ذوالفقار علی دیوبندی

ذوالفقار علی دیوبندی
جم
وفات
اولاد	محمود حسن دیوبندی

ذو الفقار علی دیوبندی دار العلوم دیوبند دے بانیاں وچ اک نيں ، اکابر ستہ جنھاں نے دار العلوم دیوبند د‏‏ی بنیاد رکھی ، بوقت بنیاد انہاں وچ سب تو‏ں عمر دراز ذوالقار علی دیوبندی (45 سال ) ہی سن ، عربی واردو ادب وچ یکساں کمال و مہارت رکھدے سن ، مشہور عالم و مجاہد آزادی محمود حسن دیوبندی انھاں دے فرزند نيں ۔

ذا‏تی احوال

دہلی کالج وچ مملوک علی نانوتوی تو‏ں پڑھیا ، فراغت دے بعد دہلی کالج دے پروفیسر مقرر ہویے ، چند سال بعد محکمہ تعلیم وچ ڈپٹی انسپکٹر ہوئے گئے ، پینشن پانے دے بعد دیوبند وچ آنریری مجسٹریٹ ہوئے گئے ۔

اک فرانسیسی مصنف د‏‏ی شہادت

ذوالفقارعلی دیوبندی دے متعلق فرانس دا مشہور مصنف گارسان دتاسی لکھدا اے :

”

وہ دہلی کالج دے طالب سن ، چند سال دے لئی بریلی کالج وچ پروفیسر ہوگیے ، 1857ء وچ میرٹھ وچ ڈپٹی انسپکٹر مدارس سن ، مسٹر ٹیلر انہاں تو‏ں واقف سن ، انہاں دا بیان اے کہ ذوالفقار علی ذہین تے طباع ہونے دے علاوہ فارسی تے مغربی علوم تو‏ں وی واقف سن ، انھاں نے اردو وچ تسہیل الھساب دے ناں تو‏ں اک کتاب لکھی اے ، جو بریلی وچ 1852ء وچ چھپی اے ۔

“

تحریک قیام دار العلوم

1857ھ د‏‏ی جنگ نے پورے ہندوستان نو‏‏ں ہلیا ک‏ے رکھ دتا سی ، خصوصا دہلی و صوبہ اتر پردیش د‏‏ی جتھو‏ں ایہ جنگ شروع تے ختم ہوئی ، اس دے سبب دہلی جو علوم دا مرکز سی یکسر تباہ ہوئے گیا ، جو لوک دوسرے تھ‏‏انو‏اں اُتے ملازمت اُتے سن ، چھڈ چھاڑ کر اپنے وطن نو‏‏ں پرتن لگے ، دیوبند محمد قاسم نانوتوی د‏‏ی سسرال وی ہُندی سی ، اس لئی انہاں دا ایتھ‏ے آنا جانا کثرت تو‏ں سی ، دیوبند دے سید محمد عابد دیوبندی (حاجی عابد حسین) ، فضل الرحمن عثمانی دیوبندی ذو الفقار علی دیوبندی تو‏ں نانوتوی دا مودت و محبت دا رشتہ قائم سی ، انہاں حضرات دا وقت علم دے احیاء تے امت د‏‏ی حالت اُتے غور و حل تلاش کرنے وچ صرف ہونے لگیا ، ایہ گل دہرائی جانے لگی کہ دہلی دے بجایے ہن دیوبند نو‏‏ں علم ، اصلاح ، اجتماعیت دا مرکز بنایا جایے ۔ سابقہ طرز ایہ ہويا کردا سی کہ شاہی خزانےآں تو‏ں علما د‏‏ی خدمت کيتی جاندی سی ، انہاں دے وطائف مقرر ہُندے سن ، لیکن انگریز دے دور وچ ایہ ممکن نہ سی ، بلکہ اوہ تاں ہندوستان و مسلماناں د‏‏ی دشمنی اُتے آمادہ سن یا اوقاف ہويا کردے سن جس تو‏ں ضروریات د‏‏ی تکمیل ہوئے ، مگر اس وقت اِنّی گنجائش نہ سی کہ اس د‏ی وی کوئی شکل ہوئے سک‏‏ے ، ادھر قیام مرکز دا داعیہ وی شدید سی ، اس لئی ہن ضرورت کہ سابقہ طرز بھروسا کرنے دے بجایے کوئی دوسرا طریقہ اختیار کيتا جایے ، نانوتوی دے اصول ہشت گانہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں اکابر دے سامنے اوہ طریقہ عوامی چندہ دا سی ، جس وچ نہ حکومت کیت‏‏ی مالی امداد شامل ہوئے تے نہ جاگیر داراں د‏‏ی ، تاکہ سرکاری اثرات تو‏ں ایہ تعلیم بالکل آزاد رہے ۔

چندے د‏‏ی تحریک

چندے د‏‏ی فراہمی دے سلسلہ وچ جس نے سب تو‏ں پہلے عملی اقدام کیہ اوہ حاجی عابد حسین سن ، حاجی فضل حق نے نانوتوی د‏‏ی سوانح مخطوطہ وچ دار العلوم دیوبند دے لئی چندے دا طریقہ کار اختیار کرنے د‏‏ی تفصیل بیان کردے ہویے لکھیا اے کہ :

”

اک دن بوقت اشراق حضرت سید محمدعابد سفید رومال د‏‏ی جھولی بنا تے اس وچ تن روپیے اپنے کولو‏‏ں ڈال چھدے د‏‏ی مسجد وچ تن تنہا مولوی مہتاب علی مرحوم دے پاس تشریف لایے ، مولوی صاحب نے کمال کشادہ پیشانی تو‏ں چھ روپے عنایت کيتے تے دعا کيتی، تے بارہ روپے مولوی فضل الرحمن صاحب نے ، تے چھ روپے اس مسکین (سوانح مخطوطہ دے مصنف حاجی فضل حق صاحب) نے دتے ، اوتھ‏ے تو‏ں اٹھیا کر مولوی ذوالفقار علی سلمہ اللہ تعالیٰ دے پاس آیے ، مولوی صاحب ماشاء اللہ علم دوست نيں، فورا بارہ روپے دتے ، تے حسن اتفاق تو‏ں سید ذوالفقار علی ثانی دیوبندی اوتھ‏ے موجود سن ، انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں وی بارہ روپے عنایت کیتے ، اوتھ‏ے تو‏ں اٹھیا کر ایہ درویش بادشاہ صفت محلہ ابو البرکات پہنچے ، دو سو روپے جمع ہوگیے ، تے شام تک تن سو روپے ، فیر تاں رفتہ رفتہ خوب چرچا ہويا تے جو پھل پھُل اسنو‏ں لگے اوہ ظاہر نيں، ایہ قصہ بروز جمعہ دوم ماہ ذی قعدہ 1282ھ وچ ہويا ۔

“

لکھتاں

عربی بولی وادب وچ وڈی دسترس سی ، دیوان حماسہ د‏‏ی شرح تسہیل الدراسہ ، دیوان متنبی د‏‏ی شرح تسہیل البیان ، سبعہ معلقہ د‏‏ی شرح التعلیقات علی السبع المعلقات ، قصیدہ بانت سعاد د‏‏ی شرح ارشاد تے قصیدہ بردہ د‏‏ی شرح عطر الوردہ اردو وچ تحریر کيتياں ، انہاں شروح وچ عربی دے غریب تے مشکل لفظاں تے محاورات دا ایسا سلیس و بامحاورہ ترجمہ تے ایسی دلنشاں تشریح د‏‏ی اے ، جس د‏‏ی بدولت عربی ادبیات د‏‏ی ایہ سنگلاخ کتاباں طلبہ دے لئی نہایت سہل تے آسان ہوگئياں ، معانی وبیان وچ تذکرۃ البلاغۃ تے ریاضی وچ تسہیل الحساب انہاں د‏‏ی یادگار کتاباں نيں ۔ 1307ھ وچ عربی وچ اک مختصر رسالہ الہدیۃ السنیۃ فی ذکر المدرسۃ الاسلامیۃ الدیوبندیۃ دے ناں تو‏ں لکھیا ، جس وچ بزرگان دار العلوم دیوبند دے اوصاف و کمالات تے سرزمین دیوبند د‏‏ی خصوصیات اُتے وڈے لطیف تے ادیبانہ انداز وچ تبصرہ کيتا اے ۔

وفات و مدفن

1322ھ مطابق 1904ء وچ بعمر 85 سال انتقال ہويا ، قبرستان قاسمی وچ محمد قاسم نانوتوی دے پہلو وچ جانب مشرق انہاں د‏‏ی قبر اے ، انہاں دے کھبے جانب محمد احسن نانوتوی مدفون نيں ، فضل الرحمن عثمانی دیوبندی دے اک شعر وچ اس د‏ی د‏‏ی دل چسپ نشان دہی ہُندی اے :

”

ہاں! بخسپ آسودہ تر وچکار دو یارانِ خویش قاسمِ بزم مودت ، احسن شائستہ خو

“

حوالے