بعد تھا،مگرقسطنطنیہ وچ ایسا نہ سی، چونکہ ایتھے سلطان تے افسران حکومت کواکثر نہایت اہم معاملات وچ بار بارفتوی لینا پڑدا تھا،اسی وجہ توں قسطنطنیہ دے مفتی دا درجہ جومفتی اعظم کہاجاندا سی ، قاضیاں توں وی ودھ گیا تھا،محمد ثانی نے اسنوں شیخ الاسلام دا لقب وی عطا کيتا، مفتی اعظم اپنی جماعت توں نئيں منتخب ہُندا تھا،بلکہ سلطان اسنوں عموما قاضیاں وچوں مقرر کردا تھا،اسنوں سلطنت دے تمام دوسرے مفتیاں نوں مقرر کرنے تے ترقی دینے دا حق حاصل سی۔
تے سلیمان دے دور وچ تاں اسنوں اتنابلند مقام حاصل ہوگیاکہ اس نےمفتی اعظم نوں علماءکا صدر مقررکردتا،اور اس حیثیت توں اس دا درجہ حکومت دے تمام عہدیداراں توں اُچا ہوگیا،سوائے اس دے کہ دیوان وچ اس دی جگہ صدر اعظم دے بعد سی، اپنے منصب کيتی اہمیت دے لحاظ توں اوہ نیڑے قریب سلطان دا ہمسر ہوگیا،کیونجے اوہی قانون شریعت دا شارح تے وکیل تھا،اور شریعت سلطان توں بلند ترچیزسی، بایزید ثانی دا معمول سی کہ مفتی اعظم دے استقبال دے لئی کھڑا ہوجاندا تھا،اور اسنوں اپنے توں اُچی جگی بیٹھنے کودیندا سی، ایہ صورتحال اس گل دا اندازہ لگانے دے لئی دا فی اے کہ عثمانی سلطنت تے اس دے فرمانرواؤں دے نزدیک اصحاب علم وفضل تے دین ومذہب توں وابستہ افراد دی کِداں دی قدرومنزلت سی۔
ایتھے اُتے اس دی شہادت دے لئی سلطان سلیم تے مفتی جمالی دا اک مشہورواقعہ ذکرکردینامناسب اے، سلیم جدوں مصر دی مہم توں واپس آیا تاں اس نے چاہیا کہ سلطنت وچ اسلامی رنگ پیدا کرنے دے لئی سلطنت دے تمام عیسائی باشندےآں نوں مسلمان بنالیاجائے ،خواہ اس وچ جبر توں ہی کم لینا پئے، مگر اِنّا اہم کم شرعی فتوے دے بغیر ممکن نہ تھا،چنانچہ سلطان سلیم نے اس وقت دے شیخ الاسلام جمالی آفندی توں اپنے حق وچ فتوی حاصل کرنا چاہیا،لیکن شیخ الاسلام نے اس بناء اُتے فتوی دینے توں انکار کردیاکہ سلطان محمد فاتح نے عیسائی رعایا نوں مذہبی آزادی عطا کيتی سی، تے اس معاہدہ دی پابندی قانون شریعت دے لحاظ توں ضروری سی، انھاں نے ینی چری دے تن ضعیف العمر فوجیاں نوں وی جنہاں دی عمر سوسوسال توں زیادہ سی ،بطور گواہ اس معاہدہ دے ثبوت وچ پیش کيتے،ایہ تِناں محمد فاتح دے جھنڈے دے تھلے لڑچکے سن، مجبورا سلیم کویہ خیال ترک کردینا پيا،ترکی دی مشہور ادیبہ تے قلم دا رخالدہ خانم اس واقعہ اُتے تبصرہ کردے ہوئے لکھدی نيں:
’’یہ واقعہ کئی پہلوؤں توں اہمیت رکھدا اے، اک تاں ایہ کہ سلیم دا سا شخص جس نے خدا جانے کِنے وزیراں نوں قتل کرادتا،شیخ الاسلام دے اگے جو قانون تے شریعت دا نمائندہ اے سرجھکادیندا اے ،اس دے معنی ایہ نيں کہ اس وقت تک سلطنت عثمانی دا نظام تے اس دے اصول وڈے توں وڈے سلطان دی شخصیت توں زیادہ قوی سن ،اس توں ایہ وی ظاہر ہُندا اے کہ جمالی آفندی تے تِناں بُڈھے سپاہیاں وچ عثمانی قومیت دا احساس اس حد تک موجود سی کہ گو اوہ چاہندے ہاں کہ پورا ملک مسلمان ہوجائے ،مگر انھاں نے اپنی سلطنت کےاصولاں دی حفاظت فرض سمجھی۔
عہدۂ قضاء
سودھوعثمانی سلطنت دے مذہبی حالات دے مطالعہ دے دوران جے اسيں اس پہلو نوں دیکھو تاں صورتحال بہت واضح ہوجاندی اے کہ تقریبا سلطنت دے تمام چھوٹے وڈے شہراں وچ قاضی مقررتھے،نال ہی نال انہاں دا حلقۂ اختیار گردونواح دے علاقےآں کوبھی محیط ہُندا تھا،ججاں دے پاس پنج خاص طبقے تے مراتب سن :
اول نمبرپر وڈے درجہ دے ملا،دوسرے نمبر پرچھوٹے درجہ دے ملا،تیسرے نمبر پرمفتش،چوتھے نمبر پرقاضی اورپنجويں نمبر اُتے نائب،جج دے لئی عام ناں قاضی سی، مگراحتراما لوک اسنوں ملیا کے لقب توں پکاردے سن تے ایہ لقب اس زمانہ وچ احترام تے اعزاز دی علامت تصور کيتاجاندا سی، دوسری تقسیم جغرافیائی بنیاد پرسی، یعنی یورپ تے ایشیا دے قاضی عسکر جو قاضی عسکر رومیلیا تے قاضی عسکر اناطولیہ کہے جاندے سن، ہرقاضی عسکر کے نال اک وڈی جماعت ماتحت عہدہ داراں دی ہُندی سی،سب توں اُچی عدالتاں قاضی عسکر ،صدراعظم تے دیوان دی سن،علاوہ انہاں مقدمات دے جودیوان وچ انہاں دے سامنے پیش ہُندے سن ،یاجنہاں دی سماعت دیوان دے ختم ہوجانے اُتے اوہ قصر شاہی دے باب پرکردے ،قاضی عسکر دوسرے اوقات وچ وی اپنے گھراں پرعدالت کيتاکردے سن، انہاں دی اصلی حیثیت فوجی ججاں دی سی، مگر بعد وچ انہاں دے اختیارات وسیع کردئے گئے، ایتھے تک کہ اوہ اپنے حلقہ دے تمام ججاں دے افسر اعلیٰ بن گئے، دیوان وچ انہاں دا درجہ وزراء دے بعد تھا،لیکن دیوان دے ختم ہونے اُتے انھاں سب توں پہلے سلطان دی خدمت وچ باریابی دا حق حاصل سی، سلیمان اعظم دے عہد تک انھاں جماعت علماء اُتے اوہ تمام اختیارات وی حاصل سن جو سلیمان نے مفتی نوں تفویض کيتے سن ۔(3)
نظام عدالت
سودھوعدالت دا محکمہ وی ادارۂ اسلامیہ ہی دے ماتحت کم کردا تھا،قاضیاں دا حلقۂ اختیارادارۂ حکومت توں زیادہ وسیع تھا،مثلا کریمیااور شمالی افریقہ دیاں ریاستاں اگرچہ انتظامی حیثیت توں مرکزی حکومت دے تابع نہ سن ،بلکہ محض وابستہ حکومدیاں سن، مگریہ وی عثمانی نظام عدالت دے ماتحت سن،اس دی صحیح تطبیق ایہ ہوسکدی اے کہ ایہ ریاستاں اگرچہ اس لائق سن کہ حکومت دا نظم ونسق تے ہور انتظامی وسیاسی امور دی انجام دہی دی صلاحیت رکھدیاں سن البتہ جتھے تک نظام عدالت دا تعلق اے تاں یاتو انہاں دے پاس کوئی باضابطہ اس دا نظام نئيں سی یا فیر انتظامی تے افرادی وسائل دی کمی دی وجہ توں اوہ عثمانی سلطنت دے نظام عدالت توں رجوع ہونے اُتے مجبور سن ، قاضیاں دی عدالت وچ دیوانی تے فوجداری ہرقسم دے مقدمات فیصل ہُندے سن ،لیکن سلطنت دے بعض اعلیٰ طبقات ایداں دے سن جنہاں دے معاملات انہاں دے اختیار سماعت توں باہر سن، مثلاسلطان،قلی،سادات،اور غیرملکی باشندےآں دے معاملات جنھاں نے سلطنت عثمانیہ وچ اپنی نوآبادیاں قائم کرلئی سی،خود انہاں دی عدالتاں وچ پیش ہُندے سن ،عیسائی رعایا دے مقدمات وی جنہاں وچ فریقین عیسائی ہُندے انئيں کيتی کلیسائی عدالتاں دے سپرد سن، ادارۂ اسلامیہ دے جج یعنی قاضی انہاں تمام مقدمات دی سماعت کردے سن جو قانون شریعت توں متعلق ہُندے ، تے جنہاں وچ دونے فریق مسلمان یااک فریق مسلمان تے دوسرا عیسائی ہُندا ۔ صدر اعظم دی عدالت:سلطان دے نمائندے دی حیثیت توں صدر اعظم ادارۂ اسلامیہ کحالے حقیقی صدر سی، تے اس دی عدالت دیوانی دے تمام مقدمات دے لئی سب توں وڈی عدالت مرافعہ سی، لیکن اوہ صرف عدالت عالیہ ہی نہ سی ، بلکہ سلطنت دی دوسری عدالتاں دی طرح عدالت ابتدائی وی سی، جتھے امیروغریب دے چھوٹے وڈے مقدمات کثیرتعداد وچ فیصل ہُندے سن، عدالت دا دروازہ ہرشخص دے لئی کھلارہندا سی، یاتو صدر اعظم خود فیصلے صادر کردا یافرصت نہ ہونے دی صورت وچ مقدمات نوں کسی قاضی عسکر یادوسرے جج دے سپرد کردیندا، کہ فیصلہ جلدکردتا جائے، پروفیسرلی مائر لکھدے نيں کہ کم توں کم اک حیثیت توں عثمانی عدالتاں بہت قابل تعریف سن،فریقین مقدمہ نوں فیصلہ دے انتظار دی زحمت بوہت گھٹ برداشت کرنی پڑدی سی، مقدمات فورااور صاف وسادہ لفظاں وچ فیصل کيتے جاندے سن ،عدالتاں وچ مذہب حنفی ہر عمل درآمد سی، عثمانی سلطنت دا وی ایہی مسلک سی تے اس دے زیرحکومت ملکاں وچ محکمہ عدل تے قضا وچ حنفی مسلک اُتے ہی عمل ہُندا سی۔(4)
عثمانی حدودسلطنت وچ ہور اقوام اورملدیاں:ادارۂ اسلامیہ دے علاوہ سلطنت وچ مختلف ملتاں کحالے جداگانہ نظام سی، ایہ ملدیاں کلیسائی فرائض دے علاوہ پیدائش،اموات،نکاح تے وصیت ناواں دا اندراج کراتاں،اپنے مذہب والےآں دے شخصی قانون دے معاملات خود اپنی عدالتاں وچ فیصل کردیاں،اور اگرفریقین مقدمہ ايسے ملت دے ہُندے تاں انہاں دے دیوانی مقدمات دا فیصلہ وی انہاں ہی عدالتاں وچ ہُندا،اس دے علاوہ ایہ ملدیاں اپنے حلقہ دے لوکاں توں ٹیکس وی وصول کردیاں سن، ایہ تمام فرائض جو حقیقۃ فرمانروائی دی خصوصیات وچ داخل نيں سلطنت عثمانیہ نے صراحت دے نال ملتاں کوتقسیم کردئے سن، تے انہاں دی انجام دہی وچ خوداپنی فوجاں توں ملتاں دی مدد کردی سی، انہاں وچ سب توں اہم ملت روم سی، جس دے حلقہ وچ اوہ تمام عیسائی رعایا شامل سی، جومشرقی یایونانی کلیسا دی پیروسی، خواہ اوہ سلطنت دے کسی حصہ وچ آباد ہو،اور اس دی مادری بولی کچھ وی ہو، اس ملت دا قائد اعظم بطریق قسطنطنیہ سی، جس نوں سلطنت عثمانیہ دے عروج دے زمانہ وچ اس توں زیادہ اقتدار حاصل سی جِنّا اوہ سلطنت بازنطینی دے اک عہدہ دار دی حیثیت توں رکھدا سی، ملت روم دے علاوہ چند ملدیاں تے وی سن مثلا ملت ارمنی جوقسطنطنیہ دے گریگوری بطریق دے ماتحت سی،ملت یہود جس دا افسر ربی اعظم تھا،اور رومن کیتھولک عیسائیاں دا فرقہ جویورپ دے اک نمائندہ دے ماتحت سی۔
سلطنت وچ ایداں دے بوہت سارے رومن کیتھولک تے پروٹسٹنٹ آباد سن ،جوسلطان دی رعایا نہ سن ،بلکہ مغربی طاقتاں مثلا وینس،فرانس،ہالینڈ تے انگلستان دی رعایا سن، ایہ تجارت دی غرض توں آئے سن تے ایتھے مقیم ہوگئے سن، انھاں وی حکومت عثمانیہ دی طرف توں انہاں دی سفیراں تے قنصلاں دے ماتحت ايسے قسم دے اختیارات دیدئے گئے سن، جس قسم دے ملتاں کوحاصل سن، تے ایہ غیر ملکی باشندے وی عیسائی رعایا دی طرح اپنے معاملات دا انتظام خود ہی کردے سن، عثمانی ترکاں نے تقریبا کل تجارت عیسائیاں دے ہتھ وچ چھڈ رکھی سی۔(5)
ترک اسلام وچ داخل ہونے دے بعد توں اسلام دے سچے فدائی ہوگئے سن تے شعائر اسلام دا ہمیشہ احترام رکھیا،ایہ انہاں دے بے ریا تے مخلصانہ اسلام دا ہی اثر سی کہ اک طرف اپنی آبائی شجاعت دے جوہر دکھاندے ،دوسری طرف اپنے اخلاق تے بلندسیرت تے رواداری توں اپنی زیراثر قوماں کوگرودہ بنالیندے،چنانچہ سربیا،بلغاریہ،رومانیہ ،یونان تے البانیہ دے بے شمار فراد بلاجبراکراہ عیسائیت دی خرافات توں بے زار ہوکے حلقہ بگوش اسلام ہوگئے۔
ینی چری فوج وچ اوہ نصرانی نوجوان لئے جاندے سن جومسلمان ہوجاندے سن، انہاں دی تعدا د لکھاں تک پہنچ گئی سی،لطف ایہ اے کہ انہاں نوجواناں دی اسلامی طور طریق توں تعلیم وتربیت کيتی جاندی کہ انہاں دے اخلاق اعلیٰ ہُندے تے انہاں وچ مجاہدانہ سرگرمی پیدا ہوجاندی،نماز روزے دے وڈے پابند تے اوراورادوظائف دے عادی ،قرآن مجید وڈی خوش الحانی توں پڑھدے،نیک چلن ایداں دے ہوجاندے کہ پاکیزگی انہاں دے چہراں توں عیاں ہُندی، انہاں دی اعلیٰ سیرت دے چرچے دوردور تک سن، بلقان دے عیسائی رؤسااپنے بیٹےآں کوخوشی توں لار خود ینی چری فوج وچ بھرتی کراندے سن ۔
عثمانیاں دی دین داری تے تصوف
سودھوترک بالعموم مجاہد تے سرفروش ہونے دے نال دینی عقائد دے پکے،عبادت دے پابند تے خانگی زندگی ،روگٹھ دے معاملات تے اخلاق وچ خالص مسلمان تے باہمی اخوت رکھنے والے غیرمتعصب ،نیک اوصاف توں متصف سن، انہاں خوبیاں دی وجہ توں انہاں دی سیرت بلند سی،سلاطین عثمانیہ تے ریاعا حنفی مذہب دے پابند سن ،اسی وجہ توں اختلافی جھگڑے بوہت گھٹ پیداہوئے،شیخ الاسلام دی پوری اطاعت کردے،جو اوہ حکم دیندا اسنوں دل توں مندے۔
ترکاں کوتصوف توں وی خاص لگاؤ تھا،اور پیری مریدی دا سلسلہ وی رائج تھا،خانقاہاں ،تکیتے انہاں دے مرکز سن، البتہ ناں نہاد صوفیاں دی وجہ توں فتنےآں دا ظہور ہُندا رہندا جس دا اثر ترکاں دی باہمی اخوت تے انہاں دی سیاست ملکی پرپڑدا تھا،جمہوریہ نے تمام زوایا تے تکیتے بندکرادئے،علماءسوء وی اپنے وقار دی خاطر بعض ایسی حرکدیاں کرنے لگے سن جس دا اثر نقصان رساں سی، ایہ حکومت دے آلۂ دا ر بن دے حریت نوازقوم کوغلط راستہ اُتے لگاناچاہندے سن، اس دے علاوہ انہاں علماء وچ قدامت پسندی زیادہ سی،وسعت نظر کم تھا،اس وجہ توں ہی مذہب دے ناں توں مفید دنیاوی علوم وفنون دے پڑھنے توں رکدے سن، ملک دی فلاح دے لئی جدید اصلاحات پیش کيتی جاندیاں تاں انہاں دی مخالفت کردے۔
نوجوان ترکاں نے انہاں دے اقتدار پرایسی سیاسی ضرب دا ری لگائی کہ ایہ حضرات لاچار ہوکے رہ گئے،فیر انہاں دا کوئی پرسان حال نہ رہیا،البتہ علماء حق دی ہرزمانہ وچ توقیر ومنزلت رہی،تمام سلاطین عثمانیہ انہاں دے سامنے جھکتے رہے،اور انہاں دی قدرومنزلت شایان شان ردے رہے، انہاں علماء احناف دا ہی اثر تھاکہ سلطان سلیم اول مذہب حنفی دا سب توں وڈا علمبردار سی ،جس دی ایہ خواہش سی کہ اس دے قلمروماں بجزحنفیت دے کوئی دوسرا مذہب رہنے نہ پائے،اور اسنوں اس سلسلہ وچ بڑ ی دا میابی ہوئی،اور اس دے اخلاف وی سرگرم رہے، البتہ کمال پاشا دے عہد وچ اسلام توں ہی اگلا سا شغف نہ رہیا تاں حنفیت دی پرسش کيتا ہُندی،مگرترک حنفی ہی کہلاندے نيں۔(6)
سلطنت دے مذہبی شعبہ جات وچ وڈی تبدیلی
سودھوفیر انیہويں صدی دی انہاں اصلاحات توں جو ’’تنظیمات‘‘ دے ناں توں مشہور نيں،سلطنت عثمانیہ دی تریخ وچ اک نیادور شروع ہويا، اوہ نظام حکومت جوقدیم سلاطین نے قائم کيتاتھا بالکل بدل دتا گیا،اوراس دتی جگہ مغربی طرز دا جدید نظام قائم کيتاگیا،حکومت دے مختلف شعبےآں دے لئی وزارتاں قائم ہوئیاں،اور ہروزیر اپنے شعبہ دا ذمہ دار قراردیاگیا،حکومت دے تمام عہدے مسلماناں تے عیسائیاں دے لئی یکساں طور پرکھول دتے گئے،وڈے وڈے عہدےآں ایتھے تک کہ وزارتاں تے سفارتاں پربھی عیسائیاں دا تقررہونے لگا،عدالدی نظام وچ وی تبدیلی ہوئی،پہلے صرف شرعی عدالدیاں سن،جنہاں وچ قانون شریعت دے مطابق تمام مقدمات دے فیصلے ہُندے سن ،ایہ شیخ الاسلام دے ماتحت سن،اور انہاں وچ صرف اک قاضی یاجج ہوتاتھا،’’تنظیمات‘‘ دے بعد مغربی طرز دی عدالتاں قائم کيتیاں گئیاں،جووزیرعدل دے زیرنگرانی سن، انہاں عدالتاں وچ مختلف مذہبی فرقےآں دے کئی جج ہُندے سن ،قدیم شرعی عدالتاں وی قائم رکھی گئياں،مگر ہن انہاں وچ اوہی مقدمات پیش ہُندے جنہاں دا تعلق وراثت ،نکاح وطلاق یامسلماناں دے دوسرے شخصی معاملات توں ہُندا۔(7)
دینی اصولاں تے عدل وانصاف توں پہلوتہی داانجام
سودھوعثمانی سلطنت دا قیام اگرچہ 1299ء وچ عمل وچ آیا،لیکن اس دی اصل ترقیاں داسفر 1453ء وچ سلطان محمددوم دی طرف توں قسطنطنیہ دی فتح دے بعد شروع ہُندا اے ،قسطنطنیہ دی فتح دے بعد خلافت عثمانیہ دی سرحداں ایشیا دی حدود توں نکل کے یورپ تک وسیع ہوئے گئياں،مرورزمانہ دے نال باقی علاقے وی یکے بعد دیگرےخلافت عثمانیہ دی عملداری وچ آگئے، سلطان سلیم دے دور وچ 1517ء وچ مصر دی فتح دے بعد خلافت دی سرحداں افریقہ تک پھیل گئياں، سلطان سلیم نے زندگی دے تمام شعبےآں وچ اسلامی قوانین دے نفاذ دا اعلان کيتا۔
عثمانی سلطنت کم وبیش پونے چھ سوسال قائم رہی، عثمانی دور حکومت وچ مذہب اورمذہبی احکام وقوانین دے لئی حددرجہ احترام پایا جاندا تھا،اور انہاں دی خلاف ورزی تے بے احترامی کوقابل سزاجرم تصور کيتاجاندا سی، عثمانی سلاطین تے باشندے سختی توں شریعت اسلامی دے پابند سن، عثمانی خلفاء دی طاقت تے فتوحات دا ندازہ اس گل توں لگایاجاسکدا اے کہ عثمانی فوج نے 1683ء وچ یورپ دے شہر ویانا دا کئی روز محاصرہ کيتے رکھیا،اگرچہ موسمی حالات دی وجہ توں انھاں واپس لُٹنا پيا،کہندے نيں کہ اس دے بعد توں ہی عثمانی سلطنت دا زوال شروع ہويا، جس دی تکمیل 1923ء وچ عثمانی خلافت دے خاتمہ پرہوئی، جوعلاقے عثمانی ترکاں نے ساڈھے تن سوسال دے عرصہ وچ فتح کيتے سن اوہ اک اک کرکے اگلے دوسوسالاں وچ انہاں دے دسترس توں نکل گئے، بعض مؤرخ ایہ کہندے نيں کہ ویانا دے محاصرے وچ ترکاں دی شکست دے بعد انہاں دے زوال دا عمل شروع ہويا، لیکن حقیقت ایہ اے کہ عثمانی سلطنت دا زوال اس وقت شروع ہويا جدوں انصاف دی جگہ بے انصافی نے لے لی،جب تک عثمانی سلطنت وچ انصاف دا بول بالارہیا تے اوہ اسلامی اصولاں پرقائم رہی ،اس دی طاقت تے عملداری دے علاقہ جات وچ وادھا ہُندا رہیا،لیکن جدوں سلطنت وچ نسبتا کم درجے یاکم علمی استعداد دے افراد شیخ الاسلام مقرر ہونے لگے تے انہاں نے سلطان دی مرضی دے تابع فیصلے صادر کرنے شروع کيتے ،تو ايسے وقت توں عثمانی سلطنت دا زوال شروع ہوگیا، معاشرے وچ بے انصافی ،لاقانونیت تے اقرباپروری نے ڈیرے ڈال دتے۔ (8)
عثمانی حکومت دی مذہبی رواداری
سودھوتاریخی حقائق دی روشنی وچ جے اسيں عثمانی دور حکومت دا تجزیہ کرن تاں ایہ گل سامنے آندی اے کہ عثمانی خلافت بہت وسیع الظرف سی، اورایسا صرف مسلماناں ہی دے حق وچ نئيں سی بلکہ مظلوم یہودیاں یا عیسائیاں کوکدرے سکون ملدا سی تاں اوہ سلطنت عثمانیہ ہی دی سر زمین سی،سلطنت دی پوری تریخ وچ کوئی اک حاکم وی ایسا نئيں گزریا جس نے قبیلہ یا خاندانی مفاد نوں شریعت اُتے ترجیح دتی ہو،تمام سلاطین نسلی تے قومی تعصب توں دور اپنے آپ نوں دین تے شریعت دا محافظ سمجھدے سن ،چھ سو سالہ طویل ترین تریخ دی مالک سلطنت عثمانیہ وچ ہر مذہب، نسل، بولی تے سبھیاچار رکھنے والے گروہ موجود سن تے انھاں ہرقسم دی مذہبی آزادی حاصل سی، اگرچہ عثمانی ترک نژاد سن، مگر انہاں دی سلطنت دے سائے وچ مختلف رنگ ونسل تے ادیان ومذاہب دے لوک آباد سن ،جداں عربی، کردتی، یونانی، بلغاری، بوسنائی تے سربی نسلی گروپاں دے نال نال مسلمان، عیسائی، یہودی تے ہور مذاہب نال تعلق رکھنے والے لوک وی زندگی بسر کردے رہے سن، چھ سو سال تک قائم سلطنتِ عثمانیہ وچ کدی وی خانہ جنگی نئيں ہوئی سی تے یوروپی سلطنتو ں دی طرح کدی وی دینی اور مذہبی جھڑپاں منظرعام پرنئيں آئی سن۔
عثمانیاں نے ہور مذاہب تے ثقافتاں دے نال ہمیشہ رواداری دا مظاہرہ کيتا سی، دین اسلام دی تعلیمات دی روشنی وچ انہاں نے اہلِ کتاب یعنی عیسائیاں تے یہودیاں دے نال مذہبی رواداری دا معاملہ کردے ہوئے انہاں نوں ہر طرح دا تحفظ فراہم کیہ سی ، ایہی وجہ اے کہ1492ءماں اسپین توں ملک بدر کيتے جانے والے یہودیاں نے سلطنتِ عثمانیہ وچ پناہ لیندے ہوئے پوری زندگی امن تے امان دے نال گزاری سی، یہودیاں، عیسائیاں تے آرمینیاں نوں سلطنتِ عثمانیہ وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز کيتا گیا تھااور اس طرح اوہ اپنی خدمت دے نال نال سلطنتِ عثمانیہ دے فروغ وچ وی مدد گار ثابت ہوئے سن ۔(9)
عثمانی سلطنت نےگرچہ ترقیاں دے جنہاں مراحل نوں طے کيتا تے عظمتاں دی جنہاں بلندیاں کوسرکیا اوتھے تک پہنچ کے اچھی اچھی حکومتاں دے پایہ ثبات وچ تزلزل آہی جاندا اے، تے اوتھے انصاف دی جگہ بے انصافی،قانون دی جگہ لاقانونیت،سماجی نابرابری ،ظلم وجور،رعایا دی حق تلفی تے مذہبی احکام توں دوری عام طور پروجود پذیر ہاوہی جاندی اے، لیکن اسيں اس سلطنت کودیکھدے نيں کہ اوہ اِنّی عظیم ہونے دے باوجود رعایا دے حق وچ مہربان ،عدل وانصاف دی محافظ تے مذہب پسند رہی ،ایہ وکھ گل اے کہ اخیر وچ چل کے زوال اسنوں وی آیا تے ایہ خصوصیات اِنّی مضبوطی توں انہاں وچ باقی نہ رہ سکن ،لیکن ایہ وی اک حقیقت اے کہ خلافت دے زوال دے آخری دن تک مذہب پسندی اس حکومت دا شعار رہی، تے حدود سلطنت وچ شریعت تے دین دی پاسداری انہاں دا امتیاز رہی، انہاں نے اپنے پورے عہد حکومت وچ نہ صرف ایہ کہ دین ومذہب توں اپنی فکری تے ذہنی ہم آہنگی دا اظہار کيتا بلکہ دینی احکام دے نفاذ تے اور اس دے تحفظ دے لئی باضابطہ طور اُتے اک محکمہ ہی قائم کردتا، اوروہ سی ادارۂ اسلامیہ ،سچ پوچھاں تاں ایہ صرف اک حکومتی محکمہ نہ سی بلکہ حکومت دا دوسرا ایسا مضبوط بازو سی جس نوں بعض حیثیتاں توں ادارۂ حکومت اُتے وی فوقیت تے برتری حاصل سی، اس پورے ساڈھے چھ سوسالہ طویل عہد دا اسيں سرسری جائزہ لے لاں تاں اندازہ ہوئے گا کہ اس دے کسی دورماں وی مذہب توں دوری تے مذہبی احکام دی عمومی تے سرکاری سطح اُتے خلاف ورزی دیاں مثالاں نئيں قائم ہوئیاں، ہور انہاں نے مذہب نوں اِنّی اہمیت تے قدرومنزلت عطا کردتی کہ دینی تے مذہبی شخصیتاں نوں سلطنت وچ خصوصی درجہ تے مرتبہ حاصل ہوگیا، تے فیر اک لحاظ توں تاں اسيں ایہ وی کہہ سکدے نيں کہ حکومت کیتی باگ ڈور تقریبا انھاں مذہبی شخصیتاں دے ہتھوں وچ سی، چونکہ حکومت دے جنہاں اہم محکمےآں دی ذمہ داری انھاں دتی گئی سی اوہ کسی وی حکومت وچ ریڑھ دی ہڈی دی حیثیت رکھدے نيں، تے اس طرح عثمانیاں نے انسانی تریخ وچ فیر توں ایہ مثال قائم کردتی دی سیاست تے مذہب وچ کوئی ٹکراؤ نئيں بلکہ مذہب تاں سیاست دے لئی عین معاون ومددگار تے حکومت دے عروج دی بنیادی وجہ اے، تے مذہبی اصولاں توں بیزاری زوال دی پہلی گھنٹی تے حکومت دے خاتمہ دا بنیادی سبب اے۔
حوالے
سودھو- ) الصلابی ، ڈاکٹر علی محمدمحمد ۔سلطنت عثمانیہ (اردوترجمہ:محمدظفراقبال کلیار):207(ضیاء القرآن پبلی کیشنز،لاہور2008)
- ) ڈاکٹرمحمدعزیر۔دولت عثمانیہ:2/380(دارالمصنفاں ،شبلی اکیڈمی ،اعظم گڑھ)(1998)
- )حوالہ ٔ سابق:2/379-380(دارالمصنفاں ،شبلی اکیڈمی ،اعظم گڑھ)
- ) حوالہ ٔ سابق:2/382(دارالمصنفاں ،شبلی اکیڈمی ،اعظم گڑھ)
- ) حوالہ ٔ سابق:2/383-384(دارالمصنفاں ،شبلی اکیڈمی ،اعظم گڑھ)
- ) میرٹھی،زین العابدین سجاد -شہابی،انتظام اللہ ۔تریخ ملت:223-224( ادارۂ اسلامیات،لاہور)(1991)
- ) ڈاکٹرمحمدعزیر۔دولت عثمانیہ:2/386(دارالمصنفاں ،شبلی اکیڈمی ،اعظم گڑھ)
- ) اوغلی،اکمل الدین احسان،الدولۃ العثمانيۃ - تاريخ وحضارة:2/153 (مركزالأبحاث للتاريخ والفنون،استانبول)(1999)
- ) سیدصباح الدین عبدالرحمن۔اسلام وچ مذہبی رواداری: 192-200(دارالمصنفاں ،شبلی اکیڈمی ،اعظم گڑھ)(2009)
کتابیات
سودھو- ) الصلابی ، ڈاکٹر علی محمدمحمد ۔سلطنت عثمانیہ (اردوترجمہ:محمدظفراقبال کلیار)، ضیاء القرآن پبلی کیشنز،لاہور(2008)
- ) ڈاکٹرمحمدعزیر۔دولت عثمانیہ، دارالمصنفاں ،شبلی اکیڈمی ،اعظم گڑھ (1998)
- ) میرٹھی،زین العابدین سجاد -شہابی،انتظام اللہ ۔تریخ ملت، ادارۂ اسلامیات،لاہور (1991)
- ) اوغلی،اکمل الدین احسان،الدولة العثمانية-تاريخ وحضارة، مركزالأبحاث للتاريخ والفنون،استانبول (1999)
- ) سیدصباح الدین عبدالرحمن۔اسلام وچ مذہبی رواداری، دارالمصنفاں ،شبلی اکیڈمی ،اعظم گڑھ (2009)