ریاست حیدرآباد دی تریخ
مغل سلطنت دے مشہور فوجی جرنیل دکن دے صوبیدار چن قلیچ خان قمرالدین آصف جاہ نظام الملک نے اپنی خود مختاری دا اعلان کردے ہوئے 1724ء وچ سلطنت آصفیہ دی بنیاد رکھی جو سقوط حیدرآباد 1948ء دے بعد ختم ہوئے گئی۔
اورنگ زیب دی وفات (1707ء) دے بعد ہندوستان وچ ودھدی ہوئی طوائف الملوکی تے سفید فام اقوام دے بڑھدے ہوئے غلبے دے لحاظ توں ایہ دور نہایت ہی اہم اے۔ نظام الملک اول اپنے چوبیس سالہ دور حکومت وچ نادر شاہ درانی دے حملےآں توں دلی سلطنت دے دفاع وچ ، مرہٹاں توں جنگاں وچ تے اندرونی سازشاں نوں کچلنے وچ مصروف رہیا۔ اک بہترین جرنیل تے مدبر نظام الملک نے دکن دی سرحداں دی حفاظت تے اندرونی نظم و نسق دی بہتری وچ کئی خدمات انجام دتیاں۔ نظام الملک دے انتقال (1748ء) دے بعد جانشین ناصر جنگ تے نظام الملک دے دھوہندے مظفر جنگ وچ کشمکش چھڑ گئی۔ ناصر جنگ نے ایسٹ انڈیا کمپنی دی مدد توں کرناٹک وچ مظفر جنگ نوں مغلوب کر ليا۔ ايسے اثناء وچ کرنول دے نواب ہمت خان نے ناصر جنگ نوں قتل کر دتا۔ فرانسیسی گورنر ڈوپلے نے مظفر جنگ کيتی حمایت دی تے جنرل بسی دی قیادت وچ فوجی دستہ مظفر جنگ کيتی تائید دے لئی روانہ کيتا۔
پانڈی چری توں واپس لوٹتے وقت کرنول تے کڈپہ دے نوابین نے لکی ریڈی پلی، رائے چوٹی دے مقام اُتے مظفر جنگ نوں شکست دتی تے اسنوں قتل کر دتا۔ ايسے طرح 1751ء وچ ناصر جنگ دے دوسرے بھائی صلابت جنگ نے فرانسیسیاں دی مدد توں آصف جاہی سلطنت دا تیسرا تاجدار ہننے وچ کامیابی حاصل کيتی۔
1761ء وچ صلابت جنگ دے بھائی نظام علی خان نے بغاوت دے بعد اسنوں معزول کر دتا تے تخت اُتے قابض ہوئے گیا۔ نظام علی خان دا بیالیس سالہ دور حکومت (1761 تا 1803ء) سیاسی، اقتصادی تے فوجی اعتبار توں بہت اہم اے۔ نظام علی خان نے مرہٹاں دی سرکوبی دے لئی پہلے فرانسیسیاں اُتے تے بعد وچ انگریزاں اُتے انحصار کيتا۔ فرانسیسیاں توں ناراض نظام علی خان نے انگریزاں دی طرف دوستی دا ہتھ ودھایا تے فرانسیسیاں نوں دتی ہوئی مراعات واپس لے لین۔ میسور دیاں جنگاں وچ انگریزاں دا نال دتا تے سب توں اہم ایہ کہ لارڈ ولزلی دے سبسیڈی معاہدے دے تحت ریاست انگریزاں دے عملی قبضے وچ آ گئی۔ ضلعے مفوضہ وی انگریزاں دے حوالے کے دتے گئے۔
نظام علی خان دے بعد سکندر جاہ (عہد حکومت 1803 تا 1829ء)، ناصر الدولہ (عہد حکومت 1829 تا۔ 1857ء)، افضل الدولہ (عہد حکومت 1857ء تا 1869ء)، میر محبوب علی خان (عہد حکومت 1869 تا 1911ء) نے آصف جاہی سلطنت دے وقار نوں قائم رکھیا۔ انہاں تمام حکمراناں دے دور وچ ریاست وچ انگریزاں دا رسوخ دھیرے دھیرے بڑھدا رہیا۔ سکندر جاہ دے عہد حکومت وچ پالمر اینڈ کمپنی نے بھاری شرح سود اُتے حکومت نوں قرض مہیا کيتا جس دی وجہ توں مالیہ اُتے بہت برا اثر پيا۔ آخر کار شمالی سرکار دے ضلعے انگریزاں نوں تفویض کر دینے پئے تاکہ قرضے دی پابجائی ہوئے سکے۔ ڈلہوزی دے گورنر جنرل بننے دے بعد ناصرالدولہ دے عہد حکومت وچ برار، رائچور تے احمدنگر ضلعے وی انگریز فوجاں دے مصارف دے بدلے وچ تفویض کر دتے گئے۔
سالار جنگ اول نے بحیثیت وزیراعظم کئی اصلاحی اقدامات کيتے جنہاں دا خاطر خواہ اثر ہويا۔ افضل الدولہ تے میر محبوب علی خان دے عہد حکومت وچ وی سالار جنگ نے گراں قدر خدمات انجام دتیاں۔ محبوب علی خان دا عہد حکومت اک حد تک اُتے امن کہیا جا سکدا اے۔ اس دور وچ مال گذاری وچ کئی اصلاحات نافذ کيتیاں گئیاں۔ تجارتی تے صنعتی ترقی دے لئی کئی اقدامات کيتے گئے ۔
نظام عثمان علی خان (عہد حکومت 1911 تا 1948ء) سلطنت آصفیہ دے آخری حکمران سن ۔ عثمان علی خان دا دور حکومت جتھے حیدرآباد دی ترقی دا سنہری دور کہیا جا سکدا اے اوتھے تلنگانہ جدوجہد، ملک دی آزادی، ریاست حیدرآباد دا انڈین یونین وچ انضمام ایداں دے نکات نيں جنہاں دی وجہ توں اس دور نوں انقلابی دور وی کہیا جا سکدا اے۔
تلنگانہ وچ بغاوت تے بےچینی، زمینداری نظام دے ظلم و ستم دا بپینڈو تے فطری نتیجہ سی۔ حالانکہ اس دور وچ ریاست حیدرآباد نے نمایاں صنعتی ترقی حاصل کيتی، آوا جائی دے ذرائع بہتر ہوئے، تعلیمی اعتبار توں وی بہت ترقی ہوئی لیکن جابرانہ زمینداری نظام نے اس حکومت دے رفاہی کماں نوں دھندلا دتا تے تریخ وچ اسنوں اک جابر تے ظالم دور دی حیثیت دے دی۔ ستمبر 1948ء وچ سقوط حیدرآباد دے بعد سلطنت آصفیہ دا خاتمہ ہوئے گیا۔
غیرملکی طاقتاں خصوصاً فرانسیسیاں تے انگریزاں نے اس دور وچ ہر طرح توں مفاد پرستی دا مظاہرہ کيتا۔ کدی اک بادشاہ تاں کدی دوسرے بادشاہ دی طرف دوستی دا ہتھ ودھیا کر انہاں نوں دھوکھا دیندے رہے۔ فرانسیسیاں تے انگریزاں دی روايتی دشمنی دی اگ ایتھے وی بھڑکی تے انہاں دونے سفید فام اقوام نے ہندوستان خصوصاً دکن دی سرزمین نوں میدان جنگ وچ تبدیل کر دتا۔ ہندوستانی حکمراناں دی تائید دے پردے وچ تے انہاں دے مددگاراں دے طور اُتے دراصل اپنی جنگاں لڑاں جنہاں وچ ہندوستان دا زیادہ نقصان ہويا۔ انہاں دونے سفید فام اقوام نے اپنی آپسی دشمنی نکالنے دے لئی دکن دے مختلف حکمراناں نوں مہراں دے طور اُتے استعمال کيتا تے ہندوستانیاں دی جان و مال دے زیاں توں اپنی دیرینہ نسلی دشمنی دا حساب چکتا کردے رہے۔ انگریز فتح یاب رہے یا فرانسیسی، نقصان بہرصورت ہندوستان دا ہی ہُندا رہیا۔ اس آپسی جنگ وچ انگریزاں نوں فوقیت حاصل ہوئی۔
میسور دی تن جنگاں دے بعد فرانسیسی عملی طور اُتے ریاست حیدرآباد توں خارج ہوئے گئے۔ 1800ء دے بعد تاں انگریزاں نے مناسب نامناسب ہر اقدام دے ذریعے ریاست نوں اپنا تابع فرمان بنا لیا۔ شمالی سرکار دے ضلعے، رائچور، عثمان آباد دے علاقے، ضلعے مفوضہ غرض کہ ریاست دا اک وڈا حصہ راست انگریزاں دے تحت آ گیا۔ انگریز رزیڈینٹ نے ریاست دے داخلی معاملات وچ وی دخل اندازی روا رکھی ۔ ریاست دی فوج دی تربیت تے تنظیم دے ناں اُتے پر فوج اُتے اپنی گرفت مضبوط رکھی۔ ریاستی فوج دے علاوہ راجگڑھ وچ اپنا فوجی رسالہ قائم کيتا۔ انہاں تمام گلاں توں ایہ اندازہ لگانا مشکل نئيں کہ سلطنت آصفیہ دے آخری دور وچ انگریز عملاً بادشاہ گر دا کردار ادا کر رہے سن تے حقیقی طاقت انگریزاں دے ہتھ وچ سی۔
صوبہ آندھرا پردیش دا قیام سودھو
ملک دی آزادی دے بعد ریاست حیدرآباد دا الحاق انڈین یونین وچ ہوئے گیا، لیکن تلنگانہ علاقے دے مسئلے اُتے صورتحال واضح نئيں ہوئی۔ ايسے دوران سرکار تے رائلسیما دے ضلعے اُتے مشتمل آندھرا اسٹیٹ بنانے تے مدراس پریسیڈنسی توں علحیدہ صوبہ دے قیام دی تحریک شروع ہوئی جو اکتوبر 1953ء وچ آندھرا اسٹیٹ دے قیام اُتے منتج ہوئی۔ دھار کمیشن تے فضل علی کمیشن (1955ء) دی سفارشات دے بعد یکم نومبر 1956ء نوں تلنگانہ، سرکار تے رائلسیما دے ضلعے اُتے مشتمل صوبہ آندھرا پردیش دا قیام عمل وچ آ گیا۔