ساہت دی اتہاسکاری

ساہت دی اتہاسکاری ساہت مطالعہ دا اک اہم کھیتر اے۔ اتہاس دا تعلق انسانی جیون دیاں واقعے نال ہندا اے جدکہ ساہت دا اتہاس ساہتی کرتاں نوں مطالعہ دا مرکز نقطہ بناؤندا اے۔ ساہت دا اتہاس کسے بولی دے ساہت روپاں دے نکاس تے ترقی دا مطالعہ کردا اے۔ ساہت دی اتہاسکاری دا کم آدی نقطہ توں حال تک دے ساہت نوں وکھ وکھ تنقید درشٹیاں توں سرویکھن تے ملانکن کرکے کالکرم وچ پیش کرنا اے۔

تعریفاں

ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ بھاٹیا مطابق، “سمیت دی اتہاسکاری حقیقت لبھت توں لے کے حقیقت چون، تتھاں دے ورگی کرن، وضاحت، تجزیہ، پرواہشیلتا اتھوا رچناواں دی مولکتا اتے ساہتی حصول دی پچھان لئی اوہناں نوں پرمپرا وچ ٹکا کے دیکھن، ودھا دے دائریاں دے ادبھو، ترقی، چرم سیما اتے احتتام دے کارناں دی ڈھونڈ بھال، دور ونڈ اتے اسدے نامکرن تک دے ویرویاں نوں اپنی ولگن وچ سمیٹدی اے۔”

ڈاکٹر۔ تیجونت گل مطابق، “ساہت دی اتہاسکاری دا مقصد ساہت دے ادبھو، ترقی، گن تے اہمیت نوں تریخی پرپیکھ وچ پچھاننا اے۔”

ڈاکٹر۔ نرندر سنگھ مطابق، “ساہت دی اتہاسکاری وچ تریخی اگرزمین جاں پچھوکڑ نے آزاد ورتارا نہ ہو کے ساہتی ودھاواں، سرجنا روڑیاں، تکنیکی اصولاں، وچاردھاری پرمپراواں، شیلیگت ولکھنتاواں دے ادگم اتے ترقی دے رفتار شیل بنیاد وجوں پیش ہونا ہندا اے۔”

پنجابی ساہت دے اتہاساں دی لسٹ

1. باوا بدھ سنگھ، ہنس چوگ، لاہور بکّ شاپ، لدھیانہ، 1913
2. باوا بدھ سنگھ، کوئل کوُ، لاہور بکّ شاپ، لدھیانہ، 1915
3. باوا بدھ سنگھ، بمبیہا بول، لاہور بکّ شاپ، لاہور، 1925
4. بنارسی داس جین، پنجابی زبان اتے اوہدا لٹریچر، 1941 (چیتن سنگھ (لپیئنترن)، سنگم پبلیکیشن، پٹیالہ، 2015)
5. ڈاکٹر۔ سریندر سنگھ کوہلی، پنجابی ساہت دا اتہاس (حصہ 1)، لاہور بکّ شاپ، لدھیانہ، 1944
6. ڈاکٹر۔ سریندر سنگھ کوہلی، پنجابی ساہت دا اتہاس (حصہ 2) 1701 توں 1850 ای۔ تک، لاہور بکّ شاپ، لدھیانہ، 1955
7. ڈاکٹر۔ سریندر سنگھ کوہلی، قرون وسطی پنجابی وارتک، پنجاب یونیورسٹی، پبلیکیشن بیورو، چنڈی گڑھ، 1973
8. ڈاکٹر۔ سریندر سنگھ کوہلی، پنجاب یونیورسٹی پنجابی ساہت دا اتہاس (حصہ 1)، پنجاب یونیورسٹی، پبلیکیشن بیورو، چنڈی گڑھ، 1973
9. ڈاکٹر۔ سریندر سنگھ کوہلی، پنجاب یونیورسٹی پنجابی ساہت دا اتہاس (حصہ 2)، پنجاب یونیورسٹی، پبلیکیشن بیورو، چنڈی گڑھ، 1981
10. ڈاکٹر۔ سریندر سنگھ کوہلی، پنجاب یونیورسٹی پنجابی ساہت دا اتہاس (حصہ 3)، پنجاب یونیورسٹی، پبلیکیشن بیورو، چنڈی گڑھ، 1987
11. ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ، پنجابی ادب دی مختصر تاریخ (1850 ای۔ توں 1708 ای۔ تک) لکھاری بکّ ڈپو، امرتسر، 1948
12. ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ، پنجابی ساہت دی اتہاس-ریکھااس، پنجاب یونیورسٹی، پبلیکیشن بیورو، چنڈی گڑھ، 1962
13. ڈاکٹر۔گوپال سنگھ دردی، پنجابی ساہت دا اتہاس، (1700 ای۔ تک)، پبلیکیشن بیورو، پنجاب یونیورسٹی، چنڈی گڑھ، 1962
14. ڈاکٹر۔ گوپال سنگھ دردی، پنجابی ساہت دا اتہاس، پنجاب اکیڈمی، دلی، 1950
15. آئی۔ سیریبریاکوو، پنجابی ساہت (پنجابی روپاکار)، سری متی جی، منجیت سنگھ، سری۔ جی۔ سنگھ، نیو ایج بکّ سینٹر، امرتسر، 1971
16. ڈاکٹر۔ جیت سنگھ سیتل تے میوہ سنگھ سندھو، پنجابی ساہت دا تنقیدی اتہاس (آدی دور توں 1990 تک)، پیپسو بکّ ڈپو، پٹیالہ، 1990
17. ہیرا سنگھ درد، پنجابی ساہت دا اتہاس، سندر بکّ ڈپو، جالندھر، 1989
18. ہربھجن سنگھ بھاٹیا، پنجابی تنقید اصول تے وہار، گرو نانک دیوَ یونیورسٹی، امرتسر، 1997
19. ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ بھاٹیا، پنجابی ساہت تنقید دا اتہاس، پنجابی اکادمی، دلی، 2004
20. ڈاکٹر۔ راجندر پال سنگھ، جدید پنجابی شاعری دا اتہاس، پنجابی اکادمی، دلی، 2006
21. ڈاکٹر۔ راجندر پال سنگھ، پنجابی سٹیجی شعری، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ، 2007
22. ستیش کمار ورما، پنجابی ناٹک دا اتہاس، پنجابی اکادمی، دلی، 2005
23. پیارا سنگھ بھوگل، پنجابی ساہت دا اتہاس، دل جیت پرکاشن، جالندھر، 1975
24. امرتا پریتم، پنجابی ساہت دا ترقی، سکھ پبلشنگ ہاؤس لم۔، نویں دلی، 1953
25. برہم جگدیش سنگھ تے راجویر کور، پنجابی ساہت دا اتہاس، وارث شاہ فاؤنڈیشن، امرتسر، 2007
26. ستندر سنگھ، جدید پنجابی وارتک دا اتہاس، پنجابی اکادمی، دلی، 2005
27. اجمیر سنگھ، پنجابی ساہت دا تنقیدی مطالعہ (1801 توں 1850)، بولی ڈیپارٹمنٹ، پنجاب، پٹیالہ، 1983
28. عطر سنگھ، (سمپا۔)، پنجابی ساہت دا اتہاس (حصہ دوجا)، بولی ڈیپارٹمنٹ، پنجاب، پٹیالہ، 1972
29. امرجیت سنگھ، پنجابی ساہت دا اتہاس (1700 ای۔ توں 1900 تک) گرو نانک دیوَ یونیورسٹی، امرتسر، 1981
30. گور پال سنگھ سندھو، پنجابی ناول دا اتہاس، پنجابی اکادمی، دلی، 2005
31. ہرچرن سنگھ (ایم۔اے۔) زیبی پنجابی ساہت دا اتہاس، پنجابی پرکاشن، کرول باغ، نویں دلی، 1954
32. کرپال سنگھ کسیل (سمپا۔)، پنجابی ساہت دا اتہاس (حصہ 1) (آدی دور توں 1850 ای۔ تک)، بولی ڈیپارٹمنٹ، پنجاب، پٹیالہ، 1971
33. کرپال سنگھ کسیل (سمپا۔)، پنجابی ساہت دا اتہاس (حصہ 2) (1850 ای۔ توں 1970 تک)، بولی ڈیپارٹمنٹ، پنجاب، پٹیالہ، 1972
34. کرپال سنگھ کسیل، ڈاکٹر۔ پرمندر سنگھ، ڈاکٹر۔ گوبند سنگھ لامبا، پنجابی ساہت دی اتپتی تے ترقی، لاہور تے بکّ شاپ لدھیانہ، 2004
35. کرنجیت سنگھ، پرانے پنجابی وارتک دا اتہاس، پنجابی اکادمی، دلی، 2004
36. کلبیر سنگھ کانگ، پنجابی قصہ شعری دا اتہاس، پنجابی اکادمی، دلی، 2005
37. مولٰی بخش کشتہ، پنجاب دے ہیرے، (سمپا۔) گرمکھ سنگھ، لوک گیت پرکاشن، سرہند، 1996
38. من موہن کیسر، جدید پنجابی ساہت دا اتہاس (20ویں صدی)، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1991
39. گردیو سنگھ، پنجابی صوفی شعری دا اتہاس، پنجابی اکادمی، دلی، 2005
40. ایشر سنگھ تانگھ، پنجابی ساہت دا اتہاس (آدی دور توں ہن تک)، لینا پبلیشرز، پٹیالہ، 1973
41. ایشر سنگھ تانگھ، پنجابی ساہت دے اتہاس دا پنر-ملانکن، امر علم پرکاشن، پٹیالہ، 1991
42. جگبیر سنگھ، پنجابی ساہت دا اتہاس (آدی-کال-بھرفتار دور توں 1700 تک)، گرو نانک دیوَ یونیورسٹی، امرتسر، 1981
43. دھرم سنگھ، پنجابی کھوج دا اتہاس پنجابی اکادمی، دلی، 2004
44. بلدیو سنگھ دھالیوال، پنجابی کہانی دا اتہاس، پنجابی اکادمی، دلی، 2006
45. سریندر سنگھ نرولا، پنجابی ساہت دا اتہاس، نیو ایج کمپنی، جالندھر، 1969
46. ستندر سنگھ نور، پنجابی وار شعری دا اتہاس، پنجابی اکادمی، دلی، 2005
47. رتن سنگھ جگی، پنجابی ساہت دا اتہاس (حصہ دوجا) (1700 توں 1850 ای۔ تک)، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1984
48. رتن سنگھ جگی، ساہت مطالعہ ودھیاں، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1988
49. رتن سنگھ جگی، پنجابی ساہت دا سروتمولک اتہاس (حصہ پہلا) (سابق مدھکال-1)، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1998
50. رتن سنگھ جگی، پنجابی ساہت دا سروتمولک اتہاس (حصہ تیجا) (سابق مدھکال-2)، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1999
51. رتن سنگھ جگی، پنجابی ساہت دا سروتمولک اتہاس (حصہ چوتھا) (سابق مدھکال-3)، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 2001

سمسیاواں

• پنجابی ساہت دی اتہاسکاری دی پہلی مسئلہ ایہہ اے کہ پنجابی ساہت نوں ہور بولیاں دیاں ساہتی پرمپراواں نالوں نکھیڑ کے وکھرے ورتارے دے طور تے پیش کیتا جاندا اے۔
• دوجی بنیادی مسئلہ ساہت تے اتہاس نوں دو سماننئنتر ورتارے منّ کے ایہناں دے دونداتمک سمضموناں نوں سمجھن توں گریز کرن دی اے جدکہ ساہت تے اتہاس اک دوجے نوں پوری طرحاں متاثر کردے ہن۔
• اگلی مسئلہ ایہہ اے کہ ساہتکتا دا تقاضہ اتہاسکاری دا بنیادی ادھار نہیں جس کارن اچتّ رچناواں اچتّ نمائندگی توں وانجھیاں رہِ جاندیاں ہن۔
• اگلی مسئلہ ساہت دے اتہاس دی کالونڈ اتے نامکرن دے مول آدھاراں دے نردھارن متعلق مقررہ پیمانے دی اے۔

☆ پنجابی ساہت دی اتہاسکاری دی مکھ مسئلہ اتے سیما دا تعلق تنقید نظر نال اے۔

تجزیاتی مطالعہ

1. پنجبی ساہت دی اتہاسکاری اپنے آپ وچ بوہت زیادہ جٹل مسئلہ اے۔ پنجابی ساہت دی دور ونڈ کئی ودواناں نے کیتی اے پر کسے ودوان نے دوسرے ودوان ولوں کیتی کالونڈ نوں پوان نہیں کیتا
2. پنجابی ساہت دے اتہاس دی کالونڈ کرن والیاں وچ باوا بدھ سنگھ، ڈاکٹر۔ بنارسی داس جین، سریندر سنگھ کوہلی، ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ اتے کرپال سننگھ کسیل ہرانں دے نانں جکریوگ ہن
3. ساہت اتہاس دے ودواناں وچ سبھ توں وڈی مسئلہ ایہہ رہی اے کہ کالونڈ دا ادھار کی بنایا جاوے؟ سیاسی لہراں نال لکھاری دی رچنا تے جیون دا سماں میل نہیں کھاندا، لکھاری وکھ وکھ کھیتراں وچ اک توں ودھ ودھیرے پتبھاشیل ہو سکدے ہن
4. کسے اک لکھاری دی لکھت لمبے عرصے تک پھیلی ہندی اے جویں کہ پنجابی وچ کرتار سنگھ دگل اے تے ہور بہت سارے لکھاری رک رک کے رچنا کردے ہن، اس لئی ایہناں دا کسے اک خاص دور وچ سماؤنا ممکن نہیں ہندا
5. ساہت دے اتہاسکار نوں اتہاس دے بنیادی سنکلپاں دی برابر سمجھ ہووے، ایہہ زروری نہیں ہندا، اکو انسان اکو ویلے ساہتکار الوچک تے اتہاسکار گھٹ ہی ہندا اے
6. ساہت دا اتہاس ایہہ مننگ کردا اے کہ اوہ ساہتی ودھاواں، لہراں آدی دا برابر ملانکن کرے، پر ساہتکار کسے اک ودھا نال جڑے ہون کارن ساریاں ودھاواں دا صحیح ملانکن کرن دی گنجائش نہیں رکھ سکدے
7. سو ساہت دا اتہاس لکھن دا کم بوہت زیادہ پتبھاشیل انسان ہی کر سکدا اے، اس نوں نبھاؤن لئی کٹھن محنت دی لوڑ ہندی اے

ہور دیکھو

• پنجابی ادب دی تریخ کاری

معاون کتاب

1 پنجابی مطالعہ تے ادھیاپن بدلدے پرپیکھ، ڈاکٹر۔ جیت سنگھ جوشی، پکاشک وارث شاہ فاؤنڈیشن امرتسر

2 ساہت دی اتہاسکاری چانن سنگھ نرمل