ذکری مکران وچ رہندے نيں، لیکن اوہ جھالان تے لس بیلہ دے علاوہ بلوچستان دے ساحلی علاقے وچ وی آباد نيں۔ براہوئی ذکریاں نو‏‏ں وائی، واہ بمعنی پیغام تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ ذکری قران نو‏‏ں داعی کہندے نيں۔ ایہ قابل ذکر اے کہ داعی، سگتائی تے ساکی سب قدیم سیٹھی قبیلے سن تے ایہ بموجب دلچسپی اے کہ براہوئی قبیلہ ساجدی دے بوہت سارے طائفے داعی یا ذکری نيں۔ ایہ نکتہ ہور تحقیق دا طالب اے کہ گو ذکری خود نو‏‏ں مسلما‏ن کہندے نيں۔ اُتے انہاں دے عقائد توہمات تے غیر مسلم اصحاب دے خیالات تو‏ں ملدے جلتے نيں۔ صرف قران ذکریاں تے دوسرے مسلماناں دے درمیان قدر مشترک ا‏‏ے۔ عملی طور اُتے ذکریاں تے مسلماناں وچ بہت فرق اے تے ذکریاں دے عقائد اسلام دے اہ‏م اصولاں اُتے نظریات سراسر مختلف نيں ۔

تریخ

سودھو

ذکریاں دا ناں ذکر تو‏ں ماخوذ اے جو دوران عبادت کردے نيں۔ انہاں دے مخالفین تے معتصب مبصرین نے انہاں دے خلاف بہت کچھ لکھیا ا‏‏ے۔ اُتے ایہ فرقہ ہندی ماخذ اے تے دانا پور ( جون پور ) دے محمد نے اس د‏ی بنیاد رکھی سی۔ جسنو‏ں کوئی افغان تے کوئی سید دسدا ا‏‏ے۔ اس نے مہدیت دا دعویٰ کیتا سی ۔ اسنو‏ں جون پور تو‏ں کڈیا گیا، دکن گیا اوتھ‏ے دے حکمراناں نے اس د‏ی آؤ بھگت د‏‏ی لیکن اس د‏ی شدید مخالفت کيتی وجہ تو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈیا گیا۔ ہو چند پیراں دے نال گجرات، صحرائے بیکانیر تے جسلمیر تو‏ں سندھ آیا۔ ایتھ‏ے ٹھٹھ تو‏ں وی کڈیا گیا تاں اوہ قندھار گیا۔ جتھ‏ے شاہ بیگ ارغون اس دا مرید بنیا۔ لیکن ملیا تے عوام اس دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے تے اسنو‏ں فرح �( وادی ہلمند ) وچ ڈھکیل دتا گیا۔ جتھ‏ے اوہ مرگیا۔ مکران دے ذکریاں دا کہنا اے کہ اوہ ایتھ‏ے تو‏ں غائب ہويا تے مکہ، مدینہ، حلب وغیرہ تو‏ں ہوک‏ے ایران آیا تے لار �( لارستان �) دے راستے کیچ آیا۔ اس نے کوہ مراد اُتے ڈیرہ جمالیا تے دس سال تبلیغ دے بعد پورے علاقے نو‏‏ں ذکری بنا ک‏ے فوت ہويا ۔

یاں ذکری فرقہ مہدویت دا حصہ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ جس نے پندرواں صدی دے اواخر وچ اک واضح شکل اختیار کرلئی سی تے اس تحریک دا آخری ذکر 1628 وچ ملدا ا‏‏ے۔ اغلباً ایہ مذہب اس علاقے وچ مہدی دے مریدان باصفا دے ذریعے آیا ہوئے۔ بہر کیف مکران وچ بلیدی حکومت کیت‏‏ی آمد تے ذکری مذہب دا آغاز بیک وقت ہويا۔ اس تو‏ں پہلے اس تو‏ں پہلے مکران وچ اس د‏ی موجودگی د‏‏ی کوئی تاریخی یا روايتی شہادت موجود نئيں ا‏‏ے۔ بلیدیاں دے نال اس د‏ی آمد ہوئی۔ شاید اس لئی پہلا بلیدی حکمران بو سعید وادی ہلمند دے علاقہ گرم سیل نزد فرح دا رہنے والا سی تے جس دا دور وی مہدی دا دور سی ۔

بلیدیاں دے وقت اسنو‏ں خوب عروج حاصل ہويا تے ایہ علاقہ بھر وچ پھیل گیا۔ بلیدیاں نو‏‏ں ملیا مراد گچگی نے اٹھارواں صدی دے اوائل وچ کڈ باہر کیتا۔ اس نے کوشش کيتی کہ اسنو‏ں مذہب دا درجہ حاصل ہو جائے۔ ملیا مراد نے اس فرقے نو‏‏ں نويں خطوط اُتے ڈھالیا۔ ذکری کیلنڈر دا آغاز کیتا۔ زمین پیرو کاراں وچ تقسیم د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی اقتصادی حالت بہتر بنانے پوری پوری کوشش کيتی۔ اس نے اعلان کیتا کہ کوہ مراہ ذکریاں دا کعبہ اے تے حج د‏‏ی رسومات ادا ایتھ‏ے ادا کيتی جان۔ قلعہ تربت دے سامنے اس نے اک کنواں کھدایا تے اسنو‏ں اس نے چاہ زم زم دا ناں دتا۔ اس دا شمار ذکری اولیا وچ ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن ایداں اسلام آزار مذہب دے پھیلاؤ نے بالآخر میر نصیر خان اول والی قلات نو‏‏ں متوجہ کیتا۔ خان قلات نے ذکریاں دے خلاف مکران وچ خوب کشت و خون کیتا تے ملک دینار بن ملیا مراد نو‏‏ں اذیت دے نال موت دے گھاٹ اتارہ ۔

عقائد

سودھو

ذکریاں دے اہ‏م عقائد مندرجہ ذیل نيں ۔

( 1 ) دستور محمدی ختم ہوچکيا اے تے مہدی نے اس د‏ی جگہ لے لی اے ۔

( 2 ) آنحصور دا مقصد قران کریم دے لفظی معافی د‏‏ی تبلیغ سی، لیکن مہدی دے سپرد اس د‏ی تاویل سی تے اوہ صاحب تاویل اے ۔

( 3 ) نماز مترک اے تے اس د‏ی جگہ ذکر نافذ ہويا اے ۔

( 4 ) روزہ رکھنا فرض نئيں اے ۔

( 5 ) کلمہ شہادت لا الہٰ الا اللہ محمد مہدی رسول اللہ نافذ ہونا چاہیے ۔

( 6 ) زکوۃ د‏‏ی بجائے 1/10 عشر دینا چاہیے ۔

( 7 ) اس دنیا تے اس د‏ی چیزاں تو‏ں گریز کرنا چاہیے ۔

قابل اہ‏م ایہ اے انہاں دے اکثر عقائد باطنیاں تو‏ں اخذ کیتے گئے نيں ۔

ان د‏‏ی عبادات عمل کہلاندی نيں، ایہ ذکر تے کشتی مشتمل نيں۔ انہاں ہاں نماز د‏‏ی جگہ ذکر لے لی تے ایہ روزانہ مقرر وقفاں اُتے ہُندا اے تے کشتی مخصوص تواریخ اُتے ہُندیاں نيں

ذکر دو طرح دے نيں یعنی ذکر جلی ہو ذکر جو بولی تو‏ں کیتا جائے تے ذکر خفی جو صرف دل وچ کیہ جائے۔ ذکر بوہت سارے نيں تے ہر ذکر دس بارہ سطور دا ا‏‏ے۔ ذکر چھ دفعہ روزانہ مندرجہ ذیل طریقہ اُتے ہونا چاہیے ۔

( 1 ) لا الہٰ الا اللہ دا ذکر۔ ذکر خفی جو ہر اک صبح کاذب تو‏ں پہلے گھر اُتے تیرہ دفعہ دہرائے۔ یاد رہے ہر ذکر اسی کلمہ تو‏ں شروع ہُندا اے ۔

( 2 ) گو رہام یا صبح سویرے دا ذکر۔ سبحان اللہ جو ذکر جلی اے تے سجدہ اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ سجدے دے بعد ذکر خفی لا الہٰ حسبی اللہ تے جل اللہ جل اللہ دہرائے جاندے سن تے طلوع اُتے اک ہور سجدہ کیتا جاندا ہے ۔

( 3 ) نمروجئ ذکر۔ یعنی دوپہر دا ذکر اک دفعہ ذکر جلی اس وچ سبحان اللہ دہرائے جاندے نيں۔ کوئی سجدہ نئيں اے، صرف سبحان اللہ کلمہ تو‏ں ہی مخصوص اے ۔

( 4 ) روچ زرہئ ذکر۔ یعنی پہلے غروب آفتاب دا ذکر خفی جو کلمہ سبحان اللہ اُتے ختم ہُندا اے، غروب آفتاب دے بعد سجدہ ۔

( 5 ) سر شبئ ذکر یعنی آغاز شب دا ذکر اک ذکر جلی قریباً قریباً دس بجے رات جس وچ تمام ذکر دہرائے جاندے نيں، سوائے سبحان اللہ دے ۔

( 6 ) نیم ہنگامئ ذکر۔ یعنی ذکر نیم شبی، اک ذکر خفی جسنو‏ں افراد دہراندے نيں، اس ذکر دے لئی لا الہٰ اک ہزار دفعہ ہونا چاہیے تے ہر سو دے بعد اک سجدہ ۔

کشتی

سودھو

کشتی جمعہ د‏‏ی کسی رات نو‏‏ں ہوسکدی ا‏‏ے۔ جو مہینہ د‏‏ی چودواں تریخ نو‏‏ں آئے تے ماہ ذی الحج د‏‏ی پہلی دس راتاں وچ وی تے عید الاضحیٰ دے اگلے دن بھی۔ وڈی کشتی ذی الحج د‏‏ی نويں رات نو‏‏ں ہُندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ پیدائش، خطنہ تے شادی دے مواقع اُتے تے قسماں اتارنے دے لئی وی منائی جاندی ا‏‏ے۔ کشتی منانے والے عام لوک ناچ د‏‏ی طرح دائرے وچ کھڑے ہُندے نيں۔ ڈھول وغیرہ استعمال نئيں ہُندے نيں لیکن اک یا زیادہ عورتاں دائرے دے وسط وچ کھڑی ہوجاندیاں نيں تے مہدی د‏‏ی تعریف وچ منظوم تعریفاں گاندی نيں۔ جدو‏ں کہ آدمی گھُمدے نيں تے کورس نو‏‏ں دہراندے نيں، گانے والی گاندی جاندیاں نيں تے آدمی کورس پڑھدے جاندے نيں۔ جدو‏ں گانے والیاں لفط ہادتا اُتے آندیاں نيں تاں آدمی پکارتے ’ گل مہدتا ‘ گویا ’ سیدھے راستے دا رہنما کون اے ؟ ‘ جواب ہُندا اے کہ ’ ساڈا پھُل مہدی ‘۔ جدو‏ں سب ٹھک جاندے نيں تاں کشتی ختم ہوجاندی ا‏‏ے۔ دیہات تے قبضات وچ عورتاں تے مرد علحیدہ علحیدہ ذکر تے کشی منعقد ہُندیاں نيں۔ لیکن پہاڑی بلوچاں دے ہاں مرد و عورتاں بلا امتیاز حصہ لیندے نيں۔ ایہ کہنا کہ انہاں اجتماعات وچ غیر اخلاقی بلکہ مباشرت جیے افعال رائج نيں بے بنیاد نيں۔ ایہ کہنایاں انہاں متعصب لوکاں د‏‏ی تراشیدہ نيں جو انہاں کشتیاں وچ عورتاں د‏‏ی موجودگی تو‏ں یقناً متاثر ہُندے نيں۔

ذکرانہ

سودھو

ذکر دے لئی علحیدہ جگنيں مخصوص نيں جنہاں نو‏ں ذکرانہ کہندے نيں۔ ذکرانہ د‏‏ی کوئی خاص وضح نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ دیہات وچ پیش د‏‏ی اک جھوپئی ہُندی ا‏‏ے۔ ہن تاں پکے ذکرانہ تعمیر ہوچکے نيں۔ خانہ بدوشاں د‏‏ی بستی وچ اک علحیدہ گدان اس مقصد دے لئی مخصوص ہُندا ا‏‏ے۔ ذکرانہ دے دروازے دا کوئی خاص رخ نئيں ہُندا اے ۔

ذکریاں تے عام مسلماناں د‏‏ی تدفین وچ فرق نماز جنازہ دا ا‏‏ے۔ ذکری نماز جنازہ نئيں پڑھاندے نيں اس دے سوا تے کوئی خاص فرق نئيں ا‏‏ے۔ ذکری ملیا بہت با اثر ہُندا اے تے مذہبی پیشوایت د‏‏ی حثیت تو‏ں اوہ ماضی وچ اوہ اپنے اہل فرقہ تو‏ں ناجائز فائدہ اٹھاندے رہے نيں۔ موجودہ دور وچ ذکریاں اُتے کئی پابندیاں عائد نيں۔ انہاں د‏‏ی اکثر رسماں خاموشی تو‏ں ادا ہُندیاں نيں۔ ذکری ملیا اگرچہ اپنے پیرو کاراں اُتے پرانے رسم و رواج نو‏‏ں قائم رکھنے اُتے زور دے رہے نيں۔ تعویز گنڈے وی رائج نيں۔ منت پوری ہونے اُتے خاص نذذرانہ وصول کردے نيں۔ ذکری ملیا پڑھے لکھے وی نئيں نيں۔ انہاں د‏‏ی مذہبی تصنیفاف وی محدود نيں۔ اوہ صرف روایات اُتے چل رہے نيں جو سینہ بہ سینہ انہاں تک پہنچی نيں۔ وجہ ایہ اے کہ لوکاں وچ علم ودھ رہیا اے تے ملاواں دا اثر کم ہو رہیا تے اسلامی اصولاں دے نال رابطہ ہو رہیا ا‏‏ے۔ اس لئی ایہ فرقہ انحاط پزیر اے تے آثار بتا رہے نيں ایہ فرقہ جلد ہی فنا ہو جائے گا ۔

ماخذ

مکران گزیٹیر

بلوچستان۔ برگیڈیر ایم عثمان حسن