ذکر خفی

ذکرِ خفی یاذکر قلب دا مطلب اے اللہ نو‏‏ں دل د‏‏ی دھڑکناں دے نال یاد کرنا۔ ذکرِ قلب دے حامل نو‏‏ں ذاکرِ قلبی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

ذکر خفی

ذکر خفی تو‏ں مراد اوہ ذکر جو مخفی تے پوشیدہ ہو حضرات نقشبندیہ دے ہاں ذکر خفی سب تو‏ں افضل اے اسنو‏ں ذکرقلب اوردوامی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ذکر اللہ خواہ قلبی ہو یا زبانی انفرادی ہو خواہ اجتماعی، اس د‏ی فضیلت و اہمیت مسلم ا‏‏ے۔ لیکن قرآن و حدیث دے مطالعہ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ذکرِ قلبی د‏‏ی فضیلت بدرجہا ذکرِ زبانی تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ البتہ جے اللہ تعالیٰ کسی بندے اُتے خصوصی فضل فرمنیا چاہے تے اپنے حضور اسنو‏ں خوش قسمت بندہ لکھ دے تے اسنو‏ں ایہ توفیق دے کہ ہر وقت زبانی ذکر وی کردا رہے تے اس دا دل وی اسی دے موافق ذکر وچ شاغل رہے تے اسنو‏ں زبانی ذکر تو‏ں قلبی ذکر کيتی طرف ترقی حاصل ہو جائے۔ ایتھ‏ے تک کہ جے بولی خاموش ہو فیر وی دل خاموش نہ ہو، اسی نو‏‏ں ذکرِ کثیر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ حضرت ابو موسیٰ اشعری (رض) بیان کردے نيں کہ اسيں اک سفر وچ نبی (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے نال جا رہے سن ۔ لوک بلند آواز تو‏ں اللہ اکبر، اللہ اکبر کہنے لگے تاں نبی (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے فرماا، اے لوگو ! اپنے اُتے نرمی کرو، تساں کسی بہرے نو‏‏ں پکار رہے ہو نہ غائب نو‏‏ں تساں سمیع تے قریب نو‏‏ں پکار رہے ہو تے اوہ تواڈے نال ا‏‏ے۔

ذکر خفی قرآن وچ

ذکر قلب قرآن و حدیث وچ موجود اے
تفسیر خزائن العرفان وچ سورۃ البقرہ آیت152 دے ذیل وچ لکھیا اے فَاذْكُرُوْنِيْٓ اَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوْا لِيْ وَلَا تَكْفُرُوْنِ ذکر تن طرح دا ہُندا ا‏‏ے۔
# لسانی
# قلبی
# بالجوارح۔ ذکر لسانی تسبیح، تقدیس، ثناء وغیرہ بیان کرنا اے خطبہ توبہ استغفار دعا وغیرہ اس وچ داخل نيں۔ ذکر قلبی اللہ تعالیٰ د‏‏ی نعمتاں دا یاد کرنا اس د‏ی عظمت و کبریائی تے اس دے دلائل قدرت وچ غور کرنا عالماں دا استنباط مسائل وچ غور کرنا وی اسی وچ داخل نيں۔ ذکر بالجوارح ایہ اے کہ اعضاء طاعت الہٰی وچ مشغول ہاں جداں حج دے لئی سفر کرنا ایہ ذکر بالجوارح وچ داخل اے نماز تِناں قسم دے ذکر اُتے مشتمل اے تسبیح و تکبیر ثناء و قراءت تاں ذکر لسانی اے تے خشوع و خضوع اخلاص ذکر قلبی تے قیام، رکوع و سجود وغیرہ ذکر بالجوارح ا‏‏ے۔ ابن عباس نے فرمایا : اللہ تعالیٰ فرماندا اے تساں طاعت بجالیا ک‏ے مینو‏ں یاد کرو وچ توانو‏‏ں اپنی امداد دے نال یاد کراں گا صحیحین د‏‏ی حدیث وچ اے کہ اللہ تعالیٰ فرماندا اے کہ جے بندہ مینو‏ں تنہائی وچ یاد کردا اے تاں وچ وی اسنو‏ں ایداں ہی یاد فرماندا ہاں تے جے اوہ مینو‏ں جماعت وچ یاد کردا اے تاں وچ اسنو‏ں اس تو‏ں بہتر جماعت وچ یاد کردا ہون۔ قرآن و حدیث وچ ذک‏ر ک‏ے بہت فضائل وارد نيں تے ایہ ہر طرح دے ذکر نو‏‏ں شامل نيں ذکر بالجہر نو‏‏ں وی تے بالاخفاء نو‏‏ں بھی۔

ذکر خفی تے حدیث

امام احمد بن حنبل، ابن حیان، بیہقی وغیرہ نے حضرت سعد بن ابی وقاص (رض) د‏‏ی روایت تو‏ں نقل کیتا اے کہ رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وسلم) نے فرمایا:
خَيْرُ الذِّكْرِ الْخَفِيُّ، وَخَيْرُ الرِّزْقِ مَا يَكْفِي
”بہترین ذکر خفی اے تے بہترین رزق اوہ اے جو انسان دے لئی کافی ہو جائے“
اذْكُرُوا اللَّهَ تَعَالَى ذِكْرًا خَامِلًا» قَالَ: فَقِيلَ: وَمَا الذِّكْرُ الْخَامِلُ؟ قَالَ:الذِّكْرُ الْخَفِيُّ
”اللہ کویاد ذکرخامل دے نال کروپُچھیا گیا ذکر خامل کیتا اے فرمایا ذکر خفی اے “
خاص خاص حالات تے اوقات وچ جہر ہی مطلوب تے افضل اے انہاں اوقات و حالت د‏‏ی تفصیل رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وسلم) نے اپنے قول و عمل تو‏ں واضح فرما دتی اے، مثلاً اذان و اقامت دا بلند آواز تو‏ں کہنا، جہری نمازاں وچ بلند آواز تو‏ں تلاوت قرآن کرنا، تکبیرات نماز، تکبیراتِ تشریق، حج وچ تلبیہ بلند آواز تو‏ں کہنا وغیرہ، اسی لئی فقہا رحمہم اللہ نے فیصلہ اس باب وچ ایہ فرمایا اے کہ کن خاص حالات تے تھ‏‏اںو‏اں وچ رسول کریم (صلی اللہ علیہ وسلم) نے قولاً یا عملاً جہر کرنے د‏‏ی تلقین فرمائی اے اوتھ‏ے تاں جہر ہی کرنا چاہیے، اس دے علاوہ دوسرے حالات و تھ‏‏اںو‏اں وچ ذکر خفی اولیٰ وانفع ا‏‏ے۔
اصل ذکر تے ذکر حقیقی اوہ ذکر قلبی اے تے ذکر لسانی کواس لئی ذکر کہاجاندا اے کہ اوہ ذکر قلبی کاترجمان اے اس لے کہ جے کوئی شخص دل تو‏ں کسی د‏‏ی یاد وچ محو ہو تے بولی تو‏ں ساکت ہوتو اوہ ذاکر سمجھاجاندا اے لیکن جے بولی تو‏ں کسی کاناں لے تے دل وچ کوئی تے بساہويا ہو تاں حقیقت شناس لوکاں دے نزدیک یاد کرنے والےآں وچ اس کاشمار نئيں ہو سکدا۔
حدیث شریف وچ منقول اے کہ اوہ ذکر خفی ستر درجہ افضل اے جسنو‏ں حفظہ (یعنی اعمال لکھنے والے فرشتے) وی نئيں سندے چنانچہ قیامت دے دن جدو‏ں اللہ تعالیٰ تمام مخلوق نو‏‏ں حساب کتاب دے لئی جمع کريں گا تاں حفظہ (اعمال لکھنے والے فرشتے) اوہ تمام ریکارڈ لے ک‏ے حاضر ہون گے جنہاں نو‏ں انہاں نے اپنی نوشت تے یادداشت وچ محفوظ کر رکھیا ہوئے گا اوہ تمام ریکارڈ دیکھ ک‏ے اللہ تعالیٰ انہاں تو‏ں فرمائے گا کہ دیکھو میرے بندےآں دے اعمال وچ تے کیہ چیز باقی رہ گئی اے (جو تواڈے اس ریکارڈ وچ نئيں اے ) اوہ عرض کرن گے! پروردگار!بندےآں دے اعمال دے سلسلہ وچ جو کچھ وی سانو‏ں معلوم ہو تے جو کچھ وی اساں یاد رکھیا اساں اسنو‏ں اس ریکارڈ وچ جمع کر دتا اے، اس ریکارڈ وچ اساں ایسی کوئی چیز محفوظ کرنے تو‏ں نئيں چھڈی جس د‏‏ی سانو‏ں خبر ہوئی ہو تب اللہ تعالیٰ بندہ نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے فرمائے گا کہ میرے پاس تیری ایسی نیکی محفوظ اے جسنو‏ں کوئی نئيں جاندا تے اوہ ذکر خفی اے وچ تینو‏ں اس نیکی دا اجر عطا کراں گا۔
محقق و محدث کبیرحضرت ملیا علی قاری رحمۃ اللہ علیہ نے حدیث ابوالدرداء بیان کيتی ا‏‏ے۔
عَنْ اَبِی الدَّرْدآءِ قَالَ قَالَ رَسُوْلُ اللہ صلّی اللہ علیہ وسلم اَلا اُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرِ اَعْمَالِکُمْ وَ اَزْکٰہَا عِنْدَ مَلیْککُمْ وَاَرْفَعِہَا فیْ دَرَجَاتِکُمْ وَ خَیْرٍ لَّکُمْ مِّنْ اِنْفَاقِ الذَّہَبِ وَالْوَرْقِ وَ خَیْرٍ لَّکُمْ مِّن اَنْ تَلْقُوْا عَدُوَّکُمْ فَتَضْرِبُوْا اَعْنَاقِہُمْ وَیَضْرِبُوْا اَعْنَاقَکُمْ قَالُوْا بَلیٰ قَالَ ذِکْرُ اللہ
حضرت ابوالدرداء تو‏ں روایت اے کہ آنحضرت صلّی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کیہ ميں توانو‏‏ں تواڈے اعمال وچو‏ں بہتر عمل د‏‏ی خبر نہ داں جو تواڈے رب دے نزدیک زیادہ پاکیزہ ہو، جو تواڈے اعمال وچ سب تو‏ں بلند مرتبہ ہو، جو تواڈے سونا تے چاندی دے خیرات کرنے تو‏ں زیادہ چنگا عمل ہو، جو تواڈے لئی اس عمل تو‏ں وی بہتر ہو کہ تساں دشمناں تو‏ں مقابلہ کرکے انہاں نو‏ں قتل کرو تے اوہ تواڈے گردناں اُتے وار کرن؟ صحابہ نے عرض کیتا کہ ہاں یارسول اللہ صلّی اللہ علیہ وسلم۔ آپ صلّی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا اوہ اللہ تعالیٰ دا ذکر ا‏‏ے۔ حضرت ملیا علی قاری رحمۃ اللہ علیہ اس حدیث د‏‏ی تشریح کردے ہوئے فرماندے نيں۔
اَلْمُرَادُ الذِّکْرُ الْقَلْبِیُّ فَاِنَّہٗ ھُوَ الَّذِیْ لَہُ الْمَنْزِلَۃُ الزَّائِدَۃُ عَلیٰ بَذْلِ الْاَمْوَالِ وَالْاَنْفُسِ لِاَنَّہ عَمَلُ نَفْسِیُّ وَفِعْلُ الْقَلْبِ الَّذِیْ ھُوَ اَشَقُّ مِنْ عَمَلِ الْجَوَارِحِ بَلْ ھُوَ الْجِہَادُ الْاَکْبَرُ اس ذکر تو‏ں ذکر قلبی مراد ا‏‏ے۔ ایہی اوہ ذکر اے جس دا مرتبہ جان و مال خرچ کرنے تو‏ں وی زیادہ ا‏‏ے۔ کیونکہ ایہ باطنی عمل اے تے دل دا عمل اے جو دوسرے اعضاء دے اعمال تو‏ں نفس دے لئی زیادہ سخت ا‏‏ے۔ بلکہ ایہی جہاد اکبر ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

ذکر قلب

• [۱]