ریاست ہولکر

اندور وچ واقع لال باغ اس ویلے پوری دنیا وچ مشہور اے ۔ اندور جے مدھ پردیش دا دل اے تاں لال باغ وی اندور دا دل اے ۔ ایہہ لال باغ اندور شہر دی شان اے تے اس شہر دی سندرتا وچ وادھا کردا اے ۔ لال باغ وچ بنیا محلّ جتھے اندور شہر دے پرانے اتہاس، ریاستاں ویلے دے ویلے اتے شاہی چیزاں نوں سامبھی بیٹھا اے، اتھے ہی اس دے وچ بنے باغ وچ لگے جدید رکھ، پودے تے جلپریاں دیاں مورتیاں اس نوں جدید روپ وی دندے ہن ۔ اس طرحاں لال باغ اندور شہر دی پراتنتا تے آدھونکتا دا سمیل اے ۔

لال باغ دی تیاری ہولکر راجا تکوجیراو دوجا (1844–86 عیسوی) شواجی راو ہولکر (1889–1902) دے راجدور دوران ہویا ۔ ایہہ قریب 7163 اےکڑ زمین اپر بنیا ہویا اے، جس دی وشال بلڈنگ اتے کافی لمبا-چوڑا باغ اے ۔ 1926 ء وچ راجگدی تیاگن توں بعد وی تکوجیراو تیجا 1978 تکّ اپنی ساری عمر لال باغ وچ ہی راے ۔ اوہناں دی موت دے بعد لال باغ راج کماری اموضوع نیاس دے ماتحت آ گیا تے 1987 ء تکّ لال باغ اپر راج کماری اموضوع نیاس دا راج رہا ۔ 1987 ء توں بعد لال باغ دیوی اہلیا بائی شیشنک نیاس دے ماتحت رہا ۔ 14 نومبر، 1988 نوں مدھ پردیس راج حکمرانی ولوں اس نوں سانبھ لیا گیا، اس نوں رہتل کلا مرکز دا قیام لئی راج حکمرانی دے پراتو اتے اجائب گھر نوں سنبھال لئی دے دتا گیا ۔ 14 نومبر، 1988 نوں مدھ پردیس دے اس ویلے دے مکھ منتری ارجن سنگھ نے نہرو مرکز دے روپ وچ اس دا افتتاح کیتا ۔ لال باغ محلّ دی وستوکلا ریویشا، پلادیا، بیروک سٹائلاں دا مرکب اے ۔ روکوکو اتے نوکلاسک تتاں دے میل راج محلّ وچ سنگمرمر پتھراں اتے سٹکاں وچ اے ۔ اس محلّ دی اساری اتے سجاوٹ لنڈن دے ورنگ تے گلورا، چیلٹنانہم دے مارٹن ایاڈ کمپنی اتے برنارڈ ٹگس وستوکالود ولوں پچھمی کلا ودھا وچ کیتی گئی اے ۔ فرانسیسی، آنگل اتے مغل کلپناواں دے میل باغ دے سدھے رستیاں اتے پرپل ریکھاواں وچ دکھائی دندا اے ۔ اس طرحاں لال باغ شاہی عمارت محلّ اتے باغ دے سنسکتک سمیل دی جیوندی-جاگدیی اداہرن اے ۔

ایہہ لال باغ (باغ دے وچ بنی وشال عمارت) اصل وچ اک راج محلّ ہی اے، جس وچ اندور (ہولکر) ریاست دے راجے دے راج دربار توں علاوہ راجے تے رانی دے وکھ-وکھ کمریاں توں علاوہ لائبریری، میٹنگ حالَ، راج دربار حالَ، ریسٹ روم، ریڈنگ روم، گیسٹ روم وی ہن ۔ اس محلّ وچ لکڑ دا بہت سوہنا کم ہویا اے ۔ مہارانی دا شاہی بیڈروم (سون کمرہ ) وی دیکھنیوگ اے ۔ اس کمرے دی چھت اپر کافی سندر ڈزائین پئے ہوئے ہن، جو کہ محلّ دی سندرتا وچ وادھا کردے ہن ۔ اس کمرے وچ مہارانی دا وشال شاہی پلنگھ کافی سندر اے ۔ رانی دے شاہی کمرے وچ لگے شاہی پھانوش، شاہی لائیٹ سٹینڈ، چھت نال ٹنگے ہور شاہی تے قیمتی سٹینڈ تے ہور سامان اس وشال کمرے دی سندرتا وچ کافی وادھا کردے ہن ۔ محلّ دے سارے ہی کمریاں وچ سندر کاریگری ہوئی اے، محلّ دے سارے ہی کمریاں دیاں چھتاں اپر چنگے ڈزائین بنے ہوئے ہن ۔ اس راج محلّ وچ بیلجیئم دے کنچ، پرسیئن قالین، مہنگے اتے سندر پھانونش، اٹالیئن سنگمرمر دی چنگی ورتوں ہوئی اے ۔ اس توں علاوہ اس محلّ دے لیڈیز باتھروم دی سندرتا کافی کھچّ پاؤندی اے ۔ لیڈیز باتھروم وچ ریاست دے ویلے دے لگے آدمکدّ شیشے وی اس دی سندرتا وچ وادھا کردے ہن ۔ جہڑے حالَ وچ مہاراجہ اپنا دربار لاؤندا سی، اس وچ پیا راج سنگھاسن تے ہور سامان کافی قیمتی اے تے سبھ دا دھیان کھچدا اے۔ اس دربار حالَ وچ ہی اندور/ہولکر ریاست دے راجے ولوں اپنا راج دربار لگا کے لوکاں دے مصلے سنے جاندے سن تے ہور راجشاہی کم کیتے جاندے سن۔ اس دربار حالَ وچ ہی راجے دے سنگھاسن دے نیڑے ہی اس دے راج درباریاں دے سنگھاسن وی ہن، پر سبھ توں سندر راجے دا سنگھاسن ہی اے، جو کہ وکھری ہی شان اے۔ اس راج دربار نوں ویکھ کے اس طرحاں محسوس ہندا اے کہ اسیں راجے دے ویلے وچ پہنچ گئے ہوئیے تے ہنے ہی راجا اتے اس دے درباری آ کے آپو-اپنے سنگھاسن اپر بیٹھ جانگے تے راج دربار دا کم کاج شروع ہو جاویگا۔ اس راج دربار حالَ دی سندرتا، عالیشان چیزاں، شاہی فانوس، شاہی لائیٹاں تے ہور چیزاں دیکھ کے سیلانی حیران ہندے ہن۔

سیلانی اس محل وچ آ کے اس ویلے حیران ہو جاندے ہن، جدوں اوہ ویکھدے ہن کہ اس راج محل وچ وشال لائبریری روم وکھرا اے، راجے دے پڑھن دا کمرہ (ریڈنگ روم) وکھرا اے، سندر رسوئی گھر اے، جس دے وچوں اک رستہ سرنگ نوں وی جاندا اے، راجے دا میٹنگ حالَ وکھرا اے، راجے دا دیوانکھانا وکھرا اے اتے اسے طرحاں ہی راجے دا اوہ اہم کمرہ وکھرا اے، جتھے اوہ وکھ-وکھ پر خاص-خاص لوکاں نوں ملدا سی۔ اس راج محل وچ کئی مرتک شیراں دیاں کھلاں وچ پھوس جاں ہور کوئی چیز بھر کے اوہناں نوں رکھیا ہویا اے، جو کہ اس طرحاں لگدے ہن جویں کہ جؤندے ہی ہون۔ لال باغ دا داخلہ دوار بکنگم پیلیس دی کاپی اے، جو کہ لنڈن توں سمندری جہاز راہیں بمبئی لیاندا گیا سی، اتھوں سڑک رستے اندور لیاندا سی۔ اس دروازے دی بھارت وچ رپیئر نہیں ہو سکدی۔ اس نوں رپیئر لئی واپس انگلینڈ بھیجنا پویگا۔ ایہہ بیڑ دھاتو دا بنیا اے۔ اس محل دے دروازیاں اپر شاہی موہر لگی اے، جس دا مطلب ہے-'جو یتن کردا اے، اوہی کامیاب ہندا اے۔'

اس محل دے باہر لگے باغ وچ طرحاں-طرحاں دے رکھ، پودے، پھلّ لگے ہوئے ہن۔ اس باغ وچ راجے تے رانی دے سفید پتھر دے بتّ وی ہن۔ اس توں علاوہ اس باغ وچ تلاب جیہا بنا کے اتھے جلپریاں دے بتّ وی بنائے ہوئے ہن، جو کہ لال پتھر دے ہن۔ ایہہ جلپریاں کافی سندر لگدیاں ہن۔ ایہناں جلپریاں دا سریر اپروں بھر جوبن مٹیار ورگا اے تے لکّ توں ہیٹھاں دا سریر ایہناں دا مچھی ورگا اے۔ سیلانی لوک ایہناں جلپریاں دے بتاں نال فوٹواں کھچوا کے کافی خوش ہندے ہن۔ لال باغ وچ بنے محل دے اندر فوٹوگراپھی اپر بین اے، جدوں ٹکٹ لے کے اندر جائیدا اے تاں مکھ دروازے اپر ہی کیمرے تے موبائیل جمع کروا لئے جاندے ہن پر محل دے باہر اتے باغ وچ فوٹوگراپھی کیتی جا سکدی اے۔ میں کجھ سماں پہلاں کئی سال روزگار خاطر اندور شہر وچ رہندا رہا ہاں، ہن پٹیالہ رہندا ہاں۔ ہن پھر کجھ دن پہلاں مینوں پٹیالہ توں اندور جان دا موقع ملیا تاں اتھے جا کے لال باغ دی سندرتا وچ پہلاں نالوں وی وادھا ہویا ویکھیا۔ سچ مچّ لال باغ اندور شہر اتے ہولکر ریاست دا اتہاس سموئی بیٹھا اے۔

گرودوارہ املی صاحب : ریاست اندور دی دھرتی نوں ایہہ مان حاصل اے کہ اس دھرتی اپر سکھ دھرم دے بانی سری گورو نانک دیوَ جی نے چرن پائے ہن۔ گورو نانک دیوَ جی اپنی دوجی اداسی ویلے سنّ 1568 وچ اندور شہر وکھے آئے سن۔ اس شہر وچ آ کے اوہناں نے اک املی دے رکھ ہیٹھ وشرام کیتا اتے لوکاں نوں اپدیس دتے۔ کیہا جاندا اے کہ گورو نانک دیوَ جی دکھن توں مڑدے ہوئے اکانرئیشور گئے سن، پھر اس توں بعد اندور آئے سن۔ جدوں گورو نانک دیوَ جی اندور آئے سن تاں اس ریاست-شہرت وچ ہر پاسے ہی بتّ پوجا کیتی جاندی سی۔ گورو نانک دیوَ جی نے لوکاں نوں بتّ پرتھا چھڈّ کے 'شبد ' دے لڑ لگن دا سدا دتا۔ گورو جی دے وچاراں توں مقامی لوک بہت متاثر ہوئے سن۔ مردانے دی رباب اتے گورو صاحب دے مٹھے بچن سن کے علاقہ واسی بہت متاثر ہوئے۔ گورو صاحب جس املی دے رکھ ہیٹھاں بیٹھے سن، اتھے ہن املی صاحب گرودوارہ بنیا ہویا اے۔ اس اتھاں دی سیوا سنبھال پہلاں اداسی متّ دے پیروکاراں نے سنبھال لئی سی۔ اس توں بعد رمئیٔے سنگھاں نے سمبھالی۔ ایہہ رمئیٔے سنگھ گورو گوبند سنگھ جی دی فوج وچ سکلیکر وجوں جانے جاندے سن۔ اس توں بعد ہولکر سٹیٹ دی رکھیا لئی جو فوجی مہاراجہ رنجیت سنگھ نے بھیجے سن، اوہناں نے اس اتھاں دی سیوا-سنبھال لئی۔ اوہناں نے ٹین دیاں چادراں دا اک کمرہ بنا کے اس وچ سری گورو گرنتھ صاحب جی دا پرکاش کیتا۔ س: گنگا سنگھ نے اس گرودوارہ صاحب دی نیہہ پنج پیاریاں توں رکھوائی۔ اس طرحاں 1936 وچ اس اتھاں اپر گرودوارہ صاحب دی اساری شروع ہوئی۔ گرودوارہ صاحب دی کافی ساری عمارت 1941 وچ بن گئی سی۔ پھر عمارت دا دوجا حصہ بناؤن ویلے املی دا درخت پربندھکاں نوں مجبوری وس کٹنا پیا۔ ایہہ گرودوارہ صاحب 1942–43 وچ رجسٹرڈ ہویا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے جو سکھ فوجی ہولکر ریاست دی رکھیا لئی بھیجے سن، اوہناں نے انگریزاں اتے لٹیریاں توں ہولکر راج دی رکھیا کیتی۔ ایہناں سکھ فوجیاں نے اپنے ہتھیار اتے گولہ بارود اک بیرک وچ رکھے سن، اتھے ہن گرودوارہ توپ خانا واقع اے۔ سکھاں دی بہادری توں خوش ہو کے ہولکر دے مہاراجہ نے بہت ساری زمین سکھاں نوں دتی، جتھے کہ اندور دا سکھ محلہ واقع اے۔ اتھے ایہہ زکریوگ اے کہ املی صاحب گرودوارہ صاحب وچ صرف سکھ ہی نہیں جاندے، سگوں ہر دھرم دے پیروکار اس پوتر تھاں اپر جاندے ہن۔ اس علاقے دے لوکاں وچ املی صاحب گرودوارہ صاحب دا کافی ستکار اے۔ پنجاب توں وی جو شردھالو جاندے ہن، اوہ املی صاحب دے فلسفہ وی کردے ہن۔ اندور وکھے سکھ محلہ توں بناں وشنومپری تے ہور علاقیاں وچ وی سکھ وڈی گنتی وچ وسدے ہن۔ وشنومپری دے گرودوارہ صاحب دی عمارت وی کافی سندر بنی ہوئی اے۔ پنجاب توں ٹرکاں تے بساں راہیں گئے شردھالو زیادہ تر وشنومپری دے گرودوارہ صاحب جاندے ہن، کیونکہ اس گردوارے دے بالکل نیڑے تکّ بساں اتے ٹرکّ چلے جاندے ہن۔ وشنومپری دے نال ہی سکھاں دے گڑھ مکینک نگر اتے ٹرانسپورٹ نگر ہن۔ پنجاب دے شردھالو اپنے ٹرکّ تے بساں وشنومپری جاں ٹرانسپورٹ نگر کھڑھیاں کرکے ہور واہناں یعنی کہ آٹو رکشا، نگر سیوا، لوکل بسّ راہیں گرودوارہ املی صاحب دے فلسفہ کرکے آؤندے ہن۔ گرودوارہ املی صاحب اندور دے راجواڑا علاقے دے نیڑے ہون کرکے اتھے کافی زیادہ بھیڑ-بھڑکا ہندا اے۔ اتھے ہیوی واہن نہیں جا سکدے۔ گرودوارہ املی صاحب دی وشال عمارت دوروں ہی کھچّ پاؤندی اے اتے سبھ دا من موہ لیندی اے۔