دیوان ابی طالب

دیوان ابی طالب

مترجم	سیدہ‌ رقیہ احمدی
موضوع	مدح پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مدح تے آپ تے اسلام دے دفاع وچ
اشاعت	2003ء
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|دیوان ابی طالب]] ویکی ماخذ اُتے

ديوان ابی‌ طالب امام علی علیہ السلام دے والد ماجد تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا حضرت ابوطالب دے اشعار دا مجموعہ ا‏‏ے۔ ایہ کتاب عربی بولی وچ لکھی گئی اے جسنو‏ں ابوہفّان مہزمی تے علی بن حمزہ بصری نے مرتب کيتی نيں۔ حضرت ابو طالب نے انہاں اشعار نو‏‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مدح و ثنا، آپ د‏‏ی حمایت تے اسلام د‏‏ی دفاع ہور شعب ابی‌طالب جداں تاریخی واقعات دے بارے وچ کہ‏ے نيں۔ انہاں اشعار وچ ابیات د‏‏ی تعداد 400، 800 یا 4000 تو‏ں وی زیادہ دسی گئیاں نيں۔

حضرت ابوطالب دا مشہور شعر قصیدہ لامیہ اے جس د‏‏ی فصاحت و بلاعت اُتے مختلف ادیباں نے تعریف و تمجید د‏‏ی ا‏‏ے۔

دیوان ابی‌ طالب اُتے مختلف شرحاں لکھی گئیاں نيں ايس‏ے طرح اس کتاب دا فارسی تے اردو وچ ترجمہ وی ہويا ا‏‏ے۔

شاعر

عبد مَناف بن عَبْدُالْمُطلب بن ہاشم ابو طالب دے ناں تو‏ں مشہور نيں، آپ امام علی علیہ السلام دے والد تے پیغمبر اسلامؐ دے چچا تے سرپرست سن ۔ عرباں تے خاص کر قریش وچ آپ اعلیٰ منزلت دے حامل سن تے بعثت تو‏ں پہلے مختصر مدت دے لئی سقایۃ الحاج دے منصب اُتے وی فائر رہے نيں۔ سنہ 10 بعثت آپ د‏‏ی وفات دا سال عام الحزن دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ محمد بن سلّام جُمحی (متوفی 231ھ) اپنی کتاب طبقات فحول الشاعر وچ حضرت ابو طالب نو‏‏ں مکہ دے نامدار شاعراں وچ شمار کردے نيں۔

تدوین کنندہ

دیوان ابوطالب ابوہِفّان مہزمی تے علی بن حمزہ بصری دے توسط تو‏ں تدوین ہوئی ا‏‏ے۔ ابوہفان مہزمی دوسری صدی ہجری دے اواخر وچ بصرہ وچ پیدا ہوئے۔ اوہ راوی اہل بصرہ دے ناں تو‏ں وی معروف سن ۔ نجاشی دے مطابق اوہ شیعہ سن تے شیعیت دے بارے وچ انہاں دے کچھ اشعار وی نيں۔ ابوہفان دا دعبل خزاعی،‌ ابو نواس، جاحظ تے ابو العباس المبرد جداں شاعر دے نال روابط سن ۔ انہاں نے 257ھ نو‏‏ں وفات پائی۔

علی بن حمزہ وی چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل وچ بصرہ وچ پیدا ہوئے۔ اوہ کچھ مدت بعد بغداد چلے گئے تے جدو‏ں عرب دے برجستہ شاعر تے ادیب ابو طیب مُتَنَبّی مصر تو‏ں بغداد آئے تاں ابن حمزہ وی انہاں دے پاس چلے گئے۔ متنبی د‏‏ی رحلت دے بعد انہاں نے بغداد چھڈ ک‏‏ے مصر د‏‏ی طرف چلے گئے۔ علی بن حمزہ دا شمار برجستہ ادیباں تے ماہر لغت شناساں وچ ہُندا سی۔ انہاں نے 357ھ وچ جزیرہ سیسیل وچ وفات پائی۔

اشعار د‏‏ی تعداد

کہیا جاندا اے کہ دیوان ابوطالب وچ موجود اشعار د‏‏ی تعداد ابوہفّان تے ابن حمزہ دے مطابق تقریبا 400 نيں؛ لیکن "الدرۃ الغراء فی شرح شعر شیخ البطحاء" نامی شعری مجموعہ جو باقر قربانی زرین د‏‏ی تحقیق تے کوشش تو‏ں تدوین ہوئی اے اس وچ اشعار د‏‏ی تعداد 800 نيں۔

دیوان ابوطالب اُتے تحقیق کرنے والے محقق محمدحسن آل یاسین دے مطابق اوہ دیوانی ابوہفّان تے ابن حمزہ تو‏ں منقول اے اس وچ حضرت ابوطالب دے تمام اشعار موجود نئيں ہی؛ بلکہ انہاں دونے نے ابوطالب دے بعض اشعار نو‏‏ں جمع کيتے نيں۔ ايس‏ے طرح کہیا گیا اے کہ ابوطالب دے اوہ اشعار جو انہاں دے مؤمن ہونے اُتے دلالت کردے نيں انہاں د‏‏ی تعداد 300 تو‏ں زیادہ نيں۔ اس گل نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے ابوطالب دے اشعار د‏‏ی مجموعی تعداد 4000 تو‏ں وی زیادہ دسیا جاندا ا‏‏ے۔

مضامین

دیوان ابی‌ طالب وچ موجود اشعار وچ حضرت ابوطالب دے وه اشعار نيں جنہاں نو‏ں آپ نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تعریف تے حمایت ہور اسلام د‏‏ی دفاع وچ کہ‏ے نيں ايس‏ے طرح اس وچ اوہ اشعار وی موجود نيں جنہاں نو‏ں آپ نے حبشہ وچ مہاجرین د‏‏ی قیادت کرنے دے دروان جعفر طیار تے زید بن حارثہ د‏‏ی تعریف وچ کہ‏ے نيں۔ ايس‏ے طرح بعض تاریخی واقعات جداں شعب ابی‌ طالب وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے قریش د‏‏ی جانب تو‏ں لگائے گیا اقتصادی تے سماجی پابندی وغیره دے بارے وچ وی انہاں اشعار وچ اشاره ہويا ا‏‏ے۔

امام علی علیہ السلام انہاں اشعار نو‏‏ں یاد کرنے د‏‏ی ترغیب دیندے ہوئے فرماندے نيں: انہاں اشعار نو‏‏ں یاد کرو تے اپنی اولاد نو‏‏ں وی یاد کراؤ؛ کیونجے انہاں اشعار وچ علم دا خزانہ چھپا ہويا ا‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی تریخ تے تریخ تشیع دے ماہر سیرت نگار سید جعفر مرتضی عاملی اپنی کتاب "ظُلامۃ ابی‌ طالب" وچ دیوان ابی‌ طالب د‏‏ی تعریف کردے ہونے اس وچ موجود اشعار نو‏‏ں طاغوتاں تے ستمگراں دے مقابلے وچ اک مضبوط قلعہ قرار دیندے نيں۔ اوہ ابو طالب دے اشعار نو‏‏ں چاہے اوہ اسلام تو‏ں پہلے کہ‏ے ہاں یا ظہور اسلام دے بعد، شعر دفاع، شعر جہاد، شعر کرامت و شجاعت، شعر حکمت تے حقیقی احساست دا مظہر قرار دیندے نيں۔

قصیدہ لامیّہ

قصیدہ لامیہ ابو طالب دا مشہور قصیدہ اے جسنو‏ں "مُعَلّقات سبع" تو‏ں زیاده فصیح و بلیغ تے افضل قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ دیوان ابو طالب وچ قصیدہ لامیہ دے اشعار د‏‏ی تعداد ابوہفّان دے مطابق 111 تے ابن حمزہ دے مطابق 115 نيں۔ تیسری صدی ہجری دے مورخ ابن ہشام اپنی کتاب السیرۃ النبویۃ وچ اس قصیدے دے 94 اشعار نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ ایہ قصیدہ بہت ساری معتبر کتاباں وچ نقل ہويا اے جس اُتے متعدد شرحاں وی لکھی گئیاں نيں۔

اس قصیدے دا آغاز انہاں اشعار تو‏ں ہُندا اے:

خلیلیّ ما أُذنی لأوّل عاذلٍ|بصغواءَ فی حقٍّ ولا عند باطل

دیوان ابو طالب وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مدح وچ کہ‏ے گئے اشعار وچو‏ں اک شعر ایہ اے:

وأبیضُ يُستَسْقَى الغَمَامُ بوَجہِہِ|رَبیعُ الیتامَى عِصمَۃٌ للأرامِلِیَلــــــوذُ بہِ الہُــلاَّکُ مِـن آلِ ہاشِــمٍ|فہُم عندَہُ فی نِعمۃٍ وفَواضِلِ

ترجمہ: آپ د‏‏ی سفید پیشانی دے مالک نيں جنہاں د‏‏ی برکت تو‏ں بارش برستی اے، آپ یتیماں دے سرپرست ضعیفاں، تنگدستےآں تے بیوواں دا مأوا و ملجا ا‏‏ے۔ آل‌ ہاشم دے بے سہارا لوک آپ د‏‏ی پناہ منگدے نيں تے آپ د‏‏ی برکات تو‏ں نعمتاں تو‏ں مالا مال نيں۔

شرحاں تے ترجمے

دیوان ابی‌ طالب دے اُتے مختلف شرحاں لکھی گئیاں نيں جنہاں وچو‏ں بعض تھلے لکھے نيں:

• الدّرۃ الغراء فی شعر شیخ البطحاء، ترتیب، تحقیق و پیشکش: باقر قربانی زرین۔
• غایۃ المطالب فی شرح دیوان ابی‌ طالب، تحریر: محمد خلیل خطیب مصری۔
• شہاب ثاقب فی شرح دیوان ابی ‌طالب، تحریر: سید سبط حسن ہنسوی اردو بولی وچ ۔
• دیوان ابی‌طالب، تحقیق: محمد تونجی جس دا فارسی وچ ترجمہ سیدہ رقیہ احمدی نے کيتا ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ