ذوالفقار علی دیوبندی
| ذوالفقار علی دیوبندی | |
|---|---|
| جم |
|
| وفات |
|
| اولاد | محمود حسن دیوبندی |
ترمیم  | |
ذو الفقار علی دیوبندی دار العلوم دیوبند دے بانیاں وچ اک نيں ، اکابر ستہ جنھاں نے دار العلوم دیوبند دی بنیاد رکھی ، بوقت بنیاد انہاں وچ سب توں عمر دراز ذوالقار علی دیوبندی (45 سال ) ہی سن ، عربی واردو ادب وچ یکساں کمال و مہارت رکھدے سن ، مشہور عالم و مجاہد آزادی محمود حسن دیوبندی انھاں دے فرزند نيں ۔[۱]
ذاتی احوال
سودھودہلی کالج وچ مملوک علی نانوتوی توں پڑھیا ، فراغت دے بعد دہلی کالج دے پروفیسر مقرر ہویے ، چند سال بعد محکمہ تعلیم وچ ڈپٹی انسپکٹر ہوئے گئے ، پینشن پانے دے بعد دیوبند وچ آنریری مجسٹریٹ ہوئے گئے ۔
اک فرانسیسی مصنف دی شہادت
سودھوذوالفقارعلی دیوبندی دے متعلق فرانس دا مشہور مصنف گارسان دتاسی لکھدا اے :
| ” | وہ دہلی کالج دے طالب سن ، چند سال دے لئی بریلی کالج وچ پروفیسر ہوگیے ، 1857ء وچ میرٹھ وچ ڈپٹی انسپکٹر مدارس سن ، مسٹر ٹیلر انہاں توں واقف سن ، انہاں دا بیان اے کہ ذوالفقار علی ذہین تے طباع ہونے دے علاوہ فارسی تے مغربی علوم توں وی واقف سن ، انھاں نے اردو وچ تسہیل الھساب دے ناں توں اک کتاب لکھی اے ، جو بریلی وچ 1852ء وچ چھپی اے ۔ | “ |
تحریک قیام دار العلوم
سودھو1857ھ دی جنگ نے پورے ہندوستان نوں ہلیا کے رکھ دتا سی ، خصوصا دہلی و صوبہ اتر پردیش دی جتھوں ایہ جنگ شروع تے ختم ہوئی ، اس دے سبب دہلی جو علوم دا مرکز سی یکسر تباہ ہوئے گیا ، جو لوک دوسرے تھانواں اُتے ملازمت اُتے سن ، چھڈ چھاڑ کر اپنے وطن نوں پرتن لگے ، دیوبند محمد قاسم نانوتوی دی سسرال وی ہُندی سی ، اس لئی انہاں دا ایتھے آنا جانا کثرت توں سی ، دیوبند دے سید محمد عابد دیوبندی (حاجی عابد حسین) ، فضل الرحمن عثمانی دیوبندی ذو الفقار علی دیوبندی توں نانوتوی دا مودت و محبت دا رشتہ قائم سی ، انہاں حضرات دا وقت علم دے احیاء تے امت دی حالت اُتے غور و حل تلاش کرنے وچ صرف ہونے لگیا ، ایہ گل دہرائی جانے لگی کہ دہلی دے بجایے ہن دیوبند نوں علم ، اصلاح ، اجتماعیت دا مرکز بنایا جایے ۔ سابقہ طرز ایہ ہويا کردا سی کہ شاہی خزانےآں توں علما دی خدمت کيتی جاندی سی ، انہاں دے وطائف مقرر ہُندے سن ، لیکن انگریز دے دور وچ ایہ ممکن نہ سی ، بلکہ اوہ تاں ہندوستان و مسلماناں دی دشمنی اُتے آمادہ سن یا اوقاف ہويا کردے سن جس توں ضروریات دی تکمیل ہوئے ، مگر اس وقت اِنّی گنجائش نہ سی کہ اس دی وی کوئی شکل ہوئے سکے ، ادھر قیام مرکز دا داعیہ وی شدید سی ، اس لئی ہن ضرورت کہ سابقہ طرز بھروسا کرنے دے بجایے کوئی دوسرا طریقہ اختیار کيتا جایے ، نانوتوی دے اصول ہشت گانہ توں معلوم ہُندا اے کہ انہاں اکابر دے سامنے اوہ طریقہ عوامی چندہ دا سی ، جس وچ نہ حکومت کیتی مالی امداد شامل ہوئے تے نہ جاگیر داراں دی ، تاکہ سرکاری اثرات توں ایہ تعلیم بالکل آزاد رہے ۔[۳]
چندے دی تحریک
سودھوچندے دی فراہمی دے سلسلہ وچ جس نے سب توں پہلے عملی اقدام کیہ اوہ حاجی عابد حسین سن ، حاجی فضل حق نے نانوتوی دی سوانح مخطوطہ وچ دار العلوم دیوبند دے لئی چندے دا طریقہ کار اختیار کرنے دی تفصیل بیان کردے ہویے لکھیا اے کہ :
| ” | اک دن بوقت اشراق حضرت سید محمدعابد سفید رومال دی جھولی بنا تے اس وچ تن روپیے اپنے کولوں ڈال چھدے دی مسجد وچ تن تنہا مولوی مہتاب علی مرحوم دے پاس تشریف لایے ، مولوی صاحب نے کمال کشادہ پیشانی توں چھ روپے عنایت کيتے تے دعا کيتی، تے بارہ روپے مولوی فضل الرحمن صاحب نے ، تے چھ روپے اس مسکین (سوانح مخطوطہ دے مصنف حاجی فضل حق صاحب) نے دتے ، اوتھے توں اٹھیا کر مولوی ذوالفقار علی سلمہ اللہ تعالیٰ دے پاس آیے ، مولوی صاحب ماشاء اللہ علم دوست نيں، فورا بارہ روپے دتے ، تے حسن اتفاق توں سید ذوالفقار علی ثانی دیوبندی اوتھے موجود سن ، انہاں دی طرف توں وی بارہ روپے عنایت کیتے ، اوتھے توں اٹھیا کر ایہ درویش بادشاہ صفت محلہ ابو البرکات پہنچے ، دو سو روپے جمع ہوگیے ، تے شام تک تن سو روپے ، فیر تاں رفتہ رفتہ خوب چرچا ہويا تے جو پھل پھُل اسنوں لگے اوہ ظاہر نيں، ایہ قصہ بروز جمعہ دوم ماہ ذی قعدہ 1282ھ وچ ہويا ۔ | “ |
لکھتاں
سودھوعربی بولی وادب وچ وڈی دسترس سی ، دیوان حماسہ دی شرح تسہیل الدراسہ ، دیوان متنبی دی شرح تسہیل البیان ، سبعہ معلقہ دی شرح التعلیقات علی السبع المعلقات ، قصیدہ بانت سعاد دی شرح ارشاد تے قصیدہ بردہ دی شرح عطر الوردہ اردو وچ تحریر کيتياں ، انہاں شروح وچ عربی دے غریب تے مشکل لفظاں تے محاورات دا ایسا سلیس و بامحاورہ ترجمہ تے ایسی دلنشاں تشریح دی اے ، جس دی بدولت عربی ادبیات دی ایہ سنگلاخ کتاباں طلبہ دے لئی نہایت سہل تے آسان ہوگئياں ، معانی وبیان وچ تذکرۃ البلاغۃ تے ریاضی وچ تسہیل الحساب انہاں دی یادگار کتاباں نيں ۔ 1307ھ وچ عربی وچ اک مختصر رسالہ الہدیۃ السنیۃ فی ذکر المدرسۃ الاسلامیۃ الدیوبندیۃ دے ناں توں لکھیا ، جس وچ بزرگان دار العلوم دیوبند دے اوصاف و کمالات تے سرزمین دیوبند دی خصوصیات اُتے وڈے لطیف تے ادیبانہ انداز وچ تبصرہ کيتا اے ۔[۵]
وفات و مدفن
سودھو1322ھ مطابق 1904ء وچ بعمر 85 سال انتقال ہويا ، قبرستان قاسمی وچ محمد قاسم نانوتوی دے پہلو وچ جانب مشرق انہاں دی قبر اے ، انہاں دے کھبے جانب محمد احسن نانوتوی مدفون نيں ، فضل الرحمن عثمانی دیوبندی دے اک شعر وچ اس دی دی دل چسپ نشان دہی ہُندی اے :