سبھیاچار تے مطالعہ دے سروت

ہن تک دے مطالعہ توں ایہہ واضع ہو جاندا اے کہ سبھیاچار انسان دی زندگی دا کوئی اک پکھ نہی ، سگوں اس دی سمچی ہوند نال متعلق اے ۔ اس لئی سبھیاچار دے مطالعہ دے سروت وی منکھاں جیون اتے سرگرمی دے کسے اک ادھ پکھ تک محدود نہیں ہو سکدے ۔ سبھیاچار دا مطالعہ سمچی منکھاں زندگی نوں اپنی لپیٹ وچ لئے توں بناں سارتھک سٹے نہی کڈھ سکدا ۔

پر مسئلہ نوں اس طرحاں نال پیش کرنا شاید سانوں سپسٹتا نہ دے سکے ۔ ودھیرے چنگا ہووےگا کہ اسیں ہن تک ہوئے کجھ کماں اتے نظر ماریئے اتے اوہناں دے بنیاد اتے کوئی سٹے کڈھیئے ۔ ایہناں توں ایسے وگیاناں اتے گیان- کھیتراں دا وی اشارہ مل سکیگا ، جہڑے نہ صرف سبھیاچار دے مطالعہ لئی انتر- درسٹیاں ہی حاصل کردے ہن سگوں جناں کھیتراں وچ ہوئے مطالعہ اصل وچ سبھیاچار دے ہی کسے پکھ جا انگ دے مطالعہ ہندے ہن ۔

جویں کہ پہلا دسیا جا چکا اے ، مانو سائنس دا سارا موضوع ہی انسانی سبھیاچار اے ۔ نرول مانو - سائنس وجوں جس نوں بھوتک مانو سائنس وی کیہا جاندا اے ، ایہہ انسان دے مڈھلے ترقی دا پسو حالت توں ترقی کر کے نسچت جسمانی اتے ہڈیاں دی بنتر وچلیاں ولکھن تایا والے نسلی گروہاں وچ ونڈے جان تک دا پتہ لگدا دیندا اے ۔ سماج سائنس دا ترقی لیوی ستراس مطابق اس لبھت توں ہویاں کہ سماجی جیون دے سارے پکھ معاشی تکنیکی سیاسی قانونی سہج سعورت اتے مذہبی مل کے اک الیکھنی سمچّ بناؤندے ہن اتے ایہناں وچوں کسے وی پکھ نوں ادوں تک نہی سمجھیاں جا سکدا ، جنا چر تک اس نوں باقی سبھ پکھاں نال ملاں کے نہ دیکھیا جائے ۔ اسے طرحاں دا نرنا لیوی ستراس تہذیبی مانو سائنس بارے دیندا اے کہ سماجی جیون دے سارے پکھاں وچلے انتر سمضموناں دا سسٹم سبھیاچار دے پرسار وچ ودھیرے اہم کردار نبھاؤدا اے جو کہ اوہناں وچوں کوئی اک پکھ وکھرے طور اتے لیا نہیں نبھاؤندا ۔ اس کرکے اوہ مانو سائنس دی پڑائی جغرافیہ ، نفسیات ، سماج سائنس بولی سائنس اتے پراتتوَ سائنس نال ملا کے کرن دا سجھاء دیندا اے ۔ اوہ لوکیان دے مطالعہ نوں وی مانو سائنس دے اک پکھ وجوں ہی لیندا اے ۔

نفسیات نال سبھیاچار دا تعلقات مکھ طور اتے سماجی نفسیات راہیں اے ۔ جس دے انتر- انساسنی بارے دسدیاں نفسیات دان اس دا تعلقات تہذیبی مانو سائنسدان توں علاوہ نفسیات منوچکتسا سیاست ساستر ، مطلب ساستر اتے سماج سائنس نال جوڑدے ہن۔

سوویت سائنسدان آرنولیو ، روحانی سبھیاچار دے سائنسی تجزیہ نوں بے حدّ مشکل کم دسدیاں اس واسطے فلسفہ ، سہج ساستر ، سماج سائنس ، تعلیم سائنس اتے کلا ادھئیناں وچلے ماہراں نوں اپنے یتن سانجھے کرن دی لوڑ اتے زور دیندا اے جد کہ اس کتاب وچ اک ہور تھاں اتے اوہ لکھدا اے : جدوں اج اسیں سبھیاچار دی گل کردے ہاں تاں پہلی تھاں اتے ساڈے من وچ کم اتے عوامی کنٹرول دے اچے معیار دی انسانی سمضموناں دے اچے معیار دی سماجی رچنیئی کم دی اتے عوامی وہار دی گل ہندی اے ۔ اس کتھن دا اشارہ مکھ طور اتے پدارتھک سبھیاچار اتے اس نال متعلق ورتاریاں ول اے جس وچ سائنس ، معیشت ، سماجی ادارےآں ، تعلیم اتے اخلاقیات آ جاندے ہن ۔

سبھیاچار دا کھیتر اینا وصال ہون کرکے ہن اس دا وی وکھو وکھریاں شاخاں وچ ونڈیا جانا شروع ہو گیا اے ۔ ایہو جہی اک ساکھ سبھیاچار جغرافیہ اے جس وچ تہذیبی انشاں دے جغرافیائی پسار دا مطالعہ کیتا جاندا اے ۔ اس مطالعہ نال متعلق انوشاسناں وچ نوبل اتے دتّ ایہناں نوں گناؤندے ہن : اتہاس ، پراتتوَ سائنس ، سماج سائنس ، مانو سائنس مطلب سائنس بولی سائنس ، مانوکی ساستر ساہت فلسفہ اتے کومل قلعواں آدی ۔

سبھیاچار دے مطالعہ دا ایہہ انتر انساسنی خاصہ اینا بلوان اے کہ محدود مقصد والے مطالعہ وی اک توں ودھ انوشاسناں نوں اپنی لپیٹ وچ لئے توں بناں گزارا نہیں کر سکدے ۔ کرسٹوپھر کاڈویل دیاں دو کتاباں مر رہے سبھیاچار دا مطالعہ اتے مرے رہے سبھیاچار دا ہور مطالعہ برجوا سبھیاچار دے روحانی نگھار دا تجزیہ کردیاں ہن ، تاں وی ایہناں وچ ساہت ، دھرم ، سہج ساستر ، اتہاس ، نفسیات ، فلسفے اخلاقیات آدی دے کھیتراں دا مطالعہ پیش کیتا گیا اے ۔ اسے طرحاں سبھیاچار دے مطالعہ دا مرکزی مقصد بھاویں کوئی اک ہی ہووے ، تاں وی اس دی پہنچ سرب- پکھی مطالعہ دا مرکزی مقصد بھاویں کوئی اک ہی ہووے ، تاں وی اس دی سرب-پکھی ہوویگی ۔ ریمنڈ ولیئمج ولوں کیتے گئے مطالعہ اس پکھوں چاننا پاؤندے ہن۔ اس دی کتاب کلچر سبھیاچار دے سماج سائنس نوں پیش کردی اے ، پر اس اوہ سمانی سماج سائنسدان توں علاوہ اتہاس ، وکھ وکھ قلعواں دے اتہاس ساہتالوچنا چہن سائنسدان سیاست ساستر اتے مطلب سائنس دی مدد لیندا اے ۔ اپنی کتاب کلچر ایڈ سوسائٹی وچ اوہ انگریزی ساہت وچ سبھیاچار دے تجزیہ دے ترقی نوں لیدا اے ۔ اس وچ اوہ جہڑے پنج کنزندہ شبداں دا ذکر کردا اے اوہ ہن : صنعت، لوک-تنتر جماعت، کلا اتے سبھیاچار ایہہ پنجے شبد ہی وکھ وکھ انوشاسناں نال متعلق ہن ، جد کہ بنیادی مسالہ انگریزی ساہت وچوں لیا گیا اے ۔ اپنی کتاب دا لاگ ریوولسن وچ اوہ پھر مکھ طور اتے انگریزی ساہت نوں ہی سروت وجوں لیندا اے ۔ پر سمچے تہذیبی عمل دے تجزیہ دا مرکزی نقطہ لوک-تنتر دے تجزیہ دا جم اتے ترقی اے ، جس نوں اوہ لمے انقلاب دا ناں دیندا اے ۔ اس نوں اوہ صنعتی انقلاب اتے تہذیبی انقلاب دے ترقی دے نال ملا کے دیکھدا اے ۔ اسے حوالہ وچ اوہ کجھ ساہت روپ دا ساہت وچ لئے جا رہے کجھ موضوعاں دا اتے یتھارتھواد دا مطالعہ کردا اے ۔ اپنی کتاب کمیونیکیسنج وچ اوہ انگلینڈ دے اخباراں ، رسالیاں ریڈ اتے ٹیلی وژن مختصر وچ ماپ میڈیا دا تجزیہ کردیاں اس دی سیاست اتے معیشت اتے چاننا پاؤندا اے اس دا سماج اتے سبھیاچار اتے اثر الیکدا اے اتے وکھو وکھرے تہذیبی پہلوآں نال اس دا تعلقات جوڑدا اے ۔

گربخش سنگھ پھرینک نے وگیانکاں دیاں پریبولیاں نوں نکھیڑدے ہوئے ہیٹھ لکھے سبھیاچار دے مطالعہ کھیتر مقررہ کیتے ہن:

1. مانو سائنس ول اس دے سارے پساراں وچ۔
2. سماج-سائنس، خاص کرکے سماجی ادارےآں اتے سماجی اصول ول۔
3. نفسیات خاص کرکے سماجی نفسیات ول۔
4. اتہاس ول کیونکہ اتہاس انسانی سماج دے ترقی نوں وکھو وکھرے پدھراں اتے پیش کردا اے۔
5. ساہت ول کسے جن-گروہ دی سماجی فکر اتے کسے سبھیاچار دی سوے فکر وجوں۔
6. بولی ول کیونکہ ایہہ کسے سبھیاچار دا مہافزخانا ہی نہیں ہندی، سگوں باہرلے حقیقت نوں گرہن کرن دی تکنیک اتے گرہن کیتے حقیقت نوں پگٹ کرن دے پرطبقےآں نوں وی پیش کردی اے۔
7. جغرافیہ ول کسے سبھیاچار دے ہوند-چوکھٹے وجوں اتے تہذیبی انشاں دے پسار-کھیتر جانن لئی۔
8. معیشت ول پیداوار اتے پنر-پیداوار دے اوہناں سمضموناں نوں جانن لئی جہڑے تہذیبی سرجناواں وچ وی اہم کردار نبھاؤندے ہن اتے سماجک-آرتھکک دور دے خاصے نوں وی مقررہ کردے ہن۔
9. لوک-سرجناواں، پگٹا-ودھیاں اتے اجتمائی سوچ وچار دے ڈھنگاں ول پتھرائے روپاں وجوں ذکر واسطے نہیں سگوں مقررہ ویلے اتے ستھان وچ ہوند رکھدے جیونت پرمپرا دے انشاں وجوں۔
10. پدارتھک سبھیاچار ول نہ صرف پدارتھک ترقی دی پدھر پگٹ کردے سگوں پکرتی اپر انسان دے حق دی سیما دا اندازہ دیندے انشاں وجوں۔
11. فلسفے ول دنیا -نظریہ دے وچار وجوں۔
12. کلاں-روپاں اتے اوہناں دے اتہاس ول انسان ولوں اپنیاں سہج-طاقتاں ساکار کرن دے یتن وجوں۔
13. سماجی، مذہبی اتے سیاسی لہراں دے اتہاس ول اجتمائی کاروائی وچ خاص طبقیاں دی رضا مندی دے پگٹاء وجوں آدی۔

سو، اپر گنوائے گئے بہت سارے کھیتراں نوں پنجابی سبھیاچار دے مطالعہ سروت وجوں ورتن دا شروع کیتا گیا اے۔ جیوں-جیوں ایہہ مطالعہ ترقی کریگا، بنیاد سامان دے نویں سروت ساہمنے آئی جانگے۔

پنجابی وچ سبھیاچار نوں پیش کرن دی پہلی کوشش سردھا رام پھلوری دی کتاب پنجابی بات-چیت سمجھی جانی چاہیدی اے ، جہڑی بولی سکھلائی نوں زریعہ بنا کے پنجابی سبھیاچار بارے علم دین دا یتن اے ۔ اس توں مگروں سنگرہیاں سنکلناں آدی دا کم شروع ہویاں ۔

کوئی سماں سی جدوں پنجابی وچ لوک گیت اکٹھے کرنا تہذیبی مطالعہ دے کھیتر وچوں اک سرگرمی سی ۔ اس دا موڈھی بیسک دیوندر ستیارتھی سی ۔ وکھو وکھرے لوکاں ولوں کیتے گئے ایہو جہے سنگرہیاں دے جاں آپو اپنی پہل قدمی نال اکٹھے کیتے گئے لوک گیتاں دے تجزیہ نال سبھیاچار دے کجھ انشاں دے ، پر خاص کرکے انسانی سمضموناں دے کجھ ذکر اتے وضاحت دی کوشش کیتی گئی ۔ مگروں ایہو جہی کوشش نوں بجھارتاں ،اکھاؤتاں ، لوک - کہانیاں تک وی لجایا گیا ۔ ایہو جہی سرگرمی چھویں دہاکے وچ اتے کجھ ستویں دہاکیاں وچ وی تیز رہی ۔ پر ایہو جہے ادھئیناں نے ساڈے سبھیاچار دی کوئی گدوی اتے مناوی تصویر الیکن وچ مدد کیتی ہووے ، اس بارے سندیہ ہی اے ۔ ایہناں مطالعہ دا بنیادی نقص ایہی اے کہ ایہہ لوک ساہت وچلے حقیقت نوں آخری اتے نرپکھّ سچ وجوں لیندے ہن ۔ ایہو جہے مطالعہ دے لاہیوندے ہون لئی ایہہ گل دھیان وچ رکھی جانی ضروری ہندی اے کہ ساہت ، اتے اس وچ لوک ساہت وی سامل اے تتھ نوں بمب اتے تجزیہ دی پدھر اتے پیش کردا اے ، جناں وچوں حقیقت پچھاندا پیدا اے ۔ دوجی گل اس حقیقت نوں ویلے اتے شتھان دیا سیماں وچ قائم کرنا پیدا اے ، نہیں تاں ایہہ مطلب نہیں دیویگا ۔ تیجی گل اس حقیقت دی وی پرمانکتا نوں پرکھن دی لوڑ ہندی اے جہڑی گل کہ سماج سائنس وچ ہوئے کم دے نسچت پڑائ دی اتے اس بارے علم دی منگ کردا کردی اے ۔ اتے اس گل دی ساڈے کول اجے وی گھاٹ اے ۔

ایہی گھاٹ ساڈے سبھیاچار بارے ہوئے مطالعہ وچ وی رڑکدی اے ۔نہیں تاں پنجابی وچ سبھیاچار بارے ملدے کم وچ شروع توں ہی اس نوں کافی وصال تجزیہ وجوں لیا جاندا رہا اے ۔ پرسیپل تیجاں سنگھ نے ترقی شخصیت اتے سربنگی علم نوں سبھیاچار دے ماپ وجوں پیش کیتا ۔ پنجابی سبھیاچار بارے ملدیاں پہلیاں کتاباں وچ اس نوں اس دے کجھ پساراں وچ دیکھیاں گیا اے جغرافیہ ، اتہاس ، بولی ، ساہت ، رہریتاں دن دہار ، وہم بھرم جاتاں گوتاں آدی۔ زور پھر وی لوکیانک سامان اتے اے پر مطالعہ کھیتر نوں محدود کر کے نہیں ویکھیاں گیا ایہہ چنگی گل اے ۔ تاں وی ایہہ مطالعہ سبھیاچار دے لوکیان نوں ہی پیش کردے ہن ، کیونکہ ایہہ پنجابی سبھیاچاراں بارے نجی راواں اتے پرچلت یعقین نو بنیاد بناؤندے ہن ۔ کھوج دی پدھر اتے ملدی اونی کو سامان نوں وی نہیں ورتیاں گیا جنسی کو کہ ایہہ مہیا اے ۔ اج وی پنجابی سبھیاچار بارے لکھیاں جا رہیاں کتاباں وچ ایہی دوویں پکھ بھارو ہن۔

سو اپر گنوائے گئے بہت سارے کھیتراں نوں پنجابی سبھیاچار دے مطالعہ دے سروت وجوں ورتن دا شروع کیتا گیا اے ۔ جیوں جیوں ایہہ مطالعہ ترقی کریگا ، بنیاد سامان دے نویں سروت ساہمنے آئی جانگے ۔