پنجابی ادب دی تریخ کاری

بیتے دیاں ہوئیاں بیتیاں سچیاں گلاں دا بؤرا ہی اتہاس کہاؤندا ہے۔ ساریاں گھٹناواں جاں تتھاں نوں اک لڑیوار جاں کالکرم انوسار ترتیبیا جاندا ہے۔ تتھاں دی چون اتہاس دا ضروری کم ہے۔ تتھاں اپر آدھارت ہون دے باو جود وی ضروری نہیں کہ اتہاس سچ دا بودھ کروائے۔ اتہاس اتیت دا ان-بنّ پرگٹاوا نہیں ہندا، بلکہ اتہاسکار دے نظرئیے توں دیکھیا سنسار ہندا ہے۔ کیہا جاندا ہے کہ، If you know the History، Known the historion. ای.ایچّ. کار دے انوسار، “اتہاس اک اروک پرکریا ہے، اپنے پربھاو دی، اتہاسک اتے اس دے تتھاں وچکار اک امکّ سنواد اتے ورتمان وچکار۔”1 2) ساہت ساہت اک شابدک کلا ہے۔ ساہت ستئم، شوم، سندرم دے انوسار اجیہی کلاتمئی رچنا ہے جو سماج دے کلیان لئی سچائی نوں پیش کردی ہووے۔ ساہت دی اک ویاکھیا نہیں ہندی، کوئی واک ادوں ساہت بندا ہے جدوں اوہ اک ارتھ نوں نکاردا ہویا بہو-ارتھاں نوں پراپت کردا ہے۔ ساہت ہمیشہ منکھی جیون اتے منکھی سماج دوآلے گھمدا ہے۔ آسکر والڈ دے انوسار، “ساہت ہمیشہ جیون دی پیشینگوئی کردا ہے۔ ایہہ جیون. دی نقل نہیں سگوں اسنوں اس دے منتوَ انوسار ڈھالدا ہے۔”2 ڈاکٹر. رتن سنگھ جگی انوسار، “ساہت اک سوخم کلا ہے، جسدا مکھ ادیش سہج-سواد اپجانا ہے اتے اس راہیں چنگیرے جیون لئی پریرنا ہے۔”3 3) پنجابی ساہت دی اتہاسکاری ایہہ اک اجیہا وشا ہے جس ادھین ساہت دے اتہاس دا ادھٔین کیتا جاندا ہے۔ ساہت دی اتہاسکاری دا سبھ توں پہلا قدم تتھاں دی لبھت، اوہناں دی چون، ورگیکرن، اوہناں نوں پرمپرا وچّ ٹکاؤنا، کالونڈ تے نامکرن، نامکرن وچّ اکسارتا پیدا کرنا آدی سارے پڑائ سمچی ساہتکاری دا حصہ بندے ہن۔ ڈاکٹر. ہربھجن سنگھ بھاٹیا انوسار، “پنجابی ساہت چنتن دی اتہاسکاری دا کارج ادھٔین-وستو نال سنبندھت تتھاں دی پچھان، اکتریکن اوہناں نوں کالکرم وچّ ٹکاؤن، اوہناں وچالے نرنترتا دی دھارا پرواہت کرن توں لے کے کالونڈ اتے کالاں دے نامکرن تکّ فیلدا ہے۔”4 ساہت دی اتہاسکاری ساہتک تتھاں اپر آدھارت ہندی ہے۔ ساہتک تتھاں دا سروپ اتہاسک تتھاں نالوں وکھرا ہندا ہے۔ ساہت دے تتھّ سکمل روپ وچّ کدے وی اتیت نال سنبندھت نہیں ہندے، سگوں سدا ہی ورتمان وچّ موجود رہندے ہن۔ اچتم ساہت اوہ ہندا ہے جو اپنے سمیں توں پار جا کے وی آنند دین دے یوگ ہووے۔ ساہت دی اتہاسکاری دے تتھّ بھاشائی تتھّ ہندے ہن۔ ایہہ ساہت دے انگ ہون کر کے، پرمانک روپ وچّ اپنیاں اگلیاں پیڑھیا تکّ پہچدے ہن۔ ساہتک تتھاں دی لبھت، اوہناں دی چون کہ کہڑے ساہتک تتھّ ہن کے کہڑے انساہتک توں اوہناں دا ورگی کرن کیتا جاندا ہے۔ ساہتک رچناواں وچوں نرنترتا نوں لبھنا بہت مشکل ہندا ہے۔ ساہتک تتھّ لبھت، چون اتے ورگی کرن توں بعد ایہہ ضروری ہے کہ ایہہ اکو ساہتک پرمپرا دا حصہ ہون۔ نرنترتا دی تلاش توں بعد ہی ساہتک رچناواں نوں اک لڑی وچّ رکھیا جاندا ہے۔ کسے ساہتک رچنا دی اکہری، اکجٹّ، پرمپرا دی پچھان کرن لئی لگاتارتا، لبھنی پویگی۔ جدوں کسے چیز نوں اچائی توں دیکھدے ہاں تاں اس دی اکجٹتا دا پتہ لگدا ہے، جویں جیکر دریاں دی سخر توں ویکھیا جاویں تاں دریا وچّ ولولیویں ہون دے باو جود وی دریا دی اکسار نرنترتا دا پتہ لگدا ہے۔ ساہت دے اتہاس نوں جانے بغیر ساہت دی اتہاسکاری صحیح ڈھنگ نال نہیں ہو سکدی۔ ساہت دی اتہاسکاری وچّ نرنترتا دے نال-نال مولکتا دی پچھان کرنا وی ضروری ہے۔ مولکتا وچّ کجھ خاص نویاں چیزاں نوں پیدا کیتا جاندا ہے۔ ساہت وچّ موڑ، وڈھّ، جاں تکھیاں تبدیلیاں پیدات ہندیاں رہندیاں ہن۔ ایہناں موڑاں/تکھی تبدیلی جاں پرواہاں نوں لڑیبدھّ رکھ کے ونڈ لینا کالونڈ ہے۔ کوئی ساہتک پرمپرا وچّ واپردیاں تکھیاں تبدیلیاں جاں نرنترتا دے بھنگ ہون دے نقطیاں دی تلاش دے آدھار تے اسیں پنجابی ساہت دی کالونڈ کر سکدے ہے۔ ساہت دی اتہاسکاری وچّ نامکرن بہت ضروری ہے۔ نامکرن مہان کویاں دے ناں تے، راجستا/راجونش ناں تے، دھرم اتے پرورتیاں دے آدھار تے کیتا جا سکدا ہے۔ نامکرن سمیں اکسارتا ضروری ہے۔ ایہہ ترک دے آدھار تے ہونی چاہیدی ہے۔ ساہت دی اتہاسکاری واسطے ساہتک درشٹی اتے اتہاسک درشٹی دوویں ضروری ہن۔ پاٹھگت الوچنا وچّ صرف اس پاٹھ دی الوچنا کیتی جاندی ہے۔ اتہاسک درشٹی نال ویکھن دی ضرورت نہیں پیندی۔ اس دے الٹ ساہت دی اتہاسکاری وچّ ساہتک درشٹی دے نال-نال اتہاسک درشٹی توں وی ویکھنا ضروری ہے جاندا ہے کہ کہڑیاں گھٹناواں نے اسنوں پربھاوت کیتا ہے۔ ڈاکٹر. تیجونت سنگھ گلّ انوسار، “ساہت دی اتہاسکاری دا منتوَ کسے ساہت دے ادبھو، وکاس، گن تے مہتو نوں اتہاسک پرپیکھ وچّ پیش کرنا ہے۔”5

ڈاکٹر. ہرمندر سنگھ بیدی انوسار، “ساہت-اتہاس دا شبدی ارتھ ہے، ساہت دے وکاس دا لیکھا-جوکھا کرنا۔ ساہت دے وکاس دا ایہہ لیکھا-جوکھا وشیش کال دیاں پرمکھ پرورتیاں، کال وشیش دیاں پرستھتیاں اتے اس دے پچھوکڑ نال جڑیا ہندا ہے۔”6 4) پنجابی ساہت دی اتہاسکاری دے پڑھاء ساہت دی اتہاسکاری ساہت دے تتھاں اپر آدھارت ہندی ہے۔کئی ودوان اجیہے وی ہن، جہناں انوسار ساہت دے اتہاساں دی کوئی ضرورت ہی نہیں، کیونکہ اس دے سومے سدا سجیو رہندے ہن۔ ایہہ سومے امر ہن، اس کارن دا کوئی اتہاس ہو ہی نہیں سکدا۔ ایہہ سبھ دے باوجون وی ساہت دے بہت سارے اتہاس لکھے گئے ہن۔ ساہت دی اتہاسکاری دے پڑائ جاں پرکریا اس پرکار ہن:- i) تتھاں دی لبھت ساہتک تتھّ بھاشائی تتھّ ہندے ہن۔ ایہہ اویں سمبھالے گئے ہن، جویں ایہہ رچے گئے ہندے ہن۔ ساہت اتہاس دا اتہاسکار سبھ توں پہلاں تتھاں نوں لبھدا ہے۔ اس اگے اک مہتوپورن پریوجن اک وشیش کال-کھنڈ نال سمبندھت ہے۔ ساہت سمگری نوں اکتر کرنا ہندا ہے۔ اس دے دل اتے دماغ اندر تیرب اچھا ہندی ہے کہ کال-کھنڈ وشیش دی گواچی ساہت سمگری دی کھوج کیتی جاوے اتے اسنوں سمبھالیا جاوے۔ پنجابی ساہت نال سمبندھت تتھاں نوں سری گورو گرنتھ صاحب، فقیراں دے ڈیریاں، مسجداں تے خانغاراں وچوں لبھیا گیا ہے۔ بھنڈا اتے بارہمناں دوارا یاد رکھیاں رچناواں وی ایہناں تتھاں دی لبھت دا حصہ ہن۔ باوا بدھ تے مولٰی بخش کشتہ نے پنجابی ساہت سنبندھی سبھ توں پہلاں تتھّ اکتر کیتے۔ تتھاں دی لبھت ساہت دی اتہاسکاری وچّ بہت ضروری ہے۔ جیکر تتھّ ہی نہیں ہونگے تاں اتہاسکاری کویں کیتی جا سکدی ہے؟ ii) تتھاں دی چون تتھاں دی لبھت توں بعد اگلا پڑائ تتھاں دی چون دا آؤندا ہے۔ تتھاں دی چون وچّ ویکھیا جاندا ہے کہ کہڑے تتھّ ساہتک ہن تے کہڑے تتھّ انساہتک ہن۔ جویں ویاکرن دی کتاب نوں اسیں ساہتک پستک نہیں کہہ سکدے۔ اتہاس دی کتاب نوں وی ساہتک پستک نہیں کہہ سکدے۔ ساہتک تتھاں نوں ہی ساہت دی اتہسکاری دا حصہ بنایا جا سکدا ہے۔ اکھراں وچّ لکھی گئی ہریک رچنا ہی ساہت وچّ شامل نہیں ہندی۔ رچناواں وچّ ساہتکتا نوں لبھّ کے ہی ساہتک تتھاں دی پچھان کیتی جا سکدی ہے۔ ساہتک تتھاں وچّ کلاتمکتا دا گن پایا جاندا ہے۔ سریندر سنگھ نرولا انوسار، “ساہت اتے انساہت دا مول انتر ایہہ ہے کہ پہلا جیون انوبھوَ نوں سہجبھاوی ڈھنگ نال کلاتمک روپ پردان کردا ہے۔ دوسرا کسے انوبھوَ دی کیول تتھاتمک ویاکھیا ہی ہندا ہے۔”7 iii) تتھاں دا ورگیکرن تتھاں دا ورگیکرن کرن لئی کجھ پرمکھ آدھار ہیٹھ لکھے انوسار ہن:- 1. کالونڈ دے آدھار `تے 2. روپ دے آدھار `تے 3. وشے دے آدھار `تے 4. سنویدنا دے آدھار `تے 5. یگ دے آدھار `تے 6. پرورتی دے آدھار `تے iv) تتھاں دی ویاکھیا اتے وشلیشن ساہت دے اتہاسکار دا ایہہ وی فرض بندا ہے کہ اوہ ساہتک تتھاں دی ویاکھیا تے وشلیشن کرے۔ روپ، وشا، شیلی، سنویدنا، ساہتک درشٹی وچاردھارک پنکھ توں تتھاں دی ویاکھیا تے وشلیشن کیتا جا سکدا ہے۔ تتھاں دی ویاکھیا تے وشلیشن کرن ویلے سبھ توں پہلاں واپر رہے پرورتن نوں ویکھنا ضروری ہے۔ مدھ ایشیاں دی پرمپرا دکھانتک ہون کارن اس دا اثر پنجابی ساہت اپر وی پین لگّ پیا تے دکھانت پیش ہون لگا۔ ساہتک تبدیلیاں لبھنیاں اتے پھر اوہناں دے تبدیل ہون دے کارن لیبھنے۔ ہیٹھ لکھے پکھاں توں تتھاں دی ویاکھیا تے وشلیشن کیتا جا سکدا ہے:- 1. وشا 2. روپ/ودھا 3. شیلی 4. سنویدنا 5. ساہتک درشٹی 6. وچاردھارا 7. کاوَ بھاشا 8. کاوَ جگتاں v) ساہتک سمگری نوں کالکرم وچّ ٹکاؤنا ساہتک سمگری نوں کالکرم وچّ ٹکاؤن نال ہی سہیں کال ونڈ ہو سکدی ہے اتے سہیں سٹے کڈھے جا سکدے ہن۔ ساہت دے اتہاس وچّ ساہتک سمگری نوں اکتر کرن توں بعد اس دے نکھیڑے نوں وکھ-وکھ سمیں دے انوسار ونڈن نوں کالونڈ کیہا جاندا ہے۔ ساہتک پرواہ جدوں بدلدا ہے تاں اسنوں Rupture جاں تکھی تبدیلی کیہا جاندا ہے۔ اس تکھی تبدیلی نوں اتہاس اتے سمیں انوسار ونڈن نوں کالونڈ کیہا جاندا ہے۔ اک شبد ایہہ وی ہے کہ ساہتک کالونڈ وچّ ونڈے ہر پیریئڈ جاں اس پیریئڈ دے سمیں ساہت دی اپنی کوئی نہ کوئی خاصیت ضرور ہندی ہے۔ اس وچّ پرانے ساہت نالوں تبدیلی ہوئی۔ اوہ نویں تبدیلی ہی اسنوں پرانے سمیں نالوں توڑ کے اگلے کال وچّ پرویش کر دیویگا۔ ایہناں سبھ دے آدھار `تے ساہتک پرمپرا نوں الگّ-الگّ کھیتراں وچّ ونڈنا کالونڈ ہے۔ ساہت دا سروپ سدا اکو جیہا نہیں رہندا۔ اس وچّ بہت سارے اجیہے دور آؤندے ہن جدوں اس دے سروپ وچّ پرورتن واپردا ہے۔ ایہناں پرورتناں نوں کالکرمتا ادھین ہی سمجھیا جاں سکدا ہے۔ ڈاکٹر. نرندر سنگھ انوسار، “ساہت دے اتہاس وچّ کالونڈ ضروری ہے، کیونکہ اس نال ساہت دے وکاس دی دشا وکاس نوں پربھاوت کرن والے تتاں اتے وکاس دے دوران واپرن والے پرورتناں دے صحیح سروپ دا گیان ہندا ہے۔”8 ڈاکٹر. پرمندر سنگھ، کرپال سنگھ کسیل اتے گووند سنگھ لامبا انوسار، “سمچے ساہتک اتہاس وچّ جہڑے وی اتے جنھے وی اجیہے دور آؤندے ہن، جد بھن-بھنّ ودھیاں اپنا کے، اوہناں نوں کوئی ناں دے کے اسیں نکھیڑن دا یتن کردے ہاں، تاں اوہ ساہت دے اتہاس دی کالونڈ اکھواؤندی ہے۔”9 vi) نامکرن ساہت دی کالونڈ کردے سمیں اس دے نامکرن دی لوڑ پیندی ہے اس دے لئی کئی ڈھنگ اپنائے جاندے ہن۔ پر بہتر ایہی ہندا ہے کہ اجیہے ڈھنگ ورتے جان جو وگیانک ہون تے سنکیرن درشٹی توں مکت ہون۔ نامکرن وچّ اک سارتا ہونی ضروری ہے اتے ایہہ ترک دے آدھار `تے ہونی چاہیدی ہے۔ بھاوَ ایہہ ضروری ہے کہ کسے نہ کسے ترک دے آدھار `تے ساہت ونڈ سمیں اس وچّ نویں تبدیلی آئی ہونی لازمی ہے۔ کالونڈ دے وچّ نامکرن اکسار ہونی چاہیدی ہے۔ اداہرن دے طور `تے کرپال سنگھ کسیل اتے پرمندرجیت سنگھ دی کتاب ‘ساہت دی اتپتی تے وکاس` وچّ کالونڈ تے نامکرن اکسار ملدے ہن۔ نامکرن دے آدھار 1. پرسدھ ساتہکار/کوی/رچنا دے نام `تے 2. راجسبھا/راجونش/حکومت تے نام `تے 3. صدی نوں آدھار بنا کے 4. کال دے آدھار `تے 5. ساہت روپ/ودھا دے آدھار `تے vii) نامکرن وچّ اکسارتا ساہت وچّ کالاں دے نامکرن وچّ اکسارتا دا مصلیٰ وی اک گمبھیر مصلیٰ ہے۔ کئی وار اک ہی ساہت اتہاس وچّ وکھ-وکھ آدھاراں انوسار ساہت دی کالونڈ اتے نامکرن کر لیا جاندا ہے۔ جویں اک سمیں دے ساہت نوں پرتیندھ ساہتکار دے ناں اتے دوسرے کال نوں راجنیتک ویکتی دے نہ اتے کسے کال نوں ساہت روپاکار دے ناں انوسار ونڈ لیا جاندا ہے۔ ہریک ساہت اتہاسکار اپنی اچھا اتے انتر درشٹی انوسار ہی نامکرن دا آدھار نشچت کردا ہے۔ پنجابی ساہت دے اتہاساں وچّ وی وکھ-وکھ ساہت اتہاسکاراں دوارا رچت اتہاساں وچّ نامکرن اکسارتا نہیں ہے۔ viii) سٹہ اس طرحاں اسیں کہہ سکدے ہاں کہ ساہت اتہاس لکھنا اک کٹھن کارج ہے۔ ایہہ کھوج، سدھانت، الوچنا اتے اتہاس نوں اپنے کلیور وچّ سمیٹدا ہے۔ کئی پڑاواں وچوں لنگھ کے ساہت دا اتہاس لکھیا جاندا ہے۔ تتھاں دی لبھت، چون، وشلیشن، ورگیکرن، نامکرن، اتے کالونڈ دے پڑاواں وچوں گزر کے ہی ساہت دا چنگا اتہاس لکھیا جا سکدا ہے۔ حوالے اتے ٹپنیاں 1) ای.ایچ. کار، اتہاس کی ہے؟، (ڈاکٹر. نوتیج سنگھ انووادک)، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 2007، پنہ 23 2) کتھن کوش، (سمپاں. پرمندر کور کرانتی، اچھرو سنگھ)، لوک گیت پرکاشن، 1997، پنہ 62 3) ڈاکٹر. رتن سنگھ جگی، ساہت کوش، پبلیکیشن بیورو، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، 1989، پنہ 243 4) ہربھجن سنگھ بھاٹیا، چنتن پنر-چنتن، روی ساہت پرکاشن، امرتسر، 2010، پنہ 31 5) ڈاکٹر. تیجونت سنگھ گلّ، ساہت دی اتہاسکاری تے پنجابی ساہت، پنجابی ساہت دی اتہاسکاری، (جلد پہلی)، (بکرم سنگھ گھمن، ہربھجچن سنگھ بھاٹیا سمپادک) گورو نانک دیوَ یونیورسٹی، امرتسر، پنہ 27 6) ڈاکٹر. ہرمندر سنگھ بیدی، ساہت سندربھ، پنجابی رائیٹرز کوآپریٹو سوسائٹی لمٹڈ لدھیانہ، 1990، پنہ 98 7) سریندر سنگھ نرول، ساہت تے انساہت، پنجابی ساہت دی اتہاسکاری، (جلدی دوجی)، (بکرم سنگھ گھمن، ہربھجن سنگھ بھاٹیا سمپادک)، گورو نانک دیوَ یونیورسٹی، امرتسر، پنہ 1 8) ڈاکٹر. نرندر سنگھ، پنجابی ساہت دی اتہاسکاری اک درشٹی، نیشنل بکّ شاپ، دلی، 2002، پنہ 24 9) پرو. کرپال سنگھ کسیل، ڈاکٹر. پرمندر سنگھ، ڈاکٹر. گووند سنگھ لامبا، پنجابی ساہت دی اتپتی تے وکاس، لاہور بکّ شاپ، لدھیانہ، 2009، پنہ 9

تیار کرتا پراپت کرتا ڈاکٹر. سرجیت سنگھ رول نن: 130160975، 130160976، 130160984 کلاس- ایم.اے. I پنجابی (آنرز) سیشن- 2013-14