سرحد دا افسانہ
اردو ادب دی پرچھائیاں برصغیر پاک وہند دے دوسرے علاقےآں دی نسبت سرحد وچ ذرا دیر توں پڑاں۔ اس دی وجوہات وچ یقینا مقامی زباناں اُتے توجہ، پس ماندگی تے تعلیم دی کمی شامل اے۔ تعلیم دی ترقی دے نال ہی ایتھے اردو بولی دی ترقی دی طرف توجہ شروع ہوئے گئی۔ 1903ءماں بزم سخن دی نبیادرکھنے1913ءماں اسلامیہ کالج دے آغاز تے دوسری علمی، ادبی تے تعلیمی سرگرمیاں دے باعث ایتھے دے اہل علم و ادب اردو دی طرف رجوع کرنے لگے۔ ایہی وجہ اے کہ ایتھے ارد و دی ادبی نثر کاآغاز 1900کے بعد ہُندا اے۔ اس توں پہلے ایتھے اردو دی ادبی نثر دا سراغ نئيں ملدا۔ 1900ءسے پہلے دے نثر ی نمونےآں وچ پیرروخان دی کتاب ”خیرالبیان “ دے کچھ حصے ایتھے دے اخبارات، کابل دی ڈائری، تریخ ِ ہزارہ و تاریخِ ڈی آئی خان تے تریخ چترال شامل نيں۔ لیکن اس وچ اردو ادب یا اردو دی ادبی نثر دا سلسلہ مفقود اے۔ لہذایہ گل وثو ق توں کہی جاسکدی اے کہ ارد و دی ادبی نثر دا آغاز 1900ءکے بعد ہی ہُندا اے۔
اردو دی ادبی نثر دے نال جو معاملہ رہیا اوہی معاملہ تقریباً اردو افسانے دے نال وی رہیا۔ اس لئی ایتھے افسانے کاآغازبھی ذرا بعد وچ ہويا۔ تے 1947ءتک افسانہ دا کوئی بڑ ا ناں سامنے نہ آسکیا۔ 1947ءتک دا سرحد کاافسانہ کوئی مضبوط حوالہ نئيں رکھدا۔ ایتھے افسانہ نگاری دا آغاز 1914ءماں ہُندا اے۔ تے بقول فارغ بخاری اس دے آغاز دا سہرا ”نصیر الدین نصیر“ دے سر اے۔ انہاں نے 1914ءماں افسانہ لکھنا شروع کيتا۔ تے ٠٣٩١ءتک افسانہ لکھدے رہے۔ انہاں دے افسانے مقصدی تے اصلاحی موضوعات اُتے مبنی نيں۔ انداز تحریر صا ف تے سادہ اے۔ افسانےآں وچ وعظ و نصیحت کارنگ نمایاں اے۔ فنی لحاظ توں افسانےآں وچ خامیاں موجود نيں۔ انہاں دے افسانےآں دا کوئی وی مجموعہ شائع نہ ہوئے سکیا البتہ انے افسانے ”نیرنگ خیال “، ”سرحد “ تے ”عالمگیر “ وچ چھپدے رہے۔ جنہاں وچ ”جوالا مکھی“، ” سہاگن“ تے ”مولوی صاحب “، شہرت توں ہمکنار ہوئے۔
صوبہ سرحد وچ افسانہ کاآغاز کرنے دے باعث نصیر الدین نصیر دا ناں اہم ضرور اے۔ مگر مجموعی طور اُتے اوہ افسانہ دا کوئی وڈا ناں نئيں اے۔ افسانہ دے ابتدائی دور وچ اک ناں عنایت علی شاہ دا وی ملدا اے۔ جنہاں دا افسانہ ”اک شاعر تے اس دا خواب“، ہائف پشاور جولائی 1925ءماں شائع ہويا۔ جو رومانی فکر توں وابستہ اے۔ کہانی دی نبیاد زیادہ تر روايتی واقعات تے غیر فطری عناصر اُتے رکھی گئی اے۔ ا س دے علاوہ انہاں دا افسانہ ”خوبصورت لفافہ “ پختون معاشرت دی عکاسی کردا اے۔
1930ءتک ایہ کچھ افسانہ نگار ملدے نيں اس دے بعد آنے والے افسانہ نگاراں وچ ، مبارک حسین عاجز، کلیم افغانی، رضاہمدانی، نذیر مرزا برلاس، فارغ بخاری ،اور مظہر گیلانی دے ناں اہم نيں۔
”مبارک حسین عاجز دے افسانے ”اے مصور “”مینوں کسی دی تلاش اے “، ”رنگین کلی “، ”احساسِ ندامت “ پاکستان توں پہلے شائع ہوئے نيں اُنہاں دے افسانےآں اُتے رومانوی طرز فکر کے اثرات نيں۔ تے فنی لحاظ توں کافی کمزور نيں۔ ”کلیم افغانی “ دے ہاں اصلاح پسندی تے ترقی پسندی دے عناصر ملدے نيں اس سلسلے وچ انہاں دا افسانہ ”اشک ندامت “ مشہور اے۔ رضاہمدانی نے اسلامی تاریخی واقعات نوں افسانوی رنگ وچ پیش کرنے دی کوشش کيتی اے اس حوالے توں انہاں دے افسانے ”عہد “ دا تذکرہ کيتا جاسکدا اے۔ نذیر مرزا برلاس دے ہاں چھوٹے چھوٹے واقعات توں کہانی بننے دا عمل نظرآندا اے تے اوہ تخیل دی مدد توں لے کے حقیقی کہانی دے نقش ابھاردے نيں۔ لہذاد تخیل تے حقیقت دا امتزاج انہاں دے ہاں موجود اے اس سلسلے وچ انہاں دے افسانون وچ ، ”معصومیت “ تے ”معصوماں دی دنیا ُ“ دے ناں آسکدے نيں۔
”فارغ بخاری “ سرحد دے پہلے صاحب ِ مجموعہ افسانہ نگار نيں۔ اُنہاں دے افسانےآں دا مجموعہ ”قدرت دا گناہ“ 1932ءماں شائع ہويا۔ انہاں دے افسانےآں وچ اصلاحی تے مقصدی عناصر موجود نيں۔ تے ”ادب برائے زندگی “ دے نقطہ نظر نوں سامنے لیائے نيں۔ لیکن فنی لحاظ توں بلند درجہ نئيں رکھدے ۔”مکافاتِ عمل “ انہاں دا چنگا افسانہ اے۔
اسی زمانے وچ ”مظہر گیلانی “ دے افسانوی مجموعے ”رنگین مشاہدے “ تے ”بدنصیب سادہ “منظر عام اُتے آ گئے۔ انہاں دے افسانےآں اُتے داستانوی اثر زیادہ اے۔ کہانی غیر فطری عناصر اُتے مشتمل اے۔ اس سلسلے وچ انہاں دے افسانےآں وچ “ناگ رانی “، ”میر ی لاش “ ”سپ دا انتقام “ مشہور نيں۔ فارغ بخاری تے مظہر گیلانی دے افسانے وی ادبی مقام حاصل نہ کر سکے۔ لہٰذا انہاں دا ایہ سفر اگے نہ ودھ سکیا۔ صوبہ سرحد کاافسانہ 1947تک کوئی وڈا ناں پیدا نہ کر سکیا تے نہ کوئی ایسا ادیب سامنے آسکیا جس دی پہچان افسانہ توں وابستہ ہوئے۔
1947ءکے بعد البتہ کچھ ایداں دے ناں ساڈے سامنے آندے نيں جنہاں نے ايسے میدان نوں اپنایا۔ تے اس وچ ناں کمایا۔ 1947ءکا واقعہ کوئی معمولی واقعہ نئيں سی۔ ایہ اپنے نال بوہت سارے خواب تے بوہت سارے عذاب لایاسی۔ جس وچ سب توں وڈا عذاب فرقہ ورانہ فسادات دا اے۔ 1947ءکے بعد صوبہ سرحد دے افسانے وچ بہت حوالے تے رجحانات اہم نيں جو مندرجہ ذیل نيں۔
فسادات دا حوالہ
سودھو1947ءکے بعد جو فسادات ساڈے سامنے آندے نيں ایہ ساڈے ادب دا خصوصی موضوع رہے نيں۔ افسانہ ہوئے یا ناول، غزل ہوئے یا نظم، ہر صنف اُتے اس دے اثرات محسوس کیتے جا سکدے نيں۔ برصغیر پاک وہند دے دوسرے علاقےآں دی طرح صوبہ سرحد دے ادب اُتے وی انہاں فسادات دے اثرات پئے۔ تے کئی اک افسانےآں وچ اس موضوع نوں بردا گیا۔ انہاں وچ ”شفیق ہزاروی “ دے افسانے ”سفیدچہر ہ “ تے ”سرخ پھُل “ ،محمد حسین دا افسانہ ” او جانے والے “ باسط سلیم دا افسانہ ”اکھ مچولی “، قتیل شفائی دا افسانہ ”فن تے فنکار “ تے ”کلا تے کلاکار“ فرید عرش دا افسانہ ”مقدس گائے “ تے خاطر غزنوی دے افسانے ”ہوٹل دی اک رات “ تے ”انارکلی “ شامل نيں۔ فسادات، ہجرت تے پاکستان بننے دے فوراً بعد ابھرنے والے مسائل دے حوالے توں بوہت سارے افسانے لکھے گئے نيں۔
1947ءکے بعد رجحان یا جدیدت دا رجحان
سودھو1947ءکے بعد سرحد دے افسانے وچ بوہت سارے نويں موضوعات شامل کیتے گئے۔ ایتھے وی اوہی موضوعات رہے جو ساڈے پاکستانی افسانہ وچ نظرآندے نيں۔ رومان، انقلاب، ترقی پسندی، تریخ، رہتل، معاشرت، نفسیات تے اس طرح دے بوہت سارے موضوعات اُتے افسانے لکھے گئے۔ ایويں سرحد دا افسانہ سفر کردے ہوئے ملکی افسانے توں مل کے اک اکائی تشکیل دیندا اے۔ البتہ اس وچ ایتھے دی رہتل تے روایات دا چنگا خاصہ حصہ اے۔ جس دے باعث ایتھے دے افسانہ دی اپنی اک پہچان وی اے۔1947ءکے بعد کئی اک افسانہ نگاراں دی تخلیقات منظر عام اُتے آئیاں جنہاں وچ اک اہم ناں رضا ہمدانی دا اے ۔
رضا ہمدانی
سودھورضا ہمدانی نے سب توں پہلے سرحد دے ماحول تے معاشرت اُتے دو افسانے ”غوبل “ تے ”کافر سر “ پیش کرکے مقامی ادیباں نوں اک راستہ دکھایا۔ انہاں دیاں کہانیاں وچ افسانویت برقرار رہندی اے تے وڈی خوبصورت انداز وچ پٹھاناں دی معاشرت تے روایات اُتے روشنی پڑدی اے۔ ایہ کہانیاں محنت کش طبقے دی زندگی دی مکمل ترجمانی کردیاں نيں۔
ڈاکٹر عبد الرحیم
سودھواس دور وچ اک ہور اہم ناں ڈاکٹر عبد الرحیم دا اے۔ انہاں دا افسانوی مجموعہ ”خون دا داغ“ دے عنوان توں شائع ہويا۔ انہاں دے ہاں تریخ دا تصورخوبصورت رنگاں وچ رچا ہويا ملدا اے۔ اوہ ماضی دے تصورِ توں حسین دنیا پیدا کر تے نيں۔ تریخ دے کسی عہد توں گل شروع کردے نيں تے ماضی دے دھارے اُتے بہندے ہوئے حال تک آندے نيں۔ انہاں دے افسانےآں وچ ”خون دا داغ“ تے ”رقص الموت“ ايسے قسم دے افسانے نيں۔ انہاں دے کردار ماورائی دنیا دے کردار نيں لیکن افسانے دی فضاءاکتا دینے والی نئيں اے۔ ایہ کردار پیار ومحبت دے پیامبر تے عشق وچ لافانی نيں۔
نعیمہ شہناز
سودھونعیمہ شہناز دے افسانےآں وچ زندگی تے اس نال پیار دے کئی رنگ موجود نيں اگرچہ انہاں دے موضوعات معاشرتی وسماجی زندگی توں متعلق ہُندے نيں۔ لیکن بنیاد رومان ہی دی رہندی اے۔ یہا ں جذبے اہم نيں۔ احساست دی کہانی موجود اے تے انہاں احساست و جذبات نوں خوبصورتی دے نال بیان کرنے دا ہنر ”نعیمہ شہناز “ دے ہاں موجود اے ں۔ ’‘دئے ے بجھا دو“ ”افسانہ لکھ رہی ہاں “ ”اساں دیوانے لوگ“ تے ”اے قافلے والو“ ايسے سلسلے دے اہم افسانے نيں۔
عبد القیوم شفق ہزاروی
سودھومعاشرتی زندگی دی عکاسی دے حوالے توں ايسے دور دا اک ہور افسانہ نگار شفیق ہزاروی اے۔ انہاں دا افسانوی مجموعہ ”بہارو خزاں “ دے ناں توں شائع ہويا۔ شفق دیاں کہانیاں وچ زندگی دے حقائق موجود نيں۔ کدرے ایہ زندگی تے رومان دے حسین نظارےآں توں عبارت اے۔ تے کدرے معاشرتی ناانصافیاں تے ظلم و ستم توں زندگی دے سماجی، معاشرتی، رومانی کئی پہلو انہاں دے افسانےآں وچ موجود نيں۔ انہاں دے افسانےآں وچ ”ستويں شادی “ تے ”سرخ پھُل “، ”داغ ناتمامی “” ماتمی جلوس “ تے ”سفید چہرہ” اہم نيں۔ اس دے علاوہ سرحد دی اس نسل وچ رحمان ساسی، شعیب قریشی، رحیم گل تے افضل مرزا دے ناں وی اہم نيں۔ انہاں سب دے ہاں رومان، حقیقت تے ایتھے دے خاص تہذیبی ماحول دی عکاسی ملدی اے۔
حقیقت نگاری دا رجحان
سودھواس دور افسانہ نگاراں نے حقیقت نگاری تے سماجی شعور نوں اپنانے دی کوشش کيتی تے تخیلات تے غیر فطری زندگی وچ الجھنے دی بجائے اُسی زمین، مٹی تے معاشرہ توں مواد حاصل کيتا لہٰذا اس دور دے افسانےآں وچ معاشرتی حقائق تے انہاں دے نال نال ایتھے دی تہذیبی زندگی دے نقوش ملدے نيں۔ تے ایہ دونے حوالے اک دوسرے وچ مدغم ہوئے گئے نيں۔ اس دور وچ جو ناں اہم نيں اوہ درجِ ذیل نيں۔
فہمیدہ اختر
سودھوفہمیدہ اختر دے دو افسانوی مجموعے ”کشمالہ “ تے ”اپنے دیس وچ “ شائع ہوئے چکے نيں۔ فہمیدہ نے سرحد دے دیہاندی ماحول ایتھے دے روایات تے اقدار نوں پیش کيتا اے۔ انہاں نے صرف خوشحال گھراناں نوں موضوع نئيں بنایا بلکہ نچلے طبقے تے انہاں دی زندگی دی ترجمانی وی دی اے۔ پشتون معاشرہ دے بنیادی جذبےآں مثلاً غیرت، مہمان نوازی، شجاعت تے دلیری توں فہمیدہ دے افسانےآں دی کہانی بندی اے۔ غربت دے سارے مظلوم لوک تے معصوم بچے فہمیدہ دا بطور خاص موضوع رہے نيں۔ انہاں دے افسانےآں وچ ”شاداب وادی دا پیرو“ تے ”سیباں تے ناشپاتیاں دے جھنڈ وچ “ شامل نيں۔
سحر یوسفزئی
سودھوسحر یوسفزئی دا افسانوی مجموعہ ”اگ تے سائے “ دے ناں توں شائع ہويا اے۔ انہاں نے وی ايسے پشتون معاشرہ نوں موضوع بنایا اے۔ ایتھے دے لوکاں دی تہذیبی زندگی انہاں دے بنیادی مسائل دے نال ملیا کے پیش کيتی اے۔ تے اس طرح پیش کيتی اے کہ انہاں دی زندگی طور طریقے، نفسیاتی مسائل تے طبقاتی کشمکش سارے حوالے سامنے آ گئے نيں۔ انہاں دے افسانے ایتھے دے لوکاں دی غربت تے بے بسی دی تصویر پیش کردے نيں۔ اقتصادی بحران توں جنم لینے والی بے بسی تے انہاں دے نتیجے وچ پیدا ہونے والے نفسیاتی مسائل نوں بیان کردے نيں۔ خاص کر معاشی و اقتصادی مسائل معاشی استحصال تے طبقاتی کشمکش جداں ترقی پسندانہ موضوعات انہاں دے افسانےآں وچ نمایاں نيں۔ انہاں دے افسانےآں وچ ”اک بالشت زمین“ ”کمبل “، ”اندھیرے دا بیٹا “، ”سبزہ تے چنار “ مشہور افسانے نيں اس دے علاوہ سحر دے ہاں رومان و حقیقت دی راہاں ملدی ہوئی محسوس ہُندیاں نيں۔ تے بعض اوقات دونے روے ے اک مرکز اُتے جمع ہوئے جاندے نيں تے اس حوالے توں انہاں دا افسانہ ” چاند تے کھنڈر “ قابل ِ ذکر اے۔
بیگم سردار حسین
سودھوبیگم سردار حسین دے افسانےآں وچ رومانی رجحان غالب اے۔ انہاں دا موضوع محبت تے متعلقات محبت اے۔ جنہاں دے توسط توں انسان دی نفسیاتی کمزوریاں نوں واضح کرنے دی کوشش کيتی اے۔ انہاں دا رومان حقیقت توں پیوستہ اے۔ خاص کر محبت وچ جو دکھ اے تے جو تلخی اے۔ اوہ بیگم سردار حسین دے افسانےآں دا موضوع اے۔ تے اس موضوع نوں خوبصورت رومانی اسلوب وچ نبھایا گیا اے۔ انہاں دے افسانےآں وچ ”دھندلکے“، ”برف دا پھُل “ تے ”کچے دھاگے “ اہم نيں۔
فرید عر ش
سودھوفرید عرش دے افسانےآں وچ حقیقی زاویے زیادہ فعال تے مرکزی حیثیت رکھدے نيں۔ انہاں دے افسانےآں وچ حقائق دی تلخی ظاہر ہُندی اے۔ اوہ زندگی تے ماحول توں مواد حاصل کردے نيں تے وڈی غیر جانبداری دے نال انہاں توں کہانیاں بندے چلے جاندے نيں۔ زندگی دے سِدھے سادھے واقعات انہاں دے افسانےآں وچ جگہ نئيں پاندے۔ بلکہ زندگی دی پیچیدگی تے الجھناں مرکز نگاہ بندیاں نيں۔ انہاں نے امیر و غریب دناں طبقاں دی کہانیاں لکھایاں نيں۔ خاص کر نچلے طبقے دے مسائل انہاں دی بے بسی تے الجھناں وڈے بھر پور انداز وچ انہاں دے ہاں ملدی نيں۔ فرید عرش دے افسانےآں وچ ”گیدڑ سنگھی“ ”خدمت ِ خلق“، ”قربانی ‘ ‘ شامل نيں جو اپنی معاشرتی حقائق دے عکاس نيں۔
ان دے علاوہ اس نسل دے افسانہ نگاراں وچ ” میاں سیف الرحمن“ تے ”ارشاد احمد صدیقی “ دے ناں اہم نيں۔
جدید نسل دے افسانہ نگار (اصلاحی رجحان
سودھوجدید نسل نال تعلق رکھنے والے افسانہ نگاراں نے نہ صرف حقیقت نگاری نوں اگے ودھایا بلکہ اس وچ نکھار تے تنوع وی پیدا کيتا اس دور وچ سانوں چند ایداں دے افسانہ نگار ملدے نيں جنہاں دے سامنے برصغیر پاک و ہند دی رومانیت، حقیقت پسندی، آزادی دیاں کوششاں انہاں دے نتائج، سیاسی کشمکش تے بوہت سارے مسائل سن ۔ اس دے علاوہ پاکستانی معاشرے دے سیاسی، سماجی تے تہذیبی تے معاشرتی المے ے سن ۔ معاشرے وچ تیزی توں پھیلنے والا انتشار سی۔ سائنسی تے صنعتی ترقی سی تے سب توں ودھ کے افسانہ دی روایت تے اس دے تسلسل وچ بڑصغیر پاک وہند دا موجودہ افسانہ سی۔ انہاں سارے عناصر نے اس جدید نسل دے افسانہ نگاراں نوں نويں معنویت، نويں مسائل تے نويں آہنگ توں دوچار کيتا۔ اس لئی اس نسل دے افسانہ نگاراں وچ موضوعاتی تے اسلوبیاندی سطح اُتے نويں کیفیات نظرآندیاں نيں۔ اس دور وچ سانوں کئی قدآور افسانہ نگار ملدے نيں۔ جنہاں دی حیثیت صوبائی نئيں بلکہ ملکی تے بین الاقوامی اے۔ اس دور وچ جو افسانہ نگار شامل نيں اوہ ایہ نيں۔
منور رئوف
سودھومنور رئوف حب الوطنی تے مقصدیت و اصلاح پسندی توں سرشار اس دور دا اک اہم ناں اے۔ انہاں دے دو افسانوی مجموعے ”طرفہ تماشا “ تے ”انمول رتن“ منظر عام پرآچکے نيں۔ انہاں دے افسانےآں وچ زندگی دے حقائق نظرآندے نيں۔ ایتھے سکھ وی اے تے دکھ بھی۔ انسان دے مثبت پہلو وی نيں تے منفی بھی۔ مقامی ماحول تے معاشرت وی اے تے ملکی و بین الاقوامی حالات دا تذکرہ وی اے۔ انہاں دے افسانے ادب برائے زندگی دے ترجمان نيں۔”دروند پختون“ وچ مقامی، رہتل و معاشرت تے اس دی اقدار نوں پیش کيتا گیا اے۔ اس دے علاوہ ”انمول رتن “ ”محبت دا اے پیغام جتھے تک پہنچے “ تے ”یاجوج ماجوج “ اصلاحی تے مقصدی افسانے نيں۔
طاہر آفریدی
سودھواس جدید نسل وچ اک ہور اہم ناں طاہر آفریدی دا اے۔ انہاں دا افسانوی مجموعہ ”دیدن “ دے ناں توں شائع ہويا اے۔ طاہر دے افسانے ايسے معاشرے دی کہانی پیش کردے نيں۔ ایتھے دی معاشرتی زندگی، رسم و رواج تے رہن سہن تے دشمنی و انتقام دی کہانیاں نئيں بلکہ انہاں پہاڑاں وچ بسنے والے سخت دل افراد دے لطیف احساست و جذگل کيتی داستان وی ملدی اے۔
طاہر آفریدی دے افسانے پشتون کلچر دے امتیازی رنگ پیش کردے نيں۔ غیرت، انتقام، قربانی، محبت وغیرہ لیکن بنیادی مقصد امن دی فضا قائم کر نا تے صلح جوئی اے۔ اس سلسلے وچ انہاں دا افسانہ ”اوہ جو گائاں سی “ بڑ ا اہم اے۔ طاہر آفریدی دے افسانےآں وچ غیرت، انا تے انہاں دے تحفظ دے لاتعداد حوالے موجود نيں۔ جتھے کردار اپنی خواہشات، جذبات و احساست انہاں اقدار دے حوالے کے دیندے نيں۔ ”پگڑی “ اس قسم دا افسانہ اے۔ اس دے علاوہ انہاں دے افسانےآں وچ ”گھر “، ”بیٹی دا بوجھ“ تے ”اندھیرے دا گھائو “ اہم نيں۔ طاہر آفریدی پشتون معاشرے دی کہانیاں لکھدے ہوئے لطیف احساست و جذبات تے روایات دی کشمکش دکھانا چاہندا اے۔ ايسے حوالے توں انہاں دا خوبصورت افسانہ ”دیدن اے۔
سیّدہ حنا
سودھوجدید نسل دی اک ہور اہم افسانہ نگار سیدہ حنا وی نيں۔ انہاں دے دو افسانوی مجموعے ”پتھر دی نسل “ تے ”جھوٹی کہانیاں “ منظر عام اُتے آچکے نيں۔ انہاں دے افسانےآں اُتے انہاں دی شخصیت دے اثرات نمایاں نيں تے فیر ایہ شخصیت توں ہُندے ہوئے معروضی حقائق توں مل جاندے نيں۔ ایويں ذاتی المے ے اجتماعی المیاں دا روپ دھار لیندے نيں۔ سیدہ حنا کوئی خاص نقطہ نظر نئيں رکھدی۔ بلکہ اپنے مشاہدہ دی روشنی وچ کہانی لکھدی جاندی اے۔ البتہ اک مرکزی نقطہ انہاں دے افسانےآں وچ موجود اے۔ تے اوہ تعلیم یافتہ عورت دے احساست و جذگل کيتی شکست و ریخت اے۔ اس دے مسائل نيں تے ناآسودگی دی کیفیات نيں۔ اس سلسلے وچ انہاں دے افسانےآں وچ ”تھیٹر “ ”تازہ کھیپ“ تے ”اک لڑکی اک لمحہ “ اہم نيں۔ انہاں دے افسانےآں وچ اک لڑکی دا کردار ابھر تاں اے اس دا المیہ اس دور وچ اک خاص قسم دی ناآسودگی اے۔ جو شادی نہ ہونے دی صورت وچ پیدا ہُندی اے۔ تے فیر بوہت سارے دائراں وچ تقسیم ہوئے جاندی اے۔
انور خواجہ
سودھواس نسل دا اک ہور اہم ناں انور خواجہ دا اے۔ انہاں دے افسانوی مجموعے ”بوزے بندر “ تے ”ناشناس “ دے ناں شائع ہوئے چکے نيں۔ انور خواجہ دے افسانے انہاں دے مطالعے تے گہرے مشاہدے دے وسعت دی گواہی دیندے نيں۔ انہاں دے ہاں ترقی پسند سوچ موجود اے۔ اوہ جانوراں تے پرندےآں دے نفسیات دے سفر وچ انسانی جبلتاں تے فرد دے داخل تک رسائی حاصل کردے نيں۔ انہاں دے افسانے اُتے فضاءرومانی ماحول وچ پروان چڑھدے نيں۔ خوبصورت فنی پیکر تے نت نويں فنی تبدیلیاں دے نال اس سلسلے دا کلیدی افسانہ ”بوزے بندر “ اے۔
انور خواجہ نے معاشرے دی جامد قدراں دی نفی کردے ہوئے حقیقت نگاری دی طرف سفر کيتا اے۔ تے وڈی بے باکی توں معاشرتی اقدار دے پردے چاک کیتے نيں۔ تے ایہی مقام اے جتھے انہاں دے افسانےآں وچ جنسیت در آئی اے۔ ایداں دے افسانےآں وچ ”خوشبو دی تلاش “ ”ناداری “ تے ”اندر دے دروازے “ شامل نيں۔
منٹو نے وی جنسیت نوں موضوع بنایا سی۔ مگر اوتھے کیفیات تے سن جنسیت لذتیت دا روپ بوہت گھٹ دھاتی اے۔ انور خواجہ منٹو توں متاثر ضرور نيں مگر اس نے اک قدم اگے ودھایا اے۔ تے جنسیت نوں اصلاحی جذبے توں وابستہ کرنے دی بجائے جسمانی لمس تے جنسی تلذز تک لے گیا اے۔
ام عمارہ
سودھوجدید نسل دا اہم ترین ناں ام عمارہ اے۔ انہاں دے دو افسانوی مجموعے منظر عام اُتے آچکے نيں۔ تے ”آگہی دے ویرانے “ تے ”درد روش “ دے ناں توں شائع ہوئے چکے نيں۔ زندگی دی حقیقتاں ام عمارہ دے ہاں مختلف روپ بدلدی ہوئی ظاہر ہُندیاں نيں۔ چونکہ اس دا تعلق بنگلہ دیش توں رہیا اے تے اوتھے توں ہجرت کرکے صوبہ سرحد آئی اے۔ اس لئی انہاں دے افسانےآں وچ اوتھے دے ماحول تے خاص قسم دے مسائل دی پرچھائیاں موجود نيں۔ لہٰذا ہجرت دا دکھ انہاں دے افسانےآں وچ نظرآندا اے۔ او ر انہاں مظالم دی تصویراں وی انہاں دے افسانےآں وچ نظرآندیاں نيں۔ جو بنگالیاں نے بہاریاں اُتے کیتے سن ۔ انہاں دے افسانےآں وچ ”کوئلہ بھٹی نہ راکھ “، ”’ ایہ کناہ بے گناہی “، ” کس نے کس نوں اپنایا“، ” کروٹ “ تے ”زندگی دا زہر“ انہاں تصورات دی روشنی وچ تشکیل ہوئے نيں۔ انہاں نے بنگالی ماحول دے نال نال بین الاقوامی ماحوال تے انہاں دے مسائل دی طرف وی رخ پھیریا اے۔ تے جتھے انسانیت ماتم کردی اے تے بھکھ روندی اے تے بلبلاندی اے اوتھے انہاں دے افسانے وی پہنچ جاندے نيں۔ انہاں دی کہانی وی اوتھے سفر کردی اے۔ اس طرح انہاں دے افسانےآں اُتے ترقی پسندانہ سوچ دے اثرات موجود نيں۔
فیروز ہ بخاری
سودھوفیروزہ بخاری دے دو افسانوی مجموعے ”سچ دے زہر “ تے ”بادلاں دے ساے ے “ شائع ہوئے چکے نيں۔ انہاں دے افسانےآں وچ اصلاحی تے معاشرتی نقطہ نظر بالائی سطح اُتے رہندا اے۔ اپنے اک افسانے ”گل سانگہ “ وچ کہانی دے توسط توں پشتون معاشرے دے بارے وچ معلومات فراہم کيتیاں نيں۔ پشتون معاشرت دے نال نال انہاں نے معاشرتی زندگی دے ہور نقوش وی ابھارے نيں۔ معاشرتی زندگی دے بوہت سارے حوالے انہاں نے افسانےآں مں اجاگر کیتے نيں چھوٹی چھوٹی گلاں توں لے کے وڈے وڈے المیاں تک۔ اس حوالے توں انہاں دے افسانے ”کچے دھاگے “، ” خالی ڈائری“ تے ”چار دن “ اہم نيں۔
معصوم شاہ ثاقب
سودھومعصوم شاہ ثاقت دا افسانوی مجموعہ ”بند مٹھی “ دے ناں توں شائع ہوئے چکيا اے۔ انہاں دے افسانے موجودہ دور دے آشوب دی عکاسی کردے نيں۔ انہاں دے افسانے بہت مختصر نيں۔ انہاں نے نہایت اختصار دے نال ساڈے ماحول دے داخلی و خارجی نقوش پیش کیتے نيں۔ تے کدرے وی مصلحت اندیشی دا رویہ نئيں اپنایا۔ ایہ عکاسی نہایت بے باکانہ تے سفاکانہ نوعیت دی اے۔ اس سلسلے وچ انہاں دے افسانے ”جھوٹی خبر “، ”فاختہ “ ”مرگِ تمنا “ اہم نيں۔
غزالہ نگار اورکزئی
سودھواس نسل دا اک ہور اہم ناں غزالہ نگار تے کزئی دا اے۔ انہاں نے زیادہ تر سماجی تے معاشرتی مسائل نوں موضوع بیایا اے۔ انہاں دے افسانےآں دی دنیا آئیڈیل دنیا اے۔ نواباں، امیر زاداں تے سماج دے اماماں دی دنیا جتھے جبر دی زندگی گزاری جاندی اے۔ غزالہ خاص کر عورتاں دی مظلومیت تے انہاں اُتے ہونے والے جبر کوبیان کردی اے۔ لیکن ایتھے توں لکیراں کھچ کر فیر اجتماعی نقطہ نظر توں انسان دی جبریت دی طرف رخ پھیر لیندی اے۔ اس سلسلے وچ انہاں دے افسانے ”حلقہ میری زنجیر “ دا بطور خاص ناں لیا جاسکدا اے۔ اس دے علاوہ ”تجرید وفا“، ”زخم دی صورت گری “ تے کئی افسانےآں دے ناں لئی جا سکدے نيں۔ اس دے علاوہ اس نسل دا بیانیہ افسانہ نگاراں وچ جہانگیر سواندی، پروین اعظم تے اشراف حسین احمد دے ناں وی اہم نيں۔
علامتی و تجریدی رجحان
سودھواس رجحان دے نال کئی اہم ناں وابستہ نظرآندے نيں اس دی وجہ موجودہ انتشار اے۔ مارشل لاءکا دور تے ملکی تے بین الاقوامی سطح اُتے ابھرنے والی علامت نگاری دی تحریک اے جس نے اس رجحان نوں فروغ دتا۔ اس رجحان توں وابستہ افسانہ نگار درجِ ذیل نيں۔
حامد سروش
سودھوعلامتی و تجرید ی رجحان توں وابستہ افسانہ نگار اں وچ اک اہم ناں ”حامد سروش “ دا وی اے۔ انہاں دے افسانےآں وچ تفہیم دا مسئلہ پیدا نئيں ہُندا۔ انہاں دی علامتاں تخلیقی توانائی دے باعث معما نئيں بندی۔ اوہ اپنے افسانےآں وچ سیاسی، معاشی ،اور سماجی مسائل اُتے توجہ زیادہ دیندے نيں۔ لیکن انہاں دے افسانےآں وچ افسانویت کم تے فلسفہ زیادہ چھایا ہويا ملدا اے۔ انہاں دے افسانےآں وچ ”کچے دُدھ دی خوشبو“، ”شہر ِ دانش“، ”ٹھہری ہوئی آنکھیں“، ”جزااور سزا “ علامتی طرز دے نمونے نيں۔
حامد سروش دے افسانےآں دی بنیادی خوبی ایہ اے کہ انہاں دے افسانے روایت توں رشتہ توڑ کر ادھوری جدیدیت دا شکار نئيں ہُندے تے ایہی کیفیت انہاں دے افسانےآں نوں ابہام توں بچاندی اے۔ حامد سروش دے افسانےآں دا بنیادی موضوع معاشرہ تے سماج اے۔ جو انفرادی سطح اُتے آکرفر د دی ذہنی سطح نوں وی بیان کردا اے۔
ڈاکٹر اعجاز راہی
سودھواس رجحان توں وابستہ افسانہ نگاراں وچ غالباً سب توں مضبوط تے معتبر ناں ڈاکٹر اعجاز راہی دا اے۔ جنہاں دا ناں بین الاقوامی اہمیت دا حامل اے۔ اعجاز راہی دے افسانےآں وچ علامتی طرز اظہار ضرور اے۔ لیکن ایہ افسانے دھند تے سایاں دی فضاءماں تحلیل نئيں ہُندے۔ بلکہ گہری معنویت وی رکھدے نيں تے تفہیم دا راستہ بھی۔ انہاں دے افسانےآں دا فکری راستہ ترقی پسندافکار و نظریات توں مل جاندا اے۔ تے فنی سطح اُتے علامت تے نويں ہیئتی تجرباں توں اوہ غربت افلاس تے تیزی توں ودھنے والی محرومی نوں بیان کردے نيں تے اس عہد دے آشوب نوں وی دکھاندے نيں تے فرد دے ذہنی و فکری انتشار نوں وی احاطہ تحریر وچ لاندے نيں۔ ظلم و ستم تے استحصالی قوتاں دی حکمرانی تے انہاں دے رد عمل وچ جنم لینے والیاں نسلاں دے حوالے توں اُ ن دا افسانہ”تیسرا سنگِ میل “ پیش کيتا جاسکدا اے۔ تے فرد دے فکری و ذہنی انتشار دے حوالے توں انہاں دا افسانہ ”دردآشوب“ اہم اے۔ لیکن انسان دے دکھاں، مصیبتاں تے انہاں توں نجات دے عمل دی دریافت دے سلسلے وچ بہترین افسانہ ”تیسری ہجرت “ اے۔ جو ایسا افسانہ اے کہ ملکی حدود پھلانگ کر بین الاقوامی حیثیت اختیار کر لیندا اے۔
یوسف عزیز زاہد
سودھویوسف عزیز زاہد دے افسانےآں وچ علامتی پیرایہ اظہار اس انداز توں سامنے آیا اے کہ اکثر کہانی گم ہوکے فلسفہ طرازی تے معما سازی دا درجہ اختیار کر جاندی اے۔ انہاں دے افسانےآں دا مجموعہ ”لایعنیت دی بھیڑ وچ “ دے عنوان توں شائع ہوااے۔ انہاں دے افسانےآں وچ مناظر تے ٹکڑےآں توں کہانی تشکیل کيتی جاندی اے ایتھے واقعات تے انہاں دے ارتقائی سفر توں زیادہ کہانی مکالمےآں دے ذریعے اگے ودھدی اے۔ یوسف عزیز دے افسانے جدید دور دے فرد دا ذہنی انتشار، فکری آشوب، بے چہرگی تے عدم شناخت توں پیدا ہونے والے مسائل پیش کردے نيں۔ کہانی، چہرے، کردار، لفظاں دی بازیافت نويں دور دا سب توں وڈا وظیفہ اے تے ایہی وظیفہ یوسف عزیر زاہد دے افسانےآں دی بنیاد اے۔ اس سلسلے وچ انہاں دے افسانےآں وچ ”سانحہ “ ،”کہانی دا راوی “، ”بے نشان قدماں دی چاپ“، ”دیوار گرنے دا المیہ “ تے ”لایعنیت دی بھیڑ وچ “ دے ناں اہم نيں۔
مشتاق شباب
سودھومشتاق شباب دے افسانےآں وچ وی علامتی رجحان ملدا اے۔ انہاں دے اکثر افسانےآں دے عنوانات ایداں دے ہُندے نيں کہ اوہ اپنے اندر معنوی گہرائی رکھدے نيں۔ جداں ”چپ دے دکھ “، ”آواز ِ سگاں “ ”آکاس بیل “ او ر ”عافیت“ وغیرہ۔ مشتاق شباب دے علامتی افسانے سیاسی رنگ لئی ہوئے نيں سماج دے مختلف دکھ تے مسائل انہاں نے علامتی اندازماں پیش کیتے نيں۔
ناصر علی سید
سودھوعلامتی افسانہ نگاراں وچ اک ہور ناں ناصر علی سید دا وی اے۔ جنہاں نے بیانیہ ہیئت وچ وی افسانے لکھے۔ تے علامتی ہیئت وچ وی لیکن علامتی انداز انہاں دا پسندیدہ انداز اے۔ جس وچ اوہ ہر قسم دے موضوعات نبھائے جاندے نيں۔ انہاں دے موضوعات دا دائرہ محدود اے ناہی متعین۔ اوہ ہر قسم دے موضوع نوں علامتی انداز وچ پیش کرنے دا ہنر جاندے نيں۔ لیکن بطور خاس انہاں دے موضوعات موجودہ دور دی معنویت، غیر معنوی فضا، انتشار، خوف، جنسیات، او رخاص کر تہذیبی اقدار دا ماتم رہے نيں۔ تہذیبی نقطہ ¿ نگاہ توں انہاں دا افسانہ ”ڈھائی کمرے دی جنت “ اہمیت رکھدا اے۔ ناصر اکثر افسانے دی پوری فضاعلامتی بنا کے کہانی پیش کردے نيں اس علامتی فضا دا حصہ کردار تے انہاں دا ماحول ہُندا اے۔ ایہ علامتی اثر وچ اپنا کردار ادا کردے نيں تے ايسے فضا دے توسط توں کہانی دے رنگ ابھردے نيں۔
افسانے دا ایہ دور بھر پور دور اے اسنوں صوبہ سرحد وچ اردو افسانے دا بہترین دور وی قرار دتا جا سکدا اے۔ جس وچ بیانیہ تے علامتی افسانے دے حوالے توں کئی وڈے ناں سامنے آندے نيں تے رجحانات دے حوالے توں وی ایہ دور بہت اہمیت دا حامل اے۔ جس وچ رومانی، انقلابی، اصلاحی، جنسی تے نفسیاتی تے علامتی بوہت سارے رجحانات متنوع کیفیات پیش کردے نيں۔
مجموعی جائزہ
سودھومجموعی طور اُتے اسيں ایہ کہہ سکدے نيں کہ ارتقائی لحاظ توں سرحد دے افسانے نے کئی موڑ کٹے، کئی نويں رجحانات تے اسالیب توں آشنا ہويا۔ ملکی تے بین الاقوامی افسانے دے نال نال چلدا رہیا۔ تے انہاں رجحانات تے اسالیب نوں اپنا تاں رہیا۔ البتہ اک خاص دور تک اوہ مخصوص قسم دے روايتی موضوعات توں دامن نہ چھڑا سکیا۔ خاص کر پشتون رہتل انہاں دی روایات، رومان پسندی تے عام سماجی شعور و ملکی محبت توں اگے ودھنے وچ بوہت گھٹ کامیاب رہیا۔ شاید ایہی وجہ اے کہ ہماریا افسانہ زیادہ ترقی نہ کرسکیا۔ تے اِنّے وڈے ناں پیدا نہ کر سکیا۔ جِنّے سانوں ملکی و بین الاقوامی سطح اُتے نظرآندے نيں۔ فیر ایہ وی غنیمت اے کہ کچھ ناں تے وڈے افسانے تاں ساڈے نال رہے۔
بہرحال ساڈے افسانے دی موجودہ صورتِ حال ایہ اے کہ کچھ نوجوان خوبصورت افسانے تخلیق کر رہے نيں انہاں دی خوش قسمتی ایہ اے کہ لوک افسانے دے جدید رجحانات توں واقف نيں تے اس حوالے توں انہاں دا مطالعہ وی وسیع اے۔ ایداں دے افسانہ نگاراں وچ ”جواد “ ”حسام حر “ ”تاج الدین تاجور “ تے ”خالد سہیل “ دے ناں اہم نيں۔
افسانے دی اس نويں نسل توں بہت ساریاں توقعات وابستہ دی جا سکدیاں نيں۔ اس لئی کہ ایہ نسل باشعور تے زیادہ صاحبِ مطالعہ اے۔ پچھلی نسل جنہاں وچ ناصر علی سید تے مشتاق شباب شامل نيں تے نويں نسل دے افسانہ نگاراں وچ جنہاں وچ خالد سہیل وغیر ہ شامل نيں ایہ دونے نسلاں وڈی توانائی توں افسانہ لکھ رہیاں نيں تے اک دوسرے توں اثرات وی قبول کر رہی اے ں۔ امید اے کہ ایہ اشتراک عمل بہت ساریاں نويں راہاں پہ افسانے نوں گامزن کريں گا۔ تے بوہت سارے نويں حوالے سامنے لیائے گا۔ تے کوئی ایسی مضبوط اکائی تشکیل کر جائے گا جس توں آئندہ نسلاں مستفید ہوئے تی رہیاں گی۔