ستی (رسم)
برصغیر وچ انگریزاں دے دور تک ہندوآں وچ رواج سی کسی شخص دے مرنے اُتے اس دی بیوی وی اس دی چتا دے نال جل جاندی سی تے ایہ رسم ستی کہلاندی سی۔ ایہ نئيں معلوم ہو سکیا کہ ستی دا کدوں رواج ہويا۔ ویداں وچ اس ستی دا ذکر نئيں ملدا اے۔ اگرچہ بعض ہندوآں دا خیال اے کہ رگ وید وچ ستی دا حوالہ اے۔ لیکن رگ وید وچ بیوہ توں کہیا گیا اٹھیا تے دوسرا شوہر چن لے۔ ایہ رسم کدوں توں جاری ہوئی اس دا کچھ پتہ نئيں چلدا اے۔ یونانیاں نے وی ستی دا ذکر نئيں کيتا اے۔ البتہ مسلمان سیاحاں نے ستی دا ذکر کيتا اے۔ اُتے اندازہ اے ایہ رسم ستويں صدی توں شروع ہوئی جدوں کہ راجپوتاں دا دور شروع ہويا۔ جمیز ٹاڈ دا کہنا اے کہ ایہ رسم راجپوت عورتاں وچ اس لئی شروع ہوئی نہ انہاں نوں فاتح دی لونڈیاں منظور نئيں سی۔
اک روایت دے مطابق مہابھارت دی جنگ وچ کوروآں نوں شکست ہوئی تے اوہ قتل ہوئے تے انہاں دا اَنھّا باپ دہرتراشتر نے راج پانڈوآں دے حوالے کيتا تے خود اپنی بیوی دے نال ہمالیہ چلاگیا تے اوتھے اگ وچ جل کے مرگیا۔ اس دے نال اس دی بیوی وی نال جل گئی سی۔ اس دے بعد عورتاں وچ ایہ رسم شروع ہوئی کہ شوہر دی موت دے بیوی یا بیویاں شوہر دی چکيا وچ نال جلنے لگاں۔ اس لئی ہندوآں دے جنہاں طبقات وچ ستی دا دستور سی اوتھے عورتاں پوجا نئيں سن۔ انہاں دے ذہناں وچ ایہ گل بیٹھی ہوئی کہ اوہ اپنے شوہراں دی اطاعت کرن تے اس موت اُتے اس دے نال ہی چکيا وچ جل کے مر جانے ساڈی نجات اے۔ عورتاں دا ایہ خیال سی کہ انہاں دے ستی توں انہاں دے خاوند دی وی نجات ہوجائے گی۔
ستی دے بارے وچ اعتقاد
سودھوانہاں دا خیال سی کہ ستی ہونے والی عورت نوں تائید غیبی حاصل ہُندا اے تے مشہور سی کہ ایہ سب بھگوان دی طرف توں ہُندا اے۔ ستی ہونے والی عورت توں ڈردے سن تے انہاں دا عقیدہ سی کہ اس دی بولی توں جو نکلے گا اوہ ضرور پورا ہوئے گا۔ اس لئی وی اوہ عورت نوں ستی توں منع نئيں کردے سن ۔
منو دا حکم
سودھومنو دھرم شاستر وچ لکھیا اے کہ برہمن، چھتری، ویش تے شورد قوم دیاں عورتاں ستی کرسکدیاں نيں۔ مگر جس عورت دا لڑکا چھوٹا ہوئے یا حاملہ تے حیض والی نوں ستی نہ ہونا چاہیے تے منونے زبردستی ستی توں منع کيتا اے۔
ستی دا طریقہ
سودھوستی ہونے والی عورت سرخ رنگ دی پوشاک پہندی سی تے اس دا دلہن دی طرح سنگھار کيتا جاندا سی۔ اس خبر نوں سن کر آلے دوالے توں لوک تماشا دیکھنے آندے سن تے ہزاراں دا ہجوم جمع ہوئے جاندا سی۔ اوہ عورت چکيا دی طرف جاندے ہوئے بظاہر خوش خوش ناریل نوں ہتھ وچ اچھالدے جاندی سی۔ چکيا وچ روغن زرد (گھی) تے روئی ہُندی سی۔ عورت اپنے شوہر دی لاش دے نال لکڑیاں اُتے بیٹھ جاندی سی تے اس دے اقربا لاش تے عورت دے گرد لکڑیاں چُن دے اس دے اُتے روئی تے روغن اس دے اُتے ڈال دیندے سن تاکہ اگ تیز ہوئے تے عورت تے لاش دونے جلدی بھسم ہوجائے۔ اس عورت دی جو ستی کہلاندی سی چند پشت تک خاندان دے لوک پوجا کردے سن ۔
رواج
سودھوستی دے معنیٰ صادقہ دے نيں تے رفتہ رفتہ ایہ کلمہ ایسی عورت نوں کہیا جانے لگیا جو شوہر دی وفادار ہوئے تے اس دے مرنے دے بعد اس دی لاش دے نال ستی ہوجائے۔ ستی ہونا عورت دی پاکیزگی دا اعلیٰ معیار ہندوآں وچ بن گیا سی۔ اس دے قصے تے مثالاں عام سن تے سیندا تے ساوتری کہانیاں مشہور سین۔ پراناں دے قصےآں وچ دانستہ عورت نوں ستی کرنے دی مثالیاں نيں۔ مگر فیر وی اس رسم دا رواج معما اے تے اس نے ہندوستان دی تریخ نوں دھندلا دتا اے۔ ستی دا رواج ابتدا وچ راجپوتاں دے علاوہ کسی تے قوم وچ نئيں سی۔ جو انہاں وچ باہمی جنگ و جدل یا مسلماناں دے حملے دی وجہ توں ہويا ہوئے۔ مگر انیہويں صدی دی ابتدا وچ بعض ستی دی ایسی وارداتاں انہاں قوماں وچ وی ہوئیاں جو دے کھتری یا راجپوت نئيں سن تے جلد ہی ایہ رواج ہندوستان دے شمالی صوبےآں جنہاں وچ بنگال وی شامل سی عام ہوئے گیا۔ مگر ستی ہونے والی عورت دا ستی ہونے دا سبب صرف جوش یا وفاداری نئيں بلکہ اس وچ اجتماعی تے جبر وی کيتا جاندا سی۔ مادی ہوس تے مذہبی جنون دونے مل کے انہاں بے بس عورتاں اپنا شکار بناتے تے انہاں نوں بے رحمی توں جلا دیندے سن ۔ ایہ رواج انسانیت دے برخلاف وحشیانہ انسانی قربانی دا اک نفرت انگیز پہلو سی۔
کسی عورت نوں ستی ہُندے ہوئے دیکھنا طبعیت اُتے سخت گراں گزردا اے تے دیکھنے والےآں دے دل اُتے گہرا صدمہ دے نال ستی ہونے والی عورت دی عظمت، استقلال تے تحمل اُتے حیرت ہُندی سی۔ ستی توں پہلے عورت اپنی ذاتی اشیاء اپنے عزیزاں تقسیم کرنے تے لوکاں توں الوداعی سلام و دعا تے اس دی تعظم و احترام کرنے دا منظر۔ ستی ہونے والی عورت دا طرار پن دیکھ کے دیکھنے والےآں دی عجیب حالت ہوجاندی سی کہ اک نرم مزاج عورت اک فرسودہ رسم دی بدولت اپنی جان جس طرح دیندی سی اس توں وڈے وڈے حب الوطن لڑیائیاں وچ مرنے والے وی اس دے اگے ہیچ نيں۔
انگریزاں دا کہنا اے کہ شوہر دی موت دے بعد بیوہ نوں جو ذلت آمیز زندگی گزانی پڑدی سی ايسے لئی وی عورتاں ستی ہونا پسند کردیاں سن۔ عورتاں دے ذہناں وچ ایہ گل بیٹھائی جاندی سی کہ انہاں دے ستی ہونے توں شوہر دے سارے گناہ معاف ہوجاندے نيں تے اوہ سرگ وچ شوہر دے نال عیش و عشرت دی زندگی گزارے گی۔ اوہ ايسے امید اُتے کہ اسنوں تے اس دے شوہر نوں سرگ دی لذتین عیش و آرام نصیب ہون گے خوشی خوشی جل جاندی سی۔ بنگال وچ اک ستی دے موقع اُتے اک عورت ڈر کر بھاگی تاں لوک پھڑ کر چکيا وچ ڈالنے لگے تاں اک انگریز نے اس عورت نوں دوبارہ چکيا وچ نئيں ڈالنے دتا تے اس دی جان بچ گئی۔ لیکن دوسرے دن اس عورت نے آکے اس انگریز سخت برا بھلا کہیا کہ تسيں نے مینوں ذلیل کر دتا۔ جے جل جانے دتا ہُندا تاں اج بیکٹھ (جنت) وچ شوہر دے نال عیش کر رہی ہُندی۔ ہن میرے لواحقین مینوں برا بھلا تے بدعاواں دیندے نيں۔ مشہور ایہ وی سی کہ مرنے والے دے رشتہ دار اس دی بیوی نوں ستی ہونے دے لئی اس لئی وی مجبور کردے سن کہ مرنے والے دی مال تے دولت انہاں دے ہتھ لگ جائے۔ مگر ہندو مذہب وچ عورت نوں اس طرح دا استقاق نئيں اے کہ اوہ مال و دولت اپنے پاس رکھے یا آزادانہ زندگی بسر کرے۔ منو دے قانون دے مطابق عورت شادی توں پہلے باپ و بھائیاں تے شادی دے بعد شوہر تے بیٹےآں دی محتاج ہُندی اے۔ اگرچہ بہت ساریاں عورتاں شوہر نال محبت دے اظہار وچ جوش و جذبات وچ ستی ہودیاں سن۔
جے متوفی دی کئی بیویاں ہاں تاں عمر جو وڈی ہوئے اسنوں ستی ہونے دا پہلا حق ہُندا سی۔ اس طرح حاملہ عورت بچے دی پیدائش دے ہونے دے بعد وی ستی کرلیندی سی۔ بہت ساریاں عورتاں ستی دے راضی نئيں وی ہُندیاں نيں تے انہاں نوں زبردستی ستی کرنے اُتے مجبور کيتا جاندا اے۔ مہاراجا رنجیت سنگھ دے بیٹے کھرک سنگھ دی موت دے بعد اس دی بیوہ ایسر کور نے ستی ہونے توں انکار کر دتا سی۔ مگر راجا دہیان سنگھ توں اسنوں زبردستی کھرک سنگھ دی چکيا دے نال جلا دتا۔
ستی ہونے دا دستور پورے ہندوستان وچ نئيں سی۔ جنوب وچ دریائے کشنا دی جنوبی جانب عورتاں ستی نئيں ہودیاں سن۔ دکن، گجرات، بمبئی، سندھ تے پنجاب وچ ستی ہونے والےآں دی تعداد کم ہُندی سی۔ مگر وسط ہند، مشرقی ہند، راجپوتانہ تے بنگال وچ ایہ رسم عام سی تے انگریزاں نے اس دی سیکڑاں تعداد رپوٹ کيتياں نيں۔ 1829ء وچ پابندی دے قاناں توں پہلے صرف بنگال وچ ست سو عورتاں ستی ہوئیاں سن۔
ہندوآں وچ ستی دی رسم صرف اعلیٰ گھراناں یا ایہ صرف راجپوتاں وچ راءج سی۔ دوسری ذاتاں وچ اس دا رواج نئيں سی۔ لیکن ایسا لگدا اے کہ ہندوآں وچ اک دم ایہ رسم راءج ہوئے گئی تے کلکتہ دے آلے دوالے وچ ایہ ستی عام ہوئے گئی۔ ستی ہونا عورت دی مرضی اُتے موقوف نہ رہیا بلکہ اس وچ جبر وی شامل ہوئے گیا سی۔ ڈنکن فوربس 1813ء وچ لکھدا اے کہ پنجاہ سال دے دوران وچ کوئی عورت ستی نئيں ہوئی سی۔ لیکن کلکتہ تے اس دے آلے دوالے وچ سیندی دے واقعات عام ہوئے گئے سن تے اس نے رفتہ رفتہ اس نے اس رسم پابندی لگانے دا کہیا۔ یعنی ہن برطانوی حکومت انہاں دے رواج دی بجائے اختیارات استعمال کرے۔ کیوں کہ بنگال وچ ستی دن بدن ترقی کر رہی سی۔
طریقے
سودھوستی ہونے دے ہر علاقہ وچ مختلف طریقے راءج سن ۔ مثلاً بنگال وچ بیوہ نوں مردے دے نال چکيا وچ رسیاں تے بانساں توں بنھ دتا جاندا سی کہ عورت اٹھیا کر بھج نہ سکے تے فیر چکيا نوں اگ لگیا دتی جاندی سی۔ اوڑیسہ وچ اک گڈھا کھود کر اس وچ مردے نوں اگ دیکھاندے سن تے جدوں شعلے بلند ہُندے تاں اس دی بیوہ اس وچ کود پڑدی سی یا دھکا دے دتا جاندا سی۔ دکن وچ ستی دا دستور اس طرح سی کہ چکيا وچ عورت مردہ شوہر دا سر زانو اُتے لے بیٹھ جاندی سی تے چکيا دے چاراں طرف لکڑیاں لگیا اُتے چھت بناکر اندر مردے تے عورت دے پاس لکڑیاں چن دتی جادیاں سن تے چکيا دی چھت نوں اگ لگیا دتی جاندی سی۔ عورت یا تاں دھواں توں دم گھٹنے توں مرجاندی سی یا چکيا دی چھت اس اُتے گر جاندی سی۔
ستی ہونے والی عورتاں عموماً ستی دے لئی مختلف رسومات برد باری تے صبر و استقلال توں ادا کردیاں سن کہ ظاہر نئيں ہُندا سی کہ اوہ موت نوں گلے لگیا رہیاں نيں۔ اکثر ایہ دیکھیا گیا ستی ہونے والی عورت شعلاں دے درمیان وچ سر نوں جھکا کر دونے ہتھ جوڑ دے دعاواں مانگتی منگی جل گئی۔ ایہ وی ہُندا سی کہ چکيا نوں اگ دکھادی تاں عورت ڈر کر بھاگی تے لوکاں نے اسنوں پھڑ کر دوبارہ چکيا وچ ڈلا تے اس دے اُتے لکڑی دے بھاری تنے دال دتے کہ اوہ دوبارہ نکل نئيں تاں۔ بعض اوقات یا بعض تھاںواں اُتے ستی ہونے والی عورتاں نوں نشہ آور دے دتی جاندی سی کہ اوہ کہ انہاں نوں ہوش نہ رہے۔ مثلاً گجرات وچ ستی ہونے والی عورتاں نوں عموماً افین کھلادی جاندی سی جس توں اوہ مدہوش ہوجادیاں سن۔
برنیر عہد اورنگ زیب وچ لکھدا اے کہ ميں نے چند ایسی بدنصیف بیواواں نوں دیکھیا سی جو چکيا دی شکل دیکھدے کے بھاگدیاں سن۔ انہاں نوں دیکھ کے مینوں یقین سی کہ جے ایہ ظالم تے بے درد برہمن انہاں نوں ستی توں منع کرن تاں ایہ خوشی خوشی رک جاواں گاں۔ مگر ایہ انہاں خوف زدہ تے اجل گرفتہ عورتاں نوں ستی دی ترغیباں تے بڑھاوے دیندے رہے تے جدوں انہاں نے مزاحمت دی تاں زبردستی انہاں نوں اگ وچ ڈال دتا کردے سن ۔ میرے سامنے اک غریب جوان عورت اس طرح زبردستی اگ وچ ڈال دتی گئی سی۔ اس طرح ميں نے اک ہور بدنصیب عورت نوں دیکھیا کہ اس دے اردگرد جدوں اگ بھرکنے لگی تاں اس نے بھاگنا چاہیا مگر انہاں جلاد صفتاں انہاں نوں لمبے لمبے بانساں توں دبا دتا کہ اوہ نکل نئيں نہ سکن۔
لیڈی اہمرسٹ نے اکتوبر 1825ء وچ اک دلخراش واقعہ نوں اپنے روزنامچہ وچ درج کيتا اے کہ اک نوجوان ہیضے توں مر گیا تے اس دی بیوہ نے اس دے نال چٹا اُتے جلنے دا ارادہ کر ليا۔ ضروری تیاریاں ہوگئياں تے مجسٹریٹ توں اجازت نامہ حاصل کر ليا گیا۔ چکيا نوں متوفی دے رشتہ داراں نے اگ لگادی۔ اگ دے شعلے جدوں بیوہ تک پہنچے تاں اس دا حوصلہ جواب دے گیا تے اوہ دھواں دے بادلاں، ہجوم دی چیخ پکار تے ڈھول نقاراں دی سمع خراش شور و غوغا دے درمیان وچ کِسے نہ کسی طرح لوکاں دی نظر بچا کر جنگل وچ جاپہنچی تے کسی دی نظر اُتے نہ پئی۔ پہلے تاں کسی نے توجہ نہ دتی لیکن دھواں کم ہويا تاں چکيا وچ عورت نظر نئيں آئی۔ اس اُتے لوک غصہ وچ آگئے تے بدنصیب لڑکی جنگل ملی تے اس بدنصیب لڑکی نوں اک ڈنگی وچ بیٹھیا کر دریا وچ لے گئے تے بیچ منجھدار لڑکی نوں دریا وچ سُٹ دتا تے جدوں اوہ لڑکی اُتے آئی تاں چپو توں اسنوں سر اُتے وار کیتے جس توں اوہ دریا وچ ڈُب گئی۔
برنیر ایہ وی لکھدا اے ہندوستان دے بعض حصےآں مں تاں ایہ غضب ڈھاندے نيں کہ جلیا کے ستی کرنے دی بجائے عورت نوں گردن تک زمین وچ گاڑ دیندے نيں تے دو تن برہمن یکاک اس دی منڈیا مروڑ دیندے نيں تے جدوں اس دا دم نکل جاندا اے تاں مٹی دی ٹوکریاں ڈال کر پیر توں دبادیندے نيں۔ اس دا ثبوت 1829ء دے ایکٹ 17 وچ امنتاع ستی توں وی ملدا اے۔
ستی توں بھاگنے والی عورتاں
سودھووہ عورتاں جو ستی توں کسی طرح بچ نکلدیاں سن انہاں دی آئندہ زندگی بہت درد بھری لنگھدی سی۔ اک ہور انگریز نے لکھیا کہ میرے پاس اک حسین عورت جس نے بھنگیاں دی مدد توں اپنی جان بچائی سی۔ انہاں بھنگیاں دا دستور سی جدوں انہاں نوں پتہ چلدا کہ کوئی عورت ستی ہونے والی اے تے اس دے گھر صاحب حثیت تے بآثر نئيں نيں تاں اوتھے پہنچ جاندے تے جے عورت ستی نئيں ہونا چاہندی تاں ایہ لوک اسنوں کڈ لاندے سن ۔ لیکن انہاں عورتاں نوں پسند نئيں کيتا جاندا سی تے گھر والے وی قطع تعلق کرلیندے سن اس نے دھرم اُتے کلنک دا ٹیکا لگادتا اے۔ اس لئی اوہ اپنی بقایا زندگی بھگیاں دے نال رہندی تے انہاں دی بدسلوکیاں سہہ کر زندگی دے دن پورے کردی۔
مسلماناں دی روکنے کوششاں
سودھومسلمان حکمراناں نے اپنے دور حکومت وچ اس رسم نوں ختم کرنے دی کوشش کيتی تاں ہندوآں نے احتجاج کيتا کہ ایہ رسم وید دے حکم اُتے اے تے اسنوں بند کرنا ساڈے مذہب وچ دخل اندازی اے۔ اکبر نے اسنوں ختم کرنے دی کوشش کيتی مگر کامیاب نئيں ہويا تے اس نے حکم دتا سی کہ کسی عورت نوں زبردستی ستی نئيں کيتا جائے۔
اکبر نے ستی دی رسم نوں روکنے دی انتہائی کوشش کيتی تے بار بار حکم نامے جاری کیتے۔ ستی دی اطلاع ملی تاں خود ہی روکنے دے لئی پہنچ گیا۔ چنانچہ راجا جے مل دی بیوی نوں ستی ہونے توں بچانا اکبر دا ہی کارنامہ سی۔ اکبر دا کہنا سی کہ ایہ رسم قدیم زمانے توں چلی آرہی اے کہ شوہر دے مرنے دے بعد کدوں تک اوہ تنہا زندگی بسر کرسکدی اے۔ لہذا اوہ اپنے آپ نوں اگ وچ جلادیندی سی۔ تے اس بیش قیمت جان نوں اوہ کشادہ پیشانی دے نال دے دیندی سی۔ تے عورت اسنوں اپنے شوہر دا سرمایہ نجات جاندی سی۔ مینوں مرداں دی ہمت اُتے تعجب ہُندا اے کہ اوہ عورت دے وسیلہ اُتے اپنی رہائی دے طالب ہُندے نيں۔ مسلمان حکمراناں نے ستی رواج نوں روا رکھیا سی۔ گو کم از اک موقع اُتے اکبر نے خود مداخلت کرکے اس مہلک رسم نوں روک دتا سی۔
انگریزاں دا اضطراب
سودھواک طویل عرضہ تک انگریز وی متفرر سن مگر اوہ چاہندے سن کہ ستی دی رسم نوں ختم مرضی تے رضا و رغبت توں ہونا چاہیے تے انہاں نے ناپسندید کرنے دے علاوہ کسی تے کارروائی نوں مناسب نئيں سمجھیا۔ لارڈ ہسٹگر نوں خطرہ سی اس دی قانونی بندش توں برطانوی حکومت ہند خطرے وچ پڑ سکدی اے۔ اس لئی اس نے کوئی کارروائی نہہاں کيتی۔ البتہ اس نے لارڈ بنٹنک نوں لکھ کے ستی دی بندش دی تائید کيتی۔ لارڈ امہرسٹ نے بہت غور فکر کے بعد اس رسم ناپسند کرنے دے باوجود قانوناً بندش دا حامی نئيں سی۔ اس نے 1827ء وچ لکھیا کہ وچ کِسے ایداں دے قانون دی سفارش نئيں کردا ہاں جو ستی نوں بالکل ممنوع قرار دے۔ اگرچہ وچ نئيں جاندا کہ ہر سال معقول رقم تعلیم اُتے خرچ ہوئے رہی اے تے اس دے باوجود بیواواں نوں زندہ جلانے یا دفن کرنے دی رسم کدوں تک جاری رہے گی۔
28 مارج 1827ء نوں ایوان ہند وچ اک رکن پونیڈر نے ہندو بیواواں دے ستی ہونے دے خلاف تجویز اُتے بحث دے دوران ایہ اک واقع نوں پیش کيتا۔
اک برہمن سیتھوکسی تے علاقہ وچ مرگیا۔ دو ہفتے دے بعد اس دی اطلاع گھر والےآں نوں ملی۔ انہاں نے اس دی بیوہ ہوملیا جس دی عمر تقریباً چودہ سال سی ستی کرنے دا فیصلہ کر دتا۔ اس دی چکيا پنڈ وچ موجود اس نیڑےی ترین رشتہ داراں نے تیار کيتی۔ لڑکی دے باپ پٹنا تیواری جو کسی تے علاقہ وچ رہندا سی اسنوں وی اطلاع نئيں دتی گئی۔ ایہ نئيں معلوم ہوئے سکیا کہ ہومولیا ستی دے لئی راضی سی یا نئيں۔ لیکن اسيں ایہ فرض کر لین کہ اوہ راضا سی۔
ابتدائی رسوم دے بعد ہومولیا چکيا اُتے بیٹھ گئی تے اس دے چچا شیو لعل نے چکيا اگ لگادی۔ مگر اگ دی تپش ہومولیا نوں ناقابل برداشت ہوئے گئی تے اوہ چکيا توں باہر نکل۔ لیکن شیو لعل، بیھوک تے دوسرے لوکاں نے اسنوں پھڑ کر دوبارہ چکيا وچ پھنیک دتا۔ مگر اوہ فیر باہر نکل گئی تے اس دے کپڑے وی جل تے نیڑےی باوَلی وچ پانی وچ لیٹ گئی۔ شیو لعل نے اک چادر اس دے نیڑے زمین اُتے پھیلادی تے ہومولیا نوں اس اُتے بیٹھنے دے لئی کہیا۔ ہومولیا نے انکار کر دتا تے کہیا نئيں وچ نئيں بیٹھاں گ تسيں فیر مینوں اگ وچ ڈال دو گے۔ مینوں چھڈ دو وچ تواڈا گھر چھڈ داں گی تے بھیگ منگ کر یا کسی تے طرح زندگی بسر کراں گی۔ تسيں لوک بس مجھ اُتے رحم کرو۔ شیوک لال نے گنگا دی قسم کھا کر کہیا تسيں جے چادر اُتے بیٹھ گئی تاں وچ توانوں گھر پہنچیا داں گا۔ ہومولیا چادر اُتے بیٹھ گئی انہاں لوکاں نے اسنوں چادر وچ بنھ دتا تے اک بانس منگوا کر اک گانٹھ دے ذریعہ اس وچوں بانس گزار دے اس پوٹلی نوں شعلاں وچ پھنیک دتا۔ چادر اگ دی شدت توں فوراً جل گئی تے بدقسمت لڑکی نے اپنے نوں بچانے دی اک بار فیر کوشش کيتی۔ اس اثنا وچ باقی لوکاں دے اکسانے اُتے اک مسلمان نے اپنے تلوار توں اس دا سر قلم کر دتا۔ اوہ گر پئی تے موت دی ہور کشمکش توں اسنوں نجات مل گئی۔
رام موہن رائے
سودھولارڈ بنٹنک نوں ستی دی رسم روکنے وچ مقامی لوکاں جنہاں وچ سر لسٹ رام موہن رائے توں وی مدد ملی۔ موہن رائے نے اپنے بھائی دی بیوہ نوں ستی ہونے توں روکنے دی بہت کوشش کيتی۔ اس عورت نے پہلے تاں اس دی پروا نئيں کيتی۔ مگر جدوں شعلاں توں تکلیف محسوس ہوئی تاں اس نے چکيا توں نکلنے دی کوشش کيتی تاں اس دے رشتہ داراں تے پجاریاں نے اسنوں بانساں توں دبا کے اسنوں نکلنے نئيں دتا۔ پتیلی باجے زور زور توں بجائے گئے تاکہ اس دی چیخاں دی آوازاں سناواں نہ دتیاں رام موہن مجبور تے بے بس ہوئے گئے تے انہاں نے عہد کيتا کہ اوہ اس وقت تک چین توں نئيں بیٹھاں گے جدوں تک اس ظالمانہ رسم دی بیچ کنی نہ ہوجائے۔ اس دے بعد انہون نے اخباراں تے عام جلساں وچ اس قبیح رسم دی مذمت کرنے وچ کوئی کسر اٹھا نہ رکھی۔ رام موہن رائے نے ہمت تے جرت توں کم لے کے اس دی مخالفت وچ کوئی موقع ہتھ توں جانے نہ دتا۔ 1818ء وچ جدوں کلکتہ دے ہندوآں نے برطانوی حکومت نوں اک یاداشت پیش کيتی۔ جس وچ ستی نوں روکنے دے لئی جو کوششاں ہوئے رہیاں سن اس دے خلاف احتجاج کيتا گیا۔
اس دے جواب وچ رام ہوہن رائے نے اک یاداشت پیش کيتی۔ جس وچ برطانوی احکام دی کوششاں دی تائید کيتی کہ اوہ انسانی ہمدردی توں کم لے رہی اے۔ اس یاداشت وچ رام ہوہن نے ستی دے بعض مناظر نوں آگاہ کيتا گیا تے دسیا کہ انہاں دا ذاتی مشاہدہ اے کہ انہاں عورتاں دی موت دے خواہاں اس دے وارث ہُندے نيں تے ترغیب دے انہاں نوں اپنے شوہراں دے نال ستی دے لئی آمادہ کردے نيں۔ جو عورتاں نے اس توں انکار کيتا اسنوں جبرا چکيا وچ ڈھکیل کر انہاں نوں رسیاں توں بنھ کر بانساں توں اس وقت تک دبائے رکھیا جاندا اے جدوں تک اوہ مر نہ جاواں۔ بعض عورتاں جو کسی طرح بچ نکلاں انہاں نوں انہاں دے رشتہ داراں نے کسی تے طریقے مار ڈالیا۔ درخواست گزاراں دی عاجزانہ التماس اے کہ مذکورہ مثالاں تمام شاستراں دی رو توں تے اقوام دے فہم دے لحاظ توں قتل نيں۔
رام موہن رائے اپنے نوں خطرے وچ ڈال کر کلکتہ دے مرگھٹ اُتے جاندے تے ستی نوں روکنے دی ترغیب دتا کردے سن ۔ 1829ء وچ لارڈ بنٹنک نے انہاں توں مشورہ کيتا تاں انہاں مختلف شاستراں دے مستند اقتباست توں ایہ ثابت کيتا کہ ستی مذہبی فریضہ نئيں اے۔ انہاں دا کہنا سی کہ ستی دی واداتاں وچ وادھا مذہبی اعتقاد نئيں بلکہ رشتہ داراں بیوہ دے اخراجات برداشت نئيں کرنا چاہندے نيں۔ لہذا اس رسم اُتے پابندی توں مذہب نوں خطرہ نئيں اے۔ جس دی ضمانت دا برطانیہ نے عہد کیہ ہویا اے۔
مگر لارڈ بنٹنک نے اخلاقی جرت دا مظاہر دے ستی دے قانون نوں نافذ کيتا۔ اس پہلے اپنے ساتھی سر چارلس جو بعد وچ لارڈ مٹکاف کہلایا توں مشورہ کيتا۔ لارڈ ولیم بنٹنک نوں اندازہ ہوئے گیا کہ ستی دے انسداد دے لئی علم دی تددیحی ترقی توں امید نئيں سی۔ اسنوں معلوم ہويا ستی دے واقعات زیادہ تر کلکتہ دے قرب و جوار دے ضلعے وچ پیش آندے نيں۔ ایتھے دے باشندے معمولی سا احتجاج کرن گے۔ اُتے اس نے احتیاطاً احتیاطی تداویز وی اختیار کيتياں کہ فوج وچ اس دے خلاف رد عمل نہ ہوئے۔ اس نے اس دے لئی مکمل صلاح و مشورہ وی کيتا تے اس دے بعد ستی دے استعداد دے قانون نوں نافذ کر دتا۔ تے اس دے نفاذ دے نال ہی کمپنی دے علاقہ وچ ستی دا خاتمہ ہوئے گیا۔ اس وی زیادہ اطمینعان بخش صورت حال ایہ ہوئی کہ دیسی ریاستاں نے اپنی رضا و رغبت توں اس قانون دی تقلید دی تے اپنے علاقےآں وچ ستی نوں ممنوع قرار دتا گیا۔
ہند دی برطانوی دا موقف سی اوہ برصغیر آہستہ آہستہ اصلاحات دی طرف توجہ دے۔ اس لئی انہاں نے دھرم شاستر یا شرح اسلام دی تبدیلی دی طرف توجہ نئيں دتی تے حتیٰ الامکان ملک دے قوانین تے رسوم دا احترام کيتا، مذہبی معاملات وچ کاملات رواداری توں کم لیا۔ لیکن بعض امور ایداں دے سن جس وچ اپنی عدم مداخلت نوں روکنا دشوار سی۔ انہاں وچ اک اہم تے مشکل مسلہ ستی دا وی سی۔ جو ہندو مہب نال تعلق رکھدا سی۔
معلوم ہُندا اے کہ لارڈ ایمہرسٹ دے جانشین لارڈ ولیم بیلٹک دے دل اُتے خاص اثر کيتا تے انہاں نے پوری احتیاط توں تحقیقات کرکے متعلقہ جماعت دی رائے معلوم کيتی۔ بنگال وچ خفیہ تحقیقات توں معلوم ہويا دے ستی دے انسداد توں فوج وچ بغاوت دا خطرہ محض خیام خیالی اے۔ راجا رام موہن ایداں دے روشن خیال ہندوآں دے خیال وچ ستی دی ممانعت ہندو عقائد دے رو توں ہندو دھرم دے نہ سی۔ لیکن انہاں نوں مجوزہ قاناں توں خطرہ پیدا ہوجانے دا خطرہ پیدا ہوجانے دا احتمال سی، نظامت عدالت دے ججاں دی رائے وچ اس رسم دا انسداد ضروری سی۔ مخالفت وچ سب توں اگے ہنری ہوریس ولسن جداں مستشرق سن ۔ جو مذہبی رسوم دے مخالف وچ تاویلات دی کوئی گنجائش نئيں سمجھدے سن تے کہندے سن ملک وچ عام بے چینی دا پیدا ہوجانے دا خطرہ اے۔
لارڈ بنٹنک دا اضطراب
سودھووہ ستی دے بارے وچ لکھدا اے کہ ستی نوں روکنے یا اسنوں جاری رکھنے دونے وچ خدشےآں سن ۔ جے ایہ رسم جاری رہندی تاں ہر سال سینکڑاں بے گناہ جاناں نوں دی موت اُتے رضامندی دا اظہار سی تے پابندی صورت وچ خطرہ برطانیوی سلطنت دی سلامتی نوں خطرہ سی۔ مگر کوئی مہذب حکومت اس انسانیت سوز رسم برداشت نئيں کر سکدی اے جو مذہب و انسانیت نہایت خطرناک شکل سی۔ ہر دن دی تاخیر توں انسانی قتلاں دی تعداد وچ خوفناک وادھا اے تے اس دی روک سیم انتہائی اہم اے۔ وچ خدا توں مدد کيتی دعا کردے ہوئے انہاں وجوہ نوں بیان کراں گا جس اُتے میری رائے قائم ہوئی اے۔
میرے سامنے 1827ء و 1828ء وچ ستی دے واقعات نيں۔ سال 1827ء دے مقابلے وچ 54 واقعات کم ہوئے نيں تے گزشتہ سالاں دے مقابلے ایہ بہت زیادہ کم نيں۔ لیکن اس کمی نوں رہتل یا تعلیم دی ترقی دا سبب کہیا جائے تاں خاصہ اطمنان بخش ہوئے گا تے اصلاح دا ست رفتار عمل وچ دخل دینا خلاف عقل و مصلحت ہوئے گا۔ لیکن وچ یقین دے نال ایہ کہہ سکدا ہاں کہ کلکتہ وچ شاید اعلیٰ طبقاں ایہ اثر ابداز ہوئی لیکن عام آبادی وچ کِسے قسم دی تبدیلی واقع نئيں ہوئی اے تے اس رسم نوں بند ہونے دی کوئی امید نئيں اے۔
رام موہن رائے دے خیالات وچ صداقت اے لیکن انہاں توں نتاءج توں اتفاق نہ کردا ہون۔ فورٹ ولیم دے زیر حکومت علاقہ وچ ستی جو 462 واقعات ہوئے انہاں وچوں 420 بنگال، بہار تے اوڑیسہ وچ ہوئے۔ انہاں وچوں 287 صرف ضلع کلکتہ وچ ہوئے۔ ضلع کلکتہ جس دی آباد لکھاں افراد اُتے مشتمل اے تے ایہی صورت حال بنگال بہار تے اوڑیسہ وچ وی سی۔ جتھے اخلاقی جرت تے قوت دی قدر کمی اے تے حکومت دے خلاف بغاوت یا مخالفانہ مقابلہ دا خطرہ نئيں اے۔ اس دی بجائے جے ستی دے واقعات نشیبی واقعات بالائی علاقےآں وچ پیش ہُندا جتھے دے لوک دلیر و بہادر نيں تاں وچ اس بارے وچ زیادہ اظہار خیال نئيں کردا۔ انہاں علاقےآں دی آبادی تقریباً دو کروڑ اے تے ستی دی وارداتاں صرف 43 ہوئیاں۔ اس لئی توقع اے اس رسم اُتے پابندی توں نوں مسلہ پیدا نئيں ہوئے گا۔ کیوں کہ ایتھے ستی دی رسم بوہت گھٹ تے اکثر و بشتر ذاتی مفاد دے مد نظر ہُندی اے۔ وچ اس مسلے اُتے غور و فکر تے صلاح مشورے دے نال اپنے احساست و جذبات نوں دخل دتے بغیر تے تمام مشکلات و اعتراضات دی اہمیت نوں ملحوظ رکھیا اے تے واقعات نوں صدق و غیر جانب داری دے نال بیان کيتا اے تے اس نتیجے اُتے وچ پہنچیا ہاں اس ستی اُتے پابندی دی تائید استدلال و اسناد نال ہُندی اے۔
ان اعلیٰ خیالات توں قطع نظر اپنی حکومت جس وچ اک عضو ہاں ستی دے جاری رکھنے توں برطانوی حکومت دے دامن اُتے اک بدنما داغ لگ جائے گا تے اس اُتے پابندی توں خطرناک نفس پرستی، نا انصافی تے انسانی قربانی رک جائے گی۔ آخر وچ عام نظم و نسق سلطنت برطانیہ دے طرز عمل اس تقلید اُتے مبنی اے جو برطانوی حکومت نے رہنمائی دے لئی انگلستان وچ قائم اے کرے تے انہاں نوں اعلیٰ و ارفع اصول نوں جدوں ممکن ہوئے ہندوستان دی کثیر آبادی دے حالات اُتے منطبق کرنے توں انگلستان دی عام خوش حالی نوں ترقی تے قوم دے کردار نوں بلندی نصیب ہوسکدی اے۔
مورخہ 8 نومبر 1829
ولیم بنٹنک
ٍپابندی دا قانون
سودھوگورنر جنرل دی صدارت وچ 4 دسمبر 1829ء نوں ستی نوں خلاف قانون قرار دتا گیا۔ اس وچ ستی یا بیواواں نوں جلانے یا زندہ دفن کرنے رواج ناجائز تے عدالت فوجداری توں قابل سز قرار دتا گیا۔ توں بیوہ نوں جلیانا یا زندہ دفن کرنا (یعنی سیندی دی ہر صورت) خلاف قانون تے فوجداری عدالتاں وچ قبال سزا قرار دے دتا گیا۔
خاتمہ
سودھو1829ء ایسٹ انڈیا کمپنی نے اس رسم دے خلاف قانون دا اجزا کيتا جس وچ سختی توں اس رسم روکنے دا حکم دتا۔ شروع وچ لوکاں نے چھپ کر ستی دے کچھ واقعات ہوئے۔ مگر برطانوی حکومت نے سختی توں اس رسم وچ مددگاراں نوں سخت تے کڑی اُتے سخت سزاواں داں گئياں۔ ایتھے تک اس رسم دا صدباب ہوئے گیا۔ لیکن انگریزی علاقےآں وچ ایہ رسم ختم ہوئے گئی مگر دیسی ریاستاں وچ بدستور جاری رہی۔ مہاراجا رنجیت سنگھ دی 1839ء وچ ارٹھی اُتے اس دی اک بیوی مہتاب دیوی تے تن لونڈیاں ستی ہوئیاں سن۔ مگر اس دے بعد انگریز حکومت نے دیسی ریاستاں وچ وی ستی دی رسم ختم کرنے دا حکم جاری کيتا تے آخری ستی پنجاب وچ 1845ء وچ ہوئی سی۔ اج جدوں کہ ہندوآں وچ ایہ رسم ختم ہوچکی اے تے اوہ اعتراف کردے نيں کہ ایہ بہیمانہ تے وحشانہ رسم سی۔
ماخذ
سودھوراجگان پنجاب۔ سر جارج گریفن
تریخ راجستان۔ جمیز ٹاڈ
تریخ جرم و سزا۔ امداد صابری
بطانوی عہد حکومت۔ مولوی ذکاء اللہ
تریخ جرم و سزا۔ امداد صابری
برطانوی حکومت ہند۔ انڈیسن
ہند دے سیاسی مسلک دی نشو و نما۔ جے انڈریسن، جے صوبہ دار
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھوہور ویکھو
سودھو| وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: ستی (رسم) |