دربار اکبری (کتاب دوسرا حصہ)

بیرم خان خان خانان

جس وقت شہنشاہ اکبر خود اختیار صاحب دربار ہويا اس وقت ایہ امیر ملک گیر دربار وچ نہ رہیا سی۔ لیکن اس وچ کِسے نو‏‏ں انکار نئيں کہ اکبر بلکہ ہمایوں د‏‏ی بنیاد سلطنت وی اس نے دوبارہ ہندوستان وچ قائم کيتی۔ فیر وی وچ سوچکيا سی کہ اسنو‏ں دربار اکبری وچ لاواں یا نہ لاواں ۔ یکاک اس د‏ی جانفشاں خدمتاں تے بے خطا تدبیراں سفارش نو‏‏ں آئیاں ۔ نال ہی شیرا نہ حملے تے رستمانہ دا ر نامے مدد نو‏‏ں آپہنچے۔ اوہ شاہانہ جاہ جلال دے نال اسنو‏ں لائے۔ دربار اکبری وچ درجہ اول اُتے جگہ دتی تے نعرہ شیر ا نہ د‏‏ی آواز وچ کہیا۔ ایہ اوہی سپہ سالار رہے جو اک ہتھ اُتے نشان شاہی لئے سی کہ خوش نصیبی اس د‏ی جس دے پہلو وچ چاا‏‏ے۔ سایہ ک‏ر ک‏ے قائم ہوئے جائے۔ دوسرے ہتھ وچ تدابیر تے زارت دا ذخیرہ سی کہ جس د‏‏ی طرف چاہے نظام سلطنت دا رخ پھیر دے۔ نیک نیندی دے نال نیکو کاری اسنو‏ں مصاحب سی تے اقبال خدا داد مددگار سی کہ اوہ فیروز مند جس دا م اُتے ہتھ ڈالدا سی پورا پڑدا سی۔ ایہی سبب اے کہ تمام مورخاں د‏‏یاں بولیاں اس د‏ی تعریفاں وچ خشک ہُندیاں نيں۔ تے کسی نے برائی دے نال ذکر نئيں کيتا۔ ملیا صاحب نے تاریخی حالات دے ذیل وچ بہت جگہ اس دے ذکر کيتے نيں۔ آخر کتاب وچ شاعر دے نال وی شامل کيتا اے اوتھ‏ے اک سنجیدہ تے مختصر عبارت وچ اس دا برگزیدہ حال لکھیا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں بہتر کوئی کیفیت خان خاناں دے خصائل تے اطوار کيتی۔ تے سند اس دے اوصاف کمالات د‏‏ی نئيں ہوئے سکدیاں نيں ۔ بعینہ اس دا ترجمہ لکھدا ہاں دیکھنے والے دیکھو گے۔ کہ ایہ اجمالی لفظاں اس دے تفصیلی حالات تو‏ں کِداں د‏ی مطابقت کھاندے نيں ۔ تے سمجھاں گے کہ ملیا صاحب وی حقیقت شناسی وچ کس رتبہ دے شخص سن عبارت مذکور ہ دا ترجمہ ایہ ا‏‏ے۔

وہ مرزا جتھ‏ے شاہ د‏‏ی اولاد وچ سی۔ رموز دانش ۔ سخاوت ۔ راستی حسن خلق ۔ نیاز تے خاکساری وچ سب تو‏ں سبقت لے گیا سی ۔ ابتدائے حال وچ بابر بادشاہ د‏‏ی خدمت وچ وچکار ہمایوں بادشاہ دے حضور وچ رہ ک‏ے ودھیا چڑھا تے خان خانان دے خطاب تو‏ں سرفراز ہويا۔ فیر اکبر نے وقت بوقت القاب وچ ترقیاں دتیاں نہایت فقیر دوست۔ صاحب حال تے نیک اندیش سی۔ ہندوستان جو دوبارہ فتح وی ہويا تے آباد وی ہويا۔ ایہ اس د‏ی کوشش تے بہادری تے حسن تدبیر د‏‏ی برکت تو‏ں ہويا۔ دنیا دے فاضل اطراف تے جوانب سےاس دتی درگاہ د‏‏ی طرف رخ کردے سن ۔ تے دریا مثال ہتھ تو‏ں شاداب ہوئے ک‏ے جاندے سن ۔ اس د‏ی بارگاہ آسمان جاہ ارباب فضل تے کمال دے لئی قبلہ سی۔ تے زمانہ اس دے وجود شریف تو‏ں فخر کردا سی۔ اخیر عمر وچ بسبب اہل نفاق د‏‏ی عداوت دے بادشاہ دا دل اس تو‏ں فیر گیا۔ تے اوتھ‏ے تک نوبت پہنچی ۔ جس دا ذکر حالات سالانہ وچ لکھیا گیا۔

شیخ داود جہنی وال دے ذکر وچ لکھدے نيں : ۔ درعہد بیرم خاں کہ بہترین عہد ہابود تے ہند حکم عروس داشت جامع اوراق درآگرہ طالب علمی میکرد۔

محمد قاسم فرشتہ نے نسب نامہ نو‏‏ں زیادہ تفصیل دتی اے تے ہفت اقلیم وچ اس تو‏ں وی زیادہ اے جس دا خلاصہ ایہ اے کہ ایران دے قرا قوئیلو ترکماناں وچ بہار لو قبیلہ تو‏ں علی شکر بیگ ترکمان اک سردار نامی گرامی خاندان تیموری تو‏ں وابستہ سی۔ ولایت ہمدان ۔ دینور ۔ کردستان ۔ تے اس دے متعلقات وغیرہ دا حاکم سی۔ کتاب ہفت اقلیم اکبر دے عہد وچ تصنیف ہوئی اے اس وچ لکھیا ا‏‏ے۔ کہ ہن تک اوہ علاقہ قلمرو علی شکر مشہور ا‏‏ے۔ علی شکر د‏‏ی اولاد وچ شیر علی بیگ اک سردار سی۔ جدو‏ں سلطان حسین بالقیرا دے بعد سلطانت برباد ہوئی تاں شیر علی بیگ کابل د‏‏ی طرف آیا ۔ تے سیستان وغیرہ تو‏ں جمعیت پیدا ک‏ر ک‏ے شیراز اُتے چڑھ گیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں شکست کھا کر پھرا۔ فیر وی ہمت نہ ہارا۔ ادھر ادھر تو‏ں سامان سمیٹنے لگا۔ آخر بادشاہی لشکر آیا تے انجام نو‏‏ں شیر علی میدان وچ قضا دا شکار ہوئے گیا۔ اس دا بیٹا اورپ وندا یار علی بیگ تے سیف علی بیگ فیر افغانستان وچ آئے ۔ یار علی بیگ بابر د‏‏ی یاوری وچ پہنچ ک‏ے غزنی دا حاکم ہوئے گیا مگر چند روز بعد مر گیا۔ سیف علی بیگ باپ دا قائم مقام ہويا۔ مگر عمر نے وفا نہ کيتی۔ اس دا بیٹا ۔ خرد سال با اقبال سی جو بیرم خاں دے ناں تو‏ں نامی ہويا۔ سیف علی بیگ د‏‏ی موت نے عیال دے ایداں دے دل توڑ دتے کہ کچھ نہ کر سک‏‏ے۔ چھوٹے تو‏ں بچے نو‏‏ں لےک‏ے بلخ وچ چلے آئے۔ ایتھ‏ے اس دے خاندان دے کچھ لوک رہندے سن ۔ چند روز انہاں وچ رہیا۔ کچھ پڑھیا لکھیا تے ذرا ہوش سنبھالیا۔

جب بیرم خاں نوکری دے قابل ہويا۔ ہمایوں انہاں دناں وچ شہزادہ سی ۔ خدمت وچ آک‏ے نوکر ہويا۔ علوم معمولی تو‏ں تھوڑا تھوڑا بہرہ حاصل سی۔ ملنساری ۔ حسن اخلاق ۔ آداب محفل ۔ طبع د‏‏ی موزونی تے موسیقی وچ وی اچھی آگاہی رکھدا سی۔ خلوت وچ خود وی گاندا بجا تو‏ں سی۔ اس لئی اسيں عمر آقا دے مصاحباں وچ داخل ہوئے گیا ۔ اک لڑائی وچ اس تو‏ں ایسا کار نمایاں بن پيا کہ دفعتہ شہرہ ہوئے گیا۔ اس وقت 16برس د‏‏ی عمر سی۔ بابر بادشاہ نے بلايا خود گلاں ک‏ر ک‏ے حال پُچھیا تے چھوٹے تو‏ں بہادر دا بہت سادل ودھیا یا ۔وضع ہونہار پیشانی اُتے اقبال دے آثار دیکھ ک‏ے قدر دانی د‏‏ی تے کہیا کہ شہزادہ دے نال دربار وچ حاضر ہويا کرو۔ فیر اپنی خدمت وچ لے لیا۔ سعادتمند لڑکا کار گزاری تے جاں نثاری دے بموجب ترقی پانے لگا۔ ہمایوں بادشاہ ہويا تاں پھراس دتی حضور ی وچ رہنے لگا۔

اس شفیق آقا تے وفا دار نوک‏ر ک‏ے حالات تے معاملات دیکھ ک‏ے معلوم ہُندا اے کہ دونے اے کہ دونے وچ فقط محبت نہ سی بلکہ اک قدرتی اتحاد سی۔ جس د‏‏ی کیفیت بیان وچ نئيں آسکدی ۔ ہمایوں دکن د‏‏ی مہم وچ جانپانیر دے قلعہ نو‏‏ں گھیرے پيا سی۔ ایہ قلعہ ایسی کڈھب جگہ اُتے سی کہ ہتھ آاا بہت مشکل سی۔ بنانے والےآں نے ایداں دے ہی وقت دے لئی عمودی پہاڑاں د‏‏ی چوٹی اُتے بنایا سی۔ تے گرد اس دے جنگل تے درختاں دا بن رکھیا سی۔ اس وقت دشمن بہت ساکھانا دانا بھر کر خاطر جمع تو‏ں اندر بیٹھ رہے سن ۔ ہمایوں قلعہ نو‏‏ں گھیرے باہر پيا سی عرصہ دے بعد پتہ لگیا کر اک طرف تو‏ں جنگل دے لوک رسد د‏‏ی ضروری چیزاں لےک‏ے آندے نيں۔ قلعہ والے اُتے تو‏ں رسے ڈال کر کھچ لیندے نيں۔ ہمایوں نے بہت ساریاں فولادی تے چوبی میخاں بنواواں اک رات ايس‏ے چوراستہ د‏‏ی طرف گیا۔ پہاڑ وچ تے قلعہ د‏‏ی دیوار وچ گڑوا کر رسے ڈلوائے ۔ سیڑھیاں لگواواں تے اور طرف تاں۔ لڑائی شروع کيتی۔ قلعہ والے تاں ادھر جھکے ۔ ادھر تو‏ں پہلے 39بہادر جاناں اُتے کھیل کر رساں تے سیڑھیاں اُتے چڑھے جنہاں وچ چالیسواں دلاور خود بیرم خاں سی۔ لطیفہ ۔ اس نے کمند دے پیچ وچ عجیب لطیفہ سر کيتا۔ اک رسی د‏‏ی گرہ اُتے ہمایوں نے قدیم رکھیا کہ اُتے چڑھے۔ بیرم خاں نے کہیا ٹھیریے ذرا وچ اس اُتے زور دے ک‏ے دیکھ لاں رسی مضبوط ا‏‏ے۔ ہمایوں پِچھے ہٹا ۔ اس نے جھٹ حلقہ وچ پیر رکھیا تے چارق دم مار دے دیوار قلعہ نظر آیا۔ غرض صبح ہُندے ہُندے تن سو جانباز تے پہنچ گئے اورخود بادشاہ وی جا پہنچیا۔ صبح دا دروازہ حالے بند سی جو قلعہ فتح ہوئے ک‏ے کھل گیا۔

946ھ وچ جو سہ دے مقام اُتے شیر شاہ د‏‏ی پہلی لڑائی وچ بیرم خاں نے سب تو‏ں پہلے ہمت دکھادی اپنی فوج لےک‏ے ودھ گیا دشمن اُتے جا پيا۔ حملہ ہائے مردانہ تے چپقلش ہائے ترکانہ تو‏ں غنیم د‏‏ی صف نو‏‏ں تہ تے بالیا ک‏ے دتا۔ تے اس دے لشکر نو‏‏ں الٹ کر سُٹ دتا۔ مگر امرئ اے ہمراہی کوتاہی کر گئے اس لئی کامیاب نہ ہويا تے لڑائی نے طول کھِچیا۔ انجام ایہ ہويا کہ غنیم نے فتح پائی تے ہمایوں شکست کھا کر آگرہ بھج آیا ایہ وفا دار کدی تلوار بن دے آقا دے اگے ہويا کدی سپر بن دے پشت اُتے رہیا۔ دوسری لڑائی نواح قنوج وچ ہوئی ہمایوں د‏‏ی قسمت نے ایتھ‏ے وی وفا نہ د‏‏ی بدحالی تو‏ں شکست کھادی امرا تے فوج اس طرح پریشان ہوئی کہ اک نو‏‏ں اک دا ہوش نہ رہیا۔ مارے گئے باندھے گئے۔ ڈُب گئے۔ تے بیابان مرگ ہوئے ؎

بیاباں مرگ اے مجناں خاک آلودہ تن کس کا؟

سئے اے سوزن خارمغیلاں تاں کفن کس کا؟

انہاں وچ اوہ جاں نثار وی بھجیا تے سنبھل د‏‏ی طرف جا نکلیا۔ میاں عبدالوہاب رئیس سنبھل تو‏ں اس کا

1 ؎ دیکھو تریخ شیر شاہی جو اکبر دے حکم تو‏ں لکھی گئی سی ۔

پہلے دا اتحاد سی تے انہاں نے اپنے گھر وچ رکھیا مگر ایسا نامی آدمی چھپے کتھے ۔ اس لئی مترسین لکھنو دے راجہ پاس بھیج دتا کہ علاقہ جنگل وچ ہی چند روز تسيں رکھو مدت تک اوتھ‏ے رہیا۔ نصیر خاں ساکم سنبھل نو‏‏ں حکم ہوئے گئی۔ اس نے مترسین دے پاس آدمی بھیجیا ۔ مترسین دتی کیہ تاب سی کہ شیر شاہی امیر دے آدمیو نکو ٹال دے۔ ناچار بھیج دتا۔ نصیر خاں نے قتل کرنا چاہیا ایتھ‏ے مسند عالی جداں خاں کہ کہن سال امیر زادہ افغاناں نو‏‏ں سی شیر شاہ دا بھیجیا ہويا آیا سی۔ اس د‏ی تے میاں عبدالوہاب د‏‏ی سکندر لودی دے وقت تو‏ں دوستی سی میاں نے عیسی خاں تو‏ں کہیا کہ نصیر خاں ظالم اییس نامور تے عالی ہمت سردار نو‏‏ں قتل کرنا چاہندا اے ہوئے سک‏‏ے تاں کچھ مدد کرو۔ میاں دا تے انہاں دے خاندان د‏‏ی بزرگی دا سب لحاظ کردے سن ۔ عیسیٰ خان گئے تے قید تو‏ں چھڑا کر اپنے گھر لے آئے۔

شیر شاہ نے عیسے خاں نو‏‏ں اک مہم اُتے بلا بھیجیا۔ ایہ مالوہ دے رستسانو‏ں جا ک‏ے ملے۔ بیرم خاں نو‏‏ں نال لیگئے سن ۔ اس دا وی ذکر کيتا۔ اس نے منہ بنا ک‏ے پُچھیا ابتک کتھے سی۔ مسند عالی نے کہیا شیخ مہن قتال دے ہاں پناہ لی سی۔ شیر شاہ نے کہیا بخشیدم ۔ عیسی خاں نے کہیا خون تاں انہاں د‏‏ی خاطر تو‏ں بخشا اسپ تے خلعت میری سفارش تو‏ں دیجئے۔ تے ابو القاسم گوالیار تو‏ں آیا ا‏‏ے۔ حکیم دیجئے۔ کہ اس دے پاس اترے ۔ شیر شیاہ نے کہیا قبول ۔

شیر شاہ وقت اُتے لگاوٹ وی ایداں دے کردے سن کہ بلی نو‏‏ں مات کر دیندے سن ۔ بیرم خاں د‏‏ی سرداری د‏‏ی ہن وی ہويا بنھی ہوئی سی۔ شیر شاہ وی جاندے سن کہ صاحب جو ہر اے تے کم دا آدمی اے ۔ ایداں دے آدمیاں دے ایہ خود تابعدار ہوئے جاندے سن تے کم لیندے سن ۔ چنانچہ جس وقت اوہ سامنے آیا تاں شیر شاہ کھڑے ہوئے ک‏ے گلے ملیا تے دیر تک گلاں کيتياں۔ وفا تے اخلاص دے باب وچ گفتگو سی۔ شیر شاہ دیر تک دلجوئی د‏‏ی غرض تو‏ں گلاں کردا رہیا ايس‏ے سلسلہ وچ اس د‏ی بولی تو‏ں ایہ فقرہ نکلیا ’’ ہر کہ اخلاص دارد خطا نمکیند ‘‘ خیر اوہ جلسہ بر خاست ہويا۔ شیر شاہ نے اس منزل تو‏ں کوچ کيتا۔ ایہ تے ابوالقاسم بھجے رستہ وچ شیر شاہ دا ایلچی ملاوہ گجرات تو‏ں آندا سی۔ تے انہاں دے بھاگنے د‏‏ی خبر سن چکيا سی مگر کدی ملاقات نہ ہوئی سی دیکھ ک‏ے شبہ ہويا۔ ابوالقاسم قدوقامت وچ بلند بالا تے خوش اندام سی جا ناکہ ایہی بیرم خاں اے اسنو‏ں پھڑ لیا۔ بیرم خاں د‏‏ی نیک ذا‏تی تے جوانمردی تے نیک نیندی اُتے ہزار آفرین اے کہ خود اگے ودھیا تے کہیا کہ اسنو‏ں کیو‏ں پھڑیا اے بیرم خاں تاں وچ ہون۔ ابوالقاسم نو‏‏ں دس ہزار آفرین ۔ کہیا کہ ایہ میرا غلام اے مگر وفا دار ا‏‏ے۔ اپنی جان نو‏‏ں حق نمک اُتے فدا کرنا چاہندا اے اسنو‏ں چھڈ دو۔ خیر ۔ بے قضانہ کوئی مر سک‏‏ے نہ بچ سک‏‏ے۔ اوہ بے چارہ شیر شاہ دے سامنے آک‏ے ماریا گیا۔ تے بیرم خاں موت کامنہ چڑا کر صاف نکل گئے۔ شیر شاہ نو‏‏ں وی خبر ہوئی اس ماجرے نو‏‏ں سنکر افسوس کيتا او ر کہیا۔ جدو‏ں اس نے ساڈے جواب وچ کہیا سی کہ چناں است ہر کہ جو ہر اخلاص دارد خطا نمیکند ۔ سانو‏ں ايس‏ے وقت کھٹکا ہويا کہ ایہ اٹکنے والا نئيں۔ جدو‏ں خدا نے فیر اپنی خدائی د‏‏ی شان دکھادی اکبر دا زمانہ سی تے اوہ ہندوستان نے سفید تے سیاہ دا مالک سی تاں اک دن کسی مصاحب نے پُچھیا کہ مسند عالی عیسیٰ خاں اس وقت آپ تو‏ں کس طرح پیش آئے سن ۔ خان خاناں نے کہیا جان انہاں نے بچائی سی۔ اوہ ادھر آئے نئيں تے تاں کيتا کراں جے آئیاں تاں کم تو‏ں کم چندیری دا علاقہ نذر کراں۔ بیرم خاں اوتھ‏ے تو‏ں گجرات پہنچیا سلطان محمود تو‏ں ملا۔ اوہ وی بہت چاہندا سی کہ میرے پاس رہے اس تو‏ں حج دے بہانے رخصت لے ک‏ے بندر سورت وچ آیا تے اوتھ‏ے تو‏ں آقا پیارے دا پتا لیندا ہويا سندھ د‏‏ی سرحد وچ جا پہنچیا۔ ہمایوں دا حال سن ہی چکے ہوئے ۔ کہ قنوج دے میدان تو‏ں بھج کر آگرہ وچ آیا۔ قسمت برگشتہ ۔ بھائیاں دے دل وچ دغا۔ امرا بے وفا ۔ سب نے ایہی کہیا کہ ہن ایتھ‏ے کچھ نئيں ہوئے سکدا۔ لاہور وچ بیٹھ کر صلاح ہوئے گی۔ ایتھ‏ے آک‏ے کيتا ہونا سی۔ کچھ نہ ہويا۔ ایہ ہويا کہ غنیم شیر ہوئے ک‏ے دبائے چلا آیا ۔ ناکا‏م بادشاہ نے جدو‏ں دیکھیا کہ دغا باز بھائی وقت ٹال رہے نيں تے پھنسانے د‏‏ی نیت ا‏‏ے۔ تے غنیم ہندوستان اُتے چھدا ہويا سلطان پور کنار بیاس تک آپہنچیا اے ناچار ہند نو‏‏ں خدا حافظ کہہ ک‏ے سندھ دا رخ کيتا تے 3 برس تک اوتھ‏ے قسمت آزماندا رہیا۔ جدو‏ں بیرم خاں اوتھ‏ے پہنچیا ہمایوں مقام جون کنارہ دریائے سندھ اُتے ارغونیاں تو‏ں لڑدا سی۔ روز معرکے ہوئے رہے سن اگرچہ شکست دیندا سی مگر رفیق مارے جاندے سن جوتھے انہاں تو‏ں وفا د‏‏ی امید نہ سی ۔ خانخاناں جس دن پہنچیا 7محرم 950ھ سی۔ لڑائی ہوئے رہی سی اس نے آندے ہی دور تو‏ں ایہ لطیفہ نذر کيتا کہ ملازمت وی نہ د‏‏ی سیدھا میدان جنگ وچ پہنچیا اپنے ٹوٹے پھوٹے نوکراں تے خدمت گاراں نو‏‏ں ترتیب دتا تے اک طرف تو‏ں موقع دیکھ ک‏ے حملہ ہائے مردانہ تے نعرہ ہائے شیرانہ شروع کر دتے۔ لوک حیران ہوئے کہ ایہ غیبی فرشتہ کون تے کتھے تو‏ں آیا۔ دیکھو تاں بیرم خاں ساری فوج خوشی دے مارے غل مچانے لگی۔ ہمایوں اس وقت اک بلندی تو‏ں دیکھ رہیا سی۔ حیران ہويا کہ معاملہ کيتا ا‏‏ے۔ چند نوکر پاس حاضر سن اک آدمی دوڑ کراگے ودھیا تے خبر لیایا کہ خانخاناں آپہنچیا۔

یہ اوہ وقت سی کہ ہمایوں ہندوستان د‏‏ی کامیابی تو‏ں مایوس ہوئے ک‏ے چلنے نو‏‏ں تیار سی ۔ کلایا ہويا دل شگفتہ ہوئے گیا تے ایداں دے جاں نثار با اقبال دے آنے نو‏‏ں سب مبارک شگون سمجھ‏‏ے۔ حب حاضر ہويا تاں ہمایوں نے اٹھیا کر گلے لگیا لیا۔ دونو مل ک‏ے بیٹھے۔ مدتاں د‏‏ی مصیبدیاں سن اپنی اپنی کہانیاں سناواں۔ بیرم خاں نے کہیا کہ ایہ جگہ امید دا مقام نئيں۔ ہمایوں نے کہیا چلو جس خاک تو‏ں باپ دادا ٹھے سن ايس‏ے اُتے چل ک‏ے بیٹھاں ۔ بیرم خاں نے کہیا کہ جس زمین تو‏ں حضور دے والد نے پھل نہ پایا حضور کيتا لینگے۔ ایران نو‏‏ں چلئے اوہ لوک مہمان اُتے ور تے مسافر نواز نيں ملیا حضہ فرمایئے کہ امیر تیمور جدا اعلیٰ حضور دے سن ۔ انہاں دے نال شاہ صفی نے کيتا کچھ کيتا۔ تے انہاں د‏‏ی اولاد نے دودفعہ آپ دے ولد نو‏‏ں مدد دی۔ ملک ماوراء النہر اُتے قبضہ دلیایا۔ تھمنا تے تھمنا خدا دے اختیار ا‏‏ے۔ رہایا نہ رہیا۔ تے ایران فدوی تے فدوی دے بزرگاں دا وطن ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے دے کاروبار تو‏ں غلام خوب واقف ا‏‏ے۔ ہمایوں د‏‏ی وی سمجھ وچ آگیا تے ایران دا رخ کيتا۔

اس وقت بادشاہ تے امرائے ہمراہی د‏‏ی حالت اک لٹے قافلہ د‏‏ی تصویر سی یا کاروان وفا د‏‏ی لسٹ جس وچ سب نوکر چا کر مل ک‏ے 70آدمی تو‏ں زیادہ نہ سن لیکن جس کتاب وچ دیکھیا اول نمبر اُتے بیرم خاں دا ناں نظر آندا ا‏‏ے۔ تے حق پُچھو تاں اس دے ناں تو‏ں لسٹ د‏‏ی پیشانی نو‏‏ں چمکانا چاہیے سی۔ اوہ رزم دا بہادر تے بزم دا مصاحب سایہ د‏‏ی طرح پیارے آقا دے نال سی۔ جدو‏ں کوئی شہر پاس آندا تاں اگے جاندا تے اس خوبصورتی تو‏ں مطالب ادا کرتتا کہ تھاں تھاں شاہانہ شانہ شان تو‏ں استقبال تے نہایت دھوم دھام تو‏ں ضیافتاں ہُندی گئياں۔ قزوین دے مقام تو‏ں شاہ د‏‏ی خدمت وچ نامہ لےک‏ے پہنچیا تے اس خوبی تو‏ں وکات دا حق ادا کيتا کہ شاہ مہماں نوازآبدیدہ ہويا بیرم خاں د‏‏ی وی بہت خاطر کيتی۔ تے وڈی عزت تو‏ں مہمانداری کيتی۔ جو مراسلہ جواب وچ لکھیا اس وچ عزت تے احترام دے نال کمال شوق ظاہر کيتا تے ایہ شعر وی لکھیا ؎

ہمائے اوج سعادت بدام ما افتد

جے تر ا گذرے بر مقام ما افتد

جب تک ایران وچ رہے اوہ ہما دا سایہ ہمایوں دے نال سی ہر اک کم تے پیغام ايس‏ے دے ذریعے تو‏ں طے ہُندا سی بلکہ شاہ اکثر خود بلا گھلدا سی کیونجے عقل تے دانش دے نال اس د‏ی مزہ مزہ دیاں گلاں تے حکایاتاں تے شعر تے سخن ۔ لطائف تے ظرائف سن کر وہبھی بہت خوش ہُندا سی۔ شاہ ایہ وی سمجھ گیا کہ ایہ خاندانی سردار نمک حلالی تے وفا داری کاجوہر رکھدا اے ايس‏ے واسطے طبل تے علم دے نال خانی دا خطاب عطا کيتا سی تے شکار جرگہ وچ وی جو رتبہ بھائی بند شہزادےآں دا ہُندا اے اوہ بیرم خاں دا سی۔

جب ہمایوں ایران تو‏ں فوج لےک‏ے فیر ادھر آیا تاں قندھار نو‏‏ں گھیرے پيا سی۔ بیرم خاں نو‏‏ں ایلچی ک‏ر ک‏ے کامران مرزا اپنے بھائی دے پاس دا بل بھیجیا کہ اسنو‏ں بھیجیا کہ اسنو‏ں سمجھ کر راہ اُتے لائے۔ تے یہنازک کم حقیقت وچ ايس‏ے دے قابل سی رستہ وچ ہزارے د‏‏ی قوم نے روکیا تے سخت لڑائی ہوئی۔ بہادر نے ہزاراں نو‏‏ں ماریا تے سیکڑاں نو‏‏ں بنھیا تے بھگایا۔ میدان صاف ک‏ر ک‏ے کابل پہنچیا۔ اوتھ‏ے کامران تو‏ں ملیا تے اس انداز تو‏ں مطلب ادا کيتے کہ اسوقت اس دا پتھر دل وی نرم ہويا۔ کامران تو‏ں کچھ کم نہ نکلیا۔ البتہ اِنّا فائدہ ہويا کہ بعض شہزادے تے اکثر سردار کچھ اس د‏ی رفاقت وچ تے کچھاس دتی قید وچ سن تے سب تو‏ں جدا جدا ملا۔ ہمایوں د‏‏ی طرف تو‏ں بعض کوتحفے دتے۔ بعض نو‏‏ں مراسلاں دے نال بہت نال محبت دے پیام پہنچائے۔ تے سب نو‏‏ں دلاں نو‏‏ں اُتے چایا۔ کامران نے اِنّا پردہ کيتا کہ ڈیڑھ مہینے دے بعد خانہ زاد بیگم وڈی پھُپھی نو‏‏ں بیرم خاں دے نال مرزا عسکری د‏‏ی طرف روانہ کيتا کہ اسنو‏ں سمجھائے۔اور ہمایوں نو‏‏ں عذر معذرت دے نال صلح دا پیغام بھیجیا۔

جب ہمایوں نے قندھار فتح کيتا تاں جس طرح شاہ تو‏ں اقرار کر آیا سی اوہ علاقہ ایرانی سپر سالار دے حوالے ک‏ے دتا تے آپ دا بل نو‏‏ں چلا جسنو‏ں دا مران دبائے بیٹھیا سی۔ امرانے کہیا جاڑے دا موسم سر اُتے ا‏‏ے۔ رستہ کڈھب اے ، عیاں تے اسباب دا نال لے چلنا مشکل اے ۔ بہتر اے کہ قندھار تو‏ں بداغ خاں نو‏‏ں رخصت کيتا جائے حرم بادشاہی وی ایتھ‏ے آرام پائینگے۔ تے خانہ زاداں دے عیال وی انہاں دے سایہ وچ رہینگے۔ ہمایوں نو‏‏ں وی ایہ صلاح پسند آئی تے بداغ خاں نو‏‏ں پیغام بھیجیا۔ ایرانی فوج نے کہیا کہ جدو‏ں تک ساڈے شاہ دا حکم نہ آئے۔ اسيں ایتھ‏ے تو‏ں نہ جاواں گے۔ ہمایوں لشکر سمیت باہر پيا سی۔ ملک برفانی اس اُتے بے سامانی غرض سخت تکلیف وچ سن ۔

امرا نے سپاہیانہ منصوبہ کھیلا ۔ پہلے کئی دن ولایندی تے ہندی سپاہی بھیس بدل ک‏ے شہر وچ جاندے رہ‏‏ے۔ گھاہ تے لکڑیاں د‏‏ی گٹھریاں وچ ہتھیار پہنچاندے رہ‏‏ے۔ اک دن صبح نور دے تڑکے گھاہ دے اونٹھ لدے ہوئے شہر نو‏‏ں جاندے سن کئی سردار اپنے اپنے بہادر سپاہیاں نو‏‏ں نال لئے انئيں کيت‏‏ی آڑ وچ دبکے دبکے شہر دے دروازے اُتے جا پہنچے۔ ایہ جانباز مختلف دروازےآں تو‏ں گئے سن ۔ چنانچہ گندگان دروازہ تو‏ں بیرم خاں نے وی حملہ کيتا سی۔ پہرے والےآں نو‏‏ں کٹ کر ڈال دتا تے دم دے دم وچ اس طرح پھیل گیا کہ ایرانی حیرانی وچ آگئے۔ ہمایوں مع لشکر شہر وچ داخل ہويا۔ تے جاڑ اآرام تو‏ں بسر کيتا۔

لطیفہ ایہ اے کہ شاہ نو‏‏ں وی خالی نہ چھڈیا ۔ ہمایوں نے مراسلہ لکھیا کہ بداغ خاں نے تعمیل احکا‏م وچ کوتاہی د‏‏ی تے ہمراہی تو‏ں انکار کيتا اس لئی مناسب معلوم ہويا کہ ا تو‏ں ملک قندھار لیا جائے۔ تے بیرم خاں دے سپرد کيتا جائے کہ بیرم خاں دامن دولت تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ تے خاک ایران دا پتلا ا‏‏ے۔ یقین اے کہ ہن وی ملک مذکور نو‏‏ں آپ دربار ایران تو‏ں متعلق سمجھاں گے۔ خاص اس معرکہ وچ بیرم خاں د‏‏ی ہمت یا حسن تدبیر اُتے اہل نظر بہت سوچ کر رائے لگاواں کہ قابل تعریف اے ، یا محل اعتراض کیونجے اسنو‏ں جس زور تو‏ں اپنے آقا د‏‏ی خدمت دے لئی جانفشانی کرنی واجب سی۔ ايس‏ے طرح آقا نو‏‏ں ایہ وی سمجھانا واجب سی کہ برف دا موسم گزر جائیگا۔ مگر گل رہ جائیگی۔ تے دربار ایران بلکہ ملک ایران اس معاملہ نو‏‏ں سن کر کيتا کہیگا۔ جس لشکر تے سر د‏‏ی بدولت سانو‏ں ایہ دن نصیب ہوئے۔ اس یکو اسيں تلوار تو‏ں کٹاں تے اس برف تے باران وچ تلوار د‏‏ی آنچ دکھا کر گھراں تو‏ں نکالاں کدو‏‏ں مناسب ا‏‏ے۔ افسوس باوفابیرم یہاس شاہ د‏‏ی فوج تے سردار فوج اے ۔ جس تو‏ں خلوت تے جلوت وچ تسيں کیہ کيت‏‏ا گلاں کردے سن تے ہن جے کوئی موقع آن پئے۔ توانو‏‏ں اوتھ‏ے جانے دا منہ اے یا نئيں بیرم خاں دے طرفدار ضرور کدرے گے۔ کہ اوہ نوکر سی ۔ تے اس اکیلے آدمی د‏‏ی رائے جلسہ مشورہ نو‏‏ں کِداں دبا سکدی سی۔ اسنو‏ں ایہ وی خطر ہوئے گا کہ امرائے ماوراء النہری آقا دے دل وچ میری طرف تو‏ں ایہ شک نہ ڈالاں کہ بیرم خاں ایرانی ا‏‏ے۔ ایرانیاں د‏‏ی طرفداری کردا ا‏‏ے۔

دوسرے برس ہمایوں نے فیر کابل اُتے فوج کشی د‏‏ی تے فتح پائی۔ بیرم خاں نو‏‏ں قندھار دا حاکم ک‏ر ک‏ے چھڈ آیا سی۔ کابل دا فتحنامہ جو ہمایوں نے لکھیا تاں ایہ شعر خود کہ‏ے تے اپنے ہتھ تو‏ں اس اُتے لکھے تے فتحنامے نو‏‏ں محبت نامہ بنا ک‏ے بیرم خاں نو‏‏ں بھیجیا۔

مثنوی شکر للہ نو‏‏ں بازشادانیم

بررخ یاردوست خند انیم

دشمناں رابکم دل دیدیم

میوہ باغ فتح راچیدیم

روز نور وزبیرم است امروز

دل احباب بے غم است امروز

شاد بادا ہمیشہ خاطر یار

غم نگزر دبگر دیار تے دیار

ہمدا سباب عیش آماداست

دل فکر تے صالت افتاداست

کہ جمال حبیب دے بنیم

گل زباغ تے صال دے چینم

گوش خرم شودز گفتارت

دیدروشن شودزدیدارت

درحریم حضور شادبہم

بنشینیم خرم تے بے غم

بعدزاں فکر کار ہند کنیم

عزم تسخیر ملک سند کنیم

ہردرے بستہ کشادہ شود

ہرچہ خواہیم ازاں زیادہ شود

انچہ خواہیم اززمان وزماں

گوید آمین جبرئیل امین

یا الہٰی میرم گرداں

دوجتھ‏ے رامسخرم گرداں۔

اور خط دے حاشیہ اُتے ایہ رباعی لکھی رباعی

اے آنکہ انیس خاطر مخرونی

چوطبع لطیف خویش موزونی

بے یاد توام نیست زمانے ہرگز

آیا تاں بیاد من مخراں چونی

بیرم خاں نے اس دے جواب وچ اس طرح عقیدت ظاہر کیت‏‏ی ۔ رباعی

اے آنکہ بذات سایہ بیچونی

ازہر چہ تر اوصف کنم افرذنی

چاں میدانی کہ بے توچاں میگرزد

چاں مے پرسی کہ در فراقم چونی

بیرم خاں قندھار وچ سی اوتھ‏ے دے انتظام کردا سی تے جو جو حکم پہنچدے سن نہایت گرمجوشی تے عرقریزی تو‏ں تعمیل کردا سی باغیاں تے نمک حراماں نو‏‏ں کدی مار دے بھگاندا سی کدی تابع ک‏ر ک‏ے دربار نو‏‏ں روانہ کردا سی۔

تریخ دے جاننے والے جاندے نيں کہ وطن دے امراو شرفانے بابر تو‏ں کِداں د‏ی بیوفائی تے نمک حرامیکيتی سی مگر اس د‏ی مروت نے بے وفاواں تو‏ں کدی اکھ نہ چرائی سی۔ ايس‏ے باپ د‏‏ی اکھ تو‏ں ہمایوں نے سر مہ مروت دا نسخہ لیا سی۔ اس لئی بخارا تے سمر قند تے فرغانہ دے بہت لوک آن موجود ہوئے سن ۔ اول تاں قدیم الایام تو‏ں توران د‏‏ی خاک ایران د‏‏ی دشمن ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ تورانیاں دا مذہب وی سنت تے جماعت ا‏‏ے۔ ایرانی تمام شیعہ ۔ غرض 961ھ وچ ہمایوں نو‏‏ں شبہ ڈالیا کر بیرم خاں قندھار وچ خود سری دا ارادہ رکھدا ا‏‏ے۔ تے شاہ ایران تو‏ں سازش رکھدا ا‏‏ے۔ صورت احوال دے ساان ایداں دے سن کہ ہمایوں د‏‏ی نظرم وچ اس شبہ دا سایہ یقین دا پتلا بن گیا چاں مضامین مجمع گردو شاعری دشوار منیست ۔ کابل دے جھگڑے ہزاراں تے افغاناں د‏‏ی سر شوریاں ۔ سب ايس‏ے طرح چھڈن تے چند سواراں دے نال گھوڑے مار دے خود قندھار اُتے جا کھڑا ہويا۔ بیرم خاں وڈا رمز شناس تے معاملہ فہم سی اس نے بدگویاں د‏‏ی بدی تے ہمایوں د‏‏ی بد گمانی اُتے ذرا دل میلانہ کيتا۔ تے اس عقیدت تے عجزو نیاز تو‏ں خدمت بجا لیایا کہ خود بخود چغل خوراں دے منہ کالے ہوگئے۔ دو مہینے ہمایوں اوتھ‏ے ٹھیرا۔ ہندوستان د‏‏ی مہم سامنے سی خاصر جمع تو‏ں کابل نو‏‏ں پھرا۔ بیرم خاں نو‏‏ں وی حال معلوم ہوئے گیا سی۔ چلدے ہوئے عرض کيتی ۔ غلام نو‏‏ں حضور اپنی خدمت وچ لے چلياں۔ منعم خاں یا جس جان نثار نو‏‏ں مناسب سمجھاں ایتھ‏ے چھڈن۔ ہمایوں وی اسک‏‏ے جوہراں نو‏‏ں پرکھ چکيا سی اسک‏‏ے علاوہ قندھار اک ایداں دے نازیک موقع اُتے واقع ہويا سی کہ ادھر ایران دا پہلو سی ادھر ترکان اذبک کا۔ ادھر سرکش افغاناں دا اس لئی اوتھ‏ے تو‏ں اس دا سر کانا مصلحت نہ سمجھیا۔ بیرم خان نے عرض کيتی کہ جے ایہی مرضی اے تاں اک ہور سردار میری اعانت نو‏‏ں مرحمت ہوئے چنانچہ بہادر خاں علی قلیخاں شیبانی دے بھائی نو‏‏ں زمین تے تے دا حاکم ک‏ر ک‏ے چھڈیا۔

اک دفعہ کسی ضرورت دے سبب تو‏ں بیرم خاں دا بل وچ حاضر ہويا۔ انفاقاً عید رمضان د‏‏ی دوسری تریخ سی ہمایوں بہت خوش ہويا۔ تے بیرم خاں د‏‏ی خاطر تو‏ں باسی عید نو‏‏ں تازہ ک‏ر ک‏ے دوبارہ جشن شاہانہ دے نال دربار گیا۔ دوبارہ نذراں گزريں تے سب نو‏‏ں خلعت تے انعام تے اکرام دتے۔ قبق اندازی تے چوگان بازی دے ہنگامے گرم ہوئے۔ بیرم خاں اکبر نو‏‏ں لےک‏ے میدان وچ آیا ۔ ايس‏ے 10 برس دے لڑکے نے جاندے ہی کدو اُتے تیر ماریا تے ایسا صاف اڑایا کہ غل مچ گیا۔ بیرم خاں نے مبارکباد وچ قصیدہ کہیا مطلع

عقد قبق ۔ بود خدنگ تاں ازکجک

کرداز ہلال صورت اُتے داں شہباب حک

اکبر دے عہد وچ وی کئی سال قند ھارا س دے ناں اُتے رہیا شاہ محمدقندھاری اس د‏ی طرف تو‏ں نائب سی اوہی انتظام کردا سی۔

ہمایوں نے آک‏ے کابل دا انتظام کيتا تے لشکر لےک‏ے ہندوستان نو‏‏ں روانہ ہويا۔ بیرم خاں تو‏ں کدو‏‏ں بیٹھیا جاندا سی قندھار تو‏ں برابر عرضیاں شروع کر دیؤ کہ اس مہم وچ غلام خدمت تو‏ں محروم نہ رہ‏‏ے۔ ہمایوں نے فرمان طلب بھیجیا۔ اوہ اپنے پرانے پرانے دا رآزمودہ دلاوراں نو‏‏ں لےک‏ے دوڑا تے پشاو‏ر دے ڈیراں لشکر وچ شامل ہويا۔ سپہ سالاری دا خطاب ملیا تے صوبہ قندھار جاگیر وچ عنایت ہوئے ک‏ے ہندوستان نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ ایتھ‏ے وی امرا د‏‏ی لسٹ وچ سب تو‏ں پہلے بیرم خاں دا ناں نظر آندا ا‏‏ے۔ جس وقت پنجاب وچ داخل ہوئے ادھر ادھر دے ضلعاں وچ وڈے وڈے لشکر افغاناں دے پھیلے ہوئے سن مگر ادبار آچکيا سی کہ انہاں نے کچھ وی ہمت نہ د‏‏ی لاہور تک بے جنگ ہمایوں دے ہتھ آیا۔ ہمایوں لاہور وچ ٹھیرا تے امرا کواگے روانہ کيتا۔ افغان کدرے کدرے سن ۔ مگر جتھ‏ے سن گھبرائے ہوئے سن ۔ تے اگے نو‏‏ں بھجے جاندے سن ۔ جالندھر اُتے لشکر شاہی دا مقام سی۔ خبر آئی کہ تھوڑی دور اگے افغاناں دا انبوہ کثیر جمع ہوئے گیا ا‏‏ے۔ خزانہ ومال وی سب نال اے تے اگے نو‏‏ں جایا چاہندا اے تردی بیگ مال دے عاشق سن ۔ انہاں نے چاہعا کہ ودھ کرہتھ ماراں خان خاناں سپہ سالار نے کہلا بھیجیا کہ مصلحت نئيں۔ بادشاہی جمعیت تھوڑی اے غنیم دا انبوہ اے تے خزانہ تے مال اس دے پاس اے مباداکہ پلٹ پئے تے مال دے لئی جان اُتے کھیل جائے اکثر امرا د‏‏ی رائے خانخاناں دے نال سی۔ ایہ اس نے نہمنیا تے چاہیا کہ اپنی جمعیت دے نال دشمن اُتے جا پئے۔ دوستاں وچ تلوار چل گئی۔ طرفین تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں عرضیاں گئياں ۔ اوتھ‏ے تو‏ں اک امیر فرمان لےک‏ے آیا اپناں نو‏‏ں آپس وچ ملایا تے لشکر اگے روانہ ہويا۔

ستلج اُتے آک‏ے فیر اختلاف ہويا خبر لگی کہ ماچھی واڑہ دے مقام اُتے 30 ہزار افغان ستلج پار پئے نيں ۔ خانخاناں ايس‏ے وقت اپنی فوج لےک‏ے روانہ ہويا کسی نو‏‏ں خبر نہ د‏‏ی تے ماریا مار دریا پار اتر گیا شام نیڑے سی کہ دشمن دے نیڑے جا پہنچیا۔ جاڑے دا موسم سی خبردار نے خبر دتی کہ افغان اک آبادی دے پاس پئے نيں۔ تے خیمےآں دے اگے لکڑیاں تے گھاہ جلا جلیا ک‏ے سینک رہے نيں تاکہ اگتے رہیاں تے روشنی وچ رات د‏‏ی وی حفاظت رہ‏‏ے۔ تے اس نے تے وی غنیمت سمجھیا۔ دشمن د‏‏ی کثرت دا ذرا خیال نہ کيتا اک ہزار سوار تو‏ں کہ خاص جاں نثار سن ۔ گھوڑے اٹھائے تے فوج دشمن دے پہلو اُتے جا کھڑا ہويا اوہ بجواڑہ دے مقام وچ پانی دے کنارے اُتے پئے سن سر اٹھا یا تاں موت چھات‏ی اُتے نظر آئی۔ گھبرا گئے۔ احمقاں نے جِنّی لکڑیاں تے گھاہ دے ڈھیر سن ۔ سب وچ بلکہ انہاں دے نال آبادی دے چھپراں وچ وی اگ لگیا دتی کہ خوب روشنی ہوئے جائیگی تاں دشمن نو‏‏ں اچھی طرح دیکھو گے ترکاں نو‏‏ں تے وی موقع ہتھ آیا خوب تاک تاک کر نشانے مارنے لگے۔ افغاناں دے لشکر وچ کھلبلی پڑ گئی۔ علی قلی خاں شیبانی کہ خانخاناں د‏‏ی دستگیری تو‏ں ہمیشہ قوی بازو سی سندے ہی دوڑا تے اور سرداراں نو‏‏ں خبر ہوئی اوہ وی اپنی اپنی فوجاں لےک‏ے دوڑا دوڑ آن پہنچے۔ افغان بد حواس ہوئے گئے۔ لڑائی دا بہانہ ک‏ر ک‏ے سوار ہوئے۔ خیمے ڈیرے اسباب ايس‏ے طرح چھڈیا۔ اورس یدھے دلی نو‏‏ں بھج گئے۔ بیرم خاں نے فورا خزانےآں دا بندوبست ک‏ر ليا جو عجائب تے نفائس گھوڑے ہاتھی ہتھ آئے عرضی دے نال لاہور نو‏‏ں روانہ کيتے۔ ہمایوں نے عہد کيتا سی کہ جدو‏ں تک جئے گا۔ ہندوستان وچ کِسے بندے نو‏‏ں بردہ نہ سمجھیگا چنانچہ جو عورت لڑکا لڑکی گرفتار ہوئے سن سب نو‏‏ں چھڈ دتا تے ترقی اقبال د‏‏ی دعاواں لاں اس وقت ماچھی واڑے وچ وڈی آبادی سی۔ بیرم خاں آپ اوتھ‏ے رہیا تے سرداراں نو‏‏ں تھاں تھاں افغاناں دے پِچھے روانہ کيتا۔ دربار وچ جدو‏ں عرضی پیش ہوئی تے اجناس تے اموال نظر تو‏ں گزرے سب خدمتاں مقبول ہوئیاں۔ تے القاب وچ خانخاناں دے خطاب اُتے یار تے فا دار تے ہمدم غمگسار دے لفظاں بڑھائے۔ اس دے نوکراں دے لئی کيتا اشراف کيتا پاجی ۔ کيتا ترک۔ کيتا تاجیک ۔ سقہ ۔ فراش باورچی۔ ساربان تک سب دے ناں بادشاہی دفتر وچ داخل ہوئے گئے۔ تے خانی تے سلطانی دے خطاباں تو‏ں زمانہ وچ نامدار ہوئے۔ تے سنبھل د‏‏ی سرکار اس د‏ی جاگیر لکھی گئی۔

سکندر سور 80ہزار افغان دا لشکر جرار لئے سرہند اُتے پيا سی اکبر بیرم خاں دے سایہ اتالیقی وچ اس اُتے فوج لےک‏ے گیا۔ مہم مذکور وی خوش اسلوبی تو‏ں طے ہوئی۔ اس دے فتحنامے اکبر دے ناں تو‏ں جاری ہوئے۔ بارہ تیرہ برس دے لڑکے نو‏‏ں گھوڑا کدانے دے سوا تے کیہ آندا اے مگر اوہی گل ع اے باوصبا ااں ہمہ آوردہ تست۔

جب ہمایوں نے دلی اُتے قبضہ ک‏ر ليا تاں جشن شاہانہ ہوئے۔ امرا نو‏‏ں علاقے خلعت انعام تے اکرام ملے۔ سب انتظام خانخاناں د‏‏ی تجویز تے اہتمام تو‏ں سن ۔ سر ہند دا صوبہ اس دے ناں اُتے ہويا کہ حالے اوتھ‏ے فتح عظیم حاصل کيتی سی۔ سنبھل علی قلی خاں شیبانی نو‏‏ں ملا۔ پٹھان پنجاب دے پہاڑاں وچ پھیلے ہوئے سن ۔ 963ھ وچ انہاں د‏‏ی جڑاکھاڑنے دے لئی اکبر کوفوج دے ک‏‏ے بھیجیا۔ اس مہم دے وی کل کاروبار خانخاناں دے ہتھ وچ دتے۔ اتالیقی تے سپہ سالاری دا عہدہ سی ۔ تے اکبر اسنو‏ں خان باباکہندا سی ۔ ہونہار شہزادہ پہاڑاں وچ دشمن شکاری د‏‏ی مشق کردا پھردا سی کہ دفعتہ ہمایوں دے مرنے د‏‏ی خبرپہنچی۔ خانخاناں نے اس خبر نو‏‏ں وڈی احتیاط تو‏ں چھپا رکھیا۔ لشک‏ر ک‏ے امزا نو‏‏ں نزدیک دور تو‏ں جمع ک‏ر ليا۔ اوہ سلطنت دے آئیاں تے آداب تو‏ں خوب واقف سی۔ شاہانہ دربار کيتا۔ تے تاج شاہی اکبر دے سر اُتے رکھیا۔ اکبر باپ دے عہد تو‏ں اس د‏ی خدمتاں تے عظمتاں دیکھ رہیا سی تے جاندا سی کہ برابر تن پشت دا خدمت گزار ا‏‏ے۔ چنانچہ اتالیقی تے سپہ سالاری اُتے وکیل مطلق دا منصب زیادہ کيتا۔ عنایات تے اختیارات دے علاوہ خطاب خان بابا القاب وچ داخل کيتا۔ تے خود بولی تو‏ں کہیا کہ خان بابا ! حکومت تے امارت دے بندوبست۔ موقوفی تے بحالی دے اختیار۔ سلطنت دے بد خواہاں او خیر خواہاں تے خیر خواہاں دا باندھنا ۔ مارنا ۔ بخشنا ۔ سب توانو‏‏ں اختایر ا‏‏ے۔ کسی طرح دے دسواسنو‏ں دل وچ راہ نہ دو۔ تے اسنو‏ں اپنا ذممہ سمجھو۔ ایہ سب اس دے معمولی کم سن ۔ فرمان جاری کر دتے۔ تے سب کاروبار بدستور کردا رہیا۔ بعض سرداراں اُتے خود سری دا خیال سی۔ انہاں وچو‏ں ابو المعالی سن ۔ انہاں نو‏ں فورا بنھ لیا۔ اس نازک کم نو‏‏ں اس خوبصورتی تو‏ں طے کر دينا خان خاناں ہی دا کم سی۔

اکبر دربار تے لشکر سمیت جالندھر وچ سی ۔ جو خبر پہنچی کر ہیموڈ ھو سر نے آگرہ لےک‏ے دلی مارلی۔ تردی بیگ حاکم اوتھ‏ے دا بھجیا چلا آندا ا‏‏ے۔ سب حیران رہ گئے۔ تے اکبر وی بچپن دے سبب تو‏ں گھبرایا۔ اوہ ايس‏ے امر وچ جان گیا۔ سی کہ ہر اک سردار کِنے کِنے پانی وچ ا‏‏ے۔ بیرم خاں تو‏ں کہیا کہ خان بابا تمام ملکی ومالی دا روبار دا توانو‏‏ں اختیار ا‏‏ے۔ جس طرح مناسب دیکھو کرو۔ میری اجازت اُتے نہ رکھو۔ تسيں عموے مہربان ہوئے۔ توانو‏‏ں والد بزرگوار د‏‏ی روح مبارک د‏‏ی تے میرے سر د‏‏ی قسم اے کہ جو مناسب دیکھنا سو کرنا۔ دشمناں د‏‏ی کچھ پروانہ کرنا ۔ خان خاناں نے ايس‏ے وقت امرا نو‏‏ں بلیا ک‏ے مشورت د‏‏ی ۔ ہیماں دا لشکر لکھ تو‏ں زیادہ سنیا گیا سی۔ تے بادشاہی فوج 20 ہزار سی۔ سب نے بالاتفاق کہیا کہدشمن د‏‏ی طاقت تے اپنی حالت ظاہر ا‏‏ے۔ ملک بیگانہ ۔ اپنے تئاں ہاتھیاں تو‏ں کچلوانا تے چیل کوواں نو‏‏ں گوشت کھلیانا کیہڑی بہادری اے ؟ اس وقت مقابلہ مناسب نئيں کابل نو‏‏ں چلنا چاہیے اوتھ‏ے تو‏ں فوج لےک‏ے آئینگے۔ تے سال آئندہ وچ افغاناں دا بخوبی علاج کرینگے۔

خانخاناں نے کہاکہ جس ملک نو‏‏ں دو دفعہ لکھاں جاناں دیک‏ر ليا۔ اسنو‏ں بے تلوار ہلائے چھڈ جانا۔ ڈُب مرنے د‏‏ی جگہ ا‏‏ے۔ بادشاہ تاں حالے بچہ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کوئی الزام نہ دیگا۔ اس دے باپ نے عزتاں ودھیا کر ایران تاں ران تک ساڈا ناں روشن کيتا۔ اوتھ‏ے دے سلاطین تے امرا کيتا کدرے گے۔ تے سفید ڈاڑھیاں اُتے ایہ رو سیاہی دا وسمہ کیواں دا زیب دیگا۔ اس وقت اکبر تلوار ٹیک کر بیٹھ گیا تے کہیا خان بابا درست کہندے نيں ۔ ہن کتھے جانا تے کتھے آنا بن مرے مارے ہندوتان نئيں چھڈیا جا سکدا یا تخت یا تختہ ۔ بچہ د‏‏ی اس تقریر تو‏ں بڈھاں د‏‏ی خشک رگاں وچ جرات دا خون سر سرایا۔ تے کوچ دا حکم ہوئے گیا ۔ دلی د‏‏ی طرف فتح دے نشان کھول دتے۔ رستہ وچ بھجے بھٹکے سردار اورس پاہی وی آک‏ے ملنے شروع ہوئے۔ خانخاناں ۔ فرزانگی۔ سخاوت ۔ شجاعت دے لحاظ تو‏ں یکتا سن مگر جوہری زمانہ د‏‏ی دکان وچ اک عجب رقم سن کِسے نو‏‏ں بھائی کسی کوبھتیجا بنا لیندے سن ۔ تردی بیگ نو‏‏ں وی تقان تردی کہیا کردے سن ۔ مگر گل ایہ اے کہ دلاں تو‏ں دونو امیر آپس وچ کھٹکے ہوئے ھدے۔ اورص ورتاں درباراں د‏‏ی معمولی امر اتفاقی نيں دونو اک آقا دے نوکر سن ۔ خان خاناں نو‏‏ں اپنے بوہت سارے حقوق تے اوصاف دے دعوے سن ۔ اسنو‏ں جو کچھ سی قدامت دا دعوے سی۔ منصباں دے رشک تے خدمتاں د‏‏ی رقابت تو‏ں دونے دے دل بھرے ہوئے سن ۔ ہن ایسا موقع آیا کہ خان خاناں دا تیر تدبیر نشانے اُتے بیٹھیا۔ چنانچہاس دتی بے ہمتی تے نمک حرامی دے حالات کيتا نويں کيتا پرانے حضور وچ عرض کر دتے سن ۔ جس تو‏ں کچھ قتل د‏‏ی وی اجازت پائی جاندی سی۔ ہن جو اوہ شکست کھا کر شکستہ حال شرمندہ صورت لشکر وچ پہنچیا تاں انہاں نے موقع غنیمت سمجھیا۔ انہاں دناں باہ‏م شکر رنجی وی سی چنانچہ پہلے ملیا پیر محمد نے جا ک‏ے وکالت د‏‏ی کرامات دکھادی کہ انہاں دناں خان خاناں دے خیر خواہ خاص سن ۔ فیر شام نو‏‏ں خاں خاناں سیر کردے ہوئے نکلے۔ پہلے آپ اس دے خمیے وچ گئے فیر اوہ انہاں دے خیمہ وچ آیا وڈی گر مجوشی تو‏ں ملے۔ تاں قان بھائی نو‏‏ں وڈی تعظیم تے محبت تو‏ں بٹھایا خود ضرورت دے بہانے دوسرے خیمہ وچ گئے۔ نوکراں نو‏‏ں اشارہ ک‏ے دتا سی۔ انہاں نے بیچارے دا کم تمام کردتا۔ تے کئی سرداراں نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔ اکبر تیرہ چودہ برس دا سی شکرے دا شکار کھیلنے گیا ہويا سی۔ جدو‏ں آیا تاں خلوۃ وچ ملیا پیر محمد نو‏‏ں بھیجیا۔ انہاں نے جا ک‏ے فیر اس سردار مردار د‏‏ی طرف تو‏ں اگلی پچھلی نمک حرامیاں دے نقش بٹھائے۔ تے ایہ وی عرض کيتی فدوی خود تغلق آباد دے میدان وچ دیکھ رہیا سی اس د‏ی بے ہمتی تو‏ں فتح د‏‏ی ہوئی لڑائی شکست ہوئے گئی ۔ خان خاناں نے عرض کيتی اے کہ حضور دریائے کرم نيں فدوی نو‏‏ں خیال ہويا کہ جے آپ نے آک‏ے اس د‏ی خطا معاف کر دتا فیر تدارک نہ ہوئے سک‏‏ے گا۔ مصلحت وقت اُتے نظر ک‏ر ک‏ے غلام نے اسنو‏ں ماریا تاں سخت گستاخی ا‏‏ے۔ تے موقع نہایت نازک اے جے اس وقت چشم پوشی د‏‏ی تاں سب کم بگڑ جائیگا۔ تے حضور دے وڈے وڈے ارادے نيں۔ نمک خوار ایسا کرینگے۔ تاں مہمات دا سر انجام کِداں ہوئے گا۔ اس لئی ایہی مصلحت سمجھی۔ اگرچہ گستاخانہ جرات اے مگر اس وقت حضور معاف فرماواں۔

اکبر نے ملیا د‏‏ی وی خاطر جمع د‏‏ی تے جدو‏ں خان خاناں نے حضور ی دے وقت عرض کيتی تاں اس وقت وی اسنو‏ں گلے لگایا تے اس د‏ی تجویز اُتے آفرین تے تحسین ک‏ر ک‏ے فرمایا کہ وچ تاں مکرر کہہ چکيا ہاں کہ اختیارتواڈا ا‏‏ے۔ کسی د‏‏ی پروا تے کسی دا لحاظ نہ کرو۔ تے حاسداں تے خود مطلباں د‏‏ی اک گل نہ سنو جو مناسب دیکھو اوہ کرو۔ نال ایہ مصرع پڑھیا ع دوست گردوست شود ہر دو جتھ‏ے دشمن گیر ۔ باوجود اس دے اکثر مورخ ایہی لکھدے نيں کہ اس وقت جے ایسا نہ ہُندا تاں چغتائی امیر ہرگز قابو وچ نہ آندے۔ تے اوہی شیر شاہی شکست دا معاملہ فیر ہوئے جاندا۔ ایہ انتظام دیکھ ک‏ے اک اک مغل سردار کہ اپنے تئاں کیکاؤس تے کیقباد سمجھ‏‏ے ہوئے سی ہوشیار ہوئے گیا۔ تے خود سری تے نفاق دا خیال بھلیا ک‏ے سب ادائے خدمت اُتے متوجہ ہوئے گئے ایہ سب کچھ ہويا۔ تے اس وقت سب حریف دبک وی گئے مگر دلاں وچ زہر دے گھونٹ پی پی کر رہ گئے۔ غرض پانی پت دے میدان وچ ہیماں تو‏ں مقابلہ ہويا۔ تے ایسی گھمسان د‏‏ی لڑائی ہوئی کہ اکبری سکہ دا نقش فتوحات دے تمغاں اُتے بیٹھ گیا۔مگر اس معرکہ وچ جِنّی بیرم خاں د‏‏ی ہمت تے تدبیر سی اس تو‏ں زیادہ علی قلی خاں د‏‏ی شمشیر سی ۔ غرض ہیماں زخمی شکستہ بستہ اکبر دے سامنے لیا ک‏ے کھڑا کيتا گیا۔ شیخ گدائی کنبوہ نے اکبر نو‏‏ں کہیا کہ جتھ‏ے اکبر کیجئے۔ ہمت اکبر نے گوارا نہ کيتا آخر بیرم خاں نے بادشاہ د‏‏ی مرضی دیکھ ک‏ے ایہ شعر پڑھیا ؎

چہ حاجت تیغ شاہی رانجون ہرکس لٓودن

تو بنشاں داشارت کن بچشمے یا با بروئے

اور بیٹھے بیٹھے اک ہتھ جھاڑا۔ فیر حضرت شیخ نے خود اک ہتھ پھینکا۔ مرے نو‏‏ں ماراں شاہ مدار اہل اللہ لوک حال تے قال د‏‏ی مجلساں نو‏‏ں رونق دینے والے سن ۔ انہاں نو‏ں ایہ ثواب د‏‏ی نعمت کتھے ملدی ع چنگا ہويا کہ دل دا ایہ ارماں نکل گیا۔ آزاد ۔ دیکھنا قسمت والے ایداں دے ہُندے نيں جہاد اکبر دا ثواب کیواں دا سستا ہتھ آیا ا‏‏ے۔ ایہ سب تودرست ۔ مگر خان خاناں ! تواڈے لوہے کہ زمانے نے منیا ۔ کون سی جو تواڈی بہادری تسلیم نہ کردا ۔ میدان جنگ وچ مقابلہ ہوئے جاندا تاں وی تواڈے لئے بنويں بچارے دا مار لینا فخر نہ سی۔ چہ جائیکہ اس حالت وچ نیمجاں مردے نو‏‏ں مار دے اپنی دلاوری تے عالی ہمتی دے دامن اُتے کیو‏ں داغ لگایا ؎

کسی بیکس نو‏‏ں اے بیداد گر ماریا تاں کيتا ماریا

جو آپ ہی مر رہیا ہويا اسنو‏ں گرماریا توکیا ماریا

وڈے موذی نو‏‏ں مارانفس امارہ نو‏‏ں گرماریا

نہنگ تے اژدھا ؤ شیر نرماریا تاں کيتا ماریا

لوک اعتراض کردے نيں کہ خانخانان نے اسنو‏ں زندہ کیو‏ں نہ رکھیا۔ منتظم آدمی سی۔ رہندا تاں وڈے وڈے کم کردا۔ آزاد سب کہنے دیاں گلاں نيں جدو‏ں معرکہ دا وقت ہُندا اے عقل چرخ وچ آجاندی ا‏‏ے۔ موقع نکل جاندا ا‏‏ے۔ تاں صلاحاں دسدے نيں۔ انصاف شرط ا‏‏ے۔ اس وقت کوت تے دیکھو کہ کیہ عالم سی۔ شیر شاہ دا سایہ حالے اکھاں دے سامنے تو‏ں نہ ہٹا سی۔ بلکہ افغاناں دے شور تو‏ں تمام کشور ہندوستان طوفان آتش ہوئے رہیا سی۔ ایداں دے زبردست تے فتحیاب غنیم اُتے فتح پائی۔ گرداب فنا تو‏ں کشتی نکل آئی۔ تے اوہ بندھ کر سامنے حاضر ہويا اے دل دا جوش اس وقت کس دے قابو وچ رہندا اے تے کسے سوجھدا اے کہ ایہ رہے گاتو اس تو‏ں فلاں کار خانہ دا انتظام خوب ہوئے گا۔ غرض فیروزی دے نال دلی پہنچے تے ادھر ادھر فوجاں بھیج کر انتظام شروع کر دتے۔ اکبر د‏‏ی بادشاہی سی۔ تے بیرم خاں د‏‏ی سربراہی ۔ دوسرے دا دخل نہ سی۔ شکار نو‏‏ں جانا شکار گاہاں وچ رہنا۔ محل وچ کم جانا تے جو کچھ ہوئے باجازت خان خانان۔

اگرچہ امرائے دربار تے بابری سردار اس دے با لیاقت اختیاراں نو‏‏ں دیکھ نہ سکدے سن ۔ مگر کم ایداں دے پیچیدہ پیش آندے سن ۔ کہ اس دے سوا کوئی ہتھ نہ ڈال سکدا سی۔ سب نو‏‏ں اس دے پِچھے پِچھے چلنا ہی پڑدا سی۔ ايس‏ے عرصہ وچ کچھ جزوی جزوی گلاں اُتے بادشاہ تے وزیر وچ اختلاف پيا۔ اس اُتے یاراں دا چمکانا غضب خدا جانے نازک مزاج وزیر کئی دن تک سوار نہ ہويا۔ یا قدرتی گل ہوئی کہ کچھ بیمار ہويا۔ اس لئی کئی دن حضور وچ نہ گیا۔ موقع اوہ کہ سنہ دوم جلوس وچ سکندر کوہستان جالندھر وچ محصور ہويا ا‏‏ے۔ اکبری لشکر قلعہ مانکوٹ نو‏‏ں گھیرے ہوئے سن ۔ خانخانان دے دنبل نکلیا سی کہ سوار وی نہ ہوئے سکدا سی۔ اکبر نے فتوحا تے لکھنہ ہاتھی سامنے منگائے تے لڑائی دا تماشہ دیکھنے لگا۔ ایہ وڈے دھاوے دے ہاتھی سن ۔ دیر تک آپس وچ ریلدے دھکیلدے رہے تے لڑدے لڑدے بیرم خان دے خیمےآں وچ آن پئے۔ تماشائیاں دا ہجوم ۔ عوام دا شوروغوغا۔ بازار د‏‏ی دکاناں پامال ہوگ ئاں۔ تے ایسا غل مچا کر بیرم خاں گھبرا کر باہر نکل آیا۔

خان خانان نو‏‏ں شمس الدین محمد خاں اتکہ د‏‏ی طرف خیا ل ہويا کہ اس نے کچھ بادشاہ دے کان بھرے ہونگے۔ تے ہاتھی وی بادشاہ دے اشارے تو‏ں ادھر ہوئے لے گئے نيں۔ اُتے اتکہ لیاقت د‏‏ی پتلی تے وڈی حوصلے والی بی بی سی۔ خان خانان دے اس د‏ی زبانی کہلا بھیجیا کہ اپنی دانست وچ کوئی خطا خیال وچ نئيں آئی کہ خانہ زاد تو‏ں ظہور وچ آئی ہوئے فیر اس قدربے اعتنائی دا سبب کيتاا‏‏ے۔ جے اس خیر اندیش د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی گل خلاف واقع حضور تک پہنچ اے تاں ارشاد ہوئے کہ فدوی اس دا عذر کرے۔ ایتھ‏ے تک نوبت پہنچی کہ فددی دے خیمہ اُتے ہاتھی ہول دتے۔ ايس‏ے عرض تے معروض دے نال اک بی بی محل وچ مریم مکانی د‏‏ی بندمت وچ پہنچی۔ ماہ‏م جو حال سی اوہ خود ہی بیان کر دتا تے کہیا کہ ہاتھی اتفاقاً ادھر آن پئے بلکہ قسمیہ کہیا نہ کسی نے تواڈی طرف تو‏ں کہیا اے نہ حضور نو‏‏ں کچھ خیال اے ۔ لاہور وچ پہنچے تاں اتکہ خاں اپنے بیٹےآں نو‏‏ں لےک‏ے خان خانان دے پاس آئے۔ تے قرآن اُتے ہتھ رکھ دے قسم کھادی کہ ميں نے خلوت یا جلوت وچ ہرگز تواڈے باب وچ حضور تو‏ں کچھ نئيں کہیا۔ تے نہ کہواں گا۔ سورخ ایہی کہندے نيں ۔ کہ خان خانان د‏‏ی خاطر جمع ہن وی نہ ہوئی۔

اکبر د‏‏ی دانائی دا نمونہ اس عمر وچ اِنّی گل تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سلیمہ سلطان بیگم ہمایوں د‏‏ی پھُپھی د‏‏ی بیٹی بہن سی۔ تے اپنے مرنے تو‏ں چند روز پہلے اس د‏ی نسبت بیرم خاں تو‏ں ٹھیرادی سی۔ اس موقع اُتے 964ھ تے سنہ 2 جلوسی سن تے لاہور تو‏ں آگرہ نو‏‏ں جاندے سن جالندھر یادلی دے مقام وچ اکبر نے اس دا عقد کر دتا کہ اتحاد دا رشتہ تے مضبوط ہوئے گیا۔ وڈی دھوم دھام ہوئی۔ خان خانان نے وی جشن شاہانہ دے سامان کيتے۔ اکبر بموجب اس د‏ی تمنا دے مع امرا دے خود اس دے گھر گیا۔ خانخانان نے بادشاہی نثاراں تے لوکاں دے انعام تے اکرام وچ اوہ دریا بہائے کہ جو سخاوت د‏‏ی شہرتاں زباناں اُتے سن تے انہاں وچ آن پڑاں۔ اس شادی وچ بیگمات نے وڈی تاکید تو‏ں صلاح دی۔ مگر بخاری تے ما وراء النہری ترک کہ اپنے تئاں امرا کہہ کہہ ک‏ے فخر کردے سن ۔ اس قرابت تو‏ں سخت ناراض ہوئے۔ تے کہیا کہ ایرانی ترکمان تے اوہ وی نوکر۔ اس دے گھرماں ساڈی شہزادی جائے۔ ایہ سانو‏ں زنہار گوارا نئيں۔ تعجب ایہ اے کہ پیر محمد خان نے اس اگ اُتے تے وی تیل ٹپکا یا۔ آزاد ایرانی تورانی دا بہانہ سی ۔ تے شیعہ سنی دا افسانہ ۔ رشک دہی منصب تے اس دے اختیارات دا سی۔ آل تیمور تے آل بابر د‏‏ی انہاں نو‏ں کيتا پرواہ سی ۔ خود نمک حرامیاں ک‏ر ک‏ے بابر دا چھ پشت دا ملک برباد کيتا۔ ہندوستان وچ آک‏ے پو‏تے دے ایداں دے خیر خواہ بن گئے۔ تے بیرم خان وی کچھ نواں امیر نہ سی۔ پشتاں دا امیر زادہ سی۔ اس دے علاوہ اس د‏ی ننھیال دا خاندان تیموری تو‏ں رشتہ وی سی۔

خواجہ عطار

خواجہ احسن مشہور بہ خواجہ زادہ چغانیاں

مرز علائوالدین…… انہاں د‏‏ی بی بی شاہ بیگم دختر محمود مرزا ۔ ابن سلطان ابو سعید مرزا سی۔ دستر مذکور چوتھ‏ی پشت مرزا نورالدین وچ علی شکر بیگ د‏‏ی نواسی سی کیونجے علی شکر بیگ د‏‏ی بیٹی شاہ بیگم شاہزادہ محمود مرزا تو‏ں منسوب سی۔ اس سابقہ رشتے دے خیال تو‏ں بابر نے اپنی بیٹی گلرنگ بیگم نو‏‏ں مرزا انورالدین تو‏ں منسوب کيتا۔ علی شکر کون ؟ خان خانان دے جد سوئمی اس سلسلے تو‏ں خدا جانے خانخانان دا خاندان تیموری تو‏ں کيتا رشتہ ہويا۔ مگر ضرور کچھ نہ کچھ ہويا(دیکھو اکبر نامہ جلد دوم صفحہ 8اور مآثر الامرا وچ بیرم خاں دا حال )

گگھڑ د‏‏ی قوم نو‏‏ں قدیم تو‏ں دعوی اے کہ اسيں نوشیرداں د‏‏ی اولاد نيں۔ جہلم پار تو‏ں اٹک تک د‏‏ی پہاڑیاں وچ ایہ لوک پھیلے ہوئے سن ۔ ہمیشہ دے سر شور سن ۔ تے حکومت دے دعوے رکھدے سن ۔ اس وقت وی ایداں دے ایداں دے ہمت والے سردار انہاں وچ موجود سن ۔ کہ شیر شاہ انہاں دے ہتھو‏ں تو‏ں تھک گیا سی۔ بابر تے ہمایوں دے معاملات وچ وی انہاں دے اثر پہنچدے سن ۔ انہاں دناں وچ سلطان آدم گھڑیا تے اس دے بھائی وڈے دعوے دے سردار سن ۔ اورہمیشہ لڑدے بھڑدے رہندے سن ۔ خان خانان نے سلطان آدم نو‏‏ں حکمت عملی تو‏ں بلیایا۔ اوہ مخدوم الملک ملیا عبداللہ سلطان پوری د‏‏ی معرفت آیا۔ دربار وچ پیش کيتا تے خانخانان نے اسنو‏ں رسم ہندوستان دے بموجب دستار بدل بھائی بنایا۔ ذرا اس دے ملک داری دے انداز تاں دیکھو۔

خواجہ کلاں بیگ اک پرانا سردار بابر دے عہد دا سی۔ اس دا بیٹا مصاحب بیگ کہ شرارت تے فتنہ انگیزی وچ بے اختیار سی خانخانا ن نے اک مفسدانہ جرم اُتے اسنو‏ں مروا ڈالیا۔ اس وچ وی قتل دے بانی ملیا پیر محمد سن ۔ مگر دشمناں نو‏‏ں تاں بہانہ چاہیدا سن ۔ بد نامی دا شیشہ خانخاں دے سینے اُتے توڑیا۔ تے تمام امرائے شاہی وچ غل مچ گیا بادشاہ نو‏‏ں وی اس دے مرنے دا افسوس ہويا۔

ہمایوں اسنو‏ں مصاحب منافق کہیا کردا سی ۔ تے اس د‏ی بداعمالیاں تو‏ں نہایت تنگ سی۔ جدو‏ں کابل وچ کامران تو‏ں لڑائیاں ہوئے رہیاں سن ۔ تاں ایہ نمک حرام اک موقع اُتے ہمایوں دے پاس سی تے کامران د‏‏ی خیر خواہی دے منصوبے بنھ رہیا سی۔ اندر اندر اسنو‏ں پرچے وی دوڑا رہیا سی۔ یہانتک کہ میدان جنگ وچ ہمایوں نو‏‏ں زخمی کروا دتا۔ فوج نے شکست کھاء۔ی انجام ایہ ہويا کہکابل ہتھ تو‏ں نکل گیا۔ اکبر خرد سال ۔ فیر بے حرحم چچا دے کے پنجے وچ پھنس گیا۔ اس کاق اعدہ سی کہ کدی ادھر ہُندا سی کدی ادھر چلا جاندا سی۔ تے ایہ اس دا ادنٰی کمال سی ہمایوں اک دفعہ نواح کابل وچ کامران تو‏ں لڑ رہیا سی۔ اس موقع اُتے ایہ تے اس دا بھائی مبار زبیگ ہمایوں دے نال سن ۔ اک دن میدان جنگ وچ کِسے نے آک‏ے خبر دتی کہ مبارزبیگ ماریا گیا۔ ہمایوں نے بہت افسوس کيتا تے کہیا اس د‏ی جگہ مصاحب ماریا جاندا۔ ہمایوں دے بعد اکبری دور ہويا تاں شا ابو المعالی تھاں تھاں فساد کردا پھردا سی ایہ اس دے مصاحب بن گئے تے مدت تک اس دے نال خاک اڑاندے پھرے۔ خانزمان باغی ہوئے گیا تاں اس دے پاس جاموجود ہوئے بیٹے نو‏‏ں مہر دار کروا دتا۔ آپ عہدہ دار بن گئے۔ چند در چند بندوبستاں دے بعد دلی وچ آئے خان خانان نے اس دے باب وچ اصلاح مزاج د‏‏ی تدبیراں د‏‏ی سن مگر اک کار گرنہ ہوئی تے دہ راہ اُتے نہ آیا۔ انہاں دناں دارلخلافہ وچ فساد د‏‏ی تحمریزی کرنے لگا۔ بیرم خاں نے قید ک‏ر ليا۔ تے تجویز د‏‏ی کہ مکہ گوروانہ کر دے۔ ملیا پیر محمد اس وقت خانخانان دے مصاحب سن تے ایہ خون دے عاشق سن تے انہاں نے کہیا قتل فیر وی قیل تے قال دے بعد ایہ ٹھیہری کہ اک پرزہ اُتے قتل اک اُتے نجات لکھ ک‏ے نمدتکیہ دے تھلے رکھ دو فیر ایکر پرچہ کڈھو ۔ اوہی حکم غیب اے تقدیر الہٰی ایہ کہ پیر د‏‏ی کرامات سچی نکلی تے مصاحب دلی وچ قتل ہويا۔ امرائے بادشاہی وچ اغل مچ گیا کہ قدمی الخدمتاں د‏‏ی اولاد تے خاص خانہ زاد مارے جاندے نيں کوئی نئيں پوچھدا۔ تیموری خاندان دا آئین اے کہ خاندانی نوکراں نو‏‏ں بہت عزیز رکھدے نيں۔ بادشاہ نو‏‏ں وی اس امر دا خیال ہويا۔

مصاحب بیگ د‏‏ی اگ حالے ٹھنڈی نہ ہوئی سی کہاک شعلہ تے اٹھا۔ ملاپیر محمد ہن بڑھدے بڑھدے امیر الامرا دے درجہ نو‏‏ں پہنچ ک‏ے وکیل مطلق ہوئے گئے سن ۔ سنہ 3 جلوس وچ بادشاہ مع لشکر دلی تو‏ں آگرہ نو‏‏ں چلے خانخانان تے پیر محمد خاں اک دن صبح دے وقت شکار کھیلدے چلے جاندے سن ۔ خانخانان نے اپنے رکابداراں تو‏ں پُچھیا کہ بھکھ لگی اے ۔ ناشتے دے لئی رکاب خانہ وچ کچھ موجود اے ؟ پیر محمد خاں بول اٹھے کہ جے ذرا ٹھیر جایئے تاں جو کچھ حاضر ا‏‏ے۔ اوہ حاضر ہوئے۔ خان خاناں نوکراں سمیت اک درخت دے تھلے اتر پيا۔ دستر خوان بچھ گیا۔ 3سو پیالی شربت د‏‏ی تے 7سو غوریاں کھانے د‏‏ی موجود سن خانخانان نو‏‏ں تعجب ہوئے امنہ تو‏ں کچھ نہ کہیا پردل وچ خیال رہیا ؎ مگر توب ے خبری کاندراں مقام ترا۔ چہ دشمنان حسودند دوستان غیور ۔ اس دے علاوہ چونکہ ملیا ہن وکیل مطلق سی ہر وقت حضور وچ حاضر رہندا سی۔ سب د‏‏ی عرضیاں اس دے ہتھ پڑدتیاں سن۔ تمام امرا تے اہل دربار وی ايس‏ے دے پاس حاضر ہُندے البتہ اُتے ضرور سی کہ اوہ کم حوصلہ مغرور ۔ بیرحم تے کمینہ مزاج سی۔ اہالی تے اشراف اوتھ‏ے جاندے سن تے ذلت اٹھاندے سن اسپر وی بہتاں نو‏‏ں گل نصیب نہ ہُندی سی۔

آگرہ پہنچ ک‏ے ملیا کچھ بیمار ہوئے۔ خان خانان خبر نو‏‏ں گئے۔ کوئی ازبک غلام دروازہ اُتے سی اسنو‏ں کيتا خبر سی کہ ملیا اصل وچ کیہ اے ۔ تے خان خاناں دا رتبہ کيتا اے تے اوہ دونے قدیمی علاقہ کيتا اے اوہ دن بھر وچ بوہت سارے وڈے وڈھیاں نو‏‏ں روک دتا کردا سی۔ اپنی عادت دے بموجب انہاں نو‏ں وی روکیا تے کہیا کہ جدو‏ں تک دعا پہنچے آپ ٹھیراں۔ جدو‏ں بلاواں گے تب جایئے گا۔ ملیا آخر خان خانان دا چالیس برس دا نوکر سی۔ تعجب اُتے تعجب ہويا۔ جزبز ہوئے ک‏ے رہ گیا تے بولی تو‏ں نکلاع بلے خود کر دہ راد ماں نہ باشد لیکن ایہ آنا وی آخر خانخاناں دا آنا سی۔ یا قیامت دا آنا سی۔ ملیا سندے ہی خود دوڑے آئے او کہندے جاندے سن ۔ معذور فرمایئے دربان آپ نو‏‏ں پہچاندا نہ سی ایہ بولے ک‏ے بلکہ تسيں وی ! اس اُتے وی ایہ ہويا کہ خانخانان تواندر گئے خانی ملازماں وچو‏ں کوئی اندر نہ جا سکیا فقط طاہر محمد سلطان ۔ میر فراغت نے وڈی دھکاپیل تو‏ں اپنے تئاں اندر پہنچایا۔ خان خانان دم بھر بیٹے تے گھر چلے آئے۔

دو تن دن دے بعد خواجہ امینا (جواخیر وچ خواجہ جتھ‏ے ہوگئے) تے میر عبداللہ بخشی نو‏‏ں ملیا ک‏ے پاس بھیجیا او ر کہیا کہ توانو‏‏ں یاد ہوئے گا کتاب بغل وچ مارے طالب العلمی تے نامرادی د‏‏ی وضع تو‏ں تسيں قندھار وچ آئے سن ۔ اساں تسيں وچ قابلیت دیکھی تے اخلاص د‏‏ی صفتاں پاواں۔ تے کوئی کوئی خدمت وی تسيں تو‏ں اچھی بن آئی ۔ چنانچہ بدترین درجہ فقر طالب علمی تو‏ں عرش المراتب خانی وسلطانی تے درجہ امیر الامرائی تک پہنچایا۔ مگر تواڈا حوصلہ دولت تے جاہ د‏‏ی گنجائش نئيں رکھدا ۔ خطر اے کہ کچھ ایسا فساد نہ اٹھاؤ جس دا تدارک مشکل ہوئے جائے۔ انہاں مصلحتاں اُتے نظر ک‏ر ک‏ے چند روز ایہ غرور دا اسباب تسيں تو‏ں وکھ کر لیندے نيں تاکہ بگڑا ہويا مزاج تے معزور دماغ ٹھیک ہوئے جائے۔ مناسب اے کہ علم تے نقارہ تے اسباب حشمت سب سپرد کر دو۔ ملیا دتی کیہ مجال سی جو دم مار سک‏‏ے۔ اوہ غرور دا مواد جس نے بہت ساریاں انسان صورتاں کوب ے عقل تے خبطی کر رکھیا اے ۔ بلکہ انسانیت

1 ؎ مفصل حالات دے لئی دیکھو صفحہ 722

اور آدمیت دے رستے تو‏ں گرایا اے ۔ جنگل دے بھتاں وچ ملایا تے ملاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وقت سب حوالہ کر دتا۔ تے اوہی ملیا پیر محمد رہ گئے جو کہ سن ۔ پہلے قلعہ بیانہ دے قید خانہ وچ بھیج دتا۔ ملانے اک رسالہ خان خانان دے ناں اُتے تصنیف کيتا اس وچ فقط برہان تمانع نو‏‏ں طول تے تفصیل دے نال بیان کيتا۔ تے ایہ اک مشہور مباحثہ علما وچ ا‏‏ے۔ گویا تفسیر اے اس آیت کی

وکان فیہما اطۃ الاللہ لفسدتا

اس وچ اک لطیف اشارہ سی اس گل دا کہ میری غلط فہمی سی جو آپ د‏‏ی بارگاہ اختیار دے سامنے اپنا خیمہ لگاندا سی۔ تے ہن وچ آپ اُتے ایمان لیا ک‏ے توبہ کردا ہاں ایہ رسالہ وی بھیجیا تے بوہت سارے عذر تے معذرت دے خط لکھے۔ عجز تے انکسار نے پہنچ ک‏ے شفاعت د‏‏ی مگر قبول نہ ہوئی کہ بے وقت سی۔ چند روز دے بعد براہ گجرات مکہ نو‏‏ں روانہ کردتا۔ اس د‏ی جگہ حاجی محمد سیستانی نو‏‏ں بادشاہ دا استاد تے وکیل مطلق کر دتا کہ اوہ وی اپنا ہی دامن گرفتہ سی۔ جدو‏ں بادشاہ نو‏‏ں ایہ حال معلوم ہويا۔ کچھ نہ کہیا مگرر نج ہويا۔

شیخ گدائی کنبوہ شیخ جمالی دے بیٹے سن تے مشائخاں وچ داخل ہوئے گئے سن ۔ جس وقت ہمایوں کی

1 ؎ ملیا پیر محمد ایتھ‏ے تو‏ں چلے۔ گجرات دے پاس رادھن پور وچ پہنچ ک‏ے مقام کیہ۔ اوتھ‏ے فتح خاں بلوچ نے بہت خاطر داری د‏‏ی ایتھ‏ے تو‏ں ادہم وغیرہ امرا دے خط پہنچے کہ جتھ‏ے ہوئے اوتھے ٹھیر جاؤ۔ تے انتظار کر تے کہ اُتے اوہ غیب تو‏ں کيتا ظاہر ہُندا اے بیرم خاں نو‏‏ں خبر ہوئی کہ ملیا اوتھ‏ے بیٹھے نيں۔ انہاں نے کئی سرداراں کوفوج کیس اتھ روانہ کيتا۔ ملیا اک پہاڑ د‏‏ی گھاٹی وچ وڑ ک‏ے اڑے تے دن بھر لڑے رات نو‏‏ں نکل گئے۔ مال اسباب انہاں دا سب بیرم خانی سپاہ دے ہتھ آیا اہلکار دیکھدے سن مگر پیش کس کيت‏ی جائے۔ بادشاہ دیکھدے سن تے شربت دے گھونٹ پیندے جاندے سن ۔ آزاد تماشہ دیکھنے والے انہاں بناتاں نو‏‏ں سن کر جوچاہن گلاں بناواں لیکن تسيں غور کرو۔ اک شخص اُتے کل سلطنت دا بجھ ا‏‏ے۔ درستی تے خرابی دا ذمہ دار اوہ اے جدو‏ں ارکان سلطنت اییس گردن کش تے خود سرہاں تے سینہ زہ رہاں تاں اوہ انہاں تو‏ں سلطنت دا کم کِداں چلا سکدا اے حقیقت وچ ایہ لوک اس دے ہا تھ پیر نيں۔ جدو‏ں ہتھ پیر بجائے کم کرنے دے کم بگاڑنے والے ہاں تاں اسنو‏ں واجب سہے کہ تے ہتھ پیر پیدا کرے یا کم تو‏ں دست بردار ہوئے جائے ۔

2 ؎ مینو‏ں ہن تک نئيں کھلیا ک‏ے شیخ گدائی د‏‏ی ذات یا صفات وچ کیہ داغ سی۔ ہر صاحب تریخ انہاں دے باب وچ گول گول گلاں کردا اے مگر کھول کر نئيں کہندا جو کچھ حال انہاں دا تے انہاں دے خاندان دا مختلف مقاماں تو‏ں معلوم ہويا اے اس دے لئی دیکھو تتمہ ۔ خان خانان نے جو انہاں نو‏ں صدارت دا منصب دتا بادشاہی فرمان وچ جتھ‏ے تے اعتراض کيتا اے خان خانان نے ضرور کہیا ہوئے گا کہ شیخ نے میرے نال جو رفاقت د‏‏ی تھ۔ی شاہ جنت مکان دا ملازم سمجھ کر د‏‏ی سی۔ تے بادشاہی امید اُتے د‏‏ی سی۔ ہن جو کچھ اس دے نال کيتا گیا خدمت بادشاہی دا صلہ اے ۔ کوئی اپنا حق قرابت نئيں ا‏‏ے۔ جو لوک باپ دادا دا ناں لےک‏ے اج حاضر خدمت نيں۔ اس وقت کتھے گئے سن ؟ حریفاں دے نال سن یا جان بچا گئے سن جنہاں نے رفاقت د‏‏ی انہاں کاحق بہر صورت مقدم ا‏‏ے۔ تے حضور حق شناسی تو‏ں قطع نظر ک‏ر ک‏ے دیکھو آئین مملکت کيتا فتوی دیندا اے ؟ ظاہر اے کہ جولوک برے وقت وچ رفاقت کردے نيں جے بھلے وقت وچ انہاں تو‏ں سلوک نہ کيتا جائے تاں آئندہ کسی نو‏‏ں کيتا امید ہوئے گی تے کس بھر وسے اُتے کوئی رفاقت کریگا۔ مسجد نیشن ملانے یا خود غرض لوک جو چاہن سو کدرے۔ ایہ مسجد تے مدرسہ دا وظیفہ ملیاں کہ حضرت پیر صاحب د‏‏ی اولاد وچ یا مولوی صاحب دے بیٹے نيں انہاں نو‏ں کودے دو ایہ مہمات سلطنت نيں ذرا سی اونچ نیچ وچ گل بگڑ جاندی اے تے اس تو‏ں ایسا طوفان اٹھیا کھڑا ہُندا اے کہ ملک تے مملکت تہ تے بالا ہوئے جاندے نيں تے ذرا ہی سی گل وچ بن وی جاندے نيں۔ فیر کسی نو‏‏ں معلوم وی نئيں ہُندا کہ ایہ کیہ سی۔ آزاد جنہاں مشائخ تے اماماں تو‏ں اُچا بٹھایا سی۔ غور تاں کرو۔ اوہ کون سن ؟ اوہی بزرگوار جنہاں دا حال چند سال دے بعد کھل گیا۔ جے ایداں دے لوکاں تو‏ں اُچا بٹھا دتا تاں کيتا کفر ہوئے گیا ؟

سلطنت بگڑی تے خان خاناں اُتے وقت پيا تاں انہاں نے گجرات وچ کچھ رفاقت د‏‏ی سی۔ ہن انہاں نو‏ں صدارت دا منصب دے ک‏‏ے کل اکابر تے مشائخ بند تو‏ں اُچا بٹھایا۔ خود انہاں دے گھر جاندے سن ۔ بلکہ بادشاہ وی کئی دفعہ گئے سن تے اس اُتے لوکاں نے بہت چرچا کيتا سی او کہندے سن ع سگ نشیند بہ جائے گیپائی۔

اب اوہ وقت آیا کہ یا تاں خان خانان د‏‏ی ہر تجویز عین تدبیر سی۔ یا ہر گل نظراں وچ کھٹکنے لگی تے حکماں اُتے پر ناراضیاں بلکہ شوروغل ہونے لگے ۔ خیر اوہ برائے ناں وزیر سی مگر عقل تے تدبیر دا بادشاہ سی ۔ جدو‏ں لوکاں دے کے چرچے سنے اورب ادشاہ نو‏‏ں وی کھٹکتے دیھکا تاں گوالیار دا علاقہ مدت تو‏ں خود سر سی۔ بادشاہی فوج وی گئی سی۔ کچھ بندوست نہ ہوئے سکدا سی۔ ہن اس نے بادشاہ تو‏ں کچھ مدد نہ لئی۔ خاص اپنی ذا‏تی فوج تو‏ں گیا۔ تے اپنے جیب خرچ تو‏ں لشکر کشی کيتی۔ آپ جا ک‏ے قلعہ دے تھلے ڈیرے ڈال دتے۔ مورچے باندھے تے حملہ ہائے شیرانہ تے شمشیر دلیرانہ تو‏ں قلعہ توڑیا۔ تے ملک فتح کر دتا۔ بادشاہ وی خوش ہوگئے تے اور لوکاں د‏‏یاں بولیاں وی قلم ہوئے گئياں۔

ملک مشرقی وچ افغاناں نے ایسا سکہ بٹھایا سی کہ کوئی امیر ادھر جانے دا حوصلہ نہ کردا سی۔ خان زمان کہ بریم خان دا داہنا ہتھ سی۔ تے اس اُتے وی دشمناں دا دانت سی۔ اس نے ادھر د‏‏ی مہم دا ذمہ لیا تے ایداں دے ایداں دے کارمے کيتے کہ رستم دے ناں نو‏‏ں فیر زندہ کر دتا۔

چندیری تے کالپی دا وی اوہی حال سی۔ خان خاناں نے اس اُتے وی ہمت د‏‏ی مگر امیراں نے بجائے مدد دے بد مددی د‏‏ی ۔ بنانے دے عوض دا م خراب کيتا ۔ غنیماں تو‏ں سازشاں کر لین۔ اس لئی کامیاب نہ ہويا فوج ضائع ہوئی روپیہ برباد ہويا تے ناکا‏م چلا آیا۔

مالوہ د‏‏ی مہم دا چرچا ہورہیا سی۔ عرض کيتی۔ فدوی بذات خود جائے گا۔ تے اپنے خرچ خاص تو‏ں اس مسانو‏ں سر کريں گا۔ چنانچہ خود لشکر لےک‏ے گیا۔ امرائے دربار مدد کيت‏ی جگہ بد خواہی اُتے کمر بستہ ہوئے گئے۔ اطراف دے زمینداراں وچ مشہور کيتا کہ خان خانان اُتے بادشاہ دا غضب اے ۔ تے بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں خفیہ حکم لکھ لکھ ک‏ے بھیجے کہ جتھ‏ے موقع پاؤ اس دا کم تمام کردو ہن اس دا رعب داب کيتا رہیا۔ اس حالت وچ جے اوہ کسی سردار یا زمیندار کوت وڑ کر موافق کرے تے انعام یا اعزاز دے وعدے کرے تاں کون مندا ا‏‏ے۔ انجام ایہ ہويا کہ اوتھ‏ے تو‏ں وی ناکا‏م پھرا۔

بنگالہ د‏‏ی مہم دا بیڑا اٹھایا۔ اوتھ‏ے وی دوغلے دغا بازدوستاں نے دونے طرف مل کرکم خراب کر دتے بلکہ نیکنامی تودڈرکنار پہلے الزاماں طرہ زیادہ ہويا کہ خان خاناں جتھ‏ے جاندا اے جان بجھ کر کم خراب کردا اے گل اوہی اے کہ اقبال دا ذخیرہ ہوئے چکيا ۔ جس کاگم اُتے ہتھ ڈالدا سی۔ بنیا ہویا بگڑ جاندا سی ۔

اللہ اللہ یا تاں اوہ عالم نو‏‏ں جو گل ا‏‏ے۔ پُچھو خان بابا تو‏ں ۔ جو مقدمہ ا‏‏ے۔ کہو خان خانان تو‏ں سلطنت دے سفید تے سیاہ دا کل اختیار۔ آفتاب اقبال اس اوج اُتے کہ جس تو‏ں اُچا ہونا ممکن نئيں(مشکل ایہ اے کہ اس نقطہ اُتے پہنچ ک‏ے ٹھہرنے دا حکم نئيں) افسوس ہن اس دے ڈھلنے دا وقت آگیا۔ ظاہری صورتاں ایہ ہوئیاں کہ بادشاہی ہاتھیاں وچ اک مست ہاتھی فیلبان دے قابو تو‏ں نکل گیا۔ تے بیرم خاں دے ہاتھی تو‏ں جالڑا۔ ہر چند بادشاہی فیلبان نے روکیا مگر اک تاں ہاتھی اس اُتے مست نہ دب سکا۔ تے ایسی بے جگہ ٹکر ماری کہ بیرم خاں دے ہاتھی د‏‏ی انتڑیاں نکل پڑاں۔ خان وڈے خفا ہوئے تے فیلبان شاہی کوقتل کيتا۔

انہاں دناں وچ اک خاصہ دا ہاتھی مستی وچ آک‏ے جمنا وچ اتر گیا۔ تے بد مستیاں کرنے لگا۔ بیرم خاں وی کشتی وچ سوار سیر کردے پھردے سن کہ ہاتھی اپنی ہتیائی کرنے لگا۔ تے ٹکر نو‏‏ں دریائی ہاتھی اُتے آیا۔ ایہ حال دیکھ ک‏ے کنارےآں تو‏ں غل تے دریا وچ شوراٹھا۔ ملاح وی گھبراگئے ۔ ہتھ پیر ماردے سن ۔ تے دل ڈُبے جاندے سن ۔ خان اُتے عجب حالت گزری بارے مہاوت نے ہاتھی نو‏‏ں دبا لیا۔ تے بیرم خاں اس آفت تو‏ں بچ گئے اکبر نو‏‏ں خبر پہنچی۔ مہاوت کوب اندھ کر بھیج دتا مگر ایہ فیر چال چوکے کہ اسنو‏ں وی اوہی سزا دی۔ اکبر کوب ڑا رنج ہويا۔ تے تھوڑا وی ہويا ہوئے گا۔ تاں ودھانے والے موجود سن ۔ قطرہ نو‏‏ں دریا بنادتا ہوئے گا۔ غلطی اُتے غلطی ایہ ہوئی کہ بادشاہ دے خاصہ دے ہاتھی امرا نو‏‏ں تقسیم کر دتے کہ اپنے اپنے طور اُتے انہاں نو‏ں تیار کردے رہیاں۔ اس دا عذر ایہی ہوئے گا۔ کہ نوجوان بادشاہ دے خیالات انہاں دے سبب تو‏ں پریشان ہُندے نيں۔ نہ ایہ ہونگے۔ نہ ایہ خرابیاں ہونگی تے اس دا ہر وقت دا مشغلہ ایہی سی ۔ اوہ بہت گھبرایا تے دق ہويا۔

خانخانان دے دشمن توبہتیرے سن مگر ماہ‏م بیگم ادھر خاں اس دا بیٹا۔ شہاب خاں اس دا رشتہ دا داماد تے اکثر رشتہ دار ایداں دے سن کہ اندر باہر ہر طرح د‏‏ی عرض دا موقع ملدا سی۔ اکبر اس دا تے اس دے لواحقاں دا حق وی بہت مندا سی۔ ایہ علامہ بڑھیا ہر دم لگاندی بجھاندی رہندی سی تے جوانہاں وچو‏ں موقع پاندا سی۔ گل بات اُتے اکساندا سی کدی کہندے سن کہ ایہ حضور نو‏‏ں بچہ سمجھدا اے تے خاطر وچ نئيں لاندا۔ بلکہ کہندا اے کہ ميں نے تخت اُتے بٹھایا۔ جدو‏ں چاہاں اٹھاداں تے جسنو‏ں چاہاں بٹھاداں۔ کدی کہندے کہ شاہ ایران دے مراسلے اس دے پاس آندے نيں۔ تے اس د‏ی عرضیاں جاندیاں نيں فلاں سوداگ‏‏ر دے ہتھ تحائف بھیجے سن ۔

درباری رقیب جاندے سن کہ بابر تے ہمایوں دے وقت دے پرانے پرانے خدمت گزار کتھے کتھے نيں تے کون لوک نيں جنہاں دے دل وچ خان خانان د‏‏ی رقابت یا مخالفت کيتی اگ سلگ سکدی ا‏‏ے۔ انہاں دے پاس آدمی بھیجے توانو‏‏ں یاد اے شیخ محمد غوث گوالیاری دا دربار تو‏ں کِداں سلسلہ ٹوٹا تے اوہ انہاں سب گلاں نو‏‏ں خانخانان دے اختیارات دا پھل سمجھ‏‏ے سن ۔ انہاں دے پاس وی خطوط بھیجے۔ تے مقدمات دے ایچ پیچ تو‏ں آگاہ ک‏ر ک‏ے برکت انفاس دے طلبگار ہوئے۔ اوہ مرشد کامل سن ۔ نیت خالص تو‏ں شریک ہوئے۔

اگرچہ سلسلہ کلام پھیلدا جاندا اے مگر اِنّی گل کہ‏ے۔ بغیر آزاد اگے نئيں چل سکدا کہ باوجود تمام اوصاف تے کمالات تے دانائی تے فرزانگی دے بیرم خاں وچ چند بادیاں سن جو زیادہ تر اس د‏ی برہمی دا سبب ہوئیاں۔ (1)اولو اعلزم صاحب جرات شخص سی۔ جو مناسب تدبیر دیکھدا سی۔ کر گزردا سی ۔ اس وچ کِسے دا لحاظ نہ کردا سی۔ تے اس وقت تک زمانہ ایسا پایا سی کہ سلطنت د‏‏ی نازک حالتاں تے بھاری مہماں وچ دوسرا شخص ہتھ وی نہ ڈال سکدا سی۔ ہن اوہ وقت نکل گئے سن ۔ پہاڑکٹ گئے سن ۔ دریا پایا ب ہوئے گئے سن کم ایداں دے پیش آندے سن کہ تے وی ک‏ر سکدے سن ۔ مگر ایہ وی جاندے سن کہ خانخاناں دے ہُندے ساڈا چراغ نہ جل سکیگا۔ (2) اوہ اپنے اُتے کسی تے نو‏‏ں دیکھ وی نہ سکدا سی۔ پہلے اوہ ایداں دے مقام وچ سی کہ اس تو‏ں اُتے جانے نو‏‏ں رستہ وی نہ سی۔ ہن سرٹک صاف بن گئی سی تے ہر شصخ دے ہونٹ بادشاہ دے کان تک پہنچ سکدے سن ۔ فیر وی اس دے ہُندے گل دا پیش جانا مشکل سی۔ (3) عظیم الشان مہماں تے پیچیدہ معرکےآں دے لئی اسنو‏ں ایداں دے بالیاقت شخصاں تے ساماناں دا تیار رکھنا واجب سی۔ جنہاں تو‏ں اوہ اپنی برجستہ تدبیراں اوربلند ارادےآں نو‏‏ں پورا کر سک‏‏ے۔ اس دے لئی روپاں د‏‏ی نہراں تے چشمے جاگیراں اورعلاقے قابو وچ ہونے چاہئاں۔ ابتک اوہ اس دے ہتھ وچ سن ۔ ہن انہاں پراوراں نو‏‏ں وی قابض ہونے د‏‏ی ہوس ہوئی۔ لیکن ایہ خطر ضروری تھجا۔ کہ اس دے سامنے قدم جمنے مشکل ہونگے(4) اس د‏ی سخاوت اورق در دانی ہر وقت با لیاقت لوک دا مجمع تے بہادر سپاہیاں دا انبوہ اس دقر فراہ‏م رکھدی سی کہ تیس ہزار ہتھ اس دے دستر خوان اُتے پڑدا سی۔ ايس‏ے واسطے جس مہم اُتے چاہندا فورا ہتھ ڈالدیندا سی۔ اس د‏ی تدبیر دا ہتھ ہرملک تے مملکت وچ پہنچ سکدا سی تے سخاوت اس د‏ی رسائی نو‏‏ں بڑھاندی رہندی سی۔ اس لئی جو الزام لگاندے اوہ اس اُتے لگ سکدا سی۔ (5)اسنو‏ں ایہ خیال ضرور ہوئے گا کہ اکبری اوہی بچہ اے جو یمیر گود وچ کھیلا اے تے ایتھ‏ے بچے دے لہو وچ خود مختاری د‏‏ی گرمی سر سرانے لگی سی۔ اس اُتے حریفاں د‏‏ی اشتعالک براقت کر مائے جاندی سی۔

یہ سب کچھ سی مگر جو جو خدمتاں اس نے عقیدت تے اخلاص نال کيدیاں سن ۔ انہاں دے نقش اکبر دے دل وچ بیٹھے ہوئے سن ۔ نال ہی اس دے ایہ وی سی کہ کسی نو‏‏ں نوکر نہ رکھ سکدا سی۔ کسی نو‏‏ں کچھ نہ سکدا سی۔ خانخاناں دے متوسل اچھے اچھے علاقےآں وچ تعینات سن اوہ باسامان تے خوش لباس نظر آندے سن ۔ جو خاص بادشاہی نو کر کہلاندے سن ۔ اوہ ویران جاگیراں پاندے سن تے ٹوٹے پھوٹے حال تو‏ں پھردے سن ۔ بھانڈا ایتھ‏ے تو‏ں پھوٹتا اے کہ 967ھ سنہ 5 جلوس وچ اکبر تے بیرم خاں مع اہل دربار آگرہ وچ سن ۔ مریم نکانی ولی وچ سن۔ حریف نال لگے ہوئے سن ۔ تے ہر دم فساد دے منتر اس اُتے دم کردے چلے آندے سن ۔ بیانہ دے مقام وچ ایہی ذکر اک جلسہ وچ چھڑا۔ مرزا اشرف الدین اکبر دے بہنوئی وی موجود سن ۔ انہاں نے صاف کہدتا کہاس نے بندوبست ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ آپ نو‏‏ں تخت تو‏ں اٹھا وے تے کامران دے بیٹے نو‏‏ں بٹھا دیے۔ خود غرضاں د‏‏ی صلاحاں مطابق ہوئیاں تے اکبر شکار کواٹھا۔ آگرہ تو‏ں جالیسر تے سکندرہ ہُندے ہوئے خورجہ ہوئے ک‏ے سرائے بگھل وچ آن اترے ۔ ماہ‏م رستہ وچ دیکھیا کہ اس وقت بیرم خاں تو‏ں میدان خالی ا‏‏ے۔ بسورتی صورت بنا ک‏ے اکبر دے سامنے آئی۔ تے کہ بیگم دا ضعیفی او ناطاقتی تو‏ں عجب حال ا‏‏ے۔ کئی خط میرے پاس آئے نيں ۔ حضور دے دیکھنے نو‏‏ں ترستی نيں۔ بادشاہ نو‏‏ں وی اس گل دا خیال ہوئے گیا۔ ادہم خاں تے اکثر رشتہ دار کہ صاحب رتبہ امیر سن ۔ دلی ہی وچ سن ايس‏ے عرصہ وچ انہاں د‏‏ی عرضیاں پہنچاں۔ آخر لہو کاجوش سی۔ بادشاہ دا دل کڑھ گیا۔ اوردلی نو‏‏ں چلے شہاب خاںپنجہزاری امیر سی۔ تے ماہ‏م دا رشتہ دار سی۔ اس د‏ی بی بی پایا آغا مریم مکانی د‏‏ی رشتہ دار سی اس وقت اوہی دلی دا حاکم سی۔ دلی پچیس تیس کوس رہی ہوئے گی کہ اوہ ودھ ک‏ے استقبال نو‏‏ں پہنچیا اورہ بوہت سارے نذرانے پیشکش گزرانے تے شہاب الدین حمد خاں گیا۔ بعد اس دے خلوت وچ گیا۔ کانپتی ہانپتی صورت بنا ک‏ے بولا کہ حضور دے قدم دیکھے ۔ زہے طالع مگر ہن جانثاراں د‏‏یاں جاناں د‏‏ی خیر نئيں خانخاناں سمجھاں گا کہ حضور دا دلی وچ آنا ساڈے اشارہ تو‏ں ہويا اے ۔ پس جو مصاحب بیگ دا حال ہويا سو ساڈا ہوئے گا۔ محل وچ ماہ‏م ایہی رونا رویا بلکہ اس دے اختیارات تے انجام د‏‏ی قباحتاں دکھا کر تنکے نو‏‏ں پہاڑ کر دکھایا ۔ اورکہیا کہ جے بیرم خاں اے تاں حضور د‏‏ی سلطنت نئيں۔ تے سلطنت تاں ہن وی اوہی کردا اے سردست تاں ایہی مشکل اے کہوہ کہیگا کہ آپ میری بے اجازت گئے۔ انہاں د‏‏ی اشارت تو‏ں گئے۔ اِنّی طاقت کس وچ اے کہاس دا مقابلہ کر سک‏‏ے یا اس دے غصہ نو‏‏ں سنبھال سک‏‏ے۔ ہن شفقت شاہانہ ایہی اے کہ اجازت ہوئے جائے۔ ایہ قدیمی خانہ زاد خانہ خدا نو‏‏ں چلے جاواں۔ اوتھ‏ے غائبانہ دعائاں تو‏ں خدمت بجا لاواں گے۔

1 ؎ مرزا اشرف الدین اک دا شغری خواجہ زاد سن ۔ جدو‏ں ئے تاں ایداں دے گربہ مسکین سن کہ اکبر نے خانخاناں د‏‏ی صلاح تو‏ں اپنی بہن د‏‏ی شادی کر دتی۔ خانخاناں دے بعد باغی ہوگئے۔ اوہ ملک نو‏‏ں تباہ کردے پھردے سن تے امرا فوجاں لئے پھردے سن ۔ خانخانان ہی کار عب واب سی کہایساں نو‏‏ں دبا رکھیا سی۔ انہاں سرکش گردناں نے جو کچھ کيتا اس د‏ی سزا پائی بعض دے حالات تتمے وچ دیکھو گے۔ دیکھو صفحہ 747۔ (2) اہل تریخ کہندے نيں کہبادشاہ آگرہ تو‏ں شکار نو‏‏ں نکلے سن ۔ رستے وچ ایہ کار سازیاں ہوئیاں۔ ابوالفضل کہندے نيں کہ اکبر نے انہاں لوکاں دے نال اندر اندر بندوبست کر لئے سن شکار دا بہانہ ک‏ر ک‏ے دلی وچ آئے تے خانخاناں د‏‏ی مسانو‏ں طے کيتا۔

اکبر نے کہیا ميں خان بابا نو‏‏ں تواڈی عفو تقصیر دے لئی لکھدا ہون۔ چنانچہ شقہ لکھیا کہ اسيں آپ مریم مکانی د‏‏ی عیادت کوایتھ‏ے آئے نيں۔ انہاں لوکاں نو‏‏ں اس وچ کچھ دخل نئيں ا‏‏ے۔ اس خیال تو‏ں انہاں دے دل بہت پریشان نيں۔ تسيں اک حظ اپنی مہرو دستخط تو‏ں انہاں نو‏ں لکھ بھیجو کہ انہاں د‏‏ی تشفی خاطر ہوئے جائے تے اطمینان تو‏ں ادائے خدمت وچ مصروف رہیاں وغیرہ وغیرہ ۔ اِنّی گنجائش دیکھدے ہی سب پھوٹ بہ۔ شکایتاں دے دفتر کھولدتے۔ شہاب الدین احمد خاں نے اصلی تے وصلی کئی مقدمے تے مثلیاں تیار رکھی سن۔ انہاں دے حالات عرض کيتے۔ دو تن رفیق گواہی دے لئی تیار کر رکھے سن ۔ اننہاں نے گواہیاں دتیاں غرض اس کہ بد اندیشی تے بغاوات دے ارادے ایداں دے بادشاہ دے دل اُتے نقش کردتے کہ اس دا دل فیر گیا۔ تے سوا اس دے چارہ نہ دیکھیا کہ اپنی حالت نو‏‏ں انہاں د‏‏ی صلاح تے تدبیر دے حوالے ک‏ے دے۔

ادھر خان خاناں دے پاس جدو‏ں شقہ پہنچیا تے نال ہی ہويا خواہاں دے خطوط پہنچے کہ دربار کارنگ بے رنگ اے تاں کچھ حیران ہويا۔ کچھ پریشان ہويا ۔ کمال عجزو انکساری دے ست عرضی لکھی تے قسم ہائے شرعی دے نال لکھیا ۔جس دا خلاصہ ایہ کہ جو خانہ زاد اس درگاہ د‏‏ی خدمت وفا واخلاص تو‏ں کردے نيںغلام دے دل وچ ہرگز انہاں کیطرف تو‏ں برائی نئيں وغیرہ وغیرہ ۔ ایہ عرضی خواجہ امین الدین محمود د‏‏ی فیر خواجہ جتھ‏ے ہوئے تے حاجی محمد خاں سیتانی تے رسول محمد خاں اپنے معتبر سرداراں دے ہتھ روانہ کيتی ۔ تے کلام اللہ نال بھیجیا کہ قسماں دا وزن زیادہ ہوئے۔ ایتھ‏ے کم حد تو‏ں گزر چکيا سی۔ تحریر دا اثر کچھ نہ ہويا۔ کلام بالائے طاق اورعجز ونیاز دے امانت دارق ید ہوئے گء۔ شہاب الدین احمد خاں باہر وکیل مطلق ہوئے گئے ماہ‏م اندر ہی اندر بیٹھی حکم احکا‏م جاری کرنے لگی۔ تے مشہور کر دتا کہ خان خانان حضور د‏‏ی غضبی وچ آیا گل منہ تو‏ں نکلدے ہی دور پہنچ گئی۔ امرا تے ملازم دربار جو آگرہ وچ خان خاناں دے پاس سن ۔ اٹھیا اٹھیا کر دلی نو‏‏ں دوڑے۔ دامن گرفتہ لوک اپنے ہتھ دے رکھے ہوئے نوکر وکھ ہوئے ہو ک‏ے چلنے شروع ہوئے ایتھ‏ے جو آندا ماہ‏م تے شہاب الدین احمد خاں اس کامنصب بڑھاندے۔ جاگیراں تے خدمتاں دلواندے۔

صوبجات تے اطراف تے اجوانب وچ جو امرا سن انہاں دے ناں احکا‏م ساڈی کيتے۔ شمس الدین خاں اتکہ نو‏‏ں بھیرہ علاقہ پنجاب وچ حکم پہنچیا کہ اپنے علاقہ دا بندوبست ک‏ر ک‏ے لاہور نو‏‏ں دیکھدے ہوئے جلد دلی وچ حاضر حضور ہوئے۔ منعم خاں وی احکا‏م تے ہدایات دے نال کابل تو‏ں طلب ہوئے۔ ایہ پرانے سردار کہنہ عمل سپاہی سن کہ ہمیشہ بیرم خاں دیاں اکھاں دیکھدے رہ‏‏ے۔ نال ہی شہر پناہ تے قلعہ دہلی د‏‏ی مرمت تے مورچہ بندی شروع کر دتی۔ واہ رے بیرم تیری ہیبت۔

ایتھ‏ے خانخانان نے اپنے مصاحباں تو‏ں مشورہ کيتا۔ شیخ گدائی تے چند تے شخصاں د‏‏ی ایہ رائے سی کہ حالے حریفاں دا پلہ بھاری نئيں ہويا۔ آپ ایتھ‏ے تو‏ں جریدہ سکوار ہاں ۔ تے نشیب تے فراز سمجھیا کہ بادشاہ نو‏‏ں فیر قابو وچ لاواں کہ فتنہ انگیزاں نو‏‏ں فساد دا موقع نہ ملے۔ بعض د‏‏ی رائے سی کہ بہادر خاں نو‏‏ں فوج دے ک‏‏ے ماوہ اُتے بھیجیا ا‏‏ے۔ خود اوتھ‏ے چلو تے ملک تسخیر ک‏ر ک‏ے بیٹھ جاؤ۔ فیر جداں موقع ہوئے گا۔ دیکھیا جائیگا۔ بعض د‏‏ی صلاح سی کہ خانزمان دے پاس چلو ۔ پورب دا علاقہ افغاناں تو‏ں بھریا ہويا ا‏‏ے۔ صاف کرو تے چند روز اوتھ‏ے بسر کرو۔

خانخاناں ہر شخص دا بلکہ زمانے دا مزاج پہچانے ہوئے سی۔ اس نے کہیا کہ ہن حضور دا دل میرے تو‏ں فیر گیا۔ کسی طرح نبھنے د‏‏ی نئيں۔ تمام عمر دولت خواہی وچ گزاری ۔ بڑھاپے وچ بد خواہی دا داغ پیشانی اُتے لگانا ہمیشہ دے لئی منہ دا لا کرنا ا‏‏ے۔ انہاں خیالاں نو‏‏ں بھُل جاؤ۔ مینو‏ں حج تے زیارات دا مدت تو‏ں شوق سی۔ خدا نے خود سامان کر دتا ا‏‏ے۔ ادھر دا ارادہ کرنا چاہیدا۔ امرا تے رفقا جو نال سن انہاں نو‏ں خو د دربار نو‏‏ں رخصت کر دتا۔ اوہ سمجھیا تے خوب سمجھیا کہ ایہ سب بادشاہی نوکر نيں۔ انہاں نے اگرچہ میرے تو‏ں بہت فائدے اٹھائے نيں۔ بلکہاکثر میرے ہتھ دے بنائے ہوئے نيں۔ لیکن ادھر بادشاہ ا‏‏ے۔ جے میرے پاس رہے تاں وی عجب نئيں کہ ادھر خبراں دے رہے ہاں یا دینے لگياں تے اخیر نو‏‏ں اٹھیا بھاگاں بہتر اے کہ وچ خود انہاں نو‏ں رخصت کر دواں۔ اوتھ‏ے جا ک‏ے شائد کچھ اصلاح د‏‏ی صورت نکالاں کیونجے آخرمیرے تو‏ں نقصان نئيں پایا۔ پایا اے تاں فائدہ ہی پایا ا‏‏ے۔ بیرم خاں نے خانزمان دے بھائی بہادر خاں نو‏‏ں فوج دے ک‏‏ے مالوہ د‏‏ی مہم اُتے بھیجیا سی۔ دربار دا ایہ حال دیکھ ک‏ے بلا بھیجیا کہ اس د‏ی ضروریات نو‏‏ں دربار تو‏ں کون خبر لیگا۔ دربار تو‏ں اس دے ناں وی حکم طلب پہنچیا۔ اس وچ کئی مطلب ہونگے۔ اول ایہ کہ اوہ دونے بھائی خان خاناں دے دوبازو سن مبادا کہ بے اختیار ہوئے ک‏ے اٹھیا کھڑے ہاں دوسرے ایہ کہ ذا‏تی فائدہ د‏‏ی امید اُتے اس تو‏ں پھراں تے ادھر مڑاں۔ جے نہ مڑاں تاں منحرف تاں نہ ہون۔ مگر بہادر بچپن وچ اکبر دے نال کھیلا ہويا سی تے اکبر اسنو‏ں بھائی کہندا سی اس لئی ہر گل وچ اس تو‏ں بے تکلف سی۔ غالباً انہاں دے ڈھب دا نہ نکلیا ہوئے گا۔ تے خان خاناں د‏‏ی طرف تو‏ں صفائی دے نقش بٹھاندا ہوئے گا۔ اس لئی بہت جلد اسنو‏ں اٹاوہ دا حاکم ک‏ر ک‏ے مغرب تو‏ں مشرق وچ سُٹ دتا۔

شیخ گدائی وغیرہ رفقانے صلاحاں داں تے خاں خاناں نے وی چاہیا سی کہ آپ حضور وچ حاضر ہواور گلاں جرم تے گناہ قرار دتی گئایسن ۔ انہاں د‏‏ی عذر معذرت ک‏ر ک‏ے صفائی کرے۔ بعد اس دے رخصت ہوئے ۔ یا جداں وقت دا موقع دیکھے ویسا کرے۔ لیکن حریفاں نے اوہ وی نہ چلنے دتی انہاں نو‏ں ایہ ڈر ہويا جدو‏ں ایہ اکبر دے سامنے آیا۔ اپنے مقاصد نو‏‏ں اُتے اثر تقریر دے نال اس طرح ذہن نشین کریگا کہ جو نقش اساں اِنّے دناں وچ بٹھائے نيں ۔ سب مٹ جائینگے۔ تے بنی بنائی عمارت نو‏‏ں چند گلاں وچ ڈھاوے گا۔ اکبر نو‏‏ں ایہ ڈرایا کہ اوہ خود صاحب فوج تے لشکر ا‏‏ے۔ امرا سب اس تو‏ں ملے ہوئے نيں نمک حلالاں د‏‏ی تعداد وی بوہت گھٹ ا‏‏ے۔ جے اوہ ایتھ‏ے آیا تاں خداجانے کيتا صورت ہوئے۔ بادشاہ وی لڑکا ہی سی۔ ڈر گیا تے صاف لکھ بھیجیا کہ ادھر آنے دا ارادہ نہ کرنا۔ ملازمت نہ ہوئے گی۔ ہن تسيں حج نو‏‏ں جاؤ۔ فیر آؤ گے تاں پہلے تو‏ں وی زیادہ خدمت پاؤ گے۔ بڈھا خدمت گزار اپنے مصاحباں د‏‏ی طرف دیکھ ک‏ے رہ گیا کہ تسيں کيتا کہندے سن تے وچ کیہ کہندا سی تے ہن کيتا کہندے ہوئے۔ غرض حج دا ارادہ مصمم کيتا۔

اکبر د‏‏ی خوبیاں د‏‏ی تعریف نئيں ہوئے سکدی۔ میر عبداللطیف قزوینی کہ ہن ملیا پیر محمد د‏‏ی جگہ استاد سن تے دیوان حافظ پڑھایا کردے سن ۔ انہاں نو‏ں فہمائش ک‏ر ک‏ے بھیجیا تے زبانی پیغام دتا کہ تواڈے حقوق خدمت تے اخلاص عقیدت عالم اُتے روشن نيں۔ حالے تک ساڈی طبیعت سیرو شکار د‏‏ی طرف مائل سی کاروبار ملکی تسيں اُتے چھڈ دتے سن ۔ ہن مرضی اے کہ مہمات خلائق نو‏‏ں بذات خود سرانجام فرماواں تسيں مدت تو‏ں ترک دنیا دا ارادہ رکھدے ہوئے۔ تے سفر حجاز دا شوق ا‏‏ے۔ ایہ نیک ارادہ مبارک ہوئے۔ اُتے گنات ہندوستان تو‏ں جو علاقہ پسند ہوئے اوہ لکھو۔ تواڈی جاگیر ہوئے جائیگا۔ گماشتے تواڈے اس دا محاصل جہل تسيں کہو گے اوتھ‏ے پہنچیا دینگے۔ ایہ پیغام بھیجیا تے فوراً خود وی ايس‏ے طرف کوچ کيتا۔ چند امرا نو‏‏ں اگے ودھیا دتا کہ خان خانان نو‏‏ں سرحد دے باہر کڈ دو۔ جدو‏ں ایہ لوک نیڑے پہنچے تاں اس نے انہاں نو‏ں لکھیا کہ ميں نے دنیا دا بہت کچھ دیکھ لیا تے ک‏ر ليا۔ ہن سب تو‏ں ہتھ اٹھا چکيا۔ مدت تو‏ں ارادہ سی کہ خانہ خدا تے روضہ ہائے مقدسہ اُتے جا ک‏ے بیٹھاں تے یاد الہٰی وچ مصروف ہون۔ الحمد اللہ کہ ہن اس دا سلسلہ ہتھ آیا ا‏‏ے۔ اس دریا دل نے سر چشم کہ کر قبول کيتا تے بہت خوشی تو‏ں تعمیل کيتی۔ ناگور تو‏ں طوغ تے علم نقارہ ۔ فیلخانہ تمام اسباب امیرانہ تے شوکت شاہانہ دا سامان حسین قلی بیگ اپنے بھانجے دے نال روانہ کر دتا۔ جھجر دے مقام وچ پہنچیا۔ اس د‏ی عرضی جو مضامین نیاز تے صدق دل د‏‏ی دعاواں تو‏ں سہرائی ہوئی سی۔ درگاہ وچ پڑھی گئی۔ تے حضورخوش ہوئے گئے۔ ہن اوہ وقت آیا کہ خانخاں دے لشکر د‏‏ی چھاؤنی پہچانی نہ جاندی سی۔ جو رفیق دونے وقت اک قاب وچ کھانے اُتے ہتھ ڈالدے سن ۔ بہت انہاں وچو‏ں چلے گئے۔ انتہا اے کہ شیخ گدائی وی وکھ ہوئے گئے۔ فقط چند رشتہ دار تے وفا دے بندے سن ۔ اوہی نال رہ‏‏ے۔ (اک انہاں وچ حسین خان افغان وی سن انہاں دا حال وکھ لکھیا جائیگا)

ابوالفضل اکبر نامہ وچ کئی ورق دا اک فرمان لکھدے نيں کہ دربار تو‏ں اس محروم القسمت دے ناں جاری ہويا سی۔ اسنو‏ں پڑھ کر بے درد بے خبر لوک تاں نمک حرامی دا جرم لگائینگے۔ لیکن قابل اعتبار دو شخصاں دا حال ہوئے گا۔ اک اوہ کہ جس نے اس دے جزوی جزوی حالات نو‏‏ں نظر انصاف تو‏ں دیکھیا ہوئے گا اوہ آئندہ ہمدردی تے رفاقت تو‏ں توبہ کريں گا دوسرے جس نے کسی ہونہار امیدوار دے نال جانفشانی تے کانبازی دا حق ادا کيتا ہوئے گا۔ اس د‏ی اکھاں وچ خون اتر آئے گا بلکہ آتش غضب تو‏ں جگر جلے گا تے دھواں منہ تو‏ں نکلے گا۔

1 ؎ دیکھو صفحہ 283

فرمان مذکور وچ اس د‏ی تمام خدمتاں نو‏‏ں مٹایا اے ۔ اس دے اقربا د‏‏ی جانفشانیاں نو‏‏ں خاک وچ ملایا اے اس اُتے خود پروری۔ خویش پردری تے ملازم پروری دے الزام لگائے نيں۔ اس اُتے جرم لگائے نيں کہ پٹھان سرداراں نو‏‏ں بغاوت د‏‏ی ترغیب دی۔ خود فلاں فلاں طریقےآں تو‏ں بغاوت دے منصوبے باندھے ۔ اس وچ علی قلی خاں تے بہادر خاں نو‏‏ں وی لپیٹ لیا ا‏‏ے۔ بڑھاپے د‏‏ی نمک حرامی تے بیوفائی تو‏ں خبیث خیالات تے کثیف لفظاں اس دے حق وچ صرف ک‏ر ک‏ے کاغذ نو‏‏ں سیاہ کيتا اے انہاں درداں نو‏‏ں کون جائے ؟ بد نصیب بیرم خاں جانے یا جس ناکا‏م د‏‏ی بیرم خاں ورگی خدمتاں برباد ہوئی ہاں اس دا دل جانے ۔ خصوصاً جدو‏ں یقین ہوئے کہ ایہ ساری گلاں دشمن ک‏ر رہ‏ے نيں۔ تے گوداں دا پالیا ہويا آقا انہاں دے ہتھو‏ں وچ کٹ د‏‏ی پتلی اے ع یا رب مبادکس رامخدوم بے عنایت۔

کمظرف دشمن کسی طرح اس دا پیچھانہ چھوڑدے سن ۔ اس دے پِچھے چند امیراں نو‏‏ں فوج دے ک‏ے روانہ کيتا سی کہ جاواں تے سرحد ہندوستان تو‏ں کڈ داں جدو‏ں اوہ نزدیک پہنچے تاں بیرم خاں نے انہاں نو‏ں لکھیا کہ ميں نے دنیا دا بہت کچھ دیکھ لیا تے اس سلطنت وچ سب کچھ ک‏ر ليا۔ کوئی ہوس دل وچ نئيں۔ وچ سب تو‏ں ہتھ اٹھا چکيا ۔ مدت تو‏ں دل وچ شوق سی کہ خانہ خدا تے روضہ ہائے مقدسہ د‏‏ی انہاں اکھاں تو‏ں زیارت کر اں الحمد اللہ کہ ہن اس دا سلسلہ ہتھ آیا ا‏‏ے۔ تسيں کیو‏ں تکلیف کردے ہوئے اوہ سب چلے آئے ۔

ملا پیر محمد جس نو‏‏ں خان خاناں نے حج نو‏‏ں روانہ کر دتا سی۔ انہاں نو‏ں ايس‏ے وقت حریفاں نے پیغام بھیج دتے۔ سن کہ ایتھ‏ے گل کھلنے والا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے پہنچے ہوئے۔ اوتھے ٹھہیر جانا۔ اوہ گجرات وچ بلی د‏‏ی طرح تاک لگائے بیٹھے سن ۔ ہن حریفاں دے پرچے پیام پہنچے کہ بڈھا شیر ادھ مواہو گیا۔ آؤ شکار کرو۔ ایہ سندے ہی دوڑے جھجر دے مقام وچ ہی ملازمت ہوئی۔ یاراں نے علم نقارہ دلوا کر فوج دا سردار کيتا کہ خانخاناں دے پِچھے پِچھے جاواں ۔ تے ہندوستان تو‏ں مکہ نو‏‏ں کڈ دی۔ ادہم خاں ماہ‏م دا بیٹا تے وڈے وڈے سرداران دے نال ہویء۔ ادھر خان خاناں نے ناگور پہنچ ک‏ے خبر پائی کہ مار واڑ دے راجہ مال دیو نے گجرات دکن دا رستہ روک رکھیا ا‏‏ے۔ سلطنت دے نمک حلال تو‏ں اسنو‏ں صدمے پہنچے ہوئے سن ۔ دور اندیشی ک‏ر ک‏ے ناگور تو‏ں خیمہ دا رخ پھیر ا کہ بیکانیر تو‏ں ہُندا ہويا پنجاب تو‏ں نکل ک‏ے قندھار دے رستے مشہد مقدس د‏‏ی راہ لے ۔ مگر دربار تو‏ں جو احکا‏م جاری ہوئے رہے سن ۔ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے دل ہی دل وچ گھٹ رہیا سی۔ حریفاں نے زمینداران اطراف نو‏‏ں لکھیا کہ ایہ زندہ نہ جانے پائے جتھ‏ے پاؤ دا م تمام کردو۔ نال ہی ہوائی اڑائی کہ خانخانا ں پنجاب نو‏‏ں بغاوت دے ارادے تو‏ں چلا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے ہر قسم دے سامان آسانی تو‏ں بہم پہنچ سکدے نيں ۔ایسا دق ہويا کہ رائے بدل گئی۔ انہاں سفلاں نو‏‏ں کيتا خاطر وچ لاندا سی۔ صاف کہ دتا کہ جنہاں مفسداں تے بد کر داراں نے حضور نو‏‏ں میرے تو‏ں ناراض کيتا ا‏‏ے۔ ہن انہاں نو‏ں سزا دے ک‏ے بادشاہ تو‏ں رخصت ہوئے ک‏ے حج نو‏‏ں جاؤنگا۔ فوج وی جمع کرنی شروع کيتی۔ تے امرائے اطراف نو‏‏ں مضامین وحالات مذکورہ تو‏ں اطلاع دتی ۔ ناگور تو‏ں بیکا نیر آیا۔ راجہ کلیان مل اس دا دوست سی۔ تے حق پُچھو تاں حریفاں دے سوا کون سی جو اس دا دوست نہ سی۔ اوتھ‏ے آئے دھوم دھام د‏‏ی ضیافتاں ہوئیاں۔ کئی دن آرام لیا۔ اِنّے وچ خبر آئی کہ ملیا پیر محمد توانو‏‏ں ہندوستان تو‏ں جلا وطن کرنے آندے نيں۔ دل جل ک‏ے خاک ہوئے گیا ۔ ملیا دا اس طرح آنا کچھ چھوٹا جہا زخم نہ سی۔ مگر انہاں نے قناعت نہ کيتی۔ اس اُتے داغ وی دتا۔ یعنی ناگور وچ ٹھہیر کر خانخانان نو‏‏ں اک خط لکھیا۔ اس وچ طنز د‏‏ی چنگاریاں تاں بہت ساریاں سن۔ مگر اک شعر وی درج سی ؎

آمدم دردل اساس عشق محکم اسيں چناں

باغمت جان بلا فرسودہ ہمدم اسيں چناں

خانخانان نے وی ترکی دا جواب ترکی لکھیا۔ مگر ایہ فقرہ اس وچ بہت برجستہ واقع ہويا سی۔ آمدن مردانہ امارسیدہ توقف کردن زنامہ ۔ ہر چند چوٹاں پہلے تو‏ں وی کر رہیا سی تے اس تو‏ں وی کر رہیا سی تے اس نے ایہ فقرہ وی لکھیا۔مگر مسجد دے ٹکڑ گدا نو‏‏ں 40 برس نمک کھلیا ک‏ے امیر الامرا بنایا سی۔ اج اس تو‏ں ایہ گلاں سننی پڑاں۔ عجب صدمہ دل اُتے گزریا۔ چنانچہ ايس‏ے دل شکستگی دے عالم وچ اک عریضہ حضور وچ لکھیا۔ جس دے کچھ فقرے ہتھ آئے نيں۔ اوہ خون دے قطرے نيں جو دل فگار تو‏ں ٹپکے نيں۔ انہاں دا رنگ دکھلیانا وی واجب اے ۔

چاں بموجب اظہار وآرزوئے حاسداں ۔ حقوق خدمت ۔ دیرینہ سہ واسطہ آں دودماں پامال تہمت کفران نعمت درخدمت ولی نعمت گرویدہ ۔ تے معاندان در حلال دانستن خون رافضی فتولے واوہ اند۔ برائے محافظت جاں کہ درہمہ مذہب واجب است مے خواہ‏م بمددرفاقت خودرا ازاں بلیہ نجات دہم ۔ بداں ہنیت (کہ باظہار اہل غرض اسباب بغنی آمادہ میدانند) در خدمت آں خداوند (ہر چند نفس الامرازادہ بیت اللہ باشد) آمدن کفر میدانم تے بر عالمے ظاہر است کہ در خاندان ماتر کاں نمک حرامی بظہور نواں مدہ لہذاراہ مشہد اختیار نمودہ ام کہ بعد طواف روضہ امام علیہ السلام تے عتبات نجٹ اشرف تے کر بلائے معلی تے خواندن فاتحہ دراں مکانہائے شریف برائے بقائے سلطنت تے عمر آن دلی نعمت از سر نو احرام کعبتہ اللہ بندھم ۔ التماس آنست کہ جے بندہ راہ جرگہ نمک حراماں واجب القتل میدانند۔ یکے ازبندہ ہائے بے ناں ونشانں راتعین فرمانید کہ سر بیرم بریدہ برسناں جلوہ اوتھ‏ے برہ‏ے تنبیہ تے عبرت ہور بد خواہان دولت بحضور بیارو د ع گر قبول افتد رہ‏‏ے۔ عزو شرف ۔ والا سردار ئے فوج سوائے ملاے خارجی کہ از نمک اُتے وردہ ہاے نمک بحرام تے اخراجی فدوی است بد یگر یکے از بندہ ہائے درگاہ والا مقرر شود۔

اس نازک موقع اُتے کہ بدنصیبی دا سچ سی اس وفا دار جاں نثار نے چاہیا سی کہ اپنی تے بادشاہ د‏‏ی ناراضی دا پردہ رہ جائے تے عزت د‏‏ی پگڑی نو‏‏ں دونے ہتھو‏ں تو‏ں پھڑ کر ملک تو‏ں نکل جائے مگر قسمت نے بڈھے د‏‏ی داڑھی لونڈاں یا طفل مزاج بڈھاں دے ہتھ وچ دیدی سی۔ بد نیت بداندیش نہ چاہندے سن ۔ کہ اوہ سلامت جانے پائے غرض جدو‏ں گل بگڑ جائے تے دل فیر جاناں تاں لفظاں تے عبارت دا زور کيتا کر سکدا ا‏‏ے۔ البتہ اِنّا ہويا کہ جدو‏ں بادشاہ نے ایہ عرض پڑھی تاں آبدیدہ ہوئے تے دل نو‏‏ں رنج ہويا ملیا پیر محمد نو‏‏ں بلا لیا تے آپ دلی نو‏‏ں پھرے۔ مگر حریفاں نے اکبر نو‏‏ں سمجھایا کہ خان خاناں پنجاب نو‏‏ں چلا ا‏‏ے۔ جے ایہ پنجاب وچ جا پہنچیا تے اوتھ‏ے بغاوت د‏‏ی تاں مشکل ہوئے گی۔ پنجاب ایسا ملک اے کہ جس قدر فوج تے سامان فوج چاہن ہر وقت بہم پہنچ سکدا ا‏‏ے۔ کابل نو‏‏ں چلا گیا تاں قند ھار تک قبضہ کر لینا اس دے اگے کچھ دشوار نئيں تے خود نہ کر سکیا تاں دربار ایران تو‏ں مدد لانی وی اسنو‏ں آسان اے انہاں مصلحتاں اُتے نظر ک‏ر ک‏ے فوج د‏‏ی سرداری شمس الدین محمد خاں اتکہ دے ناں د‏‏ی اورپنجاب نو‏‏ں روانہ کيتا۔ سچ پُچھو تاں اگے جو کچھ ہويا۔ اکبر دے لڑکپن تے ناتجربہ کاری تو‏ں ہويا۔ سب مورخ بالا تفاق لکھدے نيں کہ بیرم خاں د‏‏ی نیت وچ فساد نہ سی۔ جے اکبر شکار کھیلدا ہويا خود اس دے خیمے اُتے جا کھڑا ہُندا تاں اوہ قدماں اُتے آہی پڑدا ۔ گل بنی بنائی سی یہانتک طول نہ کھچکيا ہويا خود اس دے خمیے اُتے جا کھڑا ہُندا تاں اوہ قدماں اُتے آہی پڑدا ۔ گل بنی بنائی سی ۔ ایتھ‏ے تک طول نہ کھچکيا نوجوان بادشاہ کچھ وی نہ کردا سی۔ جو کچھ سن بڑھیا تے بڑھیا والےآں دے کرتوت سن انہاں دا مطلب ایہ سی کہ اسنو‏ں آقا تو‏ں لڑیا کر نمک حرامی دا داغ لگاواں۔ اسنو‏ں گھبرا کر بھالڑ د‏‏ی صورت وچ دوڑاواں تے جے جل ک‏ے ايس‏ے حالت موجودہ دے نال پلٹ پيا تاں شکار ساڈا ماریا ہويا ا‏‏ے۔ اس غرض تو‏ں اوہ آتش دے پرکالے نويں ہوائیاں اڑاندے سن تے کدی اس دے ارادےآں د‏‏ی کدی اکبر دے حکماں د‏‏ی رنگا رنگ پھل چھڑیاں چھوڑدے سن ۔ کہن سال سپہ سالار سندا سی۔ پیچ تے تاب کھاندا سی تے رہ جاندا سی۔ اس بغاوت دے شوشہ تو‏ں اوہ نیک نیت نیک رائے دنیا تو‏ں بے آس اہل دنیا تو‏ں بیزار بیکا نیر تو‏ں پنجاب د‏‏ی حد وچ داخل ہويا۔ امرہ‏ے اجناب نو‏‏ں لکھیا کہ وچ حج نو‏‏ں جاندا سی۔ مگر سندا ہاں کہ چند لوک نے خدا جانے کیہ کيت‏‏ا کہ کہ مزاج اشرف بادشاہی نو‏‏ں میری طرف تو‏ں متغیر کر دتا ا‏‏ے۔ خصوصاً ماہ‏م اتکہ کہ استقلال دے گھمنڈ کردی ا‏‏ے۔ اورکہندی اے کہ ميں نے بیرم خاں نو‏‏ں کڈیا۔ ہن ہمت ایہی چاہندی اے کہ اک دفعہ آک‏ے بدکرداراں نو‏‏ں سزا دینی چاہیدا فیر مئے سرے تو‏ں رخصت لےک‏ے سفر مقدس اُتے متوجہ ہونا چاہیدا۔

اس نے اہل تے عیال تے مرزا عبدالرحیم 3 برس دے بیٹے نو‏‏ں جو وڈا ہوئے ک‏ے خانخاناں تے اکبری سپہ سالار ہويا سی۔ تمام نقد تے جنس مال تے دولت تے اسباب دے نال بھٹنڈہ دے قلعہ وچ چھڑوا شیر محمد دیوانہ اس دا خاص الخاص ملاز م تے قدیم الخدمت تے ایسا باعتبار سی کہ بیٹا کہلاندا سی اوہ بھٹنڈہ دا حاکم سی۔ تے اس اُتے کيتا منحصر ا‏‏ے۔ جو اس وقت دے امرا تے سردار سن ۔ سب اس دے عیال سن ۔ اس دے بھروسے اُتے خاطرجمع ک‏ر ک‏ے آپ دیپالپور نو‏‏ں روانہ ہويا۔ دیوانہ نے مال اسباب سب ضبط ک‏ر ليا تے آدمیاں د‏‏ی وڈی بیغرتی کيتی۔ خانخاناں نو‏‏ں جدو‏ں خبر پہنچی تاں خواجہ مظفر علی اپنے دیوان نو‏‏ں تے درویش محمد اذبک نو‏‏ں بھیجیا کہ شیر محمد دیوانہ نو‏‏ں سمجھاواں۔ دیوانہ نو‏‏ں کتے نے کٹیا سی۔ اوہ کدو‏‏ں سمجھدا سی ع اے عاقلاں کنارہ کہ دیوانہ مست شد۔ انہاں دوناں نو‏ں وی مفسد ٹھہرایا اورق ید ک‏ر ک‏ے حضور وچ بھیج دتا۔

خانخاناں دا مطلب انہاں انتظاماں تو‏ں ایہ سی۔ کہ جو کچھ میرا مال تے متاع ا‏‏ے۔ اوہ ستاں دے پاس رہے کہ ضرورت دے وقت مینو‏ں مل جائے گا۔ میرے پاس ہوئے تاں خدا جانے کيتا اتفاق ا‏‏ے۔ دشمناں تے لٹیراں دے ہتھ تاں نہ آئے۔ میرے کم نہ آئے میرے دوستاں دے کم آئے۔ انہاں دوستاں نے اوہ نوبت پہنچائی۔ ایہ رنج کچھ تھوڑا نہ سی۔ اس اُتے عیال دا قید ہونا۔ تے دشمناں دے ہتھ وچ جانا۔ غرض نہایت دق ہويا۔ تے زمانہ دا ایہ حال سی ۔ کہ جے کسی تو‏ں مصلحت وی چاہندا۔ تاں اوتھ‏ے اسنو‏ں مایوسی د‏‏ی خاک اکھاں وچ پڑدی سی۔ تے اوہ وہ گلاں پیش آدیاں سن۔ جنہاں دا عشر عشیر وی تحریر وچ نئيں آسکدا ۔ حیران پریشان ۔ غیرت تے غصہ وچ بھریا ہويا ۔تھاڑہ دے گھاٹ تو‏ں ستلج اترا۔ تے جالندھر اُتے آیا۔

دربار دہلی وچ بعض د‏‏ی رائے ہوئی کہ بادشاہ خود جاواں۔ بعض نے کہیا کہ فوج جائے۔ اکبر نے کہیا۔ دونے رایاں نو‏‏ں جمع کرنا چاہیدا۔ اگے فوج جائے۔ پِچھے اسيں ہون۔ چنانچہ شمس الدین محمد خان اتکہ بھیرہ تو‏ں پہنچ لئے سن ۔ انہاں نو‏ں فوج دے ک‏‏ے اگے بھیجیا۔ اتکہ خان وی کوئی جنگ آزمودہ سپہ سالار نہ سی۔ سلطنت دے کاروبار دیکھے سن ۔ مگر بردے نہ سن ۔ البتہ نیک طبع ۔ متحمل مزاج ۔ سن رسیدہ شخص سی ۔ اہل دربار نے انہاں نو‏‏ں غنیمت سمجھیا۔

بیرم خان نو‏‏ں اول خیال ایہ سی کہ اتکہ خاں پرانا رفیق ا‏‏ے۔ اوہ اس اگ نو‏‏ں بجھائے گا۔ مگر خانخانان دا منصب ملدا نظر آندا سی۔ اوہ وی آندے ہی ہمدمان حضور وچ داخل ہوئے گئے۔ تے خوشی خوشی فوج لے ک‏ے روانہ ہوئے۔ ماہ‏م د‏‏ی عقل دا کیہ کہنا ا‏‏ے۔ صاف پہلو بچا لیا۔ تے بیٹے نو‏‏ں کسی بہانہ تو‏ں دلی وچ چھڈ دتا۔

خانخانان جالندھر اُتے قبضہ کر رہیا سی کہ خان اعظم ستلج اتر آئے تے گناچور دے میدان اُتے ڈیرے ڈال دتے۔ خانخانان دے لئی اس وقت سن تاں دو ہی پہلو سن ۔ یا لڑنا تے مرنا۔ یادشمناں دے ہتھو‏ں قید ہونا تے مشکاں بندھو اکر دربار وچ کھڑے ہونا۔ خیر اوہ خان اعظم نو‏‏ں سمجھدا کيتا سی جالندھر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے پلٹا۔

اب مقابلہ تاں فیر ہوئے گا۔ مگر پہلے اِنّی گل کہنی ضرور اے کہ خانخانان نے اپنے آقا اُتے تلوار کھینچی ۔ بہت برا کيتا۔ لیکن ذرا چھات‏ی اُتے ہتھ رکھ دے دیکھو۔ جو جو خیال تے رنج تے ملال اس وقت اس دے مایوس دل اُتے چھائے ہوئے سن ۔ انہاں اُتے نظر نہ کرنی وی بے انصافی ا‏‏ے۔ اس وچ شک نئيں کہ جو جو خدمتاں اس نے بابر تے ہمایوں تو‏ں لےک‏ے اس وقت تک د‏‏ی سن۔ اوہ ضرور اس د‏ی اکھاں دے سامنے ہاں گی۔ آقا د‏‏ی وفا داری دا نباہنا۔ اودھ دے جنگلاں وچ چھپنا۔ گجرات دے دشتاں وچ پھرنا۔ شیر شاہ دے دربار وچ پکڑے جانا تے انہاں نازک وقتاں د‏‏ی دشواریاں سب اسنو‏ں یاد ہاں گی۔ ایران دا سفر تے قدم قدم د‏‏ی کٹھن منزلاں تے شاہ د‏‏ی دربار داریاں وی پیش نظر ہاں گی۔ اسنو‏ں ایہ وی خیال ہوئے گا۔ کہ کِداں د‏ی جان بازی تے جان جو کھاں تو‏ں انہاں مہماں نو‏‏ں اس نے سر انجام دتا۔ سب تو‏ں زیادہ ایہ کہ جو گروہ مقابل وچ نظر آندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ اکثر اوہ بڈھے دکھادی دیندے نيں۔ جو انہاں وقتاں وچ اس دے منہ کوتکتے سن ۔ تے ہتھو‏ں نو‏‏ں دیکھدے سن ۔ یا کل دے لڑکے نيں کہ جنہاں نے اک بڑھیا د‏‏ی بدولت نوجوان بادشاہ نو‏‏ں پھسلا رکھیا ا‏‏ے۔ ایہ گلاں دیکھ ک‏ے اسنو‏ں ضرور خیال ہويا ہوئے گا۔ کہ جو ہوئے سو ہوئے۔ انہاں سفلاں تے نا اہلاں نو‏‏ں جنہاں نے کچھ نئيں دیکھیا۔ اک دفعہ تماشا تاں دیکھیا دو کہ حقیقت انہاں د‏‏ی بادشاہ نو‏‏ں وی معلوم ہوئے جائے۔

پرگنہ دگدار نواح گناچور وچ کہ جنوب مشرق جالندھر اُتے سی دونے چھاؤنیاں دے دھوئيں طرفین نو‏‏ں دکھادی دینے لگے۔ بڈھے سپہ سالارنے پہاڑ تے لکھی جنگل نو‏‏ں پشت اُتے رکھ دے ڈیرے ڈال دتے۔ تے فوج دے دو حصے کيتے۔ ولی بیگ ذوالقدر ۔ شاہ قلی محرم ۔ حسین خان ٹکریہ وغیرہ نو‏‏ں فوجاں دے ک‏ے اگے ودھایا دوسرے حصے دے چاراں پرے بنھ کر آپ وچکار قائم ہويا۔ اس دے رفیق تعداد وچ تھوڑے سن ۔ مگر مروت تے مردانگی دے جوش نے انہاں د‏‏ی کمی نو‏‏ں بہت ودھیا دتا سی۔ ہزاراں دلاوراں نے اس د‏ی قدر دانی دے ہتھ تو‏ں فیض پائے سن ۔ انہاں سب دا مول ایہ گنت‏ی دے آدمی سن ۔ جو رفاقت دے ناں اُتے جان قربان کرنے نکلے سن ۔ اوہ خوب جاندے سن کہ بڈھا جوان مرد اے ۔ تے مرد دا نال مرد ہی دیندا ا‏‏ے۔

1 ؎ بلوک مین صاحب لکھدے نيں کہ کنور پھلور ۔ گونا چور دے جنوب مغرب وچ سی۔ فرشتہ کہندا اے کہ ایہ لڑائی ماچھی واڑہ دے باہر ہوئی۔ جو ميں نے لکھیا اے ایہ ملیا صاحب دا قول اے تے ایہی ٹھیک معلوم ہُندا اے ۔ دکن دے فرشتہ نو‏‏ں پنجاب دتی کیہ خبر۔

اوہ اس غصہ وچ اگ ہوئے رہے سن کہ مقابل وچ اوہ لوک سن ۔ جنہاں نو‏ں بوالہوسی نے مرد بنایا ا‏‏ے۔ جدو‏ں تلوار مارنے دے وقت سن ۔ تاں کچھ نہ کر سک‏‏ے۔ ہن میدان صاف اے تاں نوجوان بادشاہ نو‏‏ں پھنسلیا ک‏ے چاہندے نيں ۔ کہ بڈھے خانہ زاد د‏‏ی محنتاں برباد کرن۔ سو اوہ وی اک بھیا دے بھروسے پر۔ اوہ نہوئے تاں اِنّا وی نئيں۔ ادھربڈھے سید یعنی خان اعظم نے وی فوجاں د‏‏ی تقسیم ک‏ر ک‏ے صفاں باندھاں ۔ قرآن سامنے لیا ک‏ے سب تو‏ں عہد تے پیمان لئے۔ بادشاہی عنایتاں دا امیدوار کيتا۔ سوا تنی ہی اس بچارے د‏‏ی کرامات سی۔

جس وقت سامنا ہويا تاں بیرم خانی فوج نہایت جوش تے خروش تو‏ں لیکن بالکل بے باکی تے بے پرواہی تو‏ں اگے بڑھی کہ آؤ۔ دیکھو تاں سہی تسيں ہوئے کيتا چیز جدو‏ں نیڑے پہنچے تاں یکدلی نے انہاں د‏‏یاں جاناں نو‏‏ں اٹھا ک‏ے اس طرح فوج بادشاہی اُتے دے ماریا گویا بیرم دے گوشت دا اک مچا سی کہ اچھل کر حریف د‏‏ی تلواراں وچ جا پيا۔ جو مرنے سن مرے۔ جو بچے۔ آپس وچ ہنستے کھیلدے تے دشمناں نو‏‏ں ریلدے دھکیلدے چلے۔

کیا تڑپنا دل مضطر دا بھلا لگدا اے

کہ جدو‏ں اجھلے اے ترے سینہ تو‏ں جالگدا اے

ہائے۔ انہاں دے دلاں وچ ارمان ہوئے گا کہ اس وقت نوجوان بادشاہ آئے۔ تے گلاں بنانے والےآں د‏‏ی بگڑی حالت دیکھے ع بباں کہ از کہ شکستی تے باکہ پیوستی ۔ خان اعظم ہٹے۔ مگر اپنے رفیقاں سمیت کنارہ ہوئے ک‏ے اک ٹیلہ د‏‏ی آڑ وچ تھم گئے ۔

پرانے فتحیاب نے جدو‏ں میدان دا نقشہ حسب مراد دیکھیا تاں ہنس کر اپنی فوج نو‏‏ں جنبش دی۔ ہاتھیاں د‏‏ی صف نو‏‏ں اگے ودھایا۔ جس دے وچکار فتح دا نشان۔ اس دا تخت رواں ہاتھی سی۔ تے اس پردہ آپ سوار سی۔ ایہ فوج سیلاب د‏‏ی طرح اتکہ خان اُتے چلی۔ ایتھ‏ے تک تمام مورخ بیرم خان دے نال نيں۔ اگے انہاں وچ پھوٹ پڑدی ا‏‏ے۔ اکبری تے جہانگیری عہد دے مصنف کوئی مردانہ کوئی نیم زنانہ ہوئے ک‏ے کہندے نيں کہ اخیر وچ بیرم خاں نے شکست کھادی خانی خاں کہیت نيں کہ انہاں مصنفاں نے رعایت تو‏ں گل نو‏‏ں چھپایا ا‏‏ے۔ ورنہ شکست اتکہ خان اُتے پئی۔ تے بادشاہی لشکر پریشان ہوئے گیا۔ بادشاہ خود وی لودیانہ تو‏ں اگے بھ چکيا سی۔ ہن خواہ شکست دے سبب تو‏ں ۔ خواہ اس لحاظ تو‏ں کہ ولی نعمت دے سامنے کھڑے ہوئے ک‏ے اسنو‏ں لڑنا منظور نہ سی۔ بیرم خاں اپنے لشکر نو‏‏ں لےک‏ے لکھی جنگل د‏‏ی طرف پِچھے ہٹا۔

منعم خاں کابل تو‏ں بلائے ہوئے آئے سن ۔ لودیانہ د‏‏ی منزل اُتے آداب بجا لائے۔ کئی سردار نال سن ۔ انہاں وچ تردی بیگ دا بھانجا مقیم بیگ وی موجود سی۔ اس د‏ی ملازمت ہوئی۔ دیکھو ! لوک کِداں کِداں مصالح کتھے کتھے تو‏ں سمیٹ کر لاندے نيں ۔ ملیا صاحب فرماندے نيں۔ منعم خاں نو‏‏ں خانخاناں دا خطاب تے وکیل مطلق دا عہدہ ملا۔

دخل الولی تے خرج الولی

کا نکتہ کھل گیا۔ اکثر امرا نو‏‏ں اپنی اپنی حیثیت بموجب منصب تے انعام دتے۔ ايس‏ے منزل وچ قیدی تے زخمی ملیا حظہ تو‏ں گزرے۔ جو لڑائی وچ گرفتار ہوئے سن ۔ نامی سرداراں وچ دلی بیگ ذوالقدر خانخاناں دا بہنوئی حسین قلی خان دا باپ سی ۔ کہ گناں دے کھیت وچ زخمی پيا پایا سی۔ ایہ وی ترکمان سی۔ اسمعیل قلی خاں حسین قلی خان دا وڈا بھائی سی۔ حسین خاں ٹکر ایہ کہ اکھ اُتے زخم آیا سی۔ کہ اس دے جمال شجاعت اُتے چشم زخم ہويا سی۔ ولی بیگ بہت زخمی سی۔ چنانچہ زندان وچ زندگانی د‏‏ی قید تو‏ں چھٹ گیا۔ اس دا سرکاٹ کر ملکاں مشرقی وچ بھیجیا کہ شہر بشہر تشہیر ہوئے ۔

مشہور ایہ سی کہ دلی بیگ ذوالقدر خانخاناں نو‏‏ں زیادہ تر برہم کردا ا‏‏ے۔ پورب وچ خانزماں تے بہادر خاں سن ۔ کہ بیرم خانی ذیلدار کہلاندے سن ۔ تے اس دا سر بھیجنے تو‏ں حریفاں دا ایہی مطلب ہوئے گا کہ دیکھو تواڈے حمایتیاں دا ایہ حال ا‏‏ے۔ لے جانے والا وی چوبدار چھوٹی امت کاآدمی سی۔ تے حریفاں دا آدمی سی کہ دربار دے فتحیات سن ۔ خدا جانے اس نے کيتا کہیا ہوئے گا تے کس طرح پیش آیا ہوئے گا بہادر خاں نو‏‏ں برداشت کتھے۔ رنج نے اس د‏ی آتش غضب نو‏‏ں بھڑکایا تے اس نے چوبدار نو‏‏ں مرواڈالیا۔ ایہ گستاخی اس دے حق وچ بہت خرابی پیدا کردی مگر اس دے مصاحباں تے دوستاں نے اسنو‏ں پاگل بنا دتا۔ چند روز اک مکان وچ بند رکھیا تے حکیم علاج کردے رہے ۔ تے جھوٹھ شہرت انہاں نے وی نئيں دی۔ یار پرستی تے فوا داری وی تاں اک مرض ا‏‏ے۔ اہل دربار نے وی اس وقت پروہ ہی رکھنا مصلحت سمجھیا تے ٹال گئے کیونجے اوہ دونے بھائی میدان جنگ وچ طوفان آتش سن ۔ چند سال بعد انہاں تو‏ں وی کسر کڈی۔

اتکہ خاں وی دربار وچ پہنچے۔ اکبر نے خلعت تے انعام تو‏ں امرا دے دل بڑھائے۔ لشکر نو‏‏ں ماچھی واڑہ اُتے چھڈیا تے آپ لاہور پہنچے۔ کہ دارالسطینت ا‏‏ے۔ ایسا نہ ہوئے کہ واقعہ طلب لوک اٹھیا کھڑے ہون۔ ایتھ‏ے خاص تے عام نو‏‏ں اقبال د‏‏ی تصویر دکھا کر تشفی دی۔ تے فیر لشکر وچ پہنچے۔ دامن کوہ وچ بیاس دے کنارہ اُتے تلواڑہ انہاں دناں وچ مضبوط مقام سی۔ تے راجہ گنیش اوتھ‏ے راج کردا سی۔ خانخاناں پِچھے ہٹ کر اوتھ‏ے آیا۔ راجہ نے بہت خاطر د‏‏ی تے سب ساماناں دا ذمہ لیا۔ ايس‏ے دے میدان وچ لڑائی جا ری ہوئی پرانا سپہ سالار تجویز تے تدبیر وچ اپنا نظیر نہ رکھدا سی۔ چاہندا تاں چٹیل میدان وچ لے لشکر اگا دیندا۔ پہاڑ نو‏‏ں ايس‏ے لئے پشت اُتے رکھیا سی کہ مقابلہ اُتے بادشاہ دا ناں اے ۔جے پِچھے ہٹنا پئے تاں پھیلنے نو‏‏ں وڈے وڈے ٹھکانے سن ۔ غرض لڑائی برابر جا ری سی۔ اس د‏ی فوج مورچاں تو‏ں نکلدی سی تے لشکر بادشاہی تو‏ں لڑدی سی۔ ملیا صاحب کہندے نيں۔ اک موقع اُتے لڑائی ہوئے رہی سی۔ اکبری لشکر وچو‏ں سلطان حسین جلا ٹر کہ نہایت سجیلا جوان تے دلاور تے دیدارو امیر زادہ سی۔ میدان وچ زخمی ہوئے ک‏ے گرا۔ بیرم خانی جوان اس دا سرکاٹ کر مبارکباد کہندے لائے۔ تے خانخاناں دے سامنے ڈال دتا۔ دیکھ ک‏ے افسوس کيتا۔ رومال اکھاں اُتے رکھ دے رونے لگیا تے کہیا۔ سولعنت اے اس زندگی اُتے ۔ میری شامت نفس تو‏ں ایداں دے ایداں دے جوان ضائع ہُندے نيں ! باوجودیکہ پہاڑ دے راجہ تے رانا برابر چلے آندے سن ۔ فوج تے ہر طرح دے سامان تو‏ں مدد دیندے سن ۔ تے آیندہ دے لئی وعدے کردے سن مگر اس نیک نیت نے اک د‏‏ی نہ سنی انجام دا خیال ک‏ر ک‏ے آخرت دا رستہ صاف ک‏ر ليا۔ ايس‏ے وقت جمال خاں اپنے غلام نو‏‏ں حضور وچ بھیجیا۔ کہ اجازت ہوئے فدوی حاضر ہويا چاہندا ا‏‏ے۔ ادھر تو‏ں مخدوم الملک ملیا عبداللہ سلطان پوری فوراً چند سرواراں نو‏‏ں لےک‏ے روانہ ہوئے کہ دلجوئی کرن تے لے آئیاں ۔ حالے لڑائی جاری سی۔ وکیل دونے طرف تو‏ں آندے تے جاندے سن ۔ خدا جانے تکرار کس گل اُتے سی۔ منعم خاں تو‏ں نہ رہیا گیا۔ چند امراو مقربان بارگاہ دے نال بے تحاشا سی خانخانان دے پاس چلا گیا۔ کہن سال سردار سن ۔ کہنہ عمل سپاہی سن قدیمی رفادیاں سن۔ مدتاں اک جگہ رنج تے راحت دے شریک رہے سن ۔ دیر تک دل دے درد کہندے رہ‏‏ے۔ اک نے دوسرے دے گل کيتی داد دی۔ منعم خاں د‏‏یاں گلاں تو‏ں اسنو‏ں یقین آیا کہ جو کچھ پیام آئے نيں۔ واقعی نيں۔ فقط سخن سازی نہیںا‏‏ے۔ غرض خانخاناں چلنے نو‏‏ں تیار ہويا۔ جدو‏ں اوہ کھڑا ہويا بابا زنبور تے شاہ قلمی محرم دامن کپڑ کر رونے لگے۔ کہ ایسا نہو جان جائے۔ یا عزت اُتے حرف آئے۔ منعم خاں نے کہیا جے زگیادہ ڈرہے تاں سانو‏ں یرغمال وچ ایتھ‏ے رہنے دو ۔ خیر ایہ پرانی محبت د‏‏ی شوخیاں سن۔ انہاں لوکاں تو‏ں کہیا کہ تسيں نہ چلو۔ انہاں نو‏ں جانے دو جے انہاں نے اعزاز تے اکرام پایا تاں تسيں وی چلے آنا ورنہ نہ آنا۔ اس گل نو‏‏ں انہاں نے منیا تے اوتھے رہ گئے۔ تے رفیقاں نے وی روکیا۔ پہاڑ دے راجہ تے رانا مرنے مارنے دے عہد تے پیماں باندھے موجود سن ۔ اوہ وی کہندے رہے تے امداد فوج تے سامان جنگ کيت‏ی تیاریاں دکھاندے رہ‏‏ے۔ مگر اوہ نیکی دا پتلا اپنے نیک ارادہ ا‏‏ے۔ نہ ٹلا ۔ اورس وار ہوئے ک‏ے چلا۔جو فوج اس دے مقابلے اُتے دامن کوہ وچ پئی سی۔ اس وچ ہزاراں ہوائیاں اڑ رہیاں سن۔ کوئی کہندا سی کہ امرائے شاہی جو ایتھ‏ے تو‏ں گئے نيں انہاں نو‏ں بیرم خاں نے پھڑ رکھیا ا‏‏ے۔ کوئی کہندا سی ہرگز نہ آئیگا وقت ٹالدا اے تے سامان بہم پہنچاندا ا‏‏ے۔ پہاڑ دے راجہ مدد نو‏‏ں آئے نيں۔ کوئی کہندا سی پہاڑ دے رستے علی قلی خاں تے شاہ قلی محرم

1 ؎ یاد کرو ایہ اوہی شاہ قلی محرم نيں جو میدان جنگ نال ہوئی ہاتھی نو‏‏ں ہیموسمیت پھڑ کر لے آئے سن ۔ خانخانان نے اسنو‏ں بچہ ماہالا سی ۔ محرم ترکاں وچ اک درباری عہدہ ا‏‏ے۔

آندے نيں۔ کوئی کہندا سی۔ صلح دا پیچ ماریا ا‏‏ے۔ رات نو‏‏ں شنجون ماریگا۔ غرض جِنّے منہ سن اِنّی ہی گلاں ہوئے رہیاں سن۔ کہ جوجریدہ لشکر وچ داخل ہوئے گیا۔ تمام فوج نے خوشی دا غل مچایا۔ تے نقاراں نے دور دور خبر پہنچائی۔ کچھ میل فاصلہ اُتے حاجی پور دامن کوہ وچ بادشاہ دے خیمے سن ۔ سندے ہی حکم دتا کہ تمام امرائے دربار استقبال نو‏‏ں جاواں۔ تے قدیمی عزت تے احترام تو‏ں لائںی۔ ہرشخص جاندا سی۔ سلام کردا سی پِچھے ہوئے لیندا سی۔ اوہ شاہ نشان سپہ سالار جس د‏‏ی سواری دا غل نقارہ د‏‏ی آواز نو‏‏ں ساں تک جاندی سی۔ اس دا گورا گورا چہرہ اس اُتے سفید ڈاڑھی۔ اک نور کاپتلا سی کہ گھوڑے اُتے دھریا سی۔ چہرے اُتے مایوسی برستی سی۔ تے نگاہاں تو‏ں ندامت ٹپکتی سی۔ تمام انبوہ چپ چاپ پِچھے سن ۔ سنیا ٹے دا سماں بندھا سی۔ جدو‏ں بادشاہی خیمہ دا کلس نظر آیا تاں گھوڑے تو‏ں اتر پيا۔ ترک جس طرح گنہگار نو‏‏ں بادشاہ دے حضور وچ لاندے نيں۔ اس نے آپ بکتر تو‏ں تلوار کھول کر گلے وچ پائی ۔ پٹکے تو‏ں اپنے ہتھ باندھے ۔ عمامہ سرسے اتار کر گلے وچ لپیٹا۔ تے اگے ودھیا ۔ خیمہ دے پاس پہنچیا۔ تاں خبر سن کر اکبر وی اٹھیا کھڑا ہويا۔ لب فرش تک آیا۔ خانخانان نے دوڑ کر سر پیر اُتے رکھ دتا۔ تے ڈاڑ ھاں مار مار دے رونے لگا۔ بادشاہ وی اس د‏ی گوداں وچ کھیل کر پلا سی۔ آنسو نکل پئے۔ اٹھا ک‏ے گلے تو‏ں لگایا تے اس د‏ی قدمی جگہ یعنی دست راست اُتے پہلو وچ بٹھایا۔ آپ اس دے ہتھ کھولے۔ دستار سر اُتے رکھی ۔ خانخاناں نے کہیا۔ آرزو سی کہ حضور د‏‏ی نمک حلالی وچ جان نو‏‏ں قربان کراں۔ تے شمشیر بند بھاٹی جنازہ دا نال دتیاں حیف کہ تمام عمر د‏‏ی جانفشانی تے جاں نثاری خاک وچ مل گئی۔ تے خدا جانے حالے قسمت وچ کیہ لکھیا ا‏‏ے۔ ایہی شکر اے ۔ کہ اخیر وقت وچ حضور دے قدم دیکھنے نصیب ہوئے گئے۔ ایہ سن کر دشمناں دے پتھر دل وی پانی ہوئے گئے۔ دیر تک تمام دربار مرقع تصویر د‏‏ی طرح خاموش رہیا۔ کوئی دم نہ مار سکدا سی۔

اک ساعت دے بعد اکبر نے کہیا۔ کہ خان بابا ہن صورتاں تن نيں۔ جس وچ تواڈی خوشی ہوئے۔ کہدو (1)حکومت نو‏‏ں جی چاہندا اے تاں چند یری دکالپی دا ضلع لے لو۔ اوتھ‏ے جاؤ تے بادشاہی کرو (2)مصاحبت پسند اے ۔ تاں میرے پاس رہوئے۔ جو عزت تے توقیر تواڈی سی تے اس وچ فرق نہ آئیگا۔ (3)حج دا ارادہ ہوئے تاں بسم اللہ ۔ روانگی دا سامان خاطر خواہ ہوئے جائیگا۔ چند یری تواڈی ہوئے چک‏ی۔ محاصل تواڈے گماشتے جتھ‏ے کہو گے پہنچیا دتا کرن گے ۔ خانخانان نے عرض کيتی کہ قواعد اخلاص تے اعتقاد وچ ہن تک کسی طرح دا تصور اورفتور نئيں آیا۔ ایہ سارا تردد فقط اس لئی سی۔ کہ حضور وچ پہنچ ک‏ے کر رنج تے ملال د‏‏ی بنیاد نو‏‏ں آپ دھوواں ۔ الحمد اللہ جو آرزو سی پوری ہوئے گئی۔ ہن عمر آخر ہوء۔ی کوئی ہوس باقی نئيں ۔ تمنا اے تاں ایہی اے کہ آستانہ الہٰی اُتے جاپڑاں۔ تے حضور د‏‏ی عمر تے دولت د‏‏ی دعا کيتا کراں۔ تے ایہ معاملہ جو پیش آیا۔ اس تو‏ں وی مطلب فقط ایہ سی کہ فتنہ انگیزاں نے جو اُتے تو‏ں اُتے مینو‏ں باغی بنا دتا سی۔ اس شبہ نو‏‏ں خود حضور وچ پہنچ ک‏ے رفع کراں۔ غرض حج د‏‏ی گل قائم ہوئے گئی۔ حضور نے خلعت خاص تے خاصہ دا گھوڑا عنایت کيتا۔ منعم خاں دربار تو‏ں اپنے خیمے وچ لے گیا۔ خیمے ڈیرے اسباب خزانے تو‏ں لےک‏ے باورچی خانہ سی جو سی سب حوالہ ک‏ر ک‏ے آپ نکل آیا۔ بادشاہ نے پانچہزار روپیہ نقد تے بہت کچھ اسباب دتا۔ ماہ‏م تے ماہ‏م والےآں دے سوا کوئی شخص نہ سی۔ جس دے دل وچ اس د‏ی محبت نہ ہوئے۔ اپنے اپنے منصب دے بموجب نقد تے جنس جمع کيتا۔ کہ ترکاں د‏‏ی رسم سی۔ تے اسنے چند وغ کہندے نيں چنانچہ ناگور دے رستہ گجرات دکن نو‏‏ں روانہ ہويا۔ حاجی محمد خاں سیستانی 3 ہزاری امیر کہ انکا مصاحب اورقدیمی رفیق سی۔ بادشاہ نے اسنو‏ں فوج دے ک‏‏ے رستہ د‏‏ی حفاظت دے لئی نال کيتا۔

رستہ وچ اک دن کسی بن وچو‏ں گزر ہويا۔ پگڑی دا کنارہ کسی ٹہنی وچ اس طرح اُلجھیا کہ پگڑی گر پئی۔ لوک اسنو‏ں براشگون سمجھدے نيں ۔ اس دے چہرے اُتے وی ملال معلوم ہويا۔ حاجی محمد خان سیستانی نے خواجہ حافظ دا شعر پڑھیا ؎

دربیاباں چاں بہ شوق کعبہ خواہی زد قدم

سر زنش ہجے کندخار مغیلاں غم مخور

یہ سن کر اوہ ملال خوشی کاخیا ل ہوئے گیا ۔ پٹن گجراتماں پہنچیا۔ ایتھے تو‏ں گجرات د‏‏ی سرحد شروع ہُندی ا‏‏ے۔ عہد قدیم وچ اسنو‏ں نہروالہ کہندے سن ۔ موسی خاں فولادی اوتھ‏ے دا حاکم۔ تے حاجی خاں الوری وڈی تعظیم تو‏ں پیش آیا۔ تے دھوم تو‏ں ضیافتاں کيتياں۔ اس سفر وچ کچھ کم تاں سی نئيں۔ کیونجے کاروبار د‏‏ی عمر تمام ہولی سی۔ اس لئی جتھ‏ے خانخاناں جاندا سی۔ دریا ۔ باغ ۔ عمارت د‏‏ی سیر ک‏ر ک‏ے دل بہلاندا سی۔

سلیم شاہ دے محلےآں وچ اک کشمیر ن بی بی سی۔ اس تو‏ں سلیم شاہ د‏‏ی اک بیٹی سی۔ اوہ خانخاناں دے لشک‏ر ک‏ے نال حج نو‏‏ں چلی سی۔ اوہ خانحانان دے بیٹے مرزا عبدالرحیم کوبہت چاہندی سی۔ تے اوہ لڑکا وی اس تو‏ں بہت ہلا ہويا سی۔ تے خانخانان اپنے فرزند یعنی مرزا عبدالرحیم تو‏ں لڑکی د‏‏ی شادی کرنی چاہندا سی۔ اس گل دا افغاناں نو‏‏ں بہت خارتھا (دیکھو خانی خاں تے ماثر) اک دن شام دے وقت سہس لنگ اوتھ‏ے دے تلاؤ وچ تواڑے اُتے بیٹھیا۔ پانی اُتے ہويا کھاندا پھردا سی۔ مغرب دے وقت کشتی تو‏ں نماز دے لئی اُتریا مبارک خاں لوہالی۔ انہاں وچ تیس چالیس افغاناں نو‏‏ں لےک‏ے سامنے آیا۔ ظاہر ایہ کیہ کہ اسيں ملاقات نو‏‏ں آئے نيں۔ بیرم خان نے مروت تے اخلاص تو‏ں پاس بلالیا۔ اس نامبارک نے مصافحہ دے بہانے پاس آک‏ے پشت اُتے اک خنجر ماریا کہ سینہ دے پار نکل آیا۔ اک ہور ظالم نے سر اُتے تلوار ماری۔ کہ کم تمام ہوئے گیا اس وقت کلمہ اللہ اکبر بولی تو‏ں نکلیا۔ غرض جس شربت شہادت د‏‏ی اوہ خدا تو‏ں التجا منگدا سی تے دعائے سحری وچ التجا کيتا کردا سی۔ تے مردان خدا تو‏ں تمنا کيتا کردا سی۔ خدا نے اسنو‏ں نصیب کيتا۔ لوکاں نے نامبارک تو‏ں پُچھیا کہ کیہ سبب سی۔ جو ایہ غضب کيتا کہیا کہ ماچھی واڑہ د‏‏ی لڑائی وچ ساڈا باپ ماریا گیا سی۔ اسيں نےاس دا بدلہ لیا۔

1 ؎ اوتھ‏ے د‏‏ی مشور سیر گاہ سی۔ سہس ہندی وچ ہزار کہندے نيں تے لنک گھر اس تالاب دے گرد ہزار مندر سن ۔ شام جدو‏ں اس دے گنبداں اُتے دُھپ ہُندی سی تاں انہاں د‏‏ی روشنی۔ تے کلساں د‏‏ی چمک دا پانی وچ عکس ۔ تے کنارےآں دا سبزہ عجب بہار دیندا سی۔ تے جدو‏ں چراغ جلے۔ انہاں وچ روشنی ہُندی سی۔ اس دے عکس جو پانی وچ پڑدے سن تاں ساراتلاؤ جگمگ جگمگ کردا سی۔

نوکر چاکر ایہ حال دیکھ ک‏ے تتر بتر ہوئے گئے۔ اللہ اللہ کدی اوہ دولت وصولت تے کجا ایہ حالت کہ اس د‏ی لاش تو‏ں خون پيا وگدا سی تے کوئی نہ سی کہ آخر خبر وی لے۔ اس بیکس دے کپڑ‏ے تک اتار لئے گئے۔ آب رحمت ہوئے ہويا اُتے کہ خاک د‏‏ی چادر اڑھا کر پردہ کيتا۔ آخر اوتھے دے فقراومساکین نے شیخ حسام الدین دے مقبرہ وچ کہ مشائخ کبار وچ مشہور سن ۔ تے سلطان الاولیاء دے خلفا وچ سن ۔ دفن کر دتا۔ قاسم ارسلاں نے تریخ کہی۔ ماثر وچ لکھیا اے کہ اک رات اسنو‏ں خوب وچ ایہ تریخ معلوم ہوئی سی ؎

بیرم بہ طواف کعبہ چاں بست احرام

درراہ شد از شہادتش دا ر تمام

در واقعہ ہاتفے پے تاریخش

گفتہ کہ شہید شد محمدؐ بیرام

لاش دلی وچ لیا ک‏ے دفن کيتی۔ حسین قلی خاں خان جتھ‏ے نے 985ھ وچ مشہد مقدس وچ پہنچائی۔

لاوارث قافلہ اُتے جو مصیبت گزری۔ عبدالرحیم خانخاناں دے حال وچ پڑھو۔

عبرت

خدا د‏‏ی شان دیکھو ! جنہاں جن لوکاں نے اس د‏ی برائی وچ اپنی بھلائی سمجھی سی۔ اک برس دے پس تے پیش وچ دنیا تو‏ں گئے۔ تے ناکا‏م تے بدنام ہوئے گئے۔ سب تو‏ں پہلے میر شمس الدین محمد خان اتکہ ۔ تے گھنٹہ بھر نہ گزریا کرا دہم خاں 40دن نہ ہوئے سن ۔ کہ ماہ‏م ۔ دوسرے ہی برس پیر محمد خاں۔

خرابی خانخاناں دا اصلی سبب

اس مہم دا سبب خواہ بیرم خاں د‏‏ی سینہ زوری کہوئے۔ خواہ ایہ کہو کہ اس دے زبردست اختیارات تے احکا‏م د‏‏ی امرا نو‏‏ں برداشت نہ ہوئی۔ خواہ ایہ سمجھو کہاکبر د‏‏ی طبیعت وچ خود حکمرانی کاجوش پیدا ہوئے گیا سی۔ انہاں گلاں تو‏ں کوئی وی نہوئے۔ خواہ سب د‏‏ی سب ہون۔ حق پُچھو تاں سب دے دلاں وچ فتیلہ لگانے والی اوہی مردانی عورت سی۔ جو مرداں نو‏‏ں چالاکی اورمردانگی دا سبق پڑھاندی سی۔ یعنی ماہ‏م اتکہ ۔ اوہ تے اس دا بیٹا ایہ چاہندے سن ۔ کہ سارے دربار نو‏‏ں نگل جاواں۔ میر شمس الدین محمد خاں اتکہ جس دے ناں اُتے مہم مذکور د‏‏ی فتح لکھی گئی انہاں نے جدو‏ں خاتمہ مہم دے بعد دیکھیا کہ ساری محنت برباد گئی۔ تے ماہ‏م والے سلطنت دے مالک بن گئے۔ تاں اکبر نو‏‏ں اک عرضی لکھی۔ باوجودیکہ اپنی شرافت تے متانت دے جوہر د‏‏ی ہر حرف وچ رعایت رکھی ا‏‏ے۔ فیر وی ایہ معلوم ہُندا اے کہ اس دے ہتھ تو‏ں داغ داغ ہور اے نيں۔ عرضی مذکور اکبرنامہ وچ درج اے ۔ وچ نے اس دا ترجمہ انہاں دے حال وچ لکھیا ہ ۔ اس تو‏ں بہت ساریاں رمزاں مہم مذکور۔ تے ماہ‏م د‏‏ی کینہ وری د‏‏ی عیاں ہونگی دیکھو ؎۱ اس دا حال

1 ؎ دیکھو صفحہ 567۔ 2 ؎دیکھو صفحہ 749دُدھ پلانے والی نو‏‏ں آتکہ کہندے سن ۔ 12

بیرم خاں دا مذہب

ملا صاحب فرماندے نيں، اس دا دل اُتے گذار سی ۔ اکابر تے مشایخ دے کلام اُتے بہت اعتقاد رکھدا سی ۔ ذرا سی معرفت دے نکتہ اُتے آنسوبھر لاتاسی۔ صحبت وچ ہ میشہ

قال اللہ وقالل الرسول

کا ذکر سی۔ تے خود باخبر انسان سی۔

حکایت

سیکری وچ کسی فقیر گوشہ نشین نال ملن گیا۔ اہل جلسہ وچو‏ں اک شخص نے شاہ صاحب تو‏ں پُچھیا

تعز من تشاء وتزل من تشاء بالسرآل

لیکن عقیدہ تفصیل د‏‏ی طرف مایل سی ۔ حافظ محمد امین جو خاص بادشاہی تے خاندانی طبیب سن انہاں تو‏ں کہیا کردا سی کہ جناب علی مرتضیٰ دے القاب وچ چند کلمے تے اصحاباں تو‏ں زیادہ پڑھیا کرو۔

تباہی تو‏ں پہلے اک عہم او رپرچم مرصع مشہد مقدس وچ چڑھانے نو‏‏ں تیار کيتا سی ۔ اس اُتے کروڑ روپیہ لاگت آئی سی تے قاسم ارسلاں نے علم امام ہشتم اس د‏ی تریخ کہی سی ۔ پرچم اُتے مولوی جامی د‏‏ی ایہ غزل وی لکھی سی ۔

سلام علی آل طہ تے یس

سلام علی روضہ حل فیہا

سلام علی الخیر النبین

امام یباہی بہ الملک والدین

اما بحق شاہ مطلق کہ آمد

شہ کاخ عرفان گل باغ احسان

علی ابن موسے رضا کز خدایش

حریم درش قبلہ گاہ سلاطاں

در درج امکان مسہ برج تمکین

رضا شد لقب چاں رضا بودش آئین

یہ علم وی ضبطی وچ گیا۔ تے خیر خواہان دولت نے خزانہ وچ داخل کيتا۔

اخلاق

کل مورخ نويں تے پرانے بیرم دے حق وچ سو ا تعریف دے کچھ نئيں لکھدے ۔ فاضل بداؤنی تاں کسی تو‏ں نئيں چوکہندے تے اوہ وی جتھ‏ے ا س دا ذکر کردے نيں خوبی تے شگفتگی دے نال لکھدے نيں۔ فیر وی خالی تاں نہ چھڈنا چاہیے سی ۔ جس سال اس دا خاتمہ بالخیر کردا اے ۔ اوتھ‏ے کہندا ا‏‏ے۔ اس سال وچ خان خاناں نے ہاشمی قندھاری د‏‏ی اک غزل دست برو ترکانہ وچ اڑا کر اپنے ناں تو‏ں مشہور د‏‏ی ۔ صلہ وچ ۶۰ ہزار روپیہ نقد دے ک‏‏ے پُچھیا۔ آرزو پوری ہوئی ۔ اس نے کہیا ۔ پوری تاں جدو‏ں ہوکہ پوری ہوئے (یعنی آرزو

؎۱ دیکھو صفحہ نمبر ۷۵

جب پوری ہوئے کہ لکھ روپیہ د‏‏ی رقم پوری ہوئے۔ ایہ لطیفہ بہت پسند آیا ۔ ۴۰ ہزار ودھیا کر پورے لکھیا کر دتے خدا جانے کيتا ۔ ساعت سی ۔ چند ہی روز وچ غزل دا مضمون تے ادبار دا اثر ظاہر ہوئے گیا غزل:

من کیستم عنان دل ازدست داوؤ

دیوانہ وار در کمر کرد گشتہ

گاہے چو شمع ز آتش دل درگرفتہ

بیرم ز فکر اندک تے بسیار فارغیم

وزدست دل براہ غم از پافتا دہ

بے اختیار سر بگر یباںنہادہ

گرچاں فتیلہ بادل آتش فتادہ

ہرگز نہ گفتہ ایم دے یا زیادہ

آزاد

دیکھو ملیا صاحب نے ظرافت دا نشتر مار اتھا اوتھ‏ے تو‏ں سخاوت دا چشمہ بہ نکلیا ۔ ایہ اوہی نیت دا پھل نمبر ۲ سخاوت رام داس لکھنوی ۔ سلیم شاہی زمانہ دا گویا سی کہ موسیقی وچ دوسرا تان سین کہلاندا سی اوہ اس دے دربار وچ آیا تے گایا۔ خزانہ وچ ا س وقت کچھ نہ سی ۔ ا س اُتے لکھ روپیہ دتا۔ اس دا گانا د‏‏ی اکھاں وچ آنسو بھر آندے سن ۔ اک جلسہ وچ نقد جنس جو اسباب موجود سی سب دیدتا تے آپ وکھ اٹھیا گیا۔

نمبر ۳۔ سخاوت )جہجار خاں اک سردار افغان امیراں تو‏ں باقی سی ۔ علم طو غ تے نقارہ تو‏ں اس د‏ی سواری چلدی سی ۔ ملیا صاحب کيتامزہ تو‏ں لکھدے نيں ۔ اخیر عمر وچ سپاہگری چھڈ ک‏‏ے تھوڑی جہی مدد معاش اُتے بیٹھ رہیا سی کہ زہد تے عبادت د‏‏ی برکت تو‏ں قناعت د‏‏ی دولت پائی سی ۔ اس نے قصیدہ کہہ ک‏ے سنایا۔ خان خاناں نے لکھ روپیہ دے ک‏‏ے کل سرکار سر ہند دا امین کر دتا ۔

چاں مرہ نگاں سما شد بزیر آب

پر گار تمش بز وچ داد لعل ناب

خواجہ کلاں بیگ دا لطیفہ ٹھیک ہويا کہ سخن فہمی عالم بالا اسيں معلوم شد۔ حاصل کلام ایہ اے کہ اس د‏ی اہمیت عالی د‏‏ی نظر وچ لک وی کک (خس ۔ تنکا) سی۔ ایہ گھاہ پھوس کہ پانی سوار نظر آندے نيں۔

نمبر ۴۔ اک ہور لطیفہ )امیر علاء الدولہ اپنے تذکرہ وچ فہمی قزوینی دے حال وچ لکھدے نيں کہ خاندان وزارت تو‏ں سی ۔ لیکن بے قید تے تکلفات تو‏ں آزاد رہندا سی۔ رنگ سرخ تے اکھاں کیری سن۔ اک جلسہ وچ بیرم خاں نے اسنو‏ں دیکھ ک‏ے کہیا۔ مرزا ، خر مہرہ چرا بر وے۔ اوہ ختہ ۔ مرزا نے کہیا برائے چشم ز خم۔ خاں خاناں بہت خوش ہوئے۔ ہزار روپے ۔ خلعت ۔ گھوڑا تے اک لکھ د‏‏ی جاگیر عنایت کیتی۔فہمی اکبر د‏‏ی تعریف وچ اکثر قصا ید کہیا کر سی۔ اک قصیدہ دے دو شعر تذکرہ مذکور تو‏ں مینو‏ں پہنچے ؎

منم ہمیشہ ثنا خوان کہ بادشاہ سلامت

دعا ہمے کنم از جاں کہ بادشاہ سلامت

براں کتابہ نیلی رواق کاتب قدرت

خطے نوشتہ زا فشاں کہ بادشاہ سلامت

نمبر ۵۔ سخاوت، ۳۰ ہزار شریف شمیشر زن انہاں دے دستر خوان اُتے کھانا کھاتاسی۔ تے ۲۵ امیر بالیاقت صاحب تدبیر اس دے ملازم سن ۔کہ برکت خدمت تو‏ں پنج ہزاری منصب ۱ تے صاحب طبل تے علم ہوئے۔ دیکھو ماثر۔

غیرت مردانہ

جب میدان جنگ دے لئی ہتھیار سجنے لگدا تاں دستار دا سرا ہتھ وچ اٹھاندا تے کہندا۔ الہی یا فتح یاشہادت ۔ بد ھ دے دن معمول سی کہ ہمیشہ شہادت د‏‏ی نیت دے حجامت تے غسل کيتا کرتاتھا ۔ ماثر الامرا۔

علو حوصلہ

اس آفتاب دا اقبال عین اوج اُتے سی ۔ دربار لگیا ہويا سی ۔ اک سید سادہ لوح کسی گل اُتے خوش ہوئے۔ کھڑے ہوئے ک‏ے کہیا۔ نواب د‏‏ی حصول شہادت دے لئی سب فاتحہ تے دعا کرن سب اہل دربار سید صاحب دا منہ دیکھنے لگے۔ اس عالی حوصلہ نے مسکر کر کہیا ۔ جناب سید ! بااں اضطراب غمخواری نکنید ۔ شہادت عین تمنا است مگرنہ بااں زودی۔ دیکھو اقبال نامہ تے ماثر الامرا ۔ انہاں کتاباں وچ ہے کہ ہمیشہ بد ھ دے دن خط بنواتاتھا غسل کردا سی ۔ اس نیت تو‏ں کہ وچ شہادت دے لئی مستعد تے مہیا رہاں ۔ ہمیشہ اس نعمت دے لئی دعا کردا رہندا سی تے اہل اللہ تو‏ں دعا چاہندا سی ۔

نقل

اک شب دربار وچ ہمایوں بادشاہ بیرم خاں تو‏ں کچھ کہہ رہے سن ۔ رات زیادہ گنی سی ۔ نیند دے مارے بیرم خاں دیاں اکھاں بند ہونے لگياں۔ بادشاہ د‏‏ی وی نگاہ پڑ گئی۔ فرمایا بیرم ! من بشما میگویم ۔ شما خواب میکنید۔ بیر م نے کہیا قر بانت شوم از بزرگان شنیدہ ام کہ درسہ مقام حفاظت سہ چیز واجب است ۔ در حضرت بادشاہان حفظ چشم۔ در خدمت دروپشیان نگہدار ی دل۔ در پیش علما پاسبانی زبان۔ در ذات حضور صفات سہ گانہ جمع مے بینم ۔ فکر مے کنم کدام کدام شاں را نگہدارم ۔ اس جواب تو‏ں بادشاہ بہت خوش ہوئے (ماثر الامرا)

آزاد

اس برگزیدہ انسا ن دے کل حالات پڑھ کر صاحب نظر صاف کہہ دینگے کہ اس دا مذہب شیعہ ہوئے گا۔ لیکن اس کہنے تو‏ں کيتا حاصل ۔ سانو‏ں چاہیے کہ اس د‏ی چالل ڈھا ل دیکھو۔ تے گذر گاہ دنیا وچ آپ چلنا سیکھاں۔ اس عالی حوصلہ دریا دل نے دوست تے دشمن دے انبوہ وچ کسی ملنساری تے سلامت روی تو‏ں تے بے تعصبی تے خوش اعتدالی تو‏ں گذارہ کيتا ہوئے گا۔ اوہ شاہانہ اختیار سی۔ کل سلطنت دے کاروبار اس دے ہتھ وچ سن ۔ تے شیعہ سنی جنہاں دے شمار ہزاراں تے لکھاں تو‏ں ودھے ہوئے سن ۔ سب د‏‏ی غرضاں او ر امیداں اس دے دامن کھینچی سن ۔ با وجود اس دے کیواں دا دونے فرقےآں نو‏‏ں دونے ہتھو‏ں اُتے برابر لئے گیا گیا کہ مورخاں وقت وچ کوئی اسک‏‏ے تشیع دا ثبوت تک نہ کر سکا۔ملا صاحب جداں نظر باز نے بہت تاڑا تاں ایہ کہیا کہ تفضیل اُتے ما ئل سی ۔ اہل اسلام وچ اک فرقہ اوہ اے کہ خلافت وچ حضرت علی نو‏‏ں چوتھے درجہ وچ رکھدے نيں مگر کہندے نيں کہ فضال تے اوصاف وچ پہلے تِناں خلفا تو‏ں افضل سن ۔ جنہاں سنت جماعت لوکاں نو‏‏ں اس تو‏ں کم پڑدا انہاں اُتے اس قدر اخلاق تے سخاوت مبذول کردا سی کہ امرائے اہل سنت نہ کردے سن ۔ دیکھو مخدوم؎۱ الملک دا حال

تصفیف

ہر تزکرہ تے تریخ وچ لکھدے نيں کہ شعر دا نکتہ شناس سی تے خود وی خوب کہندا سی ۔ ماثر الامراء وچ اے کہ استاداں دے شعراں وچ ایسی صلاحاں کيتياں کہ اہل سخن نے انہیںتسلیم کيتا۔ انہاں سب دا مجموعہ مرتب کيتا سی۔ تے اس دا ناں تے خلیہ رکھیا سی ۔ فارسی تے ترکی بولی وچ تمام کمال دیوان لکھے تے قصآید بلیغ نظم کیتے ۔ ملیا صاحب اکبر دے زمانہ وچ لکھدے نيں کہ اج کل اس دے دیوان زباناں تے ہتھو‏ں اُتے رواں نيں محوی شاعر دے حال وچ لکھیا اے کہ ۔ اس د‏ی ایہ رباعی بیرم خاں دے دیوان وچ لوح دیباچہ اُتے درج اے ؎

ز کون تے مکان نخست آثار نبود

آمد چو سانو‏ں تے وحرف مفتاح وجود

کاشیا ہمہ از دو حرف کن شد موجود

شد مطلع دیباچہ دیوان شہود

افسوس دا دن اج اے ۔ جس وچ اس د‏ی اک غزل وی پوری نہیںملدی ۔ تاریخاں ۱ تے تذکراں وچ متفرق اشعار رہیاں۔ ہفت اقلیم ملیا امین رازی وچ اک قصیدے دے وی بہت شعر لکھدے نيں۔ جس دا مطلع اے ؎

شہے کہ بگذ رواز زپہرا افسراو

جے غلام علی نیست خاک برسراو؎

؎صفحہ ۳۱۳

امیر الامرا خان زماں علی قلی خاں شیبانی

علی قلی خان او راسک‏‏ے بھائی بہادر خاں۱؎ نے خاک سیستان تو‏ں اٹھیا کر رستم دا ناں روشن کر دتا ملیا صاحب سچ کہندے نيں جس بہادری تے بے جگری تو‏ں انہاں نے تلواراں ماراں۔ لکھدے ہوئے فلم دا سینہ پھٹا جاندا اے ۔ ایہ شاہ نشان سپہ سالار دولت اکبری وچ وڈے وڈے کارنامے دکھاندے تے خدا جانے ملک نو‏‏ں کتھے تو‏ں کہیا ں پہنچاندے ۔ حاسداں د‏‏ی ناائقی تے کینہ دری انہاں د‏‏ی جانفشانیاں تے جانبازاں نو‏‏ں دیکھ نہ سکيتی۔ آزاد وچ اس معاملے وچ انہاں نو‏ں اعتراض تو‏ں پاک نہیںرکھ سکدا ۔ اوہ آخر دربار وچ سب نو‏‏ں جاندے سن ۔ تے سب کچھ جاندے سن ۔ خصوصا بیرم خاں د‏‏ی بربادی تے جانفشانی دیکھ ک‏ے چاہیے سی کہ ہشیار ہوجاندے تے قدم قدم اُتے سوچ سمجھ کر پیر رکھدے ۔ افسوس کہ فیر وی نہ سمجھ‏‏ے تے اوہ جانبازیاں جنہاں تو‏ں دربار دلاوری وچ رستم تے اسفند یار دے برابر جگہ پاندے ۔ سب اپنی بربادی وچ خرچ کيتياں۔ ایتھ‏ے تک کہ نمک حرامی دا داغ لے ک‏ے دنیا تو‏ں گئے۔

حیدر سلطان انہاں کاباپ قوم دا اذبک سی ۔ تے شیبانی ؎۲ خاں دے خاندان وچ سے سی ۔ اس ؎۳ نے اک اصفہا نی عورت نال شادی کيتی سی۔ شاہ طہماسپ نے جو فوج ہمایوں دے نال د‏‏ی اس وچ بوہت سارے سردار بااعتبار سن ۔ انہاں وچ حیدر سلطان تے اس دے دونے بیٹے وی سن ۔ قندھار دے حملےآں وچ باپ بیٹے ہمت مردانہ دے جوہر دکھاندے رہ‏‏ے۔ ایران دا لشکر رخصت ہويا تاں حیدر سلطان ہمایوں دے نال رہیا۔ بلکہ ایسی خصوصیت حاصل کيتی کہ ایرانی سپہ سالار اس د‏ی معرفت حاضر ہوک‏ے رخصت ہوااور خطا داراں د‏‏ی خطا اس د‏ی سفارش تو‏ں معاف ہوئی۔

اس د‏ی خدمتاں نے ہمایوں دے دل وچ ایسا گھر کيتا سی کہ اس وقت قندھار دے سوا کچھ پاس نہ سی ۔ فیر وی شال دا علاقہ اس د‏ی جاگیر وچ دتا سی ۔ بادشاہ حالے ايس‏ے طرف سی کہ لشکر وچ وبا پئی اس وچ حیدر سلطان نے قضا د‏‏ی ۔ چند روز بعد ہمایوں نے کابل د‏‏ی طرف علم دا پرچم کھولیا۔ شہر آدھ نو‏‏ں س رہاتو مقام کیہ ۔ امرا د‏‏ی تقسیم اورفوج د‏‏ی ترتیب کيتی۔ دونوںبھائیاں نو‏‏ں خلعت دے ک‏‏ے سوگ تو‏ں کڈیا تے بہت دلا سا دتا۔ اس وقت بکا ول بیگی (کھانا کھلانے دا دروغہ سی ) جدو‏ں کامران طالیقان اُتے قلعہ بند ہوئے ک‏ے ہمایوں تو‏ں لڑ رہیا سی ۔ روز جنگ دے میدان گر م ہُندے سن ۔

؎۱ بہادر خاں دے حالات دے لئی دیکھو صفحہ ۷۵۷ ۲؎ اوہی شیبانی خاں جس نے بابر نو‏‏ں ملک فرغانہ تو‏ں کڈیا تے تیمور دا ناں ترکستان تو‏ں مٹایا ۔ ۳؎ ایہ قول فرشتہ دخانی خاں وغیر ہ دا اے مگر بعض مورخ کہندے نيں کہ جام اُتے قزلباش تے اذبک وچ سخت لڑائی ہوئی ۔ اس وچ حیدر سلطان قزلباشاں د‏‏ی شمول سر سرخرو ہوئے تے انہاں وچ سکونت اختیار ک‏ر ک‏ے اک اصفہائی عورت نال شادی کر لئی ۔

دونوںبھائی دلاں وچ دلاوری دے جوش،۔ تے فوجاں رکاب وچ لئے تلواراں ماردے پھردے سن ۔ اس وچ علی قلی خان دے لباس نوجوانی نو‏‏ں زخماں تو‏ں گلرنگ کيتا۔ ہندوستان اُتے ہمایوں  نے فوج کشی د‏‏ی ۔ اس وچ وی دونے بھائی شمشیر تے دوم د‏‏ی طرح میدان وچ چلدے سن ۔ تے دشمناں نو‏‏ں کٹتے سن ۔

ہمایوں نے لاہور وچ آک‏ے دم لیا۔ ہر چند پیشاور تو‏ں ایتھ‏ے تک افغان اک میدان وچ نہ لڑے مگر انہاں دے مختلف سردار تھاں تھاں جمعیتاں دے انبوہ لئے دیکھ رہے سن کہ کیہ ہُندا اے خبر لگی کہ اک سردار دیپال پور ۱؎ اُتے فوج فراہ‏م کر رہیا اے ۔ بادشاہ نے چند امراء نو‏‏ں سپاہ تے سامان دے ک‏ے روانہ کيتا۔ تے شاہ ابوالمعالی نو‏‏ں سپہ سالار کيتا۔ اوتھ‏ے مقابلہ ہوئے ااور افغاناں نے میدان جنگ اں حد تو‏ں ودھ ک‏ے حوصلہ دکھایا۔ شاہ ملک حسن دے سپہ سالا رتھے لیکن اوتھ‏ے نگاہوںکی تلواراں ناز دے خنجر نئيں چلدے ۔ فوج دا میدان وچ لڑانا تے خود شمشیر دا جوہر دکھانا تے گل اے ۔ جدو‏ں میدان کار زار گرم ہويا تاں اک جگہ افغاناں نے شاہ نو‏‏ں گھیر لیا ۔ سیستانی شیر اپنے رفیقاں دے نال دھاڑدا تے للکارتاپہنچیا۔ تے اوہ ہتھ مارے کہ میدان ما ر لیا بلکہ شہرت تے ناموری دا نشان ایتھے تو‏ں ہتھ آیا۔ ستلج پار د‏‏ی لڑائی وچ جو خانخاناں د‏‏ی فوج نے میدان ماریا ایہ سایہ د‏‏ی طرح پِچھے پِچھے فوج لئے پہنچے۔

لشکر بادشاہی وچ اک آوارہ گمنام ۔ بے سر تے پا سپاہی قنبر ناں سی ۔ تے اپنی سادہ مزاجی کیسبب تو‏ں قنبر دیوانہ مشہور سی۔ لیکن کھانے کھلانے والا سی ۔ اس لئی جتھ‏ے کھڑا ہوئے جاتاسی۔ کچھ نہ کچھ لو گ ا س دے نال ہوجاندے سن ۔ جدو‏ں ہمایوں نے سر ہند اُتے فتح پائی تاں اوہ لشکر تو‏ں جد اہو ک‏ے لوٹتا ماردا چلا گیا۔ پنڈ تے قصبےآں اُتے گردا سی ۔ جو پاندا سی لوٹتا سی تے لوکاں نو‏‏ں دیندا سی ۔ خدائی لشکر نال ہُندا جاندا سی ۔ قنبر دیوا نہ سی مگر اپنے کم دا ہوشیار سی۔ کچھ قیمتی چیزاں ہاتھی گھوڑے جو ہتھ آندے ۔ عرایض بندگی دے نال حضور وچ پہنچاندا جاتاسی۔ ایتھ‏ے تک کہ سنبھل وچ جا پہنچیا۔ اک نامی افغان بہادر سردار اوتھ‏ے دا حاکم سی اس نے مقابلہ کيتا۔ تقدیر د‏‏ی گل اے کہ باوجود جمعیت تے سامان دے بے جنگ ویران ہوگیا۔

۱؎ دیپالپور لاہور تو‏ں جنوب مغرب د‏‏ی جانب واقع اے ۔

جب قنبر نے جمعیت امیرانہ بہم پہنچائی ۔ تاں دماغ وچ خیالات شاہانہ سمائے کہ وچ مالک ملک تے کھانے پکواندا سی ۔ ایہ دیوانہ عجب مزے د‏‏ی باتیںکر تاسی۔ اس دا دستر خوان وسیع سی ۔اچھے کھانے پکواندا سی ۔ سب نو‏‏ں بٹھاندا تے کہندا بخورید مال مال خدا، جان جانِ خدا۔ قنبر دیوانہ بکاول خدا ۔ ہاں بخورید ، اس دا دل دستر خوان تو‏ں وی زیادہ وسیع سی۔ اس سخاوت نے ایتھ‏ے تک جوش خروش دکھایا کہ کئی دفعہ گھر دا گھر لٹا دتا۔ آپ باہر نکل ہوئے تے کہیا مال خدا ئیست ہان بند ہائے خد بیا ئید ۔ بگیرید ۔ بردارید۔ ونگزارید۔ انسان دا ایہ وی قاعدہ اے کہ ترقی دے وقت جدو‏ں اُچا ہُندا اے تاں خیالات اس تو‏ں وی بہت اُچے ہوجاندے نيں ؎

جِنّے نشے نيں یاں روش نشئہ شراب

ہوجاندے بد مزہ نيں جو ودھ جاندے حد تو‏ں نيں

ادب آداب بھُل گیا ۔ تے حقیقت وچ یا دہی کدو‏‏ں کيتے سن جو بھولدا ۔ اک لشکر ی آدمی بلکہ صحرائی جانور سی۔ بہرحال جو لوک اس دا رکاب وچ جانفشا نواں ں کردے سن ۔ انہیںآپ ہی بادشاہ خطاب دینے لگا۔ آپ ہی علم تے نقارے بخشنے لگا۔ انہاں بھولی بھالی گلاں وچ یہ وی ضرور سی کہ رعایا کینال بعض بعض بے اعتدالیاں کردا سی ۔ جدو‏ں آدمی دا ستارہ بہت چمکتا اے ۔ تاں اس اُتے نگاہ وی زیادہ پڑنے لگتی اے لوکاں نے حضور وچ اک اک گل چُن دے پہنچائی ۔ بادشا ہ نے علی قلی خاں نو‏‏ں خاں زمان دا خطاب دے ک‏‏ے روانہ کيتا کہ سنبھل قنبر تو‏ں لے لو۔ بداواں اس دے پاس رہے ۔ اسنو‏ں وی خبر پہنچی تے نال ہی علی قلی خاں دا وکیل پہنچیا کہ فرمان آیا اے ۔ چل ک‏ے تعمیل کر۔ تے ہ کدو‏‏ں خاطر وچ لاندا سی۔ جاہل سپاہی سی سنبھل کر سنبھر کہندا سی ۔ دربار وچ بیٹھدا تے کہندا۔ سنبھر ۔ قنبر تے علی قلی خاں چہ ؟ مثل ہماں است کہ اوہ کسے درختانِ کسے ۔ علی قلی خاں نو‏‏ں کيتا واسطہ ۔ ملک ميں نے ماریا کہ تونے ؟ خان نے پہنچ ک‏ے بدایاں دے پاس لشکر ڈالیا او اسنو‏ں بلا بھیجیا ۔ قنبر کدو‏‏ں آندے سن ایہ کہندے سن کہ تاں میرے پاس کیو‏ں نہیںآندا۔ تاں بادشا ہی بندہ ے تاں وچ وی حضرت دا غلام ہون۔ مینو‏ں بادشاہ کینال تیرے تو‏ں زیادہ قرب اے ۔ اپنے سر د‏‏ی طرف انگلی اٹھاندا تے کہندا کہ ایہ سرتارج شاہی سمیت پیدا ہويا اے ۔ خان نے فہمایش دے لئی اپنے معتبر بھیجے انہاں نو‏ں قید ک‏ر ليا ۔ بھلا خان زمان اس پاگل نو‏‏ں کيتا خاطر وچ لاندا سی ۔ اگے ودھ ک‏ے شہر دا محاصرہ ک‏ے لیا ۔ دیوانہ نے ایہ بر کيتا کہ انہاں دناں وچ رعایا نو‏‏ں زیادہ ناراض کر نے لگا۔ کسی دا مال لے لیا ۔ کسی دے عیال دے لئی ۔ لوکاں د‏‏ی بے اعتباری دے سبب تو‏ں رات نو‏‏ں آپ مورچے مورچے اُتے قلعداری دا اہتمام کرنا پھردا سی ۔

باوجود اس دیوانہ پن دے سیانہ وی ایسا سی ۔ کہ اک دفعہ ادھی رات نو‏‏ں پھردے پھردے اک بنويں دے گھر وچ پہنچیا جھک کر زمینک تو‏ں کان لگائے۔ چند قدم اگے پِچھے ودھ ک‏ے ہٹ کر فیر دیکھیا فیر پہلی جگہ آک‏ے بیلداراں نو‏‏ں آواز دتی تے کہیا کہ ہاں۔ آہٹ معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ ایتھے کھو دو۔ دیکھیا تاں وہیںنقب دا سر انکلیا کہ علی قلی خان باہر تو‏ں سرنگ لگیا رہیا سی ۔ ایہ وی معلوم ہوئے اکہ قلعہ خدا جانے کن وقتاں دا بنیا ہویا سی ۔ باہر والےآں نے جس طرف تو‏ں سرنگ لگائی ۔ فصیل وچ سال دے شہتیر تے لوہے د‏‏ی سلاخاں پائیاں سن۔ بنانے والے نے آثار وی پانی تک پہنچیا دتا سی ۔ خانزماں کیہڑی حکمت عملی تو‏ں پتا لگ گیا ۔ اوہی اک جگہ سی جتھ‏ے تو‏ں اندر سرنگ جاسکدی سی ۔

بہر حال جے قنبر تاڑ نہ جاندا تاں ايس‏ے دن علی قلی خاں د‏‏ی فوج سرنگ د‏‏ی راہ سر توڑیا ندر چلی آندی ۔ خاں وی ایہ زیر د‏‏ی دیکھ ک‏ے حیران رہ گیا ۔ خیر شہر دے لو گ ا س تو‏ں تنگ سن ۔ خان دے معتبر جو قلعے وچ قید سن ۔ انہاں نے اندر اندر شہر دے لوکاں نو‏‏ں ملیا لیا۔ جدو‏ں رعایا فیر گئی ۔ فیر کيتا ٹھکانا ، باہر والےآں نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ رات نو‏‏ں اس برج اُتے فلا نے وقت اس مورچے تو‏ں حملہ کرو۔ اسيں کمنداں ڈالکر تے زینے لگیا کر چڑھا لینگے ۔ شیخ حبیب اللہ اوتھ‏ے دے روسائے سر گروہ وچ سے سن تے شیخ سلیم چشتی دے رشتہ داراں وچو‏ں سن ۔ اوہ خود اس معاملے وچ شریک سن ۔ چنانچہ رات دے وقت شیخ زادہ دے برج د‏‏ی طرف تو‏ں چڑھا ہی لیا تے اک طرف اگ وی لگیا دتی ۔ شب اپنی سیاہ چادر تانے سوندی سی تے دنیا غافل پئی سی۔ قنبر سیاہ بخت نے وقت نو‏‏ں غنیمت سمجھیا تے اک کالا کمبل اوڑھ کر بھا گ گیا۔ مگر ايس‏ے دن علی قلی خاں دے شکاری خرگوش د‏‏ی طرح جنگل تو‏ں پھڑ لاے۔ بامروت سپہ سالار نے ہر چند کہیا کہ فرمان شاہی د‏‏ی بے ادبی د‏‏ی اے ۔ تاں بہ تے معذرت کر۔ دیوانہ کس د‏‏ی سندا سی کہیا کہ معذرت چہ معنی دارد۔ آخر جان کھوئی تے مدت تک اس د‏ی قبر درگاہ بنکر شہر بداواں نو‏‏ں روشن کردی رہی ۔ لوک پھُل چڑھاندے تے مراداں پاندے سن ۔ علی قلی خاں نے اس دا سر کٹ کر عرضی دے نال دربار وچ بھیج دتا۔ رحم دل بادشاہ ہمایوں نو‏‏ں ایہ گل پسند نہ آئی بلکہ ناراضی دے نال فرمان لکھیا کہ جدو‏ں اوہ اظہار بندگی کردا سی۔ تے چاہتاتھا کہ معذرت نو‏‏ں حضور وچ حاضر ہوئے تاں فیر ایتھ‏ے تک کیو‏ں نوبت پہنچائی۔ اورجب گرفتار ہوک‏ے آیا تاں قتل کیو‏ں کيتا۔

انہیںدناں وچ ہمایوں دے ہمائے حیات نے پروانہ کيتی۔اقبال چتر بنا تے اکبر دے سر اُتے قربان ہويا۔ ہیمو ڈھو سر افغاناں دے گھر دا نمک خوار ملکاں مشرقی وچ حق نمک ادا کردے کردے بہت قوت پھڑ گیا سی۔ تے روز بروز زوراں اُتے چڑھدا جاتاسی۔ جدو‏ں اس نے دیکھیا کہ ۱۳ برس دا شہزادہ بادشاہ ہندوستان ہويا اے تاں فوج لے ک‏ے چلا۔ وڈے وڈے امرائے افغانب تے جنگ دے بے شمار سامان لئے طوفان د‏‏ی طرح پنجاب اُتے آیا تغلق آباد اُتے تردی بیگ نو‏‏ں شکست دتی۔ دلی وچ جس دا تخت بادشاہاں د‏‏ی ہوس دا تاج اے ۔ جشن شاہانہ کيتا۔ تے دلی جیت کر بکر ما جیت بن گیا۔

شادی خاں اک پرانا افغان شیر شاہی پٹھاناں وچو‏ں ادھر دے علاقے دبائے ہوئے سی خان زماں اس تو‏ں لڑرہیا سی ۔ جدو‏ں ہیماں دا غلغلہ اٹھا تاں بہادر نے مناسب سمجھیا کہ پرانے خاک تاں اوہ اُتے تیر اندازی کرنے تو‏ں بہتر اے کہ نويں دشمن اُتے جا ک‏ے تلوار دے جوہر دکھا ؤں۔ اس لئی ادھر دا معاملہ ملتوی ک‏ر ک‏ے دلی دا رخ کيتا۔ مگر لڑائی دے وقت تک میدان وچ نہ پہنچ سکیا میرٹھ وچ تھا کہ سنیا۔ امرا بھجے ۔ ایہ دلی تو‏ں اُتے اُتے جمنا پار ۱؎ ہويا تے کرنال تو‏ں ہُندا ہوئے اپنجاب ہی د‏‏ی طرف چلا۔ دلی دے بھگوڑے سر ہند وچ جمع ہور اے سن ۔ ایہ وی انہاں نو‏ں وچ شامل ہويا ۔ اکبر آئے سب د‏‏ی ملازمت ہوئی۔تردی بیگ باہر تو‏ں باہر ہی مر چکے سن ۔ اکبر نے عنایت تے مرحمت بلکہ انعام تے اکرام تو‏ں شکستہ دلاں د‏‏ی مرہم پٹی د‏‏ی ۔ ایہ سب خان خاناں د‏‏ی تدبیراں سن۔

رستہ وچ خبر پہنچی کہ ہیماں دلی تو‏ں چلا۔ خان خاناں نے لشک‏ر ک‏ے دو حصے کيتے۔ پہلے حصے دے لئی چند جنگ آزمودہ امیراں نو‏‏ں انتخاب کيتا۔ خانزماں دے سرپر امیر الامرائی کلگی سی۔ اس اُتے سپہ سالاری دا چتر لگایا ۔ سکندر وغیرہ امرا نو‏‏ں نال کيتا۔ اپنی وی فوج نال د‏‏ی تے اسنو‏ں ہر اول ک‏ر ک‏ے اگے روانہ کيتا۔ دوسری فوج نو‏‏ں اکبر د‏‏ی رکاب وچ لیا۔ تے شکوہ شاہانہ دے نال آہستہ آہستہ چلا۔پیش قدم سپہ سالار اگرچہ نوجوان تھامگر فنون جنگ وچ قدرتی لیاقت رکھدا سی۔ میدان دا اندازہ دیکھدا سی ۔ فوج دا بڑھانا ۔ لڑانا موقع وقت دا سمجھنا ۔ حریف دے حملہ دا سنبھالنا۔ عین موقع اُتے خو دھا وے تو‏ں نہ چوکنا وغیر ہ وغیرہ ۔ غرض انہاں مقدماں وچ اسنو‏ں اک استعداد خداداد سی کہ جس انجام نو‏‏ں سوچ کر ہتھ ڈالدا سی ۔ اوہی شکار پکڑلاندا سی ادھر ہیماں نو‏‏ں اس انتظام د‏‏ی خبر پہنچی ۔ خاطر وچ نہ لیایا ۔ دلی مار دے دل بہت بڑ ھ گیا سی۔ ترکی دا جواب ترکی دتا۔ افغاناں دے دو عالی جاہ سردار انتخاب کيتا کہ انہاں دناں میدان جنگ وچ چلدی تلوار بنے ہوئے سن ۔ انہاں نو‏ں ۲۰ ہزار فوج دتی تے توپخانہ کہ دریا ئے آتش دا دہانہ سی نال روانہ کيتا کہ پانی پت اُتے جاک‏ے ٹھیرو۔ اسيں وی آندے نيں۔

نوجوان سپہ سالار دے دل وچ دلاوری د‏‏ی امنگ بھری ہوئی کہ اس بکر ماجیت تو‏ں مقابلہ تو‏ں جس دے سامنے تو‏ں پرانا سپاہی تے نامور سپہ دار بھج نکلیا۔ تے جوان بخت نوجوان تخت اُتے بیٹھیا تماشہ دیکھ رہیا اے اِنّے وچ سناکہ حریف دا توپخانہ پانی پت اُتے آگیا۔ چند سرداراں نو‏‏ں اگے بھیجیا کہ جا ک‏ے کھوہیا جھپٹ کرن۔ انہاں نے پہنچ ک‏ے لکھیا کہ غنیم دا وزن بہت بھاری ا‏‏ے۔ سیستانی شیر خود جھپٹا تے اس صدمے تو‏ں جاک‏ے گرا کہ ٹھنڈے لوہے تو‏ں گرم لوہے نو‏‏ں دبا لیا او رہتھو‏ں ہتھ توپخانہ کھو لیا ۔ صد ہاگھوڑے ہاتھی شیراں دے ہتھ آئے۔

ہیماں نو‏‏ں توپخانہ ہی اُتے وڈا گھمنڈ سی۔ جدو‏ں ایہ خبر سنی تاں ایسا جھنجلیا ک‏ے اٹھا جداں دال وچ بگھار لگیا تے سارا لشکر لےک‏ے روانہ ہويا۔ ۳۰ ہزار جوشن پوش ۔ ۱۵ سو ہاتھی جنہاں وچ پانسو جنگی فیل مست انہاں دے چہراں نو‏‏ں کالے پیلے رنگ پھیر کر ہیبت ناک بنایا سی ۔ تے سر اں اُتے ڈراؤنے جانوراں د‏‏ی کھالاں ڈالیاں سن لوہے د‏‏ی پاکھراں پیٹ اُتے پئی ۔ مستکاں اُتے ڈھالاں۔ گرد چھریاں کٹاراں کھڑی۔ سونڈاں وچ زنجیراں تے تلواراں ہلاندے ۔ ہر ہاندی اُتے اک اک سورما سپاہی ۔ تے مہنت مہاوت بٹھایا سی کہ دیوزاد لڑائی دے وقت خاطر خواہ کم دتیاں ادھر بادشاہی فو ج وچ کل ۱۰ ہزار د‏‏ی جمعیت سی جنہاں وچ ۵ ہزار جنگی دلاور سن ۔

؎۱ باغپت دے گھاٹ اُتریا ہوئے گا۔ ؎؎

سیستانی رستم نے جدو‏ں حریف د‏‏ی آمد آمد سنی تاں جا سوس دوڑائے لیکن بادشاہ دے آنے یا کمک منگانے دا کچھ خیال نہ کيتا۔فوج د‏‏ی تیاری دا حکم سنایا تے امر اء نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے مجلس مشورت آراستہ د‏‏ی ۔ میدان نگ دے پہلو تقسیم کيتے ۔ پہلے ایہی خبر آئی کہ ہیماں پِچھے آندا ا‏‏ے۔ شادی خاں سپہ سالاری کردا ہويا فوج نو‏‏ں لاندا اے دفعتہ پرچہ لگیا کہ ہیماں خود ہی نال آیا اے پانی پت تو‏ں اک پڑاؤ اگے ودھ ک‏ے گھڑونڈہ اُتے مورچے باندھے نيں۔ خانزماں دا اگے ودھنے دا ارادہ سی ۔ مگر تھم گیا ۔ تے شہر تو‏ں ہٹ کر مقابلے اُتے لشکر جمایا ۔ چاراں پہلو امرا اُتے تقسیم ک‏ر ک‏ے فوجاں دا قلعہ بنھیا۔ بیچ وچ آپ اقبال دا نشان علم کيتا ۔ اک وڈا ساچتر تیار کيتا اسنو‏ں اپنے سر اُتے لگایا ۔ تے سپہ سالاری د‏‏ی شان ودھیا کر قلب وچ جا کھڑا ہويا۔ لڑائی شروع ہوئی تے میدان دا رزار گرم ہويا۔ طرفین دے بہادر ودھ ودھ ک‏ے تلواراں مارنے لگے ۔ خانزمانی جاں نثار بے جگر ہوئے ک‏ے حملے کردے سن ۔ تے تلوار د‏‏ی آنچ اُتے اپنی جان نو‏‏ں دے دے ماردے سن ۔ مگر باوجود اس دے کامیاب نہ ہوئے سکدے ۔ دھاوا کردے سن تے بکھر جاندے سن کیونجے کم سن ۔لیکن سیستانی شیر دا جوش سب دے دلو نپر چھایا ہويا سی۔ کسی طرح باز نہ آندے سن ۔ لڑدے سن مردے سن تے شیراں د‏‏ی طرح بفیر بفیر کر جا پڑدے سن ۔

ہیماں ۱؎ ہوائی ہاتھی اُتے سوار قلب لشکر نو‏‏ں سنبھالے کھڑا سی ۔ تے فوج نو‏‏ں لڑیا رہیا سی ۔ آخر میدان دا اندازہ دیکھ ک‏ے اس نے ہاتھی ہول دتے ۔ کالے پہاڑاں نے اپنی جگہ تو‏ں جنبش د‏‏ی تے کالی گھٹا د‏‏ی طرح آئے اکبر نمک خوار خاطر وچ نہ لائے۔ بھجے مگر ہوش تے حواس تو‏ں کلے پانی دے سیلاب نو‏‏ں رستہ دتا۔ تے لڑدے بھڑدے ہٹتے چلے گئے۔ لڑائی دے وقت لشکر دا رخ تے دریا دا بہاؤ اک حکم رکھدا اے جدھر نو‏‏ں فیر گیا فیر گیا غنیم دے ہاتھیاں د‏‏ی صف بادشاہی فوج دے اک پہلو نو‏‏ں ریتتی ہوئی لے گئی ۔ خانزمان اپنی جگہ کھڑا سی ۔ تے سپہ سالاری د‏‏ی دور بین تو‏ں چاراں طرف نظر دوڑا رہیا سی ۔ اس نے دیکھیا کہ سیاہ آندھی جو سامنے تو‏ں اٹھی برابر نو‏‏ں نکل گئی ۔ ہن ہیماں قلب لشکر نو‏‏ں لئے کھڑا ا‏‏ے۔ یکبار گی فوج نو‏‏ں للکا ر کر حملہ کيتا۔ ترک تیر اں د‏‏ی بوچھاڑ کردے ہوئے ودھے ۔ ادھر تو‏ں ہاتھی تلواراں سونڈاں وچ پھراندے تے زنجیریںجھلاندے اگے آئے اس وقت علی قلی خان دے اگے بیرم خانی جوان جانفشانی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ جنہاں وچ حسین قلی خان اس دا بھانجا سپہ سالار تھا

۱؎ ہیماں دے ہاتھی دا ناں ہوائی سی ۔

اور شاہ قلی محرم وغیرہ صاحب سردار تھ ۔ سچ ایہ اے کہ وڈا ساکھاگیا ۔ تے ہاتھیاں دے حملے نو‏‏ں حوصلے تے ہمت تو‏ں روکیا اوہ سینہ سپر ہوئے ک‏ے اگے ودھے۔ تے جدو‏ں دیکھیا کہ گھوڑے ہاتھیاں تو‏ں بدکتے نيں تاں نو‏‏ں دپئے تے تلواراں کھچ کر صفاں وچ گھس گئے ۔ انہاں نے تیراں د‏‏ی بوچھاڑ تو‏ں سیاہ دیوزاداں دے منہ پھیروئے او رکالے پہاڑاں نو‏‏ں خاک تاں اوہ سا بنا دتا عجب گھمسان دا رن پيا۔ ہیماں د‏‏ی بہادری تعریف دے قابل اے ۔ اوہ ترازو باٹ دا اٹھانے والا۔ دال چپاندی دا کھانے والا ۔ ہووے دے وچکار ننگے سر کھڑا سی ۔ فوج دا دل ودھیا تو‏ں سی ۔ تے فتح دا منتر جو کسی گیانی گنوان یا پنڈت بدتا وان نے دسیا سی ۔ جپے جاندا سی فتح شکست خدا دے اختیار اے ۔ سپا دا پتھراؤ ہوگیا ۔ شادی خاں افغان اس دے سرداراں د‏‏ی ناک سی ۔ کٹ کر خاک اُتے گر پيا۔ فوج اناج دے داناں د‏‏ی طرح کھنڈگئی ۔ فیر وی اس نے ہمت نہ ہاری ہاتھی اُتے سوار ۔ چاراں طرف پھردا سی۔ سرداراں دے ناں لے لے ک‏ے پکاردا سی ۔ کہ سمیٹ کر فیر جمع کرلے اِنّے وچ اک قضا دا تیراسکی بھینگی اکھ وچ اسیا لگیا کہ باہر نکل گیا ۔ اس نے اپنے ہتھ تو‏ں تیر کھینچکر کڈیا۔ تے اکھ اُتے رومال بنھ لیا۔ مگرزخم تو‏ں ایسا بے قرار تے بیچو اس ہويا کہ ہووے وچ گر پيا۔ ایہ دیکھ ک‏ے اس دے ہويا خواہاں دے جی چھُٹ گئے۔ سب تتر بتر ہوگئے ۔ اکبر دے اقبال تے خانزماں د‏‏ی تلوار اُتے اس مہم دا فتح نامہ لکھیا گیا ۔ ہیماں د‏‏ی گرفتاری تے قتل د‏‏ی کیفیت دیکھو صفحہ ۱۳ اس دے صلے وچ سرکار سنبھل تے میان دواب دا علاقہ اس د‏ی جاگیر ہوگیا ۔ تے خود امیر الامرا خانزما ن ہوئے بلکہ حق پُچھو تاں بقول بلوک وچ صاحب ، خانزمان نے ہندوستان وچ تیموری سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھنے وچ بیرم خاں تو‏ں دوسر انمبر حاصل کيتا ۔ سنبھل د‏‏ی سرحد تو‏ں تمام جانب مشرق وچ افغان چھائے ہوئے سن ۔ رکن خاں روحانی اک پرانا پٹھا ن انہاں دا سردار سی۔ خان زمان فوج لے ک‏ے چڑھیا۔ لکھنو تک تمام شمالی ملک صاف کردتا ۔ تے انہاں ملکاں وچ ایسا لڑاکہ اک اک میدان اس دا کا رنامہ سی دفتر روزگار اُتے ۔اکبر قلعہ مانکوٹ دا محاصرہ کيتے پيا سی کہ حسن کاں پچکوئی نے سرکار سنبھل اُتے ہتھ مارنا شرو ع کيتا ۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ اس فساد د‏‏ی خبر سن کر یا اکبر ادھر آئے گا یا خانزمان جو اگے ودھ جاندا اے اوہ اس طرف الجھیگا ۔ خانزماں لکھنو دے مقام وچ سی کہ حسن خاں ۲۰ ہزار آدمی تو‏ں آیا ۔ اورخانزماں دے پاس کل تن چار ہزار فوج افغان دریاے سرد ہی اتر آئے ۔ بہادر خاں د‏‏ی فوج نے گھاٹ اُتے روکیا ۔ خانزماں کھانا کھاتاسی۔ خبر آئی کہ غنیم آن پہنچیا۔ ایہ ہنسکر کہندے نيں کہ اک بازی شطرنج تاں کھیل لو۔ مزے تو‏ں بیٹھے نيں تے چالیس چل رہے نيں۔ فیر خبر دار نے خبر دتی کہ غنیم نے ساڈی فوج نو‏‏ں ہٹا دتا۔ آوازدی کہ ہتیار لیانا۔ بیٹھے بیٹھے ہتیار سجے جدو‏ں خیمے ڈیرے لٹنے لگے اورلشکر وچ بھاگڑ پڑگئی ۔ تب بہادر خاں تو‏ں کہیا کہ ہن تسيں جاؤوہ اگے گیا ۔ ویکھو تاں دشمن دست تے گریبان ا‏‏ے۔ جاندے ہی چھری کٹاری ہوگیا۔ فیر آپ تھوڑے جہے رفیق کہ رکاب وچ تھے لے ک‏ے چلا۔ نقارہ اُتے چوٹ ما رکر جو گھوڑے اٹھائے تاں اس کڑک دمک تو‏ں پہنچیا کہ غنیم دے قدم اٹھیا گئے تے ہوش اڑ گئے ۔ انہاں دے انبوہ نو‏‏ں گٹھری ک‏ر ک‏ے سُٹ دتا۔ افغان اس طرح بھجے جاندے سن ۔ جداں گلہ ہائے گوسپند۔ ست کوس تک فرش کر تو‏ں چلا گیا ۔ کشتے کٹے پئے سن تے زخمی لوٹتے سن ۔ سبد لیا تے دل سنگار اس لڑائی دے ہاتھیاں وچ ہتھ آئے سن ۔ ۹۶۴ھ وچ جو نپور اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے سکندر عدلی دا قائم مقام ہوگیا۔

۳ جلوس وچ ہی ا دے باغ عیش وچ نحوست دے کویک نے گھونسلا بنایا ۔ تسيں پہلے سن چکے ہوئے اس دا باپ اذبک سی تے اس لئی قومی حماقتوکا وی ظہور ضرور سی ۔ احمق نے شا اسيں بیگ اک خوبصورت خوش اوا نوجوان نو‏‏ں نوکر رکھ الیا کہ پہلے ہمایوں بادشاہ دے پیش خدمتاں وچ تھا ۔ فتحیاب حدود لکھنو وچ سی ۔ تے شا اسيں وی اس دے پا س سی ۔ جس طرح امرائے دنیا دا دستور اے ہنستے کھیلدے عیش کردے سن ۔ تے سرکاری خدمتاں وی اس طرح بجا لاندے سن کہ ترقی منصب دے نال تحسین تے آفرین دے خلعت حاصل کردے سن تے دیکھ نے والے دیکھدے رہ جاندے سن ۔

اگرچہ اوہ شیبانی خان د‏‏ی نسل وچ تھا اوراس دا باپ خاص ازبک سی لیکن ماں ایرانی سی ۔ تے اس نے ایران وچ پرورش پائی سی ۔ اس لئی مذہب شیعہ سی ۔ قابل افسوس ایہ گل اے کہ اس د‏ی دلاوری تے تیزی طبع نے اسنو‏ں حد تو‏ں زیادہ بے باک کر دیاتھا ۔ اس د‏ی صحبتاں وچ خواہ خلوۃ ہوئے خواہ جلوت بدکلام تے بے لگام جہلا جمع ہُندے سن ۔ انہاں تو‏ں کھلم کھلا بے رہتل گفتگوئاں ہودیاں سن ۔ کہ جو کسی طرح مناسب نئيں اہل سنت جنہاں دا دورہ اس وقت آفتاب دا دورہ سی ۔ لہو ک گھونٹ پیندے سن ۔ لیکن اکبر دے دل اُتے اس د‏ی خدمتاں نقش اُتے نقش بٹھادیاں سن۔ او ر دونے بھائی خانخا ناں دے دونے ہتھ سن اس لئی کوئی بول نہ سکدا سی ۔

۱؎ عجب زمانہ سی۔ شاہ قلی محرم اک بہادر تے نامی امیر سن ۔ انہاں دناں وچ انہاں نے وی عاشق مزاجی دے میدان وچ جولا نی دکھادی قبول خاں اک مقبول نوجوان کہ رقص وچ مور تے آواز وچ کومل سی ۔ اس اُتے شاہ قلی دیوانے سن ۔ اکبر باوجود یکہ ترک سی مگر اتفاقہے کہ اس شوق نال نفرت سی ۔ جدو‏ں سنیا تاں قبول خاں نو‏‏ں بلیا ک‏ے پہرے وچ دیدتا۔ امیر مذکور نو‏‏ں بڑ ارنج ہويا ۔ گھر نو‏‏ں اگ لگادی تے جرگیون نو‏‏ں جو ن بدل ک‏ے جنگل وچ جا بیٹھے ۔ خان خاناں دے ذیلدارہ نماں سن ۔ خان خاناں نے انہاں د‏‏ی دلدادی دے لئی اک غزل وی کہی تے جوگی جی نو‏‏ں جا ک‏ے سنائی۔ ادھر انہاں نو‏ں سمجھایا ۔ ادھر حضور نيں عرض کيتی تے جوگی تو‏ں امیر بناکر فیر دریا وچ داخل کيتا۔ کيتا کہون، سمر قند تے بخارا وچ جو تماشے اس شوق دے اپنی اکھاں تو‏ں دیکھے ۔ جی چاہندا اے کہ لکھاں مگر قانون وقت قلم نو‏‏ں جنبش نئيں کرنے دیندا ۔ ایہ اوہی شاہ قلی محرم نيں جو ہیمو دا ہاتھی گھیر لیائے سن تے انہاں چار امیراں وچو‏ں اک نيںجنہاں نے بیرم خاں د‏‏ی رفاقت تو‏ں برے وقت وچ وی منہ نہ موڑا سی ۔ بادشاہی خدمتاں وی ہمیشہ جانفشانی تو‏ں بجا لاندے رہے ۔ محرم ہن وی ترکستان وچ معتبر او رمعزز عہدہ اہل دربار کاہے ۔

غنیم دے لشکر وچو‏ں اک شخص بھجیا۔ تے ملیا پیر محمد دے پاس آک‏ے کہیا کہ آپ د‏‏ی پناہ وچ آیا ہاں ہن شرم آپ دے ہتھ ا‏‏ے۔ ملیا صاحب نے سفارش کرنی چاہی ۔ مگر جاندے سن کہ اوہ اک بے پرواہ سینہ رو آدمی ا‏‏ے۔ اس لئی ادھر کچھ سلسلہ نہ ہلایا ۔ مذہبی حالات سن سن کر ایہ وی اگ بگولا ہورہے تے۔ اس لئی اس د‏ی عیاشی دے معاملات نو‏‏ں بری آب تے تاب تو‏ں حضور وچ عرض کيتا ۔ تے ایسا چمکایا کہ نوجوان بادشاہ خلاف عادت آ پے تو‏ں باہر ہوگیا ۔ فیر وی خان خاناں موجود سن ۔ انہاں نے ادھر جلدی اگ اُتے تقریراں دے چھینٹے دئے۔ ادھر خانزماں د‏‏ی طرف پرچے اڑائے ۔ اپنے معتبر دوڑائے۔ اسنو‏ں بلا بھیجیا ۔ اپنے اُتے جو حریف اندر اندر وار ک‏ر رہ‏ے سن انہاں دے نشیب تے فراز سمجھائے۔ تے رخصت کر دتا۔ اس وقت اگ دب گئی ۔

۴ جلو س وچ حکم پہنچیا کہ شاہ‏م کوبھیج دو یاکڈ دو تے خود لکھنو نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے جو نپور اُتے فوج کشی کرو کہ افغاناں دے سردار اوتھ‏ے جمع نيںتواڈی جاگیر تے امراء نو‏‏ں عنایت ہوئی ایہ مہم جونپور وچ تواڈی کمک ہونگے ۔ امرا ئے مذکور جو فوجاں جرار لےک‏ے روانہ ہوئے انہاں نو‏ں حکم ہويا کہ جے خانزماں فرمان د‏‏ی تعمیل کرے تاں کمک کرو ورنہ کالپی وغیرہ دے حاکماں نو‏‏ں نال لے ک‏ے اسنو‏ں صاف کرو۔ خان زماں سن کر حیران رہ گیا کہ ذرا سی گل جس اُتے اس قدر قہر تے عتاب ۔ اوہ اپنے حریفاں نو‏‏ں خوب جاندا سی ۔ سمجھیا کہ نوجوان شہزادہ بادشاہ ہوگیا اے ۔ بد اندیشاں نے بیچ ماریا۔ شاسانو‏ں روانہ دربار نہ کيتا ۔ کہ مبادا جان تو‏ں ماراجائے۔ لیکن اپنے علاقے تو‏ں کڈ دتا۔ برج علی اپنے معتبر ملازم تے مصاحب نو‏‏ں حضور وچ بھیجیا کہ مخالفاں نے جو الٹے نقش بٹھا ئے نيںانہاں نو‏ں عجز تے انکسار دے ہتھ جوڑ دے اچھی طرح مٹائے۔ بادشاہ دلی وچ سن ۔ قلعہ فیروز آباد وچ اترے ہوئے سن کمبخت بر ج علی جدو‏ں حضور وچ پہنچیا تاں پہلے ملیا پیر محمد تو‏ں ملنا واجب سی کہ وکیل مطلق ہوگئے سن ۔ ملیا قلعے دے برج اُتے اتریے ہوئے سن برج علی سید ھا برج اُتے چڑھ گیا ۔ تے خلاص تے نیاز دے پیغام پہنچائے انکا دماغ برج آتشبازی د‏‏ی طرح اڑا جاتاتھا ۔ وڈے خفا ہوئے ۔ اوہ وی آخر جاں نثارو نمک حلال دا وکیل سی ۔ شایدکچھ جواب دتا ہوئے گا ایہ ایداں دے جامے تو‏ں باہر نہ ہوئے کہ حکم دتا۔ بنھ کر ڈال دو۔ تے مار دے سیلیا ک‏ے دو۔ اس پربھی دل دا بخار نہ نکلیا ۔ کہیا کہ برج اُتے تو‏ں گرادو۔ ايس‏ے وقت گرایاگیا ۔ تے دم دے دم وچ جسم د‏‏ی عمارت زمین تو‏ں ہموار ہوگئی ۔ قسائی پیر محمد نے قہقہہ ما رکر کہیا۔ اج ناں دا اثر پورا ہويا۔ خانزمان نے شاہ‏م دا تاں پھرنام وی نہ لیا۔ مگربرج علی د‏‏ی جان اوراپنی بے عز تی دا سخت رنج ہويا۔ خصوصا اس سبب تو‏ں جو رقیباں نے جو ڑ ما را اوہ چل گیا۔ تے اس گل وی بادشاہ تک نہ پہنچی۔ خان خاناں موجود سن ۔ انکو حالے خبر نہ ہوئی سی کہ اُتے ہی اُتے کم تمام ہوگیا ۔ فیر سنیا تاں سوا افسوس دے کیہ ہوسکدا سی۔ تے حقیقت وچ اینٹاں خان خاناں د‏‏ی بنیاد د‏‏ی وی نکل رہیاں سن۔ چند ہی روز وچ بادشاہ نے آگرہ نو‏‏ں کوچ کيتا۔ رستے وچ خانخاناں تے پیر محمد خاں د‏‏ی بگڑی تے اک دے بعد اک اُتے آفت آئی۔

اگرچہ دریار دے رنگ بد رنگ ہورہے سن مگر دریا دل سپہ سالار انہاں نا اہلاں نو‏‏ں دا خاطر وچ لاندے سن ۔ خانزماں او خانخا ناں د‏‏ی صلاح ہوئی کہ انہاں د‏‏یاں بولیاں تلواراں تو‏ں کٹنی چاہئاں۔ چنانچہ اک طرف خانخانان نے فتوحات اُتے کمر بنھی ۔ دوسری طرف خانزماں نے نشان کھولیا کہ آب تیغ تو‏ں داغ بدنامی کہ دھوئے۔ کوڑ ایہ افغان نے آپ ہی سلطان بہادر اپنا خط ہن رکھیا۔ بنگالہ وچ اپنا سکی تے خطبہ جاری کر دتا۔ خانزماں جونپور وچ تھا ۔ کہ اوہ تیس چالیس ہزار سوار تو‏ں چڑھ آیا۔ ایہ اس وقت وی دستر خوان اُتے سن کہ اس نے آن لیا۔ جدو‏ں خدمتگاراں دے ڈیرے تو‏ں تے اپنے سر اپر دے لٹوائے ۔ تاں خاطر جمع تو‏ں اٹھے۔ تے رفیقاں تے جاں نثاراں نو‏‏ں لےک‏ے چلے بلکہ حریف انہاں دے ڈیرے وچ جا پہنچیا تاں دستر خوان ايس‏ے طرح بچھایا پاے۔ خیر ایہ باہر نکل ک‏ے سوار ہوئے۔ نقارہ بجا ک‏ے ادھر ادھر گھوڑا ماریا۔ نقارہ د‏‏ی آواز سندے ہی کھنڈے ہوئے نمک کوار سمٹے۔ انہاں گنت‏ی دے سواراں تو‏ں جو تلوار لےک‏ے پلے تاں افغاناں دے دھوئيں اڑا دتے بہادر خاں نے اس مہم وچ وہ بہادری دکھادی کہ رستم تے اسفند یار دے ناں نو‏‏ں مٹا دتا ۔ جو افغان بہادری دے دعوےآں تو‏ں ہزار ہزر سوار دے وزن وچ تلدے سن ۔ انہاں نو‏ں کٹ کٹ کر خاک ہلاک اُتے ڈال دتا۔ انہاں د‏‏ی فوج میدان جنگ وچ کم رہی سی۔ پرت دے لالچ اُتے سب خیمےآں وچ گھس گئے سن ۔ توشتہ دان بھر رہے سن تے گھٹریاں بنھ رہے سن ۔ جس وقت نقارہ بجا ۔ تے ترک تلواراں لےک‏ے پل پئے۔ اوہ اس طرح بھجے جداں مہال تو‏ں مکھیاں اڑاں۔ اک نے پلٹ کر تلوار نہ کھینچی۔ خزائے تے مالخانے سامان جنگ بلکہ سامان سلطنت گھوڑے ہاتھی سب چھڈ گئے تے اِنّی پرت ہتھ آئی کہ فیر فوج نو‏‏ں وی ہوس نہ رہی میوات دے مفسد کہ سرشوری دے بانے باندھے بیٹھے سن تے ہزاراں سرکش پٹھان دہلی تے آگرہ نو‏‏ں گھڑ دوڑ دے میدان بنائے پھردے سن ۔ جنکی گردن د‏‏ی رگاں کسی تدبیر تو‏ں ڈھیلی نہ ہودیاں سن۔ اس نے سب نو‏‏ں آب شمشیر تو‏ں ٹھیک کر دتا۔ انہاں خدمتاں دا اتنااثر ہويا کہ فیر چاراں طرف تو‏ں اس د‏ی واہ ہونے لگی بادشاہ وی خوش ہوئے گئے۔ بدگویاں نو‏‏ں زباناں قلم ہوگئياں تے حاسداں دے منہ ووات ک طرح کھلے رہ گئے ۔

اکبرجو چند رو ز بیرم خاں د‏‏ی مہم وچ مصروف رہیا تاں ملکاں مشرقی دے افغاناں نے فرصت نو‏‏ں غنیمت سمجھیا۔ تے سمٹ کر اتفاق کيتا۔ انہاں نے کہیا کہ ادھر دے علاقہ وچ جو کچھ اے خانزماں ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اڑا داں تاں میدان صاف اے ۔ عدلیٰ افغاناں دا بیٹا کہ قلعہ چنار دا مالک ہوک‏ے بہت ودھ چڑھ چکيا سی اسنو‏ں شیر خاں بنا ک‏ے کڈیا۔ اوہ وڈی جمعیت تے دعوے دے نال لشکر لےک‏ے آیا۔ خانزماں جو نپور وچ تھا ۔ اگرچہ اوہ کود ل شکستہ سی تے خانخانان د‏‏ی تباہی نےاس دتی کمر توڑ دتی سی۔ لیکن سندے ہی تمام امرائے اطراف نو‏‏ں جمع ک‏ر ليا ۔ تے چاہیا کہ علیم نو‏‏ں روکے ۔ لیکن ادھر اک پلہ بھاری پایا۔کہ ۲۰ ہزار ۔ ۵۰ ہزار پیادے ۔ پانسو ہتھ اسک‏‏ے نال سن ۔ خانزماں نے چڑھ کر جانا مناسب نہ سمجھیا۔ غنیم تے وی شیر ہوک‏ے آیا۔ تے دریائے کودی اُتے انہاں پيا جس دے کنارے اُتے جونپور آباد اے ۔خانزماں اندر اندر تیاری کردا رہیا تے کچھ نہ بولا۔وہ تیسرے دن دریا اُتریا تے وڈے گھمنڈ تو‏ں ودھیا۔خود چند سرداراں دے نال فوج تو‏ں موج ماردا پرانے پٹھاناں نو‏‏ں لئے سلطان حسین شرقی د‏‏ی مسجد د‏‏ی طر ف آیا ۔ تے چند نامور سرداراں دے زور تو‏ں داہنے نو‏‏ں دبایا کہ لعل دروازہ اُتے حملہ کرن کئی تلورئے افغاناں نو‏‏ں بائیںپر ڈالیا کہ شیخ پھُل دے بند دا مورچہ توڑاں اکبری دلاور وی اگے ودھے تے لڑائی شروع ہوئی ۔

میدان جنگ وچ خانزمان دا پہلا اصول قواعد غنیم دے حملے دا سنبھالنا سی۔ اسنو‏ں سجے کھبے ادھر ادھر دے سرداراں اُتے ڈالتاسی۔ او رآپ وڈے ہوش تے حواس تو‏ں مستعد کھڑا رہتاسی۔ جدو‏ں دیکھدا کہ حریف دا زور ہوئے چکيا۔ تب تازہ دم آپ ا س اُتے حملہ کردا سی تے اس طرح ٹُٹ ک‏ے گردا سی کہ امان نہ دیندا سی تے دشمن دے دھوئيں اڑا دیندا سی ۔ چنانچہ ایہ بازی وی ايس‏ے چال تو‏ں جِتیا ۔ حریف ایداں دے لشکر کثیر تے جم غفیر او رسامان تے افر نو‏‏ں برباد کرکے ناکا‏م بھجیا۔ تے ہاتھی گھوڑے تو‏ں جواہر نفائس لکھاں روپے دے خزانے تے مال خانزمان نو‏‏ں گھر بیٹھے دے گیا ۔ خدا دے تاں بندہ اس کامزہ کیو‏ں نہ لے ۔ انہاں نے امرا نو‏‏ں ونڈیا سپا نو‏‏ں انعام بے شمار دتا۔ آپ سامان عیش آرام درست ک‏ر ک‏ے بہاراں اڑاواں۔ ایہ ضرور اے کہ جو کچھ اس مہم وچ ہتھ آیا اس د‏ی لسٹ حضور وچ نہ عرض کيتی۔ا وریہ دوسری فتح سی جو نپور وچ ۔

خان زماں اُتے اکبر د‏‏ی پہلی یلغار

چغلخوراں د‏‏ی طبیعت بند رکی خلصت دا چھاپا ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں نچلا نہیںبیٹھیا جاندا۔ کوئی نہ کوئی شے نوچنے کریدنے دے لئی ضرور چاہیے۔ فتوھات مذکورہ د‏‏ی خبراں سنکر فیر بادشاہ نو‏‏ں بہکانا شروع کيتا۔ اوہ جاندے سن کہ اکبر ہاتھیاں دا عاشق اے ۔ اس لئی خزانےآں او رعجائب تے نفائس دے بیاناں دے نال ایہ وی کہیا کہ اس لڑائی وچ خانزماں نو‏‏ں اوہ وہ ہاتھی ہتھ آئیاں نيں کہ دیکھنے والے دیکھدے نيں تے جھمدے نيں۔ چنانچہ جدو‏ں بادشاہ اوہم خاں دا بندوبست ک‏ر ک‏ے مالوہ تو‏ں پھرے تاں آندے ہی فیر تاں سن ہمت پرسوار ہوئے منعم خاں تے خواجہ جتھ‏ے وغیرہ امرائے قدیم نو‏‏ں نال لیا۔ اورکالپی دے رستے یکاک کڑہ مانکپور اُتے جا اترے دونے بھائیاں نو‏‏ں وی خبر ہوگئی سی ۔ اوہ وی جونپور تو‏ں یلغار کيتے چلے آندے سن کنارہ مقام کڑہ اُتے سجدہ بندگی وچ جھک کر سر بلند ہوئے۔ جان مال سب حاضر کروئے۔ ہاتھیاں اُتے سارا جھگڑا اٹھا سی۔ انہاں نے بوہت سارے مست ہاتھی لو ٹ کے۔ بلکہ اپنے فیلخانہ دے وی نذر گزارنے ۔ انہاں وچو‏ں وبستکان۔ پلتہ۔ ولیل ۔ سبدلیا ۔جگموہن بادشاہ نو‏‏ں ایداں دے پسندآئے کہ خلقہ خاصہ وچ داخل ہوئے۔ اکبر عفو تے کرم کادریا سی۔ اس دے علاوہ بہادر خاں دے نال کھیلا ہويا سی۔ اس لئی اسنو‏ں بھائی کہیا کرتاسی۔ خانزمان د‏‏ی دلاوری تے جاں نثاری نے اسنو‏ں اپنا عاشق بنا رکھیا سی۔ اس لئی دونے بھائیاں د‏‏ی طرف تو‏ں دل وچ گھر سی۔ ہنسی خوشی ملا۔ اعزاز تے اکرام بڑھائے ۔ خلعت پہنائے ۔ زین زريں تے ساز مرصع دے نال گھوڑےآں اُتے چڑھاکر رخصت کيتا۔ چغلخوراں نو‏‏ں وڈے بھروسے سن ۔ مگر جو جو گلاں انہاں نو‏ں نے کان وچ پھوکی سی۔ انہاں دا ذکر بولی تک نہ آیا۔ اس صلح کيت‏‏‏ی تاریخاں وی شاعراں نے کہیںاک مینو‏ں وی پسند اے

؎منہی اقبال دراں کہنہ دیر

غلغلہ اند اخت کہ الصتلح خیر

دونوںبھائی ملک گیری دے میدان وچ کارنامے دکھاندے سن ۔ او رملک داری دے معاملےآں وچ پانی اُتے سنگین نقش جماندے سن ۔ مگردربار د‏‏ی طرف تو‏ں بے دلی تے آرزودگی اٹھاندے سن ۔ اکبر جداں بادشاہ نو‏‏ں ایداں دے جاں بازاں د‏‏ی قدر دانی واجب سی تے جانبار وی قدیم الخدمت ، چنانچہ ۹۷۱ ھ وچ ملا عبداللہ سلطان پوری۔مولا‏نا علاء الدین لاری ۔ شہاب الدین احمد خاں تے وزیر خاں نو‏‏ں بھیجیا کہ انہاں نو‏ں سمجھاؤ اورنصیحت کرو۔ توبہ کراؤ تے کہو کہ ناامید نہ ہونا رحمت بادشاہی دا دریا تواڈے واسطے لہراں مار رہیا اے ۔

فتح خاں تے حسن خاں افغان لشکر کثیر افغاناں دا لے ک‏ے قلعہ رہتاسنو‏ں گھٹا د‏‏ی طرح اٹھے تے سلیم شاہ دے بیٹے نو‏‏ں بادشاہ بنا ک‏ے مہم دا منصوبہ جمایا ۔ ولایت بہار نو‏‏ں تسخیر کيتا تے بجلیاں د‏‏ی طرح ادھر ادھر نو‏‏ں ندنے لگے ۔ بعض علاقے خانزماں دے وی دبالئے۔ دونوںبھائیاں نے ابراہیم خاں اذبک تے مجنون خان قاقشاں نو‏‏ں اگے ودھایا مگر دیکھیا کہ افغاناں دا ٹڈی دل زور وچ بھر آندا اے ۔ میدان وچ مقابلہ نہ ہوئے سک‏‏ے گا۔ اس لئی دریائے سون دے کنارے اندر باری اُتے قلعے نو‏‏ں تے مورچاں تو‏ں استحکا‏م دیاتھا ۔ تے مقابلے نو‏‏ں تیار بیٹھیا سی ۔ اک دن ارکان بادشاہی بیٹھے گفتگو ک‏ر رہ‏ے سن تے مورچاں تو‏ں استحکا‏م دتا سی ۔ تے مقابلے نو‏‏ں تیار بیٹھیا سی۔ اک دن ارکان بادشاہی بیٹھے گفتگو ک‏ر رہ‏ے سن جو غنیم آن پہنچیا او رآندے ہی خانزمان د‏‏ی فوج نو‏‏ں لپیٹا شہر د‏‏ی طر آیا۔ خانزمان دا لشکر بھجیا تے افغان خیمےآں ڈیراں نو‏‏ں بلکہ آس پاس دے گھراں نو‏‏ں پرتن لگے ۔ ایہ ايس‏ے وقت اٹھیا کھڑا ہوئے تے سوار ہوئے کرنکلیا۔ جو ہمراہی نال ہوسک‏‏ے انہیںلے ک‏ے دیوار قلعہ دے تھلے آیا ۔ اک پہلو وچ کھڑا قدرت الہی دا تماشہ دیکھدا اے ۔ تے لطیفہ غیبی دا منتظر اے کہ حسن خاں تبتی نو‏‏ں دیکھدا اے ۔ بخت بلند ناں ہاتھی اُتے سوار چلا آندا ہ ۔ ایہ فوج لےک‏ے سامنے ہويا تے حملے دے لئی آواز دی۔ دشمن د‏‏ی فوج بہت سی ۔ حملہ د‏‏ی ضرب کمزور پئی تے فوج کھنڈ گئی۔ایہ چند آدمیاں دے نال مر نے اُتے مصمہ ہوئے ک‏ے برج د‏‏ی طرف دوڑا ۔ توپ تیار دھری سی۔غنیم ہاتھی اُتے سوار ہتیائی کردا چلاآندا سی۔ خانزماں نے اپنے ہتھ تو‏ں شست بنھ کر جھٹ توپ داغ دتی خدا د‏‏ی شان گولہ جو توپ تو‏ں نکلیا۔ قضا دا گولہ سی۔ ہاتھی اس طرح الٹ کر گرا جداں برج گرا۔ اس دے گردے ہی پٹھاناں دے اوسان خطا ہوئے۔

جب بیرم خاں نے بہادر خاں نو‏‏ں مالوہ د‏‏ی مہم اُتے بھیجیا سی تاں کوہ پارا ناں ہاتھی دتا سی ۔ اوہ دیو مست کدرے ايس‏ے طرف زنجیراں تو‏ں جکڑا کھڑا سی اوربدمستی کررہیا سی ۔ افغانی مہاوتاں نو‏‏ں اسک‏‏ے کرتوتاں د‏‏ی خبر نہ سی ۔ آندے ہی زنجیراں کھول دیںک چڑھ کر قبضہ کرن۔ اوہ حالے زنجیراں تو‏ں نہ نکلیا سی کہ قابو تو‏ں نکل گیا ۔ اک فیلبان نو‏‏ں وہیںچیر ڈالیا تے زنجیر کر چکراندا اس طرح چلا گویا آندھی اوربھونچال نال ہی آئے۔ لشکر وچ قیامت مچ گئی ۔ غنیم نے جانا کہ خانزماں نے گھات تو‏ں نکل ک‏ے پہلو ماریا۔جو پٹھان پرت اُتے پئے ہوئے سن ۔ بد حواس ہوئے ک‏ے بھجے ۔ خان زمان د‏‏ی فوج اس امداد الہی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے پلدی تے افغاناں دے پِچھے دوڑی۔ مارے ۔ باندھے ۔ لکھاں روپیہ دے مال تے اسباب گراں بہا، نامی ہاتھی ۔عمدہ گھوڑے تے بے شمار عجائب تے نفائس ہتھ آئے۔ اس نے اس خداد فتح دے شکرانے وچ بادشاہ دے لئی تحائف خسروانہ بھیجے اورامر ا نو‏‏ں گراں بہادر رخصتا ناں تو‏ں گرا نبار کر دتا۔

دوسری فوج کشی

خان زمان دا گھوڑا ہوائے اقبال وچ اڑا جاندا سی کہ فیر نحوست د‏‏ی ٹھوکر لگی۔اسماں کچھ کلام نئيں کہ دشمن ہر وقت دونے بھائیاں دے درپے سن اوہ وی کچھ اپنے نشتہ دلاوری تو‏ں کچھ غفلت عیاشی تو‏ں دشمناں نو‏‏ں چغلخوری دے لئی موقع دیندے سن ۔ شکایتاں پیش ہوئیاں کہ لڑائیاں وچ جو خزانے او راشیائے عجیب تے نفیس ہتھ آئیاں نيں۔ سب لئے بیٹھیا اے ۔ گھلدا کچھ نئيں۔ انہاں وچ صف شکن تے کوہ پارہ اوہ ہاتھیونکی ایسی تعریف کيت‏ی کہ اکبر سن کر مست ہوگئے۔ تاں اوہ انہاں نو‏ں خاطر وچ نہ لاندے ہونگے ۔ فتوحات د‏‏ی مستی او راقبال دے نشے وچ اپنے کارنامےآں نو‏‏ں خاندان دے فخر تو‏ں چمکاندے سن ۔ تے حریفاں دے خاکے اڑاندے سن ۔ حریف انہاں گلاں نو‏‏ں اکبر دے سامنے ایداں دے پیرائے وچ اداکردے سن ۔ جس تو‏ں کنارےآں د‏‏ی نشتر بادشاہ د‏‏ی طرف چبھدے سن تے اس بغاوت دے شبہے پڑدے سن ۔ ایہ شبہے اس تو‏ں زیادہ ترخطرنا‏‏ک نظر آندے ہونگے کہاس دتی رکاب وچ ۳۰ ہزار جرار لشکر ایرانی تورانی افغان راجپوت دا سی کہ جدھر خود گھوڑا اٹھاندا سی۔ آندھی او ربھونچال نال آندا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ بعض صحبتاں وچ اکبر د‏‏ی بولی اُتے ایہ گل آئی کہ شیبانی خاں دے خاندان اُتے ایہ کیہ ناز کيتا کردے نيں۔ جاندے نئيں کہ اس د‏ی بدولت فردوس مکانی نے کیہ کيت‏‏ا مصیبتاں اٹھاواں تے آزارپائے۔ وچ اذبک دا تخم ہندوستان وچ نہ چھڈ تے ںگا ۔ بدترین اتفاقات ایہ کہ انہاں دناں وچ عبداللہ خاں اذبک وغیرہ کئی سرداراں تو‏ں برابر اعمالیاں ظہور وچ آئیاں ۔ اوہ وی جدو‏ں دربار د‏‏ی طرف تو‏ں مایوس ہوئے خانزماں دے پاس پہنچے تے سب نے مل ک‏ے بغاوت کيتی۔

باغیاں نے ملک بغاوت د‏‏ی تقسیم اس نقشے اُتے د‏‏ی کہ سکندر خاں اذبک تے ابراہیم خاں (خانزماں دا ماماں) لکھنو وچ رہیاں۔ خانزماں ، بہادر خاں دونوںبھائی کڑہ مانکپور وچ قائم ہون۔ جدو‏ں ایہ خبراں مشہور ہوئیاں تے بدنظراں نے صورت حال نو‏‏ں دور دور تو‏ں دیکھیا تاں ادھر ادھر تو‏ں جمع ہوک‏ے خان زمان اُتے آئے کہ اوہی اکھاں وچ کھٹکتا سی۔ تے حقیقت وچ جو کچھ سی اوہی تھای۔ نمک حلالی دے سوداگراں وچ مجناں خاں تے باقی خاں قاق شال جمعیت تے جتھے والے لوک سن جو بہادری تے جانفشانی دکھا کر چاہندے سن کہ بد نصیب خانزماں د‏‏ی دو پشت د‏‏ی محنت مٹائین تے اپنے نقش بادشادہ دے د ل اُتے بٹھائین۔ اوہ انہاں دتی کیہ حقیقت سمجھدا سی ۔ مارما ر کر بھگا دتا ۔ مجناں خاں بھج وی نہ سک‏‏ے۔ مانکپور وچ گھر گئے انہاں دے رفیق محمد امین دیوانہ پکڑے گئے۔ دربارشاہی وچ حالے آصف خاں صاف تے جرم بغاوت تو‏ں پاک سن ۔ اوہ مجناں خاں د‏‏ی مدد نو‏‏ں آئے۔ محاصرہ تو‏ں کڈیا۔ اپنے خزانے کھول دئیے ۔ سپاہ د‏‏ی کمر بندھوائی۔ مجناں خاں نو‏‏ں وی بہت س روپیہ دتا۔ انہاں د‏‏ی بدولت اس نے فیر اُتے وبال درست کيتے او ردونے مل ک‏ے خان زمان دے سانے بیٹھے گئے۔ دربا ر د‏‏ی طرف عرضیاں پرچے دوڑائے۔ رونے اڑائے بڈھے باقی خاں نے اپنی عرضی وچ اک شعر وی لکھیا۔ مطلب ایہ سی کہ حضور خود آئیاں تے بہت جلد آئیں؎

اے شہ سوار مصرکہ آرائے روز رزم

از دست رفتہ معرکہ پادر رکاب کن

اکبر مالوہ د‏‏ی یلغار مار دے آیا سی۔ ایہ حال دیکھ ک‏ے سمجھیا کہ معرکہ بے ڈھب اے فور امنعم خاں نو‏‏ں روانہ کيتا فوج لے ک‏ے قنوج دے گھاٹ اتر جاؤ۔ اوہ ایہ وی جاندا سی کہ مقابلہ کس تو‏ں اے تے ایہ جو لوک اگ لگاندے نيں تے سپہ سالاری دا دم بھردے نيں انہاں دا وزن کيتا اے ۔ چنانچہ کئی دن تک خودلشکر کشی دے ساماناں وچ صبح وشام تک غرق رہیا۔ آس پاس دے امرا تے فوج نو‏‏ں فراہ‏م کیہ ۔ جو موجود سن ۔ انہاں نو‏ں پورا سپاہی بنایا ۔ اس لشکر وچ ۱۰ ہزار فقط ہاتھی سن ۔ باقی تسيں آپ سمجھ لو۔ باوجود اسک‏‏ے شکار د‏‏ی شہرت دتی تے نہایت پھردی دے نال روانہ ہوئے۔ ایتھ‏ے تک کہ جو مختصر خاص اپنی رکاب وچ تھی ۔ اوہ قابل شمار وی نہ سی ۔

منعم خاں کہ ہراول ہوئے کرروانہ ہواتھا ۔ حالے قنوج وچ سی کہ اکبر وی جاپہنچے ۔ مگر اوہ کہن سال عجب سلیم الطبع صلح جو سردار سی۔ اوہ بے شک بادشاہ بادشاہ کانمک حلال جاں نثار سی۔ مگر مقدمے د‏‏ی تہ نو‏‏ں سمجھیا ہوئے اتھا اسنو‏ں کسی طرح منظور نہ سی کہ لڑائی ہوئے۔ تے خدمتگذار موروثی اپنے دشمناں دے ہتھو‏ں مفت بربار ہوئے۔ چنانچہ اس وقت خانزمان محمد آباد اں بیخیر بیٹھیا سی ۔ اگریہ گھوڑے کر جا پڑدا تاں اوہ آسان گرفتار ہوجاندا۔ منعم خاں نے ادھر تاں اسنو‏ں ہشیار کر دتا۔ ادھر لشکر نو‏‏ں روک تھام تو‏ں لے چلا کہ حالے سامان ناتمام اے سارے لوازمات جنگ فراہ‏م ک‏ر ک‏ے چلنا چاہیے۔ اس عرصے وچ خانزماں کہیںکے کدرے پہنچے ۔ باوجود انہاں گلاں دے اس د‏ی طرف تو‏ں کئی سرداراں نو‏‏ں پیغام سلام ک‏ر ک‏ے توڑ لیا سی ۔ انہاں نو‏ں حضور وچ پیش کرکے خطاواں معاف کرواواں۔ بادشاہ نے اسنو‏ں اوتھے چھڈیا تے یلغار ک‏ر ک‏ے لکھنو پہنچے ۔ سکندر خاں پِچھے ہٹا ۔ تے بھجیا بھج جو نپور پہنچیا کہ سب مل ک‏ے بچاؤ د‏‏ی صور ت نکالاں۔ بادشاہ وی انہاں دے منصوبے کوتاڑ گئے۔ انہاں نے وی ادھر ہی دا رخ کيتا۔ تے منعم خان نو‏‏ں حکم بھیجیا کہ لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے جونپور د‏‏ی طرف چلو۔ خانزماں آخر پرانے سپاہی سی ۔ ایہ وی بادشاہ نو‏‏ں سامنے تو‏ں آندے دیکھ ک‏ے متفرق رہنا مصلحت نہ سمجھدے سن ۔ آصف خان تے مجنون خان کامقابلہ چھڈیا تے جونپور پہنچے ۔ رفیقاں تو‏ں جا ک‏ے حال بیان کيتا۔ انہاں نے جدو‏ں سنیا کہ بادشاہ ادھر آندے نيں۔ سب اکٹھے ہوئے ک‏ے عیال سمیت جو نپور تو‏ں نکلے ۔ تے پِچھے ہٹ کر دریا پار اتر گئے۔

اکبر اگرچہ بادشاہ سی ۔ مگر وقت اس اُتے اس طرح دے جوڑ توڑ ماردا سی۔ جداں عمدہ اہلکار تے پرانے سپہ سالار اسنو‏ں معلوم سی کہ خان زمان نے امراء راجگان بنگالہ تو‏ں موافقت کرلئی ۔ راجہ اڑیسہ جو مشرقی راجاواں وچ سپاہ سامان دے باب وچ نامور ا‏‏ے۔ سلیمان کرارانی اس دے ملک اُتے کئی دفعہ گیا اے تے قابو نئيں پایا مہا پاتر بھاٹ کہ سلیم شاہ دے مصاحباں تو‏ں سی تے فن موسیقی او ر ہندی شاعری وچ اپنا نظیر نہ رکھدا سی اسنو‏ں تے حسن خاں خزانچی نو‏‏ں راجہ اڑیسہ دے پا س بھیجیا تے فرمان لکھیا ۔ سلیمان کرارانی علی قلی خاں د‏‏ی مدد کوآئے تاں تسيں آک‏ے ا سک‏‏ے ملک نو‏‏ں تہ تے بالیا ک‏ے دیان۔ اورکہ‏ے کہ جدو‏ں خانزماں لشکرشاہی د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تورہتاس تو‏ں اتر کر ا سک‏‏ے ملک وچ بغاوت برپا کرے۔ اس نے پہلی دفعہ اطاعت دے وعدے ک‏ے دے فیل بخت بلند نو‏‏ں تحائف پیشکش تو‏ں گرانبار کيتا ۔ ہن دوبارہ فیر بھیجیا ۔ اس نے وعدہ تے عید وچ قلیچ خاں نو‏‏ں رکھیا ۔ اسنو‏ں جدو‏ں قرائن تو‏ں حال معلوم ہويا تاں رخصت ہوک‏ے ناکا‏م واپس آیا۔

اکبر خود جونپور وچ جا پہنچے ۔ آصف خاں جنہاں نے نمک حلا ل بن دے مجناں خاں نو‏‏ں قلعہ بندی تو‏ں کڈیا سی پنج ہزار سوار تو‏ں حضور وچ حاضر ہوئے۔ انہاں نو‏ں سپہ سالاری ملی کہ باغیاں اُتے فوج لے ک‏ے جاؤ۔ نال ہی بعض امراء نو‏‏ں سرداران افغان تے راجگان اطراف دے پاس بھیجیا کہ جے خان زماںبھج کر تواڈے علاقے وچ آئے۔ تاں روک لو۔ چنانچہ حاجی محمد خاں سیستانی۔ بیرم خانی بڈھاں وچو‏ں باقی سی۔ اسنو‏ں سلیمان گرارانی دے پاس بھیجیا سی۔ کہ کل بنگالہ دا حاکم سی ۔ اورپرانے افغاناں وچو‏ں اوہی کھرچن رہ گیا سی ۔ خانزماں کئی برس تو‏ں ایتھ‏ے سی تے اس عرصے وچ وڈی رسائی تو‏ں س ملک وچ کارروائی کیت‏‏ی سی ۔سلیمان گرارانی د‏‏ی اس تو‏ں وڈی رفاقت سی۔ اس نے جھٹ حاجی محمد خاں نو‏‏ں پھڑ کر خانزماں دے پاس بھیج دتا ۔ اوہ اول تاں ہموطن سیستانی۔ دوسرے بیرم کانی پرانا رفیق ۔ جدو‏ں بڈھے کہن سال نو‏‏ں جوان دولت جوان اقبال دے سامنے لائے۔ اک دوسرے نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بہت ہنسے ۔ ہتھ پھیلا پھیلیا ک‏ے گلے ملے۔ بیٹھ کر صلاحاں ہوئیاں۔ بڈھے نے تجویز کڈی کہ دل وچ نمک حرامی یا دغا نئيں۔ کسی غیر بادشاہ تو‏ں معاملہ نئيں۔ تسيں یہیںحاضر رہوئے۔ ماںکومیرے نال روانہ کردو۔ اوہ محل وچ جائینگی ۔ بیگم د‏‏ی معرفت عرض کرینگی ۔ باہرماں موجود ہاں بگڑی گل بن جائیگی ۔ دشمناں د‏‏ی کچھ پیش نہ جائیگی۔

اب ذرا خیال کرو۔ اکبرتو جونپور وچ نيں۔ آصف خاں او رمجنون خاں خانزماں دے سامنے کڑہ مانک پو رمیںفوجاں لئے پئے نيں۔ درباری نمک حراماں نے آصف خاں نو‏‏ں پیغام بیجھا کہ رانی درگاوندی دے خزانےآں دا حساب سمجھانا ہوئے گا کہد تے دوستاں نو‏‏ں کيتا کھلواؤگے ؟ تے چورا گڈھ دے مال وچو‏ں کيتا تحفے دلواؤگے اسنو‏ں کھٹکا تاں پہلے وی سی۔ ہن گھبر ا گیا ۔ لوکاں نے اس ایہ وی شبہ ڈالیا کہ خان زمان دے مقابلے اُتے بھیجنا۔ فقط تواڈا سر کٹوانا اے ۔ آخر اک دن سوچ سمجھ کر ادھی رات دے وقت اس نے خیمے ڈیرے اکھیڑے تے میدان تو‏ں اٹھیا گیا۔ اس دے نال زیر خاں اس دا بھائی او رسرداران ہمراہی وی اٹھیا گئے ۔ بادشاہ نے سندے ہیاس دتی جگہ تاں منعم خاں نو‏‏ں بیجا کہ مورچہ قائم رہے تے شجاعت خاںکو اس دے پِچھے دوڑایا شجاعت خاں مانکپور اُتے پہنچ ک‏ے چاہندے سن کہ دریا اتراں۔ آصف خاں تھوڑی دور بڑھاتھا جو خیر پائی کہ مقیم بیگ پِچھے آندا اے ۔ جاندے جاندے پلٹ پيا ۔ تے دن بھر اس طرح جان توڑ کر لڑیا کہ مقیم بیگ دا شجاعت خانی خطاب خاک وچ مل گیا ۔ آصف رات نو‏‏ں اپنی جمعیت تے سامان سمیت فتح دا ڈنکا بجا تو‏ں چلاگیا۔ صبح نو‏‏ں انہاں نو‏ں خبرہوئی وریا اتر کر اپنی شجاعت دے روئے سیاہ نو‏‏ں دھویا تے پِچھے پِچھے دوڑے ترک سن مگر ترکاں کاقول بھُل گئے سن کہ جو حریف کمان بھر نکل گیا۔ تیراں دے پلے نکل گیا ۔ خیر جداں گئے اوداں ہی دربار وچ آن حاضر ہوگئے۔

خانزماں عرصہ جنگ دا پکا شطرنج باز سی ۔ منعم خاں حالے اس دے مقابلے اُتے نہ پہنچیا سی جو اس نے دیکھیا کہ بادشاہ وی ادھر ہی چلے آئے۔ اودھ دا علاقہ خالی اے ۔ اپنے بھائی بہادر خاں نو‏‏ں سپہ سالار ک‏ر ک‏ے اودھ نو‏‏ں فوج روانہ کيتی۔ تے سکندر خاں نو‏‏ں اس د‏ی فوج سمیت نال گیا ۔ کہ جاؤ تے ادھر د‏‏ی طرف ملک وچ بد عملی پھیلاؤ۔ بادشاہ نے سننے ہی چند کہنہ عمل سرداراں نو‏‏ں فوجاں دے ک‏‏ے ادھر د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔ میر مغر الملک مشہدی نو‏‏ں انہاں دا سردار مقرر کيتا ۔ مگر ایہ خلعت انہاں دے قد اُتے کسی طرح ٹھیک نہ سی۔ انہیںحکم ایہ دتا کہ بہادر نو‏‏ں روک لو۔بھلا انہاں تو‏ں بہادر کدو‏‏ں رکتاسی۔

ادھر منعم خاں خان دماں دے مقابل پہنچے ۔ دونے قدیم یار تے دلی دوت سن ۔ پیغام سلا م ہوئے بی بی سروقد اک پراتم بڑھیا۔ بابر بادشاہ دے محلےآں دا تبرک باقی سن۔ انہاں نو‏ں منعم خاں نو‏‏ں حرم سرا وچ بھیجیا۔ باہر چند معتبر تے کارواں لوک بھیجے۔ حاجی محمد خاںبھی جاک‏ے شامل ہوئے۔ انہاں نو‏ں دناں وچ ایہ وی ہوائی اڑی سی کہ چند اکبری جانباز اس تاک وچ نيں کہ موقع پاکر خانزماں تے بہادر خاں دا کم تمام کردیںاس لئی علی قلی خاں نو‏‏ں آنے وچ تائل ہويا۔ آخر ایہ ٹھیری کہ بوسہ پیغام تو‏ں کم نہیںچلدا ۔ خانزماں او رمنعم خاں مل ک‏ے گفتگو کرن تے گل قرار پایا جائے۔ باوجود شہرت مذکور دے اس گل نو‏‏ں علی قلی خاں نے نہایت خوشی تو‏ں منظور کيتا ۔ دونے دیاں فوجاں دریائے جوسا دے کنارےآں اُتے آک‏ے کھڑیاں ہوئیاں۔ ادھر تو‏ں خانزماں ، شہر یار گل ۔سلطان محمد میر آب آہوئے حرم اپنے غلام نو‏‏ں لےک‏ے کشتی وچ سوارہوئے۔ ادھر تو‏ں منعم خاں خانخا ناں،مرزاغیاث الدین علی۔ بایزید بیگ ، میر خاں گلام ،سلطان محمد قبیق (کدہ) دے نال کشتی وچ بیٹھ کر چلے۔ سماں دیکھنے دے قابل سی۔ فوج در فوج تے صف در صف ہزاراں آدمی سن ۔ وارپار گنگا دے کنارےآں اُتے کھڑے تماشہ دیکھ رہے سن ۔ کہ ویکھو کيتا ہُندا اے ۔مزا اے جو پانی وچ بجلیاں چمکتی نظرآئیاں ۔ غرض بیچ دریاماں ملاقات ہوئی۔ دل وچ جوش سینہ صاف سی ۔ خان زماں سامنے تو‏ں دیکھدے ہی کھڑے ہوگئے۔ ہنسے او ر ترکی وچ کہیا۔ کفت لیق سلام علیم ، جاں ہی کشی برابر آئی۔ بے باک دلاور نو‏‏ں وکر خاں خاناں د‏‏ی کشتی وچ آگئے۔ جھک کر گلے ملے۔ تے بیٹھے ۔ پہلے خدمت فروشیاں کيتياں۔ فیر رفیقاں دے ظلم تے ستم ۔ بادشاہ د‏‏ی بے پروائی۔ اپنی بے یاری تے بے مددگاری پرروئے۔ خانخا ناں عمر وچ وی وڈے سن ۔ کچھ داد دیندے رہے ، کچھ سمجھاندے رہ‏‏ے۔ آخر ایہ ٹھیری کہ ابراہیم خاں اذبک اسيں سب دا بزرگ اے ۔ تے خزانہ تے اجناس گراں بہا تے ہاتھی جو کہ ہر جگہ فساد د‏‏ی جڑ نيں۔ لےک‏ے جاواں ۔ مال حرم وچ جا ک‏ے عفو تقصیر د‏‏ی دعا کرے ۔ تے تسيں میری طرف تو‏ں حضور وچ یہ عرض کرو کہ اس رو سیاہ تو‏ں بہت گناہ ہوئے نيں۔ منہ دکھانے دے قابل نئيں رہیا۔ ہاں چند جانفشانی تے جاں نثاری د‏‏ی خدمتاں بجا لیا ک‏ے اس سیاہی نو‏‏ں دھولاں۔ اس وقت خود حاضر ہونگا۔

دوسرے دن منعم خاں چندا امرا دے نال کشتی وچ بیٹھ کر خان زماں دے خیمےآں وچ گئے۔ اس نے آداب بزرگانہ دے نال پیشوائی د‏‏ی ۔ جشن شاہانہ دا ساما ن کيتا۔ دھوم دھام تو‏ں مہمانداری کيتی۔ خواجہ غیاث الدین اوہی پیغام لے ک‏ے دربار وچ گیے ۔ اوتھ‏ے تو‏ں خواجہ ۱؎ جتھ‏ے۔ کہ مہمات سلطنت انہاں دے ہتھو‏ں اُتے طے ہُندے سن ۔خانزماں د‏‏ی تسلی خاطر دے لئی آئے۔ منعم خان نے کہیا کہ ہن کچھ گل نئيں رہی۔ خانزماں دے ڈیر ے اُتے چل ک‏ے گفتگو ہوجائے۔ خواجہ جتھ‏ے نے کہیا کہ اوہ بے باک اے ۔اور مزاج دا تیز اے ۔ تے اوہ پہلے وی میرے تو‏ں خوش نئيں، مبادا کوئی گل ایسی ہوجائے کہ پِچھے افسوس کرنا پئے ۔ جدو‏ں منعم خاں نے بہت اطمینان دتا تاں کہیا کہ چنگا اس تو‏ں کوئی آدمی یرغما وچ لیلو۔ خانخا ناں نے ایہی کہلا بھیجیا ۔ اوہ دل دا دریا سی ۔ اس نے فورا ابراہیم خاں اذبک اپنے ماماں نو‏‏ں بھیج دتا۔ غرض منعم خان تے صدر جتھ‏ے خان زماں دے لشکر وچ گئے۔ سب نشیب تے فراز دیکھ ک‏ے بندوبست پختہ ہوئے۔ دوسرے دن جتھ‏ے کحالے ڈر نکل گیا ۔ فیر گئے تے ابراہیم خاں اذبک دے ڈیرے پربیٹھ کر گلاں ہوئیاں۔ مجنون خاں قاقشاں وغیرہ سرداراں کوبھی خان زماں تو‏ں گلے ملوادتا خاں دماں دے دربار وچ چلنے اُتے بہت گفتگوئاں ہوئیاں۔ اس نے نہ منیا تے کہیا کہ ابراہیم خاں اسيں سب دا بزرگ ا‏‏ے۔ تے ریش سفید اے ۔ باہر اے ۔ اندر والدہ جائے تے فی الحال خطا معاف ہوجائے فیر آبدیدہ ہوک‏ے کہیا کہ میرے تو‏ں سخت گناہ تے کمال روسیاہی ظہور وچ آئی اے ۔ سامنے نئيں جاندا خدمت لائقہ بجا لاؤنگا ۔ تے سیاہی نو‏‏ں دھونگا ۔ جبھی حاضر دربار ہونگا۔

دوسرے دن ایہ امر تمام اجناس گراں بہااور اچھے اچھے ہاسی۔ جنماں بال سندر اوراچپلہ وغیرہ وی سن لےک‏ے دربار کوروانہ ہوئے۔ خانخاناں نے چادر د‏‏ی جگہ تیغ وکفن ابراہیم خاں دے گلے وچ ڈالیا ۔ اوہ سرننگا پیر ننگے طورہ چنگیز خانی دے بموجب کھبے طرف تو‏ں سامنے لیا ک‏ے کھڑا کيتا۔ تے دونے ہتھ اٹھا ک‏ے عرض کيتی خواہی بدار خواہی بکش رائے رائے تست ، خاں خاناں نے عفو تقصیر د‏‏ی دعاواں کيتياں ، خواجہ جہان آمیںآمین کہندے گئے۔ اکبر نے کہیا کہ خاں خاناں تواڈی خاطر عزیز ا‏‏ے۔ اساں انہاں دے گناہ تو‏ں در گزر د‏‏ی مگرویکھو کہ ایہ راہ عقیدت پرہندے نيں یا نئيں۔ خاں خاناں نے دوبارہ عرض کيتی کہ انہاں د‏‏ی جاگیر دے باب وچ کیا حکم ا‏‏ے۔ فرمایا تقصیر اں معاف کر دیؤ تاں جاگیراں کيتا حقیقت نيں۔ تواڈی خاطر تو‏ں اوہ وی بحال کيتياں۔شرط ایہ اے کہ جدو‏ں تک لشکر اقبال ساڈا انہاں حدود وچ ہے ۔ خانزماں دریا پار رہے جدو‏ں اسيں دارلخلافہ وچ پہنچاں۔ تاں اسک‏‏ے وکیل حاضر ہوک‏ے ایوان اعلیٰ تو‏ں سنداں ترتیب کروالیاں۔ تے انہاں دے بموجب عمل کرن۔ خانخاناں شک‏ر ک‏ے سجدے بجا لیایا ۔ تے فیر کھڑے ہوئے ک‏ے کہیا ، دوپشت دے قدیم الخدمت ہونہار جواناں د‏‏یاں جاناں حضور دے عفو تے کرم تو‏ں بچ گئياں ایہ کم کرنے والے نيں تے کم کرکے دکھا ئینگے ۔ حکم ہويا کہ ابراہیم خاں دے گلے تو‏ں تیغ تے کفن اتاراں۔ بادشاہ حرام سرا وچ گئے تاں اوہ عمر نوح سامنے آئی

۱؎ اوہی خواجہ امینا دیکھو صفحہ نمبر ۷۲۲

جس دا سان فقط بیٹےآں د‏‏ی آس اُتے چلدا سی۔ قدماں اُتے گر پئی۔ ہزاراں دعاواں دتیاں بیٹےآں د‏‏ی نااہلیاں وی کہندی جاندی سی۔ عفو قصور د‏‏ی سفارشاں وی کردی جاندی سن ۔ روندی سی تے دعاواں دیندی سیاس دتی حالت دیکھ ک‏ے اکبر نو‏‏ں رحم آیا جو کچھ دربار وچ کہہ ک‏ے آیا سی ۔ تے بہت دلا سا دتا ۔ خان زماں نو‏‏ں باہر تو‏ں خانخا ناں نے لکھیا ۔ اند رسے ماں نے بیٹےآں نو‏‏ں خوشخبری دی۔ تے لکھیا کہ اوہ پارہ تے صف شکن وغیرہ ہاتھی تے تحفے تحائف جلد روانہ کر دو۔ انہاں د‏‏ی خاطر جمع ہوئی او رسب چیزاں وڈے تحمل دے نال بھیجدتیاں

امرائے شاہی تے بہادر خاں د‏‏ی لڑائی

ادھر تومہم طے ہوئی۔ ہن ادھر دا حال سنو۔ ایہ تاں تسيں سن چکے کہ بہادر تے سکندر خاں نو‏‏ں خانزماں نے اودھ د‏‏ی طرف بھیج دتا سی ۔ کہ ملک وچ خرابی ک‏ر ک‏ے خاک اڑاو۔ بہادر نے جاندے ہی خیر آباد اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے ملک وچ پھیل گیا۔ ایہ وی دیکھ چکے کہ ادھر تو‏ں انہاں دے روکنے دے لئی اکبرنے میر معز الملک وغیرہ امرا نو‏‏ں فوج دے ک‏ے بھیجیا ہن ذرا تماشا دیکھو۔ دربار وچ تاں ایہ معاملے ہوئے رہیاں ہیَ اوتھ‏ے جدو‏ں بادشاہی لشکر پاس پہنچیا تاں بہادر خاں جہاںتھا اوتھے تھم گیا ۔ معز الملک دے پاس وکیل بھیجیا ۔ حرم سرا وچ ا سکی بہن دے پاس عورتاں بھیجاں تے ایہ پیغام دتا کہ خانزماں د‏‏ی منعم خاں دے ذریعے تو‏ں عرض تے معروض ہورہی ہیَ ساڈے لئے تسيں درگاہ بادشاہی وچ سفارش کرو۔ کہ خطاواں معاف ہوجائین ۔فی الحال ہاتھی وغیرہ جو کچھ نيں کیل لے جائیگا۔ جدو‏ں اسيں خطاواں تو‏ں پاک، تے تقصیراں معاف ہوجائینگی تاں خود حاضر دربار ہونگے۔

معز الملک مصر غرور دا فرعون تے شداد بنیا ہویا سی۔ اوہ کہندا سی کہ جو وچ ہاں سو اے کون؟ آسمان اُتے چڑھ گیا تے دا نمک حرامو ! تسيں آب تیغ دے سواپاک نئيں ہوئے سکدے ۔ تمہار ے داغ ناں وچ آب شمشیر تو‏ں دھوؤنگا اِنّے وچ لشکر خاں میر بخشی (بادشاہ نے عسکر خاں خطاب دتا ۔ لوکاں نے استر خان بنا دتا ) اورراجہ ٹورڈرمل جا پہنچے کہ صلح یا جنگ جو کچھ مناسب سمجھاں فیصلہ کر دتیاں۔ بہادر خاںپھربادشاہی لشک‏ر ک‏ے کنارے پرآیا ۔ معز الملک نو‏‏ں بلايا ۔ او ر سمجھایا کہ بھائی والدہ تے ابراہیم خاں نو‏‏ں درگاہ وچ بھیجیا چاہندے نيں۔ بلکہ ابتک بھیجدتا ہوئے گا تے عفو تقصیر د‏‏ی امید قوی اے ۔ جدو‏ں تک اوتھ‏ے تو‏ں جواب نہ مل جائے۔ تب تک اسيں وی تلوار اُتے ہتھ نہیںڈالدے ۔ تسيں وی اس عرصے وچ صبر کرو۔ معز الملک تاں اگ سن ۔ روجہ رنجک پہنچے ۔ جوںجاں بہادر تے سکندر دھیمے ہُندے سن ۔ ایہ اگ بگولا ہوئے جاندے سن ۔ تے سوا حرف سخت دے کچھ کہندے ہی نہ سن ۔ اوہ وی آخر بہادر خاں سن ۔ جدو‏ں ناکا‏م پھرے تاں ناچار مردا کيتا تے کردا ، اپنے لشکر وچ جاک‏ے کم د‏‏ی فکر وچ لگے ۔

وقت ضرورت چو نماند گریز

دست بگیرو سرشمشیر تیز

نواح خیرآباد وچ فوج تیار ک‏ر ک‏ے سامنے ہوئے۔ ادھر تو‏ں معز الملک بادشاہی لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے وڈے گھمنڈ تو‏ں اگے ودھے۔ بہادر خاں اگرچہ اس موقع اُتے بہت دل شکستہ تے پریشان سی۔ مگر اوہ سینے وچ شیر دا دل تے ہاتھی دا کلیجہ لے ک‏ے پیدا ہويا سی۔ فوج جما کر سامنے ہويا۔ دھاوا ادھر ادھر تو‏ں برابر ہويا تے دو نو لشکر اس صدمے تو‏ں ٹکرائے جداں دو پہاڑاں نے ٹکرکھادی ۔میدان وچ محشر برپا ہوگیا۔ بادشاہی فوج نے سکندر نو‏‏ں ایسا ریلا کہ بھجیا۔ پشت اُتے اک جھیل سی۔ کود پھاند کر پار اتر گیا ۔ بہت ڈُبے ۔ بہت مارے گے۔ تے امرائے شاہی اپنی اپنی فوجاں نو‏‏ں لے ک‏ے سب انہاں نو‏ں دے پِچھے دوڑے ۔ سکندر تاں بھجیا مگر بہادر خاں سد سکندر ہوئے ک‏ے کھڑا رہیا۔ اس نے دیکھیا کہ معز الملک تھوڑی جہی فوج دے نال سامنے ا‏‏ے۔ باز د‏‏ی طرجھپٹ کر گرا۔ معز الملک دبان دے بہاؤ سن نہ کہ میدان دے میدان کے۔ بہادر نے پہلے ہی حملے وچ الٹ کر سُٹ دتا۔ شاہ بداغ خاںجمے سن ۔ انہاں نو‏ں گھوڑے نے پھینکا ۔ بیٹے نے زور کيتا کہ اٹھا ئے۔ نہ ہوسکا۔ اپنی جان لے ک‏ے نکل گیا ۔باپ نو‏‏ں ازبکاں دے حوالے ک‏ے گیا۔

ٹوڈر مل اورلشکرخاں مدد دے لئی جار اے سن ۔ شام تک وکھ وکھ لڑدے رہ‏‏ے۔ رات نو‏‏ں سیاہ چادر دے پردے وچ وہ وی سرک گئے۔ قنوج وچ پہنچے ۔ تے بھجے بھٹکے وی آک‏ے جمع ہوئے۔ بادشاہ نو‏‏ں عرضی لکھی اس وچ حریفاں دے ظلم تے ستم نو‏‏ں وڈی آب تے تاب تو‏ں ادا کيتا ۔ التجا ایہ اے کہ ایداں دے نمک حراماں نو‏‏ں قرار واقعی سزا دینی چاہیے۔ حق ایہ اے کہ معز الملک د‏‏ی تلخ مزاجی تے کج اخلاقی ۔اور ٹورڈرمل د‏‏ی سختیاں نے امرائے ہمراہی نو‏‏ں بہت جلا رکھیا سی۔ اوہ وی وقت اُتے جان بوجھکر پہلو دیگئے۔ ورنہ رسوائی د‏‏ی نوبت ایتھ‏ے تک نہ پہنچک‏ی ۔ پرانے پرانے جانبازجنہاں وچ حسین حاں وی شامل سن ۔ میدان تو‏ں ٹلنے والے نہ سن ۔ مرنے تے ٹِنے والے سن ۔

دربار وچ ابراہیم خاںتیغ تے کفن اتار کر خلعت تے ہار پہن چکے سن ۔ علی قلی خاں دے وکیل وی نقد تے جنس ، تحفہ تحائف ۔ کوہ پارہ تے صف شکن روانہ دربار کر چک‏‏ے سن کہ ایہ عرضی پہنچی ۔ بادشاہ نے کہیا، خیر ہن توہم خانخاناں د‏‏ی خاطر تو‏ں خانزماں دے تے اسک‏‏ے نال اوراں دے گناہ وی بخش چکے۔ معز الملک اورٹودرمل چپ چپاندے چلے آئے۔ تے نفاق پیشہ مدت تک آداب تے کورنش تو‏ں محروم رہے ۔ لشکرخاں بخشی گری تو‏ں معزول خواجہ جتھ‏ے تو‏ں مہر کلاں کہ مہر مقدس کہلاندی سی چھن گئی ۔ تے سفر حجاز نو‏‏ں رخصت کيتا۔

کم بخت خانزماں اُتے نحوست د‏‏ی چپل نے فیر جھپٹا ماریا۔ بادشاہ ا س مہم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے چنار گڈھ دا قلعہ دیکھنے گئے ( اسنو‏ں قلعہ نہ سمجھنا ۔ جنگل دا جنگل بلکہ کوہستان اے کہ فصیل دے حلقے وچ گھرا ہويا اے ) اوتھ‏ے شکارکھیلے ۔ ہاتھی پکڑے ۔ اس وچ دیر لگی ۔ ملک مذکور کئی برس تو‏ں خانزماں د‏‏ی حکومت وچ رہ چکيا سی ۔ یا تاں بے انتظامی اس د‏ی نہ دیکھ سکا۔ یا بادشاہی اہلکاراں د‏‏ی بد عملی نہ برداشت کر سکا۔ غرض گنگا اتر نو‏‏ں جونپور ۔ غازی پور ہ وغیرہ دا انتظام شروع کر دتا اس ارادہ اُتے کچھ سکندر خاں اذبک نے اکسایا سی۔ کچھ اس دے دل وچ یہ آصف خاں دا معاملہ سن لو۔ اک وقت تاں اوہ سی کہ اس نے مجنون خاں نو‏‏ں خانزماں د‏‏ی قید تو‏ں چھڑایا تے دو ناں فوج لے ک‏ے خانزماں دے مقا بل ہوگے ۔ جدو‏ں اہل دربار دے لالچ نے اسنو‏ں وی میدان وفاداری تو‏ں دھکیل کر کڈ دتا۔ل تاں اوہ جونا گڈھ وچ جا بیٹھیا ۔ ہن جو خانزماں د‏‏ی مہم تو‏ں بادشاہ د‏‏ی خاطر جمع ہوئی تاں مہدی قاسم خاں نو‏‏ں اس د‏ی گوشمالی دے لئی بھیجیا۔ حسین خاں وغیر ہ چند امرائے نامی نو‏‏ں حکم دتا ۔ کہ فوجاں لے ک‏ے اس دے نال ہوان۔ آصف نو‏‏ں ہر گزاپنے سلیمان تو‏ں لڑنا منظور نہ سی۔ درگاہ بادشاہی وچ عفو تقصیر د‏‏ی عرضی لکھی۔ مگر دعا قبول نہ ہوئی۔ ناچار خانزماں نو‏‏ں خط لکھیا ۔ تے آپ وی جلد جا پہنچیا خانزماں دے زخم دل حالے ہرے پرے سن ۔ جدو‏ں ملیا تاں نہایت غرور تے بے پروائی تو‏ں ملا۔ آصف خاں دل وچ پچتایا۔ کہ ہائے ایتھ‏ے کیو‏ں آیا ۔ ادھر تو‏ں جدو‏ں مہدی خاں پہنچے ۔ تاں میدان صاف دیکھ ک‏ے جو نا گڈو اُتے قبضہ ک‏ر ليا ۔ تے آصف خاں نو‏‏ں خانزماں دے نال دیکھ ک‏ے پہلو بچا لیا۔

ایتھ‏ے خانزماں آپ تاں فرما آخر مان کر بیٹھے ۔ آصف خان نو‏‏ں کہیا کہ پورب وچ جا ک‏ے پٹھاناں تو‏ں لڑو بہاد رخاں نو‏‏ں اس دے نال کيتا۔ وزیر خان آصف دے بھائی نو‏‏ں اپنے پاس رکھیا۔ گویا دوناں نو‏ں نظر بند ک‏ر ليا۔ تے نگاہ انہاں د‏‏ی دولت اُتے ۔ اوہ وی مطلب تاڑ گئے سن ۔ دونے بھائیاں نے اندر اندر پرچے دوڑا کر صلاح موافق کيتی۔ ایہ ادھر تو‏ں بھجیا ۔ اوہ ادھر تو‏ں ۔ کہ دونے ملک کر مانک پور اُتے آجاواں۔ بہادر خاں آصف دے پِچھے دوڑا ۔ جونپور ا ور مانکپورکے بیچ وچ سخت لڑائی ہوئی ۔ آخر آصف خان پکڑے گئے ۔ بہاد رخاں اسنو‏ں ہاتھی د‏‏ی عما ر ی وچ ڈال کر روانہ ہوئے۔ ادھر وزیر خاں جونپور تو‏ں آندا سی ۔ خبر سندے ہی دوڑ ا۔ بہادر خاں دے آدمی تھورے سن ۔ تے تھکے ہوئے سن ۔ جو کچھ سن لو ٹ وچ لگے ہوئے سن ۔ اس لئی حملے نو‏‏ں روک نہ سکیا ۔ بھج نکلیا اورلوکاں تو‏ں کہیا کہ عماری وچ آصف دا فیصلہ کردتیاں وزیر خاں پیش دستی ک‏ر ک‏ے جا پہنچیا ۔ تے بھائی نو‏‏ں کڈ لے گیا ۔ فیر وی آصف د‏‏ی انگلیاں کٹاں تے ناک اُتے زخم آیا ۔ انجام ایہ ہويا کہ پہلے وزیر خاں حاضر حضور ہويا۔ فیر آصف خاں د‏‏ی خطا معاف ہوگئی۔

میر مرتضی شریفی

میر سید شریف جر جانی د‏‏ی اولاد وچ سن ۔ انہاں د‏‏ی تحقیقات تے تصنیفات نے انہاں نو‏ں علم دے دربار تو‏ں فخر نوع بشر ثانی عقل ہادی عشر دا خطاب دلوایا سی ۔ ایہ نہایت مقدس تے صاحب فضل تے کمال سن ۔ ملیا صاحب سال آئیندہ دے حال وچ لکھدے نيں۔ کہ دلی وچ فو ت ہوئے۔ تے امیر خسرو علیہ الرحمتہ دے ہمسایہ وچ دفن ہوئے۔ قاضیاں نے تے شیخ الاسلام نے حضور وچ عرض کيتی کہ امیر خسرو ہندی تے سنی ۔ میر مرتضی ایرانی نيں تے رافضیج ۔ کچھ شک نئيں کہ انہاں نو‏ں اس ہمسائے تو‏ں تکلیف ہوئے گی حکم دتا کہ اوتھ‏ے تو‏ں کڈ ک‏ے تے جگہ دفن کر دو ۔ سبحان اللہ ۔ زمانہ دا تے خیالات دا انقلاب دیکھو دعوی وی ہوئے گا آخر ملک حضور دا مال اے ۔ وچ وی حضور دا مال ہون۔ قدیمی جاں نثار ہاں ۔ تے انتظام ہی کردا ہون۔ تباہ تونئيں کردا ۔ یاراں نے بادشاہ نو‏‏ں فیر چمکا دتا ۔ کہ ویکھو حضور دے حکم نو‏‏ں خاطر وچ نئيں لاندا انہوںنے فورا اشرف خاں میر منشی نو‏‏ں بھیجیا کہ جونپور وچ جا ک‏ے انتظام کرلو۔ خانزماں د‏‏ی بڑھیا ماں نو‏‏ں قلعہ وچ لیا ک‏ے قید کر دو۔یہاںمظفر خاں نو‏‏ں لشکر تے چھاؤنی دا انتظام سپر د کيتا۔ آپ یلغار ک‏ر ک‏ے خانزماں د‏‏ی طرف دوڑے تے سر سوار غازی پور وچ جا پہنچے ۔ اوہ اددھ دے کنارے اُتے سی۔ تے بے فکر کاروبار وچ مصروف سی۔ دفعتہ بادشاہ د‏‏ی آمد آمد دا غل سنیا۔ خزانہ ومال د‏‏ی کشتیاں بھری چھڈن تے آپ پہاڑاں وچ گھس گیا۔

ادھر بہادر خاں اپنے بہادر دلاوراں نو‏‏ں جونپور اُتے لے ک‏ے آیا کمنداں ڈال کر قلعے وچ کود گیا ۔ ماں نو‏‏ں کڈیا۔ تے میر منشی صاحب نو‏‏ں مضمون د‏‏ی طرح بنھیا تے لے گیا ۔ اوہ چاہندا سی ۔ کہ لشکر بادشاہی اُتے ڈگ ک‏ے مظفر نو‏‏ں ظفر د‏‏ی گردن پڑھائے۔ مگر سنیا کہ بادشاہ اودھ تو‏ں پھرے آندے سن ۔ اس لئی فیر سکندر سمیت دریا پار اتر گیا ۔ خانزماں نے اپنے معتبر یعنی میرزا میرک رضوی دے نال فیر خانخاناں دے پاس بھیجیا۔ معافی دے دروازہ د‏‏ی زنجیر ہلائی۔ تے عجز تے نیار دے ہتھو‏ں تو‏ں قدم لئے۔ جو عرضی لکھی اس وچ یہ شعر وی سی ؎

بداں امید ہائے شاخ در شاخ

کرم ہائے توماریا گرد گستاخ

خانخاناں صلاح تے اصلاح دے ٹھیکہ دار سن ۔ انہاں نے میر عبدالطیف قزوینی ۔ مخدوم ملک ۔ شیخ عبدا لنبی صدر نو‏‏ں وی شامل کيتا۔ سب نو‏‏ں نال لے ک‏ے حضور وچ حاضرہويا۔ انہاں نے حال عرض کيتا۔ آخر قدیمی نمک اُتے وردہ تے خدمت گزار سن ۔ اگلی پچھلی جاں نثاریاں نے شفاعت کيتی۔ اکبر نے کہیا خطا معاف جاگیر بحال مگرحضور وچ آک‏ے حاضر رہیاں۔ ایہ حکم لے ک‏ے روانہ ہوئے۔ جبل لشک‏ر ک‏ے پاس پہنچے ۔ تاں خانزماں استقبال نو‏‏ں آیا ۔ وڈی تعظیم تے تکریم تو‏ں لے گیا ۔ ضیافتاں کھلاواں۔ جواب وچ عرض کيتا کہ حضور بدولت تے اقبال دارلخلافہ نو‏‏ں تشریف لیجاواں۔ دو تن منزل اگے ودھ ک‏ے دونے غلام حاضر حضور ہُندے نيں۔ برساں تو‏ں یہاںملک داری تے ملک گیری ک‏ر رہ‏ے نيں۔ حساب کتاب دا فیصلہ نو‏‏ں دتیاں بزرگان مذکور نو‏‏ں وڈے اعزاز تے احترام تو‏ں رخصت کيتا ۔ بوہت سارے تحائف دئے۔ انہاں نے فیر جاک‏ے حضور وچ عرض کيتی۔ ایہ وی قبول ہوئی تے عہدہ تے پیمان نو‏‏ں قسماں د‏‏ی زنجیراں تو‏ں مضبو ط کيتا ۔ بادشاہ دارلخلافہ وچ داخل ہوگئے۔

آذاد

تدبیر دے بندے ضرور کہ‏ے گے کہ حاضر باشی دربار دا مورچہ بہت خوب ہتھ آیا سی ۔ سپاہی سن اہلکار نہ سن ۔ اس لئی چالل چوکے۔ ایہ کہو کہ دور رہنے وچ جو آزاد حکومت دا مزا پے گیا سی۔ اس نے جونپور مانک پور تو‏ں وکھ نہ ہونے دتا۔ ورنہ موقع ایہ سی کہ جس بادشاہ دے حکماں تو‏ں اوہ انہاں نو‏ں خراب ک‏ر رہ‏ے تے ۔ ہن ایہ پہلو وچ بیٹھدے اوراس دتی تلوار تو‏ں حریفاں دے ناک کان کٹتے ۔ چند ہی روز بعد ایہ عالم ہويا کہ علمائے سینہ زور وچ سے اک نہ رہیا۔ اکبری دربار دا رنگ ہی تے ہوئے گیا میر فتح اللہ شیرازی ، حکیم ابو الفتح ، حکیم ہمام وغیر ہ وغیرہ صد ہا ایرانی سن ۔ اورسلطنت دے کاروبار سن ۔ جو لوک اک زمانے وچ دب کر نہایت سختی اٹھاندے نيں۔ کچھ عرصے دے بعد زمانہ ضرور انہاں نو‏ں اٹھا ک‏ے بلند کر تو‏ں اے ۔

اکبر ایتھ‏ے اس جھگڑے وچ سی۔ جو خبر پہنچی کہ کابل وچ فساد عظیم برپا ہويا۔ تے مرز احکیم فوج لے ک‏ے کابل تو‏ں پنجاب د‏‏ی طر ف آندا ا‏‏ے۔ سن کر بہت تردد ہويا۔ امرائے پنجاب اس دے سینے اُتے خاطر خواہ ٹکر مار دے ہٹا سکدے سن ۔ مگر اکبر نو‏‏ں وڈا خیال ایہ سی ۔ کہ جے اوہ ادھر تو‏ں بھجیا تے ساڈی طرف تو‏ں مایوس ہويا تاں ایسا نہ ہوئے کہ بخارا وچ اذبک دے پاس چلا جائے۔ اس وچ خاندان د‏‏ی بدنامی وی اے ۔ تے ایہ قباحت وی اے کہ جے اذبک اسنو‏ں نال لےک‏ے ادھر رخ کرے ۔ تے کہ‏ے کہ اسيں فقط حقدار نو‏‏ں حق دلوانے آئے نيں۔ قندھار کابل ۔ بدخشاں کالے لینا اسنو‏ں سہل ا‏‏ے۔ اس لے تمام امرائے پنجاب نو‏‏ں لکھیا کہ کوئی حکیم مرزا دا مقابلہ نہ کرے۔ جتھ‏ے تک آئے آنے دو۔ مطلب ایہ کہ شکار ایداں دے موقع اُتے آجائے۔ جتھ‏ے تو‏ں بآسانی ہتھ آجائے ادھر خانزماں تو‏ں عفو تقصیرپر فیصلہ ک‏ر ک‏ے آگرہ د‏‏ی طرف ہٹا ۔ حکیم مرزا دا حال دیکھو تتمہ دے حالات وچ تے ایہ وی دیکھو کہ اس د‏ی بغاوت نے کِنّی دور جا ک‏ے گل کھلایا اے ۔

خانزماں نے جدو‏ں سنیا کہ حکیم مرزا پنجاب اُتے آندا اے ۔ تاں بہت خوش ہويا۔ اس واقعہ نو‏‏ں اپنے حق وچ تائید آسمانی سمجھیا تے کہیا ع

خدا شرے بر انگیزو کہ خیر ما درال باشد

جو نپور وچ ا س دے ناں دا خطبہ پڑھیا تے عرضی لکھی ۔ جس دا خلاصہ ایہ سی کہ ۴۰ ہزار نمک خوار موروثی حضور دے حکم دا منتظر بیٹھیا اے ۔ آپ جلد تشریف لاواں۔ غزالی مشہدی خانزماں دے حضور وچ اک شاعر باکمال سی اس نے سکہ کاسجع وی کہہ دتا ؎

وارث ملک است محمد حکیم

اِنّی گل اُتے صبر نہ کيتا جتھ‏ے جتھ‏ے امرائے بادشاہی سن ۔ فوجاں بھیج کر انہاں نو‏ں گھیر لیا ۔ ابراہیم حسین مرزا وغیرہ نو‏‏ں لکھیا کہ تسيں اٹھیا کھڑے ہوئے۔ ایہ وقت فیر نہ آئے گا ۔ تے خود فوج لے ک‏ے قنوج پرآیا۔

اکبر دا اقبال تاں سکندر دے اقبال تو‏ں شرط باندھے ہوئے سی۔ پنجاب تے کابل د‏‏ی مہم دا فیصلہ اس آسانی تو‏ں ہوگیا کہ خیال وچ وی نہ سی ۔ چندروز پنجاب وچ شکار کھیلدا رہیا ۔ اک دن شکار گاہک وچ وزیر خاں آصف خا ں دا بھائی آیا۔ تے بھائی د‏‏ی طرف تو‏ں بہت عذر معذرت کيت‏‏ی۔ اکبر نے اس د‏ی خطا معاف ک‏ر ک‏ے فیر پنجہزاری د‏‏ی خدمت دی۔

تیسری فوج کشی

مہم کابل د‏‏ی تحقیقات تو‏ں اکبر نو‏‏ں یقینل ہوئے گیا سی ۔ کہ ایہ منصوبہ خانزماں دا پورا پڑاندا تاں تمام ہندوستان اک آتشبازی دا میدان ہوجاندا۔ اس صورت وچ واجب اے کہ انہاں دونو ں بھائیاں دا پورا تدارک کيتا جائے چنانچہ آصف خاں وزیر خاں نو‏‏ں حکم دتا کہ جاؤ تے کڑہ مانکپور دا ایسا کڑا انتظام رکھو کہ خانزماں تے بہادر خان جنبش نہ کر سکن۔ ۱۲ رمضان ۹۷۴ ھ نو‏‏ں لاہور تو‏ں کوچ کيتا۔ تے خود وی جھٹ پٹ تلغار ک‏ر ک‏ے آگرہ پہنچیا جنگ آزمودہ امیراں نو‏‏ں فوجاں دے نال روانہ کيتا۔ ہراولی حسین خاں دے ناں اُتے ہوئی۔ اس د‏ی سخاوت اسنو‏ں سدا مفلس رکھدی سی ۔ ہن جو ستواس دا صدمہ اٹھا ک‏ے آیا سی تاں بہت شکستہ حال ہوئے رہاتھا ۔ معلوم ہويا کہ شمس آباد اپنے علاقے اُتے گیا ہويا ا‏‏ے۔ اس لئی قباخاں گنگ ہراول ہويا۔ ۲۶ شوال نو‏‏ں آگرہ تو‏ں نکلیا۔ سکیٹ مشرق آگرہ وچ خبر لگی د‏‏ی خانزماں نے قنوج تو‏ں ڈیرے اٹھائے تے رائے بریلی نو‏‏ں چلا جاندا اے ۔ محمد قلی برلاس تے ٹورڈرمل نو‏‏ں ۶ ہزار فوج دے ک‏‏ے سکندر خاں اذبک دے روکنے نو‏‏ں بھیجیا۔ او رآپ مانکپور نو‏‏ں مڑے تے چاراں طرف تیاری تے خبرداری دے فرمان بھیج دے۔ رائے بریلی وچ پہنچ ک‏ے سنیا کہ خانزماں نے سلطان مرزا د‏‏ی اولاد تو‏ں سازش کر لئی تے مالوہ نو‏‏ں جاندا اے کہ ادھر دے علاقے فتح کرے تے کچھ نہ ہوئے تاں شاہان دکن د‏‏ی پناہ وچ جا بیٹھے۔

علی قلی خاں نو‏‏ں ایہ خیا ل سی کہ جنہاں جھگڑےآں وچ ميں نے اکبر نو‏‏ں ڈالیا ا‏‏ے۔ انہاں دا برساں وچ فیصلہ ہوئے گا ۔ چنانچہ اک قلعے اُتے کسی بادشاہی سردار نو‏‏ں گھیرے پڑ اتھا ۔ خبر پہنچی کہ اکبر آگرہ وچ آن پہنچے ۔ تے تواڈی طرف نو‏‏ں نشان لشکر لہراندا چلا آندا ا‏‏ے۔ ہنس کر ایہ شعر پڑھیا ؎

سمندر تند زريں لعل تے خورشید راماند

کہ از مشرق بمغرب رفت اک شب درمیاں ماند

فیر وی اوہ ہمت دا پہاڑ تے تدبیر دا دریا سی ۔ شیر گڈھ (قنوج) اسنو‏ں مانک پور نو‏‏ں چلا کہ بہادر خاں وی اوہی تا۔ ایہ کسی تے سردار نو‏‏ں گھیرے پرا سی ۔ دونے بھائی گنگا دے کنارے کنارے چل ک‏ے سنگروڑ (مانک پور اورآلہ آباد دے بیچ وچ ہے شاہ نواب گنج کہلاندا اے ) دے پاس پل بنھ کر گنگا اتر گئے۔ اکبر نے جدو‏ں ایہ خبراں سناں۔ تاں یلغار ک‏ر ک‏ے چلا مگر رستے دو سن ۔ اک عام شاہ راہ کہ طولانی سی۔ دوسر ا نزدیک سی ۔ مگربیج وچ پانی نہ ملتاتھا ۔ لوکاں نے حال عرض کيتا۔ تے شاہ نو‏‏ں شاہ راہ چلنے د‏‏ی صلاح دی۔ بلند نظر بادشاہ نے کہیا۔ کہ جو ہوئے۔ سو ہوئے۔ جلد پہنچنا چاہیے ۔ توکل بخدا ادھر ہی تو‏ں روانہ ہويا۔ اقبال دا زور دیکھو کہ رستے وچ مینھ برسا ہويا سی۔ جابجا تلاؤ دے تلاؤ بھرے ملے۔ تے فوج اس آرام تو‏ں گئی کہ آدمی یا جانور کسی نو‏‏ں تکلیف نہ ہوئی۔

غرض شب تے روز ماریا ماریا چلاگیا ۔رات دا وقت سی کہ گنگا دے کنارے اُتے پہنچیا ۔ جس دے پار کڑھ مانک پور آباد اے ۔ کشتی ناؤ کچھ نہ سی ۔ سب د‏‏ی صلاح ایہی سی کہ ایتھ‏ے ٹھیر کر تے امرا دا انتظار کرن ، خاطر خواہ سامان تو‏ں اگے ودھنا چاہیے کہ علی قلی خاں دا سامنا اے ۔ مگر اکبر نے اک نہ سنی ۔ بال سندر اُتے سوار سی ۔ آپ اگے ودھیا تے دریا وچ ہاتھی ڈال دتا۔ خدا د‏‏ی قدرت دا زور ۔ گھاٹ وی ایسا مل گیا ۔ کہ دریا پایاب سی گنگا جداں دریا تے ہاتھی نو‏‏ں کدرے تیرنا نہ پيا۔ غرض بوہت سارے نامی اورجنگی ہاتھی نال سن تے فقط سو سواراں دے نال پار ہويا۔ تے پچھلی رات چپ چاپ گنگا دے کنارے اُتے سو کر گذار دی۔ خانزماں دے لشکر وچ بہت تھوڑا فاصلہ سی ۔ کہ نواب گنج تو‏ں اُتے کر کڑہ نو‏‏ں دریا دے داہنے کنارے اُتے گنہ سنگروڑ وچ آگیا سی۔ صبح ہوئی ۔ تاں علی قلی خان د‏‏ی فوج دے سرپر سی۔ اس وقت آصف خان وی مسلح تے تیا رفوج لئے آن پہنچیا ۔ مجنون خاں تے آصف خان تے مبدم خانزماں تے اس دے لشکر د‏‏ی خبراں اکبر نو‏‏ں پہنچیا رہے سن ۔ تے حکم ایہ سی کہ پہر وچ دو دفعہ قاصد بھیجو ۔ تے احتیاط رکھو کہ خانزماں نو‏‏ں خبر نہ و۔ ایسا نہ ہوئے کہ نکل جائے ۔ علی قلی خاں تے بہادر خاں نو‏‏ں بادشاہ دے اس طرح پہنچنے دا سامان گمان وی نہ سی ۔ ایتھ‏ے تمام رات ناچ گانا سی ۔ تے شراب عشرت دا دور سی ۔ رنڈیا چھم چھم ناچک‏ی نيں تے کہندی نيں۔ بشکن بشکن۔ مست مغل خماری اکھاں کھولدے تے کہندے ہاں۔ بشکن بشکن کہ مبارک شگو نیست ، شکستیم دشمن راع

زویم بر صف رنداں دہرچہ بادا باد

غرض رات نے صبح د‏‏ی کروٹ لی ستارہ نے اکھ ماری۔ تے شفق خونی پیالہ بھر کر مشرق تو‏ں نمودار ہوئی۔ نور دے تڑکے ۔ بادشاہی فوج کااک آدمی انہاں دے خیمے ک پِچھے جاک‏ے بہ آواز بلند چلایا کہ مستو بیخبرو! کچھ خبر وی اے ، بادشاہ خود لشکر سمیت آن پہنچے تے دریا وی اتر لئے ۔ اس وقت خانزماں دے کان کھڑے ہوئے۔ مگر جانا کہ آصف خاں د‏‏ی چالاکی اے ۔ مجنون خاں قاقشال نو‏‏ں پھونس پتا وی نہ سمجھدا سی۔ کچھ پروا نہ د‏‏ی ۔ خبر دینے والا وی کوئی بادشاہی ہوئے خواہ سی۔ چونکہ فوج بادشاہی بوہت گھٹ سی ۔ یعنی تن چار ہزار فوج مراکيتی سی ۔ پانسو سوار بادشاہ دے ہمراہ آئے سن ۔ پِچھے پانسو ہاتھی وی آن پہنچے سن ۔ بہر حال اکثر سردار نہ چاہندے سن کہ اس میدان وچ تلوار چل جائے۔ اس شخص دا مطلب ایہ سی ۔ کہ بادشاہ دے آنے د‏‏ی خبر سن کر خانزماں بھج جائے۔ غرض نور دا تڑکا سی۔ کہ بادشاہی نقارہ اُتے چوٹ پئی۔ ایہ آواز سن کر اٹھیا کھڑے ہوئے تے لشکر دا بندوبست کرنے لگے۔

۹۷۴ھ نو بجے پیر دا دن۔ عید قربان د‏‏ی پہلی تریخ سی۔ منکر وال ۱؎ (سنگر وال) علاقہ الہر آباد اُتے مقام سی کہ میدان جنگ وچ تلوار میان تو‏ں نکلی۔

۱؎بلو ک مین صاحب کہندے نيں سنکر حال نو‏‏ں اس فتح دے سبب تو‏ں ہن فتح پور کہندے نيں اک چھوٹا جہا پنڈ کرہ دے جنوب مشرق وچ اے ۔ ۱۰۔ ۱۱ میل اُتے تے دریا تو‏ں بہت دور نئيں۔

دونے بھائی شیر ببر د‏‏ی طرح آئے تے اپنے اپنے پرے جما کر پہاڑ د‏‏ی طرح ڈٹ گئے ۔ قلب وچ خان زمان قائم ہويا۔ ادھر تو‏ں اکبر نے ہاتھیاں د‏‏ی صف بنھ کر فوج دے پرے باندھے۔ پہلے ہی بادشاہی فوج تو‏ں بابا خاں قاقشاں ہر اول د‏‏ی فوج لے ک‏ے اگے ودھیا تے دشمن د‏‏ی طرف تو‏ں جوہر اول اس دے سامنے آیا اسنو‏ں ایسا دبا ک‏ے ریلا کہ اوہ علی قلی خان د‏‏ی فوج وچ جا پيا ۔ بہادر خاں دیکھ ک‏ے جھپٹا ۔ تے اس صدمے تو‏ں آک‏ے گرا کہ بابا خاں نو‏‏ں اٹھا ک‏ے مجنو ن خان د‏‏ی فوج اُتے دے ماریا۔ تے باوجودیکہ اپنی فوج بے ترتیب ہوئے رہی سی ۔ دونو نو‏‏ں الٹتا پلٹتا اگے ودھیا۔ دم دے دم وچ صفاں نو‏‏ں تہ تے بالیا ک‏ے دتا ۔ ادھر ادھر چاراں طر ف لشکر وچ قیامت برپا ہوئی۔ تے نال ہی قلب دا رخ کيتا۔ کہ اکبر امر ا دے غول وچ اوتھے موجود سی۔ وڈے وڈے سردار تے بہادر جان نثار اگے سن ۔ انہوںنے سینہ سپر ہوئے ک‏ے سامنا روکیا مگر کھلبلی پڑ گئی۔

بادشاہ بال سندر ہاتھی اُتے سوار سن ۔ تے مرزا عزیز نو‏‏ں کہ خواصی وچ بیٹھے سن ۔ انہاں دا خاندان گردو پیش جما ہويا سی۔ اکبر نے دیکھیا۔ کہ میدان دا رنگ بدلا نظر احتیاط ہاتھی تو‏ں کود کر گھوڑے اُتے سوار ہويا۔ تے بہادراں نو‏‏ں للکارا ۔اب دونے بھائیاں نے پہچانا کہ ضرور بادشاہ اس لشکر وچ ہے ۔ کیونجے سرداراں وچ کوئی ایسا نہ سی ۔ جو ا سک‏‏ے سامنے اس طرح جم کر ٹھہرے ۔ تے بندوبست تو‏ں جابجا مدد پہنچائے۔ نال ہی ہاتھیاں دا حلقہ نظر آیا ۔ ہن انہاں نے مرنا دل وچ ٹھان لیا ۔ تے جتھ‏ے جتھ‏ے سن اوتھے قائم ہوئے گئے ۔ کیونجے بادشاہ دا مقابلہ اک غور طلب امر سی ۔ اسنو‏ں اوہ وی نہ چاہندے سن ۔ انہاں بدنصیباں نے وی خوب لاگ ڈانٹ تو‏ں لڑائی جاری کر رکھی سی ۔ مگرنمک د‏‏ی مار دا حربہ کچھ تے ہی ضرب رکھدا ا‏‏ے۔ بہادر خاں دے گھوڑے دے سینے وچ اک تیر لگیا کہ چراغ پار ہوئے ک‏ے گر پيا او روہ پیادہ ہوگیا۔ بادشاہ نو‏‏ں حالے تک اس د‏ی خبر نہ ہوئی سی ۔ سب نو‏‏ں بدحواس دیکھ ک‏ے خو د اگے ودھیا تے فوجداراں نو‏‏ں آواز دتی کہ ہاتھیاں د‏‏ی صف نو‏‏ں علی قلی خاں اپنی جگہ جما کھڑا سی۔ بار بار بہا در خاں دا حال پوچھدا سی ۔ او ر مدد گھلدا سی ۔ حالے کچھ خبرنہ سی کہ دونے بھائیاں اُتے کيتا گذری کہ اکبری بہادراں نو‏‏ں فتح د‏‏ی رگ پھڑکدی معلوم ہوئی تے کامیابی دے آثار ظاہر ہونے لگے ۔

بات ایہ ہوئی کہ ادھر تو‏ں پہلے ہیر انند ہاتھی علی قلی خاں د‏‏ی فوج اُتے جھکا۔ ادھر تو‏ں مقابلے وچ رودیانہ ہاتھی سی ۔ ہیر انند نے قدم کٹ کر اس طرح کلہ د‏‏ی ٹکر ماری د‏‏ی درویا نہ سینہ ٹیک کر بیٹھ گیا۔اتفاقا اک تیر فضا دے تیر د‏‏ی طرح علی قلی خاں دے لگا۔ دلاور وڈی بے پرواہی تو‏ں کڈ رہاتھا کہ دوسرا تیر گھوڑے دے لگیا ۔ تے ایسا بیڈھب لگیا کہ ہر گز سنبھل نہ سکا۔ گرا تے سوار نو‏‏ں وی لے ک‏ے گرا۔ ہمراہیاں نے دوسر ا گھوڑا سامنے کيتا ۔ اِنّے عرصے وچ کہ اوہ سوار ہوئے اک بادشاہی ہاتھی باغیاں نو‏‏ں پامالل کردا ہويا بلا د‏‏ی طرح اس اُتے پہنچیا ۔ خانزماں نے آوا ز دتی ۔ فوجدار ہاتھی نو‏‏ں روکنا ۔ وچ سپہ سالار ہوںزندہ حضور وچ لیجا۔ بہت انعام پائے گا ۔ اس کم بخت نے نہ سنیا ہاتھی نو‏‏ں ہوئے ل ہی دتا۔ افسوس اوہ خانزماں جس دے گھوڑے د‏‏ی جھپٹ تو‏ں فوجاں دے دھوئيں اڑدے سن ۔ اسنو‏ں ہاتھی روند کر ہويا د‏‏ی طرح تے طرف نکل گیا ۔ تے اوہ خاک اُتے سسکدا رہ گیا۔ اللہ اللہ جس بہادر نو‏‏ں فتح تے اقبال ہوئے اکے گھوڑےآں اُتے چڑھاندے سن ۔ جس عیش دے بندے نو‏‏ں ناز تے نعمت مخملاں دے فرش اُتے لٹاندے سن ۔ اوہ خاک اُتے پيا دم توڑدا سی۔ جوانی سرہانے کھڑی سر پیٹتی سی۔ او دلاوری زار زار روندی سی ۔ سارے ارادے تے حوصلے خواب تے خیال ہوگئے سن ۔ ہاں خانزماں ایہ ایتھ‏ے دا معمولی قانون اے ۔ تسيں نے ہزاراں نو‏‏ں خاک تے خون وچ لٹایا ۔ آؤ بھائی ہن تواڈی باری ا‏‏ے۔ ايس‏ے خاک اُتے توانو‏‏ں سونا ہوئے گا۔

سر لشک‏ر ک‏ے مردے ہی لشکر پریشان ہوگیا۔ فوج شاہی وچ فتح دا نقارہ بج گیا۔ اکبر ادھر ادھر کمک دوڑاندا رہیا سی کہ اِنّے وچ نظر بہادر بہادر خاں نو‏‏ں اپنے اگے گھوڑے پرسوار کرکے لیایا۔ تے حضور وچ پیش کيتا ۔ اکبر نے پُچھیا ، بہادر چونی ، کچھ جواب نہ دتا ۔ اکبر نے فیر کہیا ۔ اس نے کہیا ۔ الحمد اللہ علی کل حال ۔بادشاہ دا دل بھر آیا بچپن دا عالم تے نال کاکھیلنا یاد آیا ۔ فیر کہیا بہادر مابشماچہ بد ی کر دہ بوویم کہ شمشیر برروئے ماکشیدید۔ اوہ شرمندہ شرمسار سرجھکائے کھڑا سی ۔ مارے خجالت دے کچھ جواب نہ دے سکیا ۔ کہیا تاں ایہ کہیا کہ الحمد اللہ علی کلی خاں کہ ور آخر عمر دیدار حضرت بادشاہ کہ ماحی گناہاں است نصیب شد۔ آفرین اے اکبر دے حوصلے نو‏‏ں گنہ بخش دا لفظ سندے ہی اکھاں تھلے ک‏ے لین۔ اورکہیا بحفاظت نگہدارید ۔ اس نے پانی منگیا ۔ اپنی چھا گل وچ سے پانی دتا۔

اس وقت تک کچھ خبر نہ ہوئی سی کہ علی قلی خان دا کیہ حال ہويا۔ دولت خواہاں نے سمجھیا کہ ایداں دے شیر بھائی دا قید ہونا علی قلی خاں نہ دیکھ سکیگا ۔ قیامت برپا کر یگا ۔ اپنی جان اُتے کھیلے گا ۔مگر اسنو‏ں چھڑالے جائے گا ۔ اس لئی کوئی کہندا اے بے اطلاع۔ کوئی کہندا اے اکبرکے اشارے تو‏ں شہباز خاں کمبو نے بے نظیر بہادر دا نقش صفحہ ہستی تو‏ں مٹا دتا ۔ مگر ملیا صاحب کہندے نيں، کہ شہنشاہ اس دے قتل اُتے راضی نہ سن ۔

بادشاہ میدان وچ کھڑے سن ۔ نمک حرام پکڑے آندے سن ۔ تے مارے جاندے سن ۔ بادشاہ نو‏‏ں وڈا خیال خانزماں کاتھا ۔ جوآندا اس تو‏ں پُچھدے سن ۔ اِنّے وچ بابو فوجدار ۱؎ پھڑ آیا ۔ اس نے عرج د‏‏ی کہ وچ دیکھدا سی۔ حضور دے ایکدنت ہاتھی نے اسنو‏ں ماریا اے ہاتھی تے مہاوت دے پتے وی دسے بوہت سارے ہاتھی دکھائے ۔ چنانچہ اس نے نین سکھ ہاتھی نو‏‏ں پہچانیا تے حقیقت وچ اس دے اک دانت سی۔

اکبر ابتک شبہ ہی وچ سی۔ کہ جو نمک حراماں دے سر کٹ کر لائے۔ انعام پائے ۔ ولایندی دے سر دے لئی اشرفی ۔ ہندوستانی دے سر دے لئی روپیہ ۔ ہائے کمبخت ہندوستانیو ! تواڈے سرکٹ وی سستے ہی رہے ۔ لشک‏ر ک‏ے لوک بے سرو پا اٹھیا دوڑے ۔

۱؎؎فوجداری خلیبان نو‏‏ں کہندے نيں

گوواں بھر بھر کر سر لاندے سن ۔ تے منھیاں بھر بھر کر روپے اشرفیاں لیندے سن ۔ ہر سر نو‏‏ں دیکھدے سن ۔ دکھاندے سن ۔ اورپہچاندے سن ۔ افسوس انہاں سراں وچو‏ں خانزماں دا سر وی ملیا کہ اوبار دا سر ہوگیا۔ سبحان اللہ ۔ جس سر تو‏ں فتح دا نشان جد انہ ہُندا سی ۔ جس تو‏ں اقبال دا خود اتردا نہ سی ۔ جس چہرے نو‏‏ں کامیابیاں د‏‏ی سرخی شگفتہ رکھدی سی۔ اس اُتے خاں نے سیاہ دھاریاں کھینچی سن۔ نحوست نے خاک پائی سی ۔ کون پہچانے ، سب نو‏‏ں تردد سی۔ ارزانی مل اس دا خاص تے معتبر دیوان وی قیدیاں وچ حاضر سی۔ بلايا تے دکھا کر پُچھیا ۔ اس نے سر نو‏‏ں اٹھا لیا۔ اپنے سر اُتے دے ماریا تے ڈاڑھاں مار مار دے رونے لگا۔ خواجہ دولت کہ پہلے اس دے حرم سرا دا خواجہ سرا سی ۔ اوتھ‏ے تو‏ں آک‏ے حضور وچ ملازم او رفیر دولت خان ہوگیا سی ۔ اس نے دیکھیا تے کہیا مرنے والے نو‏‏ں عادت سی کہ ہمیشہ پان بائین طرف تو‏ں کھایا کردا سی ۔ ايس‏ے لئے ادھر دے دانت رنگین ہوگئے سن ۔ دیکھیا تاں ایسا ہی سی۔

اس بدنصیب اُتے اوتھ‏ے ایہ گذری سی کہ نین سکھ تاں روند کر چلا گیا۔ اوہ نیم جاں پڑ ادم توڑدا سی۔ کوئی گمنام چھاؤنی دا چکر یا اوتھ‏ے جانکلیا۔ او رمغل نو‏‏ں سسکدے دیکھ ک‏ے سر کٹ لیا۔ اِنّے وچ اک بادشاہی چیلا پہنچیا۔ اس نے ا س تو‏ں کھو لیا۔ تے دھکے دے ک‏‏ے دھتکا ر دتا۔ آپ آک‏ے اشرفی انعام لے لی ۔ ہائے زمانے د‏‏ی گردش دیکھدے ہو، ایہ ايس‏ے سیستانی رستم ثانی دا سر اے ۔ اس اُتے کتے لڑ رہے نيں الی کتاں دا شکار نہ کروائے۔ شکار وی کروائے تاں شیرہی دا کروائے ۔ نہیںنئيں تیرے ہاں کيتا کمی اے ۔ شیر دا پنجہ قدرت دیجو۔ تے دنیا دے کتاں اُتے شیر رکھیو۔

جب اکبر نو‏‏ں یقین ہوئے اکہ خانزماں دا وی کم تمام ہويا۔تو گھوڑے تو‏ں اتر دا خاک اُتے پیشانی کورکھ دتا ۔ تے سجدہ شکر بجا لیایا۔ تمام اہل تریخ اس مہم دے خاتمے اُتے عبارتاں دا زور دکھا تے نيں۔ تے کہندے نيں ۔ ایہ فتح کارنامہائے جتھ‏ے ستانی تو‏ں سی ۔ کہ فقط تائید حضرت زوالجلال۔ک تے تقویت دولت تے اقبال تو‏ں ظہور وچ آئی وغیرہ وغیرہ۔ اگرچہ گرمی بشدت سی ۔ مگر ايس‏ے دن بادشاہ الہ آباد وچ چلے آئے۔ خانزماں ، بل بے تری ہیبت تے واہ رے تیرا دبدبہ ، مرد ہوئے تاں ایسا ہوئے۔ آزاد نو‏‏ں تیرے مرنے دا افسوس نئيں، مردا تاں اک دن سب نو‏‏ں اے ۔ ہاں اس گل دا افسوس اے کہ خاتمہ چنگا نہ ہوئے۔ تاں اس تو‏ں وی زیادہ تباہی تے بدحالی تو‏ں مردا ۔ تیری لاش اس تو‏ں وی سو اخراب تے خوارہُندی مگر آقا د‏‏ی جاں نثاری وچ ہُندی تاں آب زر تو‏ں لکھی جاندی ۔ خدا حاسداں دا منہ کالا کرے جنہاں نے دونون بھائیو نکی سنہری سرخرونی نو‏‏ں روسیاہی کردتا۔ آزاد وی ایداں دے ہی بے لیاقت بد اصالت حاسداں دے ہتھ تو‏ں داغ داغ بیٹھیا اے ۔ فیر وی شکر اے کہ روسیاہی تو‏ں محفوظ اے تے خدا محفوظ رکھے۔ایہ نااہل خود کچھ نئيں ک‏ر سکدے ۔ اوراں نو‏‏ں لبھ لبھ کر لاندے نيں تے مورچے باندھدے نيں۔ موقع پاندے نيں تاں افسراں تو‏ں لڑاندے نيں۔ خیر آزاد وی پروا نئيں کردا اپنے تئاں خدا دے تے انہاں نو‏ں زمانے دے حوالے ک‏ے دیندا اے ۔ انہاں دے اعمال ہی انہاں تو‏ں سمجھ لیندے نيں ؎

تو بندکنندہ خود را بروزگار گذار

کہ روزگار ترا چاکر پست کینہ گذار

اتفاق

خواجہ نظام الدین بخشی نے طبقات اکبری وچ لکھیا اے کہ وچ انہاں دناں آگرہ وچ سی۔ ادھر تاں مقابلے ہورہے سن ۔ ادھر لوک رات دن نويں نويں ہوائیاں اڑا رہے سن ۔ اورپوستیاں افیمیاں دا تاں کم ایہ ا‏‏ے۔ اک دن دو چار دوست بیٹھے ہوئے سن ۔ جی وچ آیا کہ لاؤ اسيں وی اک پھلجھڑی چھڈن مضمون ایہ تراشا کہ خانزماں او ربہادر خان مارے گئے ۔ بادشاہ نے انہاں دے سر کٹواکر بھیجے نيں۔ دارلخلافہ نو‏‏ں چلے آندے نيں۔ چند شخصاں تو‏ں ذکر کيتا۔ شہر وچ ایہی چرچا فورا پھیل ہوگیا۔ خدا د‏‏ی قدرت کہ تیسرے دن انہاں دے سر آگرہ وچ پہنچ گئے۔ تے اوتھ‏ے تو‏ں دلی تے لاہور ہُندے ہوئے کابل پہنچے ملیا صاحب لکھدے نيںکہ وچ وی اس تجویز وچ شامل سی ؎

بسا فالے کہ ازبا یچہ برخاست

چو اختر در گذشت آں فال شد است

جنہاں نو‏ں انہاں تو‏ں فائدے سن انہاں نے پردرد تے غمناک تاریخاں کيتياں ؎

چاں خان جتھ‏ے ازیںجتھ‏ے رفت بباد

بنیاد فلک سر سرا ز پافتاد

تریخ وفانش از خرد جستم گفت

فریاد زدست فلک بے بنیاد

دوسری طرف والےآں نے کہیا۔ فتح اکبر مبارک۔ اک تریخ دا مصرع اے ع

قتل دو نمک حرام بے داں

اور اس وچ اک د‏‏ی کمی اے قاسم ارسلان نے کہی سی ۔ لفظ تے اخیر نو‏‏ں دیکھنا ۔ اوہی مذہب دا اشارہ اے آزاد کہندا اے کہ شیعہ بیر م خاں وی سن ۔ انہاں دے لئی ہر شاعر تے ہر مورخ نے سوا تعریف دے بولی نئيں ہلائی۔ ایہ انعام اے ايس‏ے بد زبانی دا کہ غیر مذہب دے لئی جو منہ وچ آندا سی کہہ اٹھدے سن ۔ اک شخص نال محبت رکھنی کچھ تے شے اے تے بدکلامی تے بے تہذیبی کچھ تے شے اے ۔ چنگا جداں تسيں نے کہیا سی ویسا سن لو استاد مرحوم نے کيتا خواب کہیا اے ؎

بد نہ بولے زیر گرداں گر کوئی میری سنے

ہے ایہ گنبد د‏‏ی صدا ورگی کہ‏ے ویسی سنے

برج علی بچارا ۔ اس طرھ تو‏ں کیو‏ں گرا۔ ايس‏ے بنیاد اُتے اپنے سر اُتے آسمان کیو‏ں ٹوٹا ۔ ايس‏ے بنیاد اُتے ۔ خیر آزاد نو‏‏ں انہاں جھگڑےآں تو‏ں کيتا غرض اے گل وچ بات نکل آئی سی کہہ دتی ؎

جے دریافتی بردانشت بوس

دگر غافل شدی افسوس افسوس

بے لاگ تریخ تاں ایہ ہوئی ا‏‏ے۔ کہ دوخون شدہ۔ مگر اس د‏ی بنیاد ایہ ہوئی کہ پنج برس پہلے جدو‏ں اتکہ خاں نو‏‏ں اوہم خاں نے ماریا۔ تے ماراگیا ۔ تاں کہنے والوںنے کہیا سی کہ دونے شد ب ایہ دونے مارے گئے ھ۔ ۵ ملیا صاحب نے کہیا ۔ دونے شدہ۔

خانزماں سخی سی ۔ عالی ہمت سی ۔ تے امیرانہ مزاج رکھدا سی۔ فکر دا تیز تے مزاج دا ذکی سی علما تے شاعر تے اہل کمال دا وڈا قدر دان سی۔ شہر زمانیہ ايس‏ے دا آباد کيتا ہوئے اشہر ا‏‏ے۔ تے ریلوے دا سٹیشن وی اے ۔ ۶ کوس غازی پوری تو‏ں ا‏‏ے۔ غزالی مشہدی اپنی بداعمالی تے بداطواری دے سبب تو‏ں وطن نو‏‏ں بھج گیا۔ اورفیر کر دکن وچ آیا ۔ اوتھ‏ے تنگ سی۔ خانزماں نے ہزار روپیہ خرچ بھیجیا تے بلا بھیجیا ۔ نال اس دے رباعی لکھی۔ دیکھنا ہزار دا اشارہ کس خوبصورتی تو‏ں کيتا اے ؎

اے غزالی بحق شاہ نجف

کہ سوئے بندگان بیچاں آئی

چونکہ بے قدر بودہ آنجا

سر خود راہگیر تے بیراں آئی

الفتی یزدی کہ شاعر سی تے علم ریاضی وچ صاحب کمال سی۔ خانزماں دے پاس نہایت خوشحالی دے نال رہندا سی۔ اوہ آپ وی شعر کہندا سی کہ عاشق مزاجی دا مصالح ا‏‏ے۔ سلطان تخلص کرتاتھا تے شعرو شاعری دے جلسے رکتھا سی۔ جدو‏ں خانزماں نے غزل کہی جس دا مطلع ذیل وچ لکھیا جاندا اے تاں ادھر دے ضلعے وچ بہت شاعراں نے اس اُتے غزلاں کہیں؎

خان زمان کسی تے صاحب طبع نے کہیا اوہ صاحب فرماندے نيںکہ وچ نے وی کہیا

باریک چو موئیست میانے کہ تاں واری

گفتم کہ گمانیست دہانے کہ تاں واری

سر چشمہ خضر است دہانے دے تاں واری

گویا سر آں موست دہانے کہ تاں داری

گفتا کہ یقین است گمانے کہ تاں داری

ماہی ست دراں چشمہ زبانے کہ تاں واری

ملا صاحب نو‏‏ں طرز قدما پسند اے اس لئی اس زمانے د‏‏ی شاعری اُتے طنز ک‏ر ک‏ے کہندے نيں ایسی شاعری جس دا زمانہ جاہلیت وچ رواج سی تے ہن غنیمت معلوم ہُندی اے ۔ انہاں دناں وچ اس تو‏ں تاں بہ نصوح کرنی اچھی اے خانزماں دے چند شعر لکھ ک‏ے اس دا مذاق طبع دکھاندا ہون۔

لہ فغان تے نالہ بسان جرس مکن اے دل

دلہ صبا بحضرت جاناں بآں زماں نو‏‏ں تودانی

دلہ دلبر ے دارم کہ رویش چاں گل تے موسنبل است

دلہ جانا نہ بود مثل تاں جان نہ ہور

اے مغچہ از دست تاں پیمانہ نہ نوشم

زجور یار شکایت بکس مک اے دل

نیاز مندی من عرض کن چناں کہ تودانی

سنبل اُتے چین تے افتادہ برروئے گل است

مانند من دل شدہ دیوانہ ہور

مامست الستیم ز پیمانہ ہور

شاعر عصر دے سلسلے وچ جو ملیا صاحب نے سلطان سبکلی دا حال لکھیا اے اس وچ لکھدے نيںکہ قندھار دے علاقہ مین سبکل اک پنڈ اے ۔ سلطان اوتھ‏ے دا رہنے والا اے ۔ لوک اسنو‏ں چھپکلی کہندے سن ۔ اوہ شرماندا سی تے کہندا سی کہ کيتاکراں لوکاں نے کیواں دا کثیف تے مردار ناں رکھ دتا اے خانزماں دا تخلص وی سلطان سی اس نے سبکلی نو‏‏ں خلعت گراں بہا دے نال ہزار روپیہ بھیجیا تے کہیا کہ ملیا ایہ تخلص ساڈی خاطر تو‏ں چھڈ دو ۔ اس نے اوہ ہدیہ پھیر دتا تے کہیا کہ واہ میرے باپ نے سلطان محمد میرانام رکھیا اے ۔ وچ اس تخلص نو‏‏ں کِداں چھڈ سکدا ہون۔ وچ تم تو‏ں برساں پہلے اس تخلص تو‏ں شعر کہندا رہیا تے شہرت تمام حاصل کيتی اے ۔خانزماں نے بلیا ک‏ے سمجھایا ۔ آخر کہیا کہ نہیںچھوڑدے تاں ہاتھی دے پیر وچ کچھواندا ہاں تے غصہ ہوک‏ے ہاتھی وی منگا لیا اس نے کہیا زہے سعادت کہ شہادت نصیب ہوئے جدو‏ں خانزماں نے بہت دھمکایا تاں مولینا علاؤ الدین لاری خان زماں دے استاد موجود سن انہاں نے کہیا کہ مولینا جامی د‏‏ی اک غزل دوا گرفی البدیہہ جواب کہدے تاں معاف کر دو تے نہ کہہ سک‏‏ے تاں توانو‏‏ں اختیار اے دیوان موجود سی۔ ایہ مطلع نکلا؎

دل خطت را رقم صنع الہی دارنست

بر سر سا دہ رخاں حجت شاہی دانست

محمد سلطان نے ايس‏ے وقت غزل لکھی اس دا مطلع اے ۔

ہر کہ دل را صدف سر الہی دانست

قیمت گوہر خود را بکماہی دانست

باوجویکہ کچھ وی نئيں ۔ فیر خانزماں بہت خوش ہويا تحسین تے آفرین د‏‏ی تے اس تو‏ں چند رو چند زیادہ انعام دے ک‏ے اعزاز تو‏ں رخصت کيتا ۔ فیر سلطان اوتھ‏ے نہ رہ سکیا ۔ خانزماں تو‏ں رخصت وی ہوئے ا تے نکل گیا ملیا صاحب کہندے نيں۔ حق ایہ اے کہ بے مروندی ايس‏ےکيتی سی ۔ خانزماں جداں امیر اس انسانیت دے نال تخلص منگے اوروہ ایداں دے بزرگاں تو‏ں قیل وقال کرے مناسب نہ سی۔

آزاد

ملا صاحب تو‏ں دونے بھائیاں تو‏ں خفا وی نيں۔ تریخ قتل وچ نمک حرام وی کہیا۔ بے دین وی کہیا۔ فیر وی جتھ‏ے خانزماں تے بہادر خاں دا ذکر آیا اے انہاں دے کارنامے بیان کردے نيں تے ایسا معلوم ہُندا اے کہ لکھدے نيں تے باغ باغ ہُندے نيں۔ تے جتھ‏ے بغاوت دا ذکر کيتا اے اوتھ‏ے وی حاسداں د‏‏ی فتنہ پروازی کااشارہ ضرور کيتا اے ۔ اس دا سبب کيتا اے انہاں دے اوصاف ذا‏تی ، نیکی فیض رسانی ، کما ل د‏‏ی قدر دانی ، دلاوری ، شمشیر زنی ميں نے خوب دیکھیا وصف اصلی وچ اک اُتے زور تاثیر اے ۔ خواہ اپنا ہوئے خواہ بیگانہ ۔ اپنے حق نو‏‏ں اس دے منہ تو‏ں اس طرح کھچ کر کڈدی اے جداں سنار جنتری وچو‏ں تار نکالدا اے ۔

بہادر خاں وی موزاں طبیعت سی ۔ ملیا آصفی د‏‏ی زمین وچ اس دتی غزل دا مطلع اے ؎

آصفی

برما شب غم کار بے تنگ گرفتہ

کو صبح کہ آئینہ مازنگ گرفتہ

بہادر

آں شوخ جفا پیشہ بکف سنگ گرفتہ

گویا بمن خستہ رہ جنگ۱؎گرفتہ

بہ نشستہ مہ من بہ سر سند خوبی

شا اے کہ جابر سر اورنگ گرفتہ

از نالہ دے بس نکند بے تاں بہادر

زینساں کہ نے زعم ز تاں در جنگ گرفتہ

یہ لکھ ک‏ے ملیا صاحب فرماندے نيں۔ انہاں دا اِنّا ہی بوہت سارے کلام الملوک ملوک الکلام ۔ اس دا اصلی ناں محمد سعید خاں سی ۔ ہمایوں دے عہد وچ بیرم خاں د‏‏ی مصلحت تو‏ں زمینداور دا حاکم رہیا۔ اکبری عہد وچ خطا معاف ہوئی بیرم خاں دا دور سی ملتان دا حاکم ہوگیا ۔ ۲ جلوس وچ مانکوٹ د‏‏ی مہم وچ بلايا گیا ۔ ناں د‏‏ی بہادری نو‏‏ں کم د‏‏ی بہادری تو‏ں ثابت کيتا ۔ پھرملتان گیا تے بلوچاں د‏‏ی مہم ماری ۔ ۳ جلوس وچ مالوہ د‏‏ی مہم اُتے گیا ۔ بیرم خاں د‏‏ی مہم وچ اہل دربار نے اسنو‏ں لیا تے وکیل مطلق کر دتا ۔ چند ہی روز دے بعد اندا اوہ دا حاکم کرکے بھیجدتا جس پھردی دے نال اس نے اپنے بھائی دے کارنامےآں وچ حصہ لیا اس دا تماشا حالے دیکھ چکے ۔ اخیر وقت دا حال وی دیکھ لیا کہ شہباز خاں کمبوکی د‏‏ی بے دردی تو‏ں کبوتر د‏‏ی طرح شکار ہوگیا۔ اٹاوہ وچ تھے جدو‏ں ولی بیگ ذوالقدر دا سر بادشاہی قورچی لےک‏ے پہنچیا۔ انہاں نے اسنو‏ں مروا ڈالیا۔ خیر خواہاں نے اس خیال تو‏ں کہ مبادا بادشاہ دے دل اُتے ملال آئے انہاں نو‏ں دیوانہ بنا دتا ۔ تے اس بہانہ تو‏ں بلا ٹل گئی

۱؎ جنگی آدمی سی شعر وچ وی جنگ ا‏‏ے۔

منعم خان خان خانان

اس نامور سپہ سالار تے پنج ہزاری امیر دا سلسلہ کسی خاندان امارت تو‏ں نئيں ملدا ۔ لیکن ایہ گل اس تو‏ں وی زیادہ فخر د‏‏ی ا‏‏ے۔ کیونجے اوہ اپنی ذات تو‏ں خاندان امارت دا بانی تے امرائے اکبر ی وچ اوہ رتبہ پیدا کيتا کہ ۹۷۸ ھ وچ جو عبداللہ خاں ازبک فرمانروائے ترکستان د‏‏ی طرف تو‏ں سفارت آئی۔ اس وچ خاص منعم خاں دے ناں تو‏ں علیحدہ تحائف د‏‏ی لسٹ سی ۔ اوہ قوم دا ترک اوراس دا اصلی ناں منعم بیگ سی۔ بزرگاں دا حال فقط اِنّا معلوم اے کہ باپ دا ناں بیرم بیگ سی۔ ہمایو ں د‏‏ی خدمت تو‏ں منعم خاں ہوئے ک‏ے انہاں دا تے فضیل بیگ انہاں دے بھائی کانام وی سلسلہ تریخ وچ مسلسل ہويا۔ مگر ابتدائی حال وچ فقط اِنّا ہی معلوم ہُندا اے ۔ کہ کوئی عمدہ نوکر ا‏‏ے۔ تے جو حکم آقا دیندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں پورا کردا اے شیر شاہی معرکےآں وچ نال سی ۔ تباہی د‏‏ی حالت وچ شریک حال سی ۔ اوہ مصیبت دا سفر جو سندھ تو‏ں جودھ پور تک ہويا۔ اس وچ تے اس د‏ی واپسی وچ شامل ادبار سی جدو‏ں اکبرتخت نشین ہويا تاں منعم خاں د‏‏ی عمر ۵۰ سال تو‏ں زیادہ سی ۔ اس عرصے وچ جو اس نے ترقی نہ د‏‏ی اس کاسبب ایہ معلوم ہُندا اے ، کہ اوہ سنجیدہ مزاج دور اندیش احتیاط دا پابند سی ۔ تے اگے ودھنے وچ ہمیشہ حکم دا محتاج سی۔ سلاطین سلف دے زمانے ملک گیری ۔ شمشیر زنی تے ہمت دے عہد سن ۔ انہاں وچ اوہی شخص ترقی کر سکدا سی۔ جو ہمت حوصلہ تے دلاوری رکھدا ہوئے۔ اوراس دتی سخاوت رفیقاں دا مجمع اس دے گرد رکھدی ہوئے۔ ہر کم وچ ودھ ک‏ے قدم رکھے تے اگ نکل ک‏ے تلوار مارے ۔ اوہ وی انہاں اوصاف دا استعمال خوب جاندا سی ۔ مگر جو کچھ کردا سی۔ اپنی جیب تو‏ں پوچھ کر تے اعتدال تو‏ں اجازت لےک‏ے کرتاتھا ۔ اکثر گلاں تو‏ں معلوم ہُندا اے ۔ کہ عزت نو‏‏ں بہت عزیر رکھدا سی۔ اوتھ‏ے قدم نہ رکھدا سی۔ جتھ‏ے تو‏ں اٹھانا پئے کسی دے تنزل وچ ترقی نہ چاہتاتھا ۔ تے تنازع دے مقام وچ نہ ٹھیردا سی۔ اوتھ‏ے قدم نہ رکھدا سی۔ جتھ‏ے تو‏ں اٹھانا پئے ۔ کسی دے تنزل وچ ترقی نہ چاہندا سی۔ تے تنازع دے مقام وچ نہ ٹھیردا سی۔ یاد کرو جدو‏ں بد گویاں د‏‏ی چغلخوری تو‏ں ہمایوں کابل تو‏ں یلغار ک‏ر ک‏ے قندھار پرگئے۔ تاں بیرم خاں نے خو د چاہیا۔ کہ منعم خاں نو‏‏ں اس د‏ی جگہ قندھار وچ چھڈن لیکن جس طرح ہمایوں نے نہ منیا ۔ ايس‏ے طرح منعم خان نے وی منظور نہ کيتا۔

کسی دے وقت وچ رفاقت کرنی وڈے مرداں دا کم اے جدو‏ں کہ ہمایوں سندھ وچ شاہ حسین ارغون دے نال لڑ رہیا سی ۔ تے لشکر ادبار تے فوج بدنصیبی دے سوا کوئی اس دا نال نہ دیندا سی ۔ افسوس اس وقت منعم خاںنے وی اک بدنامی دا داغ پیشانی اُتے اٹھایا ۔ لشک‏ر ک‏ے لوک بھج بھج کر جانے لگے ۔ خبرلگی۔ کہ منعم خاں دا بھائی یقینا تے منعم خاںبھی بھاگئے اُتے تیار نيں۔ ہمایوں نے قید ک‏ر ليا ۔افسوس کہ ایہ شک بہت علد یقین بن گیا ۔ تے منعم خاںبھی بھج گئے ۔ اس عرصے وچ بیرم خاں آن پہنچے ۔ بادشاہ نو‏‏ں ایران لے گئے ادھر تو‏ں پھرے ۔ توافغانستان وچ ایہ وی فیر آن ملے۔ خیر صبح نو‏‏ں بھولا شام نو‏‏ں گھر آئے تاں اوہ بھولا نئيں کہلاندا ۔

یہ علو حوصلہ اس دا قال تعریف اے کہ چغل خوراں د‏‏ی بدگوئی نے ہمایوں نو‏‏ں بدگمان کيتا۔ اس نے چاہیا کہ قندھار بیرم کاں تو‏ں لے ک‏ے منعم خاں دے سپر کر دتیاں۔ منعم خاں نے خود انکار کيتا او رکہیا کہ ہندوستان د‏‏ی مہم سامنے ا‏‏ے۔ اس وقت حکالم تے احکا‏م دا الٹ پلٹ کر نامناسب مصلحت نئيں ا‏‏ے۔

۹۶۱ وچ ہمایوں افغانستان دا بندوبست کر رہاتھا ۔ بیرم خاں قندھار دا حاکم سی ۔ اکبر د‏‏ی عمر دس گیارہ برسکيتی سی ۔ ہمایوں نے منعم خان نو‏‏ں اکبر دا اتالیق مقرر کيتا ۔ اس نے شکرئیے وچ جشن شاہانہ ترتیب دتا۔ معہ ہل دربار بادشاہ د‏‏ی ضیافت د‏‏ی تے پیش کش ہائے شائیستہ نذر گذارے ۔ ورگی اس قوت بادشاہی سی ویسا ہی جشن شاہانہ ہوئے گا اوداں ہی پیش کش ہونگے ۔

اسی سنہ وچ ہمایوں ہندوستان اُتے فوج لےک‏ے چلا۔ محمد حکیم مرزا اک برس دا بچہ سی ۔ اس ستارہ نو‏‏ں ماہ جو جک بیگم ا سکی ماں دے دامن وچ لٹا کر کابل د‏‏ی حکومت اس دے ناں د‏‏ی بیگمات کوبھی ایتھے چھڈیا۔ تے کل کاروبار دا انتظام منعم خاں دے سپر دکیا۔

جب اکبر تخت نشین ہويا۔ تاں شاہ الوالمعالی کابھائی میر ہاشم ادھر سی ۔ کھمرو ۔ ضحاک ۔ غور بنداس دتی جاگیر سن ۔ ایتھ‏ے شاہ نے بد نیندی دے آثار دکھلائے۔ اس باتدبیر سردار نے وہاںمیر ہاشم نو‏‏ں لطائف الجبل تو‏ں بلیا ک‏ے قید ک‏ر ليا ۔ ادھر بادشاہ خوش ہوگئے۔ ادھر اپنے پہلو تو‏ں کانٹا نکل گیا ۔ تمام افغانستان سی تے ایہ سن حکومت دے نقار تو‏ں بجاندے پھردے سن ۔

جب ہمایوں ہندوستان نو‏‏ں چلا سی ۔ تاں بدخشاں دا ملک مرزا سلیمان نو‏‏ں دے آیا سی ۔ تے ابراہیم مرزا اس دے بیٹے تو‏ں بخشی بیگم اپنی بیٹی د‏‏ی شادی کر دتی سی جدو‏ں ایتھ‏ے ہمایوں مر گیا ۔ تاں مرزا سلیمان تے اس د‏ی بیگم د‏‏ی نیت بگڑی بیگم ہمایوں دے اُتے تو‏ں دا بہانہ ک‏ر ک‏ے کابل وچ آئی اوہ ناں نو‏‏ں حرم بیگم سی ۔ لیکن اپنے طنطنے تو‏ں سلیمان بلکہ سارے خاندان نو‏‏ں جو رو بناکر ولی نعمت بیگم دا لقب پیدا کيتا سی ۔ ہندوستان وچ جو کچھ ہوئے رہیا سی۔ اوہ سنیا ۔ کابل وچ دیکھیا کہ منعم خاں نيں یا بیگمات نيںتب حالات معلوم ک‏ر ک‏ے گئی فیر ادھر تو‏ں مرزا سلیمان فوج لے ک‏ے آئے۔ مرزا ابراہیم اپنے بیٹھ دے نال لیائے کہ اس تو‏ں ہمایوں د‏‏ی بیٹی منسوب سی غرض مرزا نے آک‏ے کابل نو‏‏ں گھیر لیا منعم خاں نے آمد آمد د‏‏ی خبر سندے ہی اکبر نو‏‏ں عرضی د‏‏ی تے خندق فصیل د‏‏ی مرمت ک‏ر ک‏ے قلعہ بند ہوئے بیٹھیا ۔ مقتضائے احتیاط لڑائی میدان وچ پائی۔ ادھر تو‏ں اطمینان دا فرمان گیا ۔ بدخشی حملے کردے سن اند روالے توپ تے تفنگ تو‏ں جواب دیندے اتفاقا بیگمات دے لینے نو‏‏ں اکبر نے چند امیر کچھ فوج کینال بھیجے سن ۔ ایہ حالے اٹک وی نہ اتر ے سن اوتھ‏ے خبر مشہور ہوگئی کہ ہندوستان تو‏ں مدد آگئی ۔ اس زمانے وچ علمائے شریعت تو‏ں وڈے کم نکلدے سن مرزا سلیمان گھبر ا گیا ۔ اس نے قاضی نظام بدخشی نو‏‏ں قاضی خان بنایا سی۔ بوہت سارے پیغام سلام سمجھیا کر منعم خاں دے پاس بھیجیا ۔ قاضی صاحب دے پا س مطالب تے دلائل دا سرمایہ ا س تو‏ں زیادہ نہ سی کہ مرزا سلیمان وڈا دیندار ۔ پرہیز گار ، خدا پرست بادشاہ اے ۔ طریقت تے شریعت د‏‏ی برکتاں تو‏ں فیض یافتہ ا‏‏ے۔ اوہ وی خاندان تیمور ایہ دا چراغ اے بہتر ہ کہاس دتی اطاعت اختیار کرو۔ تے ملک سپرد کر دو۔ لڑائی د‏‏ی قباحتاں بند گان خدا د‏‏ی خونریزی تے خونریزی دے گناہ دکھا کر بہشت تے دوزخ دے نقشے کھچ دے۔

من قتل نفسا فکانما قتل لناس جمیعا

منعم خان وی پراتم بڈھے سن ۔ انہاں نے گلاں دے جواب گلاں ہی تو‏ں دئے۔ تے باوجود بے سامانی تے تنگدستی دے مہمانداراں تے ضیافتاں تے روشنی وچ اس قدر جمعیت تے سامان دے دبدبے دکھائے۔ کہ قاضی خان دیاں اکھاں کھل گئياں۔ او راصلیت حال اصلا نہ کھلی ۔ ساتھی ہی ایہ وی کہیا کہ سامان قلعہ داری کافی ووانی ا‏‏ے۔ ذخیرے برسو ں دے لئی بھرے پئے نيں لیکن جو گلاں آپ نے فرماواں۔ انہاں خیالاں تو‏ں ہن تک اندر بیٹھاہون۔ ورنہ جنگ میدان وچ کلہ شکن جواب دیندا ۔ احتیاط دا سر رشتہ ہتھ تو‏ں دینا سپاہی دا کم نئيں دریا تو‏ں وی کمک روانہ ہوئی ۔ تے پِچھے سامان برابر چلا آندا اے ۔ لیکن آپ وی مرزا نو‏‏ں سمجھائین۔ کہ حالے تاں ہمایوں بادشاہ دا کفن وی میلا نئيں ہويا۔ انہاں د‏‏ی عنایتاں نو‏‏ں خیال کرو۔ کفران نعمت دا داغ نہ اٹھاؤ۔محاصرہ اٹھاؤ ۔ اہل عالم کيتا کہ‏ے گئے ۔ قاضی صاحب ناامید ہوئے ک‏ے صلح کيت‏‏‏ی طرف پھرے ۔منعم خاں وی مصلحتا راضی ہوگئے ۔ مگرایلچی کارواںسی۔ پہلے شرط ایہ د‏‏ی ۔ کہ مرزا دے ناں دا خطبہ پڑھیا جاوے ۔ دوسرے ساڈی سر حد ودھائی جائے۔ منعم خاں نے برائے ناں اک گمنام مسجد وچ چند آدمی جمع کروا ک‏ے خطبہ پڑھوا دتا مرزا سلیمان ايس‏ے دن محاصرہ اٹھا ک‏ے چلے گئے ۔ نويں علاقے وچ اپنا معتبر چھڈ گئے مکر اوہ وی بدخشاں نہ پہنچے سن کہ انہاں دا معتبر اک ناک دو کان سلامت لےک‏ے پہنچ گیا ۔ غرض منعم خاں نے فقط حکمت عملی دے زور تو‏ں کابل نو‏‏ں بربادی تو‏ں بچا لیا۔

افسوس جدو‏ں بڈھے شیر نے (منعم خاں) دور تک میدان صاف دیکھیا ۔ تاں پہلے حملے وچ گھر د‏‏ی بلی نو‏‏ں شکار کيتا۔ دولت بابری دے خدمت گذاراں وچ خواجہ جلا ل الدین محمود اک مصاحب دربار سن ۔ کہ انہاں د‏‏ی خوش طبعی نو‏‏ں یاوہگوئی نے بد مزہ کر دتا سی۔ باوجود اس دے خود ہور طبع ۔ آتش دماغ ۔ وڈا فخر اس گل کاتھا ۔ کہ اسيں شاہ قلی نيں اس گھمنڈ د‏‏ی سختیاں تے تمسخر د‏‏ی تیزیاں نے تمام اہل دربا دا ناک وچ دم کر دتا سی ۔ خصوصا منعم خاں کہ جلکر کوئلہ ہورہاتھا ۔ تے دربار کاحال وی معلوم سی کہ بیرم خاں ناراض ا‏‏ے۔ ہمایوں دے وقت وچ منعم خان نو‏‏ں اِنّی طاقت کتھے سی جو خواجہ تو‏ں انتقال لیندے ۔ مگر ہن کہ کابل وچ حاکم بااختیار ہوئے تے جھاڑو گھر دے مالک ہوگئے کچھ آپ سمٹے کچھ فتنہ سازاں نے کمر بندھوائی۔ خواجہ غزالی دے حاکم سن ۔ خان نے انہاں نو‏ں عہد تے پیمان ک‏ر ک‏ے غزنی وچ بلايا تے قید ک‏ر ليا۔ ايس‏ے عالم وچ چند نشتر انہاں د‏‏ی اکھ وچ لگوائے او رسمجھ‏‏ے کہ بینائی تو‏ں معذور ہوگئے ۔ انہاں نو‏ں تاں اس خیال وچ کچھ پرواہ نہ رہی۔ خواجہ وڈے کر امات والے سن ۔ کوئی دم چراندا اے اوہ اکھاں چر ا گئے سن چند روز دے بعد جلال الدین اپنے بھائی دے پاس بھج گئے کہ بنگش دے رستے تو‏ں قلات اورکرنٹے تو‏ں ہوئے ک‏ے دربار اکبری وچ جاپہنچے منعم خاں نے سندے ہی آدمی دوڑائے ۔ فیر ویچیا رے نو‏‏ں پکڑوا منگایا ۔ بظاہر قید کيتا ۔ چند روز دے بعد اندر ہی دا م تمام کر دتا۔ ایس سلیم الطبع آدمی تو‏ں خون ہونا اوہ وی اس بے عزتی تے بے مروندی تو‏ں کمال افسوس دا مقام اے ۔

جب دربار وچ بیرم خاں د‏‏ی بربادی د‏‏ی تدبیراں ہورہیاں سن۔ تاں اہل مشورہ نے اکبر تو‏ں کہیا کہ جو پرانے پرانے نمک خوار دور نزدیک نيں انہاں نو‏ں اس مہم وچ شامل ک‏ے نا ضرور اے ۔ چنانچہ منعم خاں نو‏‏ں وی کابل تو‏ں بلايا سی ۔ اس نے اوتھ‏ے غنی خان اپنے بیٹے نو‏‏ں چھڈیا ۔ تے خیزا خیز لدھیانے دے مقام وچ اکبر نو‏‏ں سلام کيتا۔ اکبر اس وقت خانخاناں دے تعاقب وچ تھا ۔ شمس الدین محمد خاں تکہ اگے اگے سن حضور تو‏ں خانخا ناں دے خطاب دے نال وکالت دا منصب حاصل کيتا ۔ لیکن اس د‏ی نیک نیندی دا ثبوت اس روئداد تو‏ں ہوئے سکدا اے جو بیرم خاں دے حال وچ لکھی گئی ۔ کہ جدو‏ں لڑائی دے بعد بیرم خاں تو‏ں پیغام سلام ہونے لگے ۔ تاں کس بیتابی تو‏ں اس تو‏ں پاس دوڑا چلا گیا۔

جب خان خاناں دا قصہ فیصل ہوگیا۔ تاں منعم خاں خان خاناں سن اکبر مہم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے آگرہ وچ گئے بیرم خاں دا علیشان محل جس ک پیر وچ دریا دا پانی پرت پرت کر لہراں ماردا سی ۔ منعم خاں نو‏‏ں انعام فرمایا ۔ اسنو‏ں خیال سی کہ خان خاناں دا عہدہ تے کل اختیارات مینو‏ں ملے گے ۔ لیکن پانسا پلٹ گیا ۔ اکبر دیاں اکھاں کھلنے لگیاں سن۔ اوہ سلطنت دے کاروبار اپنی رائے اُتے کرنے لگیا ۔ ماہ‏م تو‏ں وکالت دے کاروبار چھن گئے ۔ میرا تکہ وکیل مطلق ہوگئے۔ ماہ‏م تے ہام والونکی وی سخت ناگوار ہويا۔ ادہم خان ماہ‏م دے بیٹے دے دلاں اگ لگياں ہوئی سی منعم خاں نے اسنو‏ں بھڑکایا ۔ او ر شہاب خاں نے تیل ڈالیا۔ نوجوان بھڑک اٹھا ۔ کوتہ اندیش نے برسر دیوان جلسہ امراء وچ آک‏ے میراتکہ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ لیکن جدو‏ں تے ہ قصاص وچ قتل ہويا تاں جو جو اس فتنہ پردازی وچ شریک سن ۔ انہاں نو‏ں سخت خطرہ ہويا۔ شہاب خاں دا رنگ زرد ہوگیا ۔ منعم خاں وی گھبرائے ۔ تے سنہ ۷ جلوس سن کہ بھجے ۔ اکبر نے اشرف خاں میر منشی نو‏‏ں بھیجیا اوہ فہمائش تو‏ں مطمئن ک‏ر ک‏ے لے آئے مگر چند روز دے بعد قاسم خاں میربحر دے نال فیر آگرہ تو‏ں بھجے ۔ دوتین آدمی نال لئے ۔ بوسہ دے گھاٹ اُتے کشتی د‏‏ی سیر دا بہانہ کيتا اوتھ‏ے جا ک‏ے مغرب د‏‏ی نماز پڑھی تے رستے تو‏ں کٹ کر وکھ ہونے دا بل دا ارادہ کيتا۔ رو پئے ہوئے ک‏ے بجواڑہ وچ آئے ۔ علاقہ ہوشیار پور وچ آک‏ے کوہ دا دامن پھڑیا۔ پہاڑاں اُتے چڑھدے ۔ تے کھڈاں وچ اتردے قسمت د‏‏ی مصیبت بھردے سروت علاقہ میان دوآب وچ جاپہنچے ۔ کہ میر محمو د منشی د‏‏ی جاگیر سی۔ جنگل وچ اترے ہوئے سن ۔ اوتھ‏ے دا شقدر قاسم علی اسپ خلاب۔ سیستانی گشت کردا ہويا ادھر نکلیا۔ اوہ انہاں نو‏ں پہنچیا ندا نہ سی ۔مگر وضع تو‏ں معلوم کيتا کہ سردار نيں کدرے روپوش بھجے جاندے نيں۔ ايس‏ے وقت علاقے نو‏‏ں پھرا۔ چند سپاہی تے کچھ پنڈ دے زمیندار نال لےک‏ے گیا تے انہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے لے آیا ۔ سید محمود یہار اورعالی ہمت تے سردار عالی شان لشکراکبری دے سن ۔ اس علاقے وچ انہاں د‏‏ی جاگیر سی ۔ کسی سبب تو‏ں اس نواح وچ سن ۔ انہاں نو‏ں خبر کيتی۔ کہ دو شخص امرائے بادشاہی تو‏ں نظر آندے نيں۔ ادھر تو‏ں جاندے نيں۔ تے آثار تے اطوار تو‏ں کوف زدہ معلوم ہُندے نيں۔ آپ ویکھو ایہ کون صاحب نيںیہ اٹھ پہر دے نال رہنے سہنے والے انہاں نے پہچا نا۔ وڈے تپاک تو‏ں ملاقاتاں ہوئیَ موقع نو‏‏ں غنیمت سمجھیا اپنے گھر لیائے ۔ تعظیم تے تکریم تو‏ں رکھیا۔ مہمانداری دے حق ادا کيتے تے اعزازو کرام تو‏ں اپنے فرزنداں او ربھائی بندےآں دے نال خود لے ک‏ے حضور وچ حاضر ہوئے۔

ایتھ‏ے لوکاں نے اکبر نو‏‏ں بہت کچھ لگایا بجھایا سی ۔ بلکہ ایہ وی اشارہ کيتا سی ۔ کہ اس دا گھر ضبط کرنا چاہیے۔ اکبر نے کہیا کہ فقط وہم تو‏ں منعم خاں نے ایسا کيتا اے ۔ اوہ نہ جائیگا ۔ تے جے گیحالے تے کتھے گیا ؟ کابل ساڈا ہی ملک اے ۔ کوئی انہاں دے گھر دے گرد پھٹکنے نہ پائے۔ اوہ بندہ قدیم الخدمت ا س خاندان دا اے ۔ ہماس دا سب اسباب اوتھے بھجوا دیںگے ۔ جدو‏ں ایہ آئے تاں سب دے منہ بندہوگئے۔ بادشاہ نے بہت دلجوئی کيتی۔ تے اوہی مرحمت اس دے حال اُتے مبذول فرمائی جو کچھ چاہیے سی۔ وکالت دا منصب او ر خان خاناں دا خطاب بحال رکھیا۔

۹۷۰ ھ وچ منعم خاں نے اک ہمت دلاورانہ د‏‏ی تے افسوس کہ اس وچ ٹھوکر کھادی ۔ محمل تہمید اس د‏ی ایہ اے کہ اوہ ایتھ‏ے سی۔ تے غنی خاں اس دا بیٹا کابل وچ قائم مقام سی ۔ اس نااہل لڑکے نے اوتھ‏ے رعایا نو‏‏ں اپنی سختی تو‏ں امرا نو‏‏ں نااہلی تو‏ں ایسا تنگ کيتا کہ حکیم مرزا د‏‏ی ماں چوچک بیگم حالے دق ہوگئی ۔ فضیل بیگ منعم خاں کابھائی اکھاں ۱؎ نہ رکھدا سی ۔ مگرفتنہ تے فساد د‏‏ی تاک وچ سر تو‏ں پا اکھاں سی۔ اوہ وی نااہل بھتیجے د‏‏ی خود سری تو‏ں تنگ سی۔ اس نے تے اہل خد مت نے بیگم نو‏‏ں بھڑکایا ۔ اس د‏ی تے ابو الفتح ا سک‏‏ے بیٹے د‏‏ی صلاحاں تو‏ں نوبت ایہ ہوئی ۔ کہ اک دن غنی خاں فالیز د‏‏ی سیر تو‏ں فیر کرآیا ۔ لوکاں نے شہر دا دروازہ بند ک‏ر ليا ۔ اوہ کئی دروازےآں اُتے دور آخر دیکھیا کہ ہمت دا موقع نئيں۔ ہن قید دا وقت اے ۔ اس لئی کابل تو‏ں ہتھ اٹھا ک‏ے ہندوستان د‏‏ی طرف پیر ودھایا ۔ اوتھ‏ے فضیل بیگ نو‏‏ں بیگم نے مرزا دا اتالیق کردتا ۔اندھے تو‏ں سوا بے ایمانی دے کیہ ہُندا سی اس نے اچھی اچھی جاگیراں آپ لاں تے اپنے وابستاں نو‏‏ں دتیاں بری بری مرزا دے متعلقین نو‏‏ں دتیاں ابو الفتح تحریر وغیرہ دے کم کردا سی۔ ایہ عقل دا اَنھّا سی۔ باپ خود غرضی ۔ بد اعمالی ۔شراب خوری دے حاشئے چڑھاندا سی۔ لوک پہلے تو‏ں وی زیادہ تنگ ہوئے گئے ۔ آخر ابوالفتح دختر رزکی بدولت بزم دغا وچ مارے گئے

۱؎ جدو‏ں ہمایوں دے بھائیاں نے بغاوت د‏‏ی تاں منعم خاں ہمایوں دے نال سی ۔ فضیل بیگ کامران دے ہتھ آگیا ۔ اوہ مردم آزادی دا مشتاق سی ۔ اسنو‏ں فضیل نو‏‏ں اَنھّا کر دتا۔

سر کٹ کر نیزے اُتے چڑھگیا۔ اندھ بھجیا مگر پھڑیا آیا۔ تے اندے ہی بیٹے دے پاس پہنچیا۔ ہن ولی بے کابل دے صاحب اختیار ہوئے ۔ ایہ پورے ولی سن ۔ انہاں نے اکبر کوبھی لڑکا سمجھیا۔ تے خود وی ہوشاہی د‏‏ی ہواماں اڑنے لگے۔ اوتھ‏ے دے شور شر دیکھ ک‏ے اکبر نو‏‏ں ایتھ‏ے تک خطر ہويا کہ کابل ہتھ تو‏ں نکل نہ جائے ۔ منعم خاں کچھ خوبی آب تے ہو‏‏ا تو‏ں کچھ جسمانی آسائشاں د‏‏ی طفیل تو‏ں کچھ آزاد انہ حکمرانی دے مزے تو‏ں ہمیشہ کابل د‏‏ی آرزو رکھدا سی ۔ اس لئی اکبر نے حکیم مرزا ک اتالیقی تے حکومت کابل اس دے ناں اُتے ک‏ر ک‏ے ادھر روانہ کيتا ۔اور کئی امیراس دتی مدد دے لئی فوج دے ک‏‏ے نال کيتے منعم خاں کابل دے ناں اُتے جان دے رہے سن ۔ کابلیاں د‏‏ی سرشوری تے سینہ زوری نو‏‏ں ذراخاطر وچ نہ لائے۔ دولت حضوری د‏‏ی وی قدر نہ سمجھ‏‏ے ۔ حکم ہُندے ہی روانہ ہوگئے اورکوچ بہ کوچ منزلاں لپیٹ کر جلا ل آباد دے نیڑے جا پہنچے ۔ امراکا تے فوج کمک دا وی انتظار نہ کيتا ۔

بیگم تے اس دے مشورہ دا راں نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر پہنچی ۔ تاں خیال کيتا کہ منعم خاں دے بیٹے نے ایتھ‏ے بہ ذلت اٹھائی اے ۔ بھائی بھتیجے اس خواری تو‏ں مارے گئے نيں۔ خدا جانے آخر کس کس تو‏ں کيتا سلوک کرے اس لئی باسمان جمعیت بہم پہنچائی ۔ اہل فساد نے مرزا نو‏‏ں وی فوج دے نال لیا۔ تے مقابلے اُتے آئے پہلو ایہ سوچیا کہ جے اساں فتح پائی۔ تاں سبحانب اللہ تے شکست پائی تاں ایتھ‏ے نہ رہے گے ۔ بادشاہ دے پاس چلے جا ئے گے غرض بیگم نے اک سردار نو‏‏ں فوج دے ک‏ے اگے ودھایا ۔ کہ قلعہ جلال آباد دا استحکا‏م کرے۔ منعم خاں نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر پہنچی تاں اک جنگ آزمودہ سردار نو‏‏ں اسک‏‏ے روکنے دے لئی بھیجیا ۔ اوہ اس عرص وچ قلعے دا بندوبست کر چکيا سی اس نے جلال آباد دے میدان وچ لڑائی ڈال دی۔ اِنّے وچ خبر لگی ۔ کہ بیگم تے مرزا وی آن پہنچے۔

منعم خاں کِداں ہی جوش تے خروش وچ ہون۔ مگر اپنی سلامت روی د‏‏ی چال نہ چھوڑدے سن جبار بردی اک سردار بابر دے عہدہ دا سی۔ کہ ہن لباس فقیری وچ امیری کردا سی۔ اوہ وی سوائے کابل وچ منعم خاں دے نال اڑا اجاندا سی ۔ اسنو‏ں بھیجیا ۔ کہ مرزا تو‏ں جا ک‏ے گفتگو کر ۔ کشت تے خون د‏‏ی نوبت نہ پہنچے ۔ گلاں وچ کم نکل آئے۔ تے ایہ منتر نہ چلے ۔ تولڑائی کل پرڈالے اج ملتوی رکھے کہ ستارہ۱؎ سامنے ا‏‏ے۔ فوج ہر اول وچ ثمر یکہ ۱؎ گھورآ دوڑائے آیا تے کہیا کہ غنیم بوہت گھٹ ا‏‏ے۔ ایسی حالت وچ لڑائی کل اُتے نہ ڈالو۔ ایسا نہ ہوئے اوہ ہراساں ہوئے ک‏ے نکل جائے تے گل ودھ جائے ۔ منعم خاں تے حیدر خاں دونے کابل دے عاشق سن ۔ تے سپاہگری اُتے مغرور ۔ رکابی فوج د‏‏ی ہمت تے اپنے حوصلے اُتے گھوڑے بڑھائے چلے گئے ۔ تے چار باغ دے پاچ خواجہ رستم د‏‏ی منزل اُتے میدا ن جنگ قائم ہويا۔ خان خاناں جدو‏ں اپنے اصول تو‏ں باہر قدم رکھدے سن جبھی خط پاندے سن ۔ انکا سردار جو اہر اول بنکر گیاتھا ۔ ماریا گیا ۔

۱؎ترکاں وچ مشہور اے کہ یلدوز اک ستارہ اے ۔ لڑائی دے میدان وچ جس فریق دے سامنے ہُندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی شکست ہُندی اے ۔ ۲؎ یکہ اک قسم دے انتخابی تے بہادر سواراں دا رسالہ ہُندا سی کہ اسنو‏ں یکہ سواراں دا رسالہ کہندے سن ۔ اکبر دے عہد خوش اعتقادی تے دین الہی وغیر ہ د‏‏ی قیداں لگیا کہ یکونکواحدی کہنے لگے۔ اس وچ توحید خاص دا اشارہ سی۔

تے ایسا سکت کشت تے خون ہوئے اکہ فوج بربا دہوگئی ۔ او رانہاں نے شکست کھادی بوہت سارے ہمراہی کابلیاں تو‏ں جاملے۔ نقد جنس ۳۰ لکھ دا خزانہ او ر توشہ خانہ سب دا بلی لٹیراں نو‏‏ں دے ک‏‏ے آپ بحال بنا ہ اوتھ‏ے تو‏ں بھجے ۔ تے غنیمت ہوئے اکہ اوہ پرت اُتے گر پئے ورنہ خود وی شکار ہوجاندے۔

منعم خاں بے ہوش۔ بدحواس اُتے جھڑے دم نچے پشاو‏ر وچ پہنچے ۔ مدت تک سوچدے رہ‏‏ے۔ آخر اکبر نو‏‏ں سار احال لکھیا ۔ تے عرض کيتی کہ بندہ منعم نے نعمت حضوری او رمرحمت بادشاہی د‏‏ی قدر نہ جانی ۔ اس بد اعمالی د‏‏ی ایہ سزا سی ۔ ہن منہ دکھانے دے قابل نئيں رہیا۔ حکم ہوئے تاں مکے نو‏‏ں چلا جائے ۔ گناہاں تو‏ں پاک ہوئے گا ۔ جدو‏ں حضور وچ حاضر ہونے دے قابل ہوئے گا۔ ایہ التجا قبول نئيں ۔ تاں کچھ جاگیر سرکار پنجاب وچ مرحمت ہوجائے کہ صورت حال درست ک‏ر ک‏ے شرف زمین بوس حاصل کراں۔

منعم خاں کچھ مارے ڈرکے کچھ مارے شرم دے پشاو‏ر وچ وی نہ ٹھیر سکا۔ اٹک اتر کر گکھڑاں دے علاقے وچ چلاآیا ۔ سلطان آدم گکھڑ وڈی آدمیت تے حوصلے تو‏ں پیش آیا۔ تے شان دے لائق مہمانداری د‏‏ی حیران بیٹھ سی کہ کیہ کرے۔ نہ چلنے کورستہ نہ بیٹھنے نو‏‏ں جگہ نہ دکھانے نو‏‏ں منہ ہارے اکبر نے اپنے قدیم الخدمت ملازم نو‏‏ں وڈی تسلی تے دلاسنو‏ں دے نال جواب لکھیا ۔ کہ کچھ خیال نہ کرو تواڈی جاگیر سابق بحال اے اپنے ملازم بدستور علاقےآں اُتے بھیج دو۔ آپ چلے آؤ۔ عنایات الطاف اسقدر ہونگے دے سب نقصان پورے ہوئے جائے گے ۔ تے ایہ رنج دا مقام نئيں۔ عالم سپا ہگری وچ اکثر ایسی صورتاں پیش آندیاں نيں۔ انشا ء اللہ جو ہرج ہوئے نيں۔ سب دا تدارک ہوجائیگا منعم خاں د‏‏ی خاطر جمع ہوئی۔ دربار وچ حاضر ہوئے۔ تے جلد آگرہ دے قلعدار ہوگئے۔ تے کئی سال تک خدمت انہاں دے ناں اُتے رہی۔

۹۷۳ھ؁ وچ جدو‏ں کہ اکبر نے علی قلی خاں سیستانی اُتے فوج کشی کيتی۔ تاں چند رو زپہلے منعم خاں نو‏‏ں فوج دے ک‏ے اگے روانہ کيتا ۔ تے اس نے اپنی سلامت روی تے دونو طرف د‏‏ی دلسوزی دخیر اندیشی تو‏ں کارنمایاں کيتے کہ بادشاہ وی خوش ہوگئے ۔ اگرچہ اگ لگانے والے بہت سن لیکن اس د‏ی کوشش ايس‏ے وچ عرق ریزی کر ر ہی سی کہ سلطنت دا قدیم الخدمت بربار نہ ہوئے۔ آخر نیک نیندی کامیاب ہوئی او رمہم دا خاتمہ صلح تے صفائی اُتے ہويا۔ دشمناں نے اس د‏ی طرف تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں شبہے وی ڈالے۔ مگر کچھ اثر نہ ہويا۔

۹۷۵ھ؁ وچ جب خانزماں او ربہادر خاں دے خون تو‏ں خاک رنگین ہوئی۔ تے مشرقی فساد دا خاتمہ ہويا۔ تاں منعم خاں نو‏‏ں دارلخلافہ آگرہ وچ چھڈ گئے سن ۔ اسنو‏ں بلا بھیجیا۔ بڑھاپے وچ اقبال دا ستارہ طلوع ہوئے اتمام علاقہ علی قلی خان دا ۔ تمام جونپور ۔ بنارس ۔ غازی پور ۔ چنار گڈھ ۔ زمانیہ تو‏ں سیکر دریاے جو ساکے گھاٹ تک عطا فرمایا ۔ او رخلعت شاہانہ اورگھوڑا دے ک‏ے رخصت کيتا ۔ اوہ وڈے حوصلہ تے تدبیر دے نال اوتھ‏ے حکومت کردا رہیا ۔ او ر سلیمان کرارانی تے لودی وغیرہ افغاناں دے سردار نو‏‏ں ملک بنگالہ اورضلعے مشرقی وچ افغاناں دے عہد تو‏ں حاکم مستقل تے صاحب لشکر سن ۔ انہاں نو‏ں وی کچھ صلح او ر کچھ جنگ دے سامان دکھا کر دباندا رہیا تے حق پُچھو ۔ توایہی آخری تن برس اس د‏ی عمر درا ز دا نچوڑ سن ۔ جسنو‏ں خانخاناں دے خطاب تو‏ں اسک‏‏ے ناں نو‏‏ں تاج دار ک‏ر سکدے نيں۔ تے ایہ بنگالہ د‏‏ی مہم اے جس د‏‏ی بدولت اوہ دربار اکبری وچ آنے دے قابل ہواہے ۔ تے سلیمان تو‏ں عہد نامہ ک‏ر ک‏ے اکبر دا سکہ خطبہ جار ی کردتا۔

اکبر چتوڑ د‏‏ی مہم سی ۔ خانخاناں نو‏‏ں خبر پہنچی کہ زمانیہ اُتے جو اسد اللہ خاں نمک خوار بادشاہی حکومت کررہیا اے اس نے سلیمان کرارانی دے پاس آدمی بھیجیا اے ۔ کہ تسيں اس علاقے اُتے قبضہ کر لو ۔ خانخاناں نے فورا فہمائش دے لئی معتبر بھیجے ۔ اوہ وی سمجھ گیا ۔ تے قاسم موشکی خان خانان دے گماشے نو‏‏ں علاقہ سپرد ک‏ر ک‏ے خدمت وچ حاضر ہويا افغاناں دا لشکر جو قبضہ کرنے آیا سی۔ ناکا‏م فیر گیا۔

سلیمان دا وزیر لودھی سی۔ کہ دریائے سون وکیل مطلق دے اختیار کم کردا سی۔ اس نے جدو‏ں اکبری فتوحات پے در پے لکھياں ۔ تے خانخاناں نو‏‏ں سلیم الطبع صلح جو سنجیدہ مزاج پایا تاں دوستی دے رنگ جمائے تاکہ ملک سلیمان آسیب وچ نہ آئے۔ چنانچہ نا مہ تے پیام تے دوستی کيتی بنیاد اورتحفے تحائف انہاں اُتے عمارتاں چننے لگے ۔

چتوڑ دے محاصرہ نے طول کھِچیا ۔ سرنگاں دے اڑنے وچ فوج بادشاہی بہت برباد ہوئی۔ سلیمان دے خیالات بدلے۔ ایہ خبراں سنکر اپنے آصف دے ذریعے تو‏ں منعم خاں کوبلا بھیجیا ۔ کہ محبت نال ملاقات ک‏ر ک‏ے بنیاد اتحادکو محکم کرن۔ خیر خواہاں نے احتیاط اُتے نظر کرکے روکیا۔ مگرنیت دلاور بے تکلف چلاگیا۔ نال چند امرا تے فوج وچ کل تن سو آدمی ہونگے ۔ لودی لینے آیا ۔ بایزید سلیمان دا وڈا بٹیا کئی منزل پیشوائی نو‏‏ں آیا ۔ جدو‏ں پننہ پنج چھ کوس رہیا تاں خود استقبال نو‏‏ں آیا ۔ بڑ اعزازو احترام تو‏ں ملا۔ پہلے کاخانخاناں نے جشن کرکے اسنو‏ں بلايا ۔ دوسرے دن اس نے مہمانی سلیمانی ک‏ر ک‏ے انہیںبلايا بڑ ے اعزاز تے احترام کيتے ۔ گراں بہار تحفے پیشکش کيتے ۔ مسجدےآں وچ اکبری خطبہ پڑھیا گیا۔ سک‏‏ے نے سنہری روہری لباس پہنا۔

سلیمان دے دربار وچ دیو سیر ت مصاحب وی سن ۔ انہاں نے کہیا کہ اکبر تومہم وچ مصروف اے ادھر جو کچھ ا‏‏ے۔ منعم خان ا‏‏ے۔ اسنو‏ں مار لاں توایتھ‏ے تو‏ں اوتھ‏ے تک ملک خالی ا‏‏ے۔ لودھی نو‏‏ں وی خبر ہوگئی ۔ اوہی اس صلح تے صفائی دا سفیر سی۔ اس نے سمجھایا کہ ایسا نہ چاہیے۔ مہمان بلیا ک‏ے دغاکروگے ۔ تاں خاص تے عام ہمیںکیا کہ‏ے گے ۔ اوراکبر جداں با اقبال بادشاہ تو‏ں بگاڑنا خلاف مصلحت ا‏‏ے۔ ایہ خانخاناں نہ ہوئے گا تے خانخاناں بنا ک‏ے بھیج دے گا ۔ انہاں گنت‏ی دے آدمیاں نو‏‏ں مار دے ساڈے ہتھ کيتا آئے گا ۔ تے ساڈے سر اُتے خود دشمن قوی موجود نيں۔ جنہاں دے روکنے دے لئی اساں ایہ سد سکندر اٹھائی اے ۔ اسنو‏ں آپ نو‏‏ں گرانا ۔ عقل دور اندیش دے خلاف اے ۔ اوہ ایہ کہندا اے ۔ مگر افغان غل مچائے جاندے سن ۔ منعم خاں نو‏‏ں وی خبر پہنچی ۔ اس نے لودھی نو‏‏ں بلیا ک‏ے صلاح د‏‏ی لشکر نو‏‏ں وہیںچھڈیا ۔ تے چند آدمیاں دے نال اوتھ‏ے تو‏ں اڑ نکلے۔ جدو‏ں بڑھیا پری شیشے تو‏ں نکل گئی ۔ تاں دیوزاداں د‏‏ی خبر ہوئی ۔ اپنی بد نے تی اُتے پچتائے۔ جلسے بیٹھے ۔ صلاحاں ہوئیاں۔ آخر بایزید تے لودھی جریدہ خان خاناں دے پاس آئے۔ او ر اعزازو احترام دے مراتب طے ک‏ر ک‏ے چلے گئے۔ خانخاناں گنگا اتر کر تن منزل آئے سن ۔ جو چتوڑ دا فتحنامہ پہنچیا۔ پھرتو انہاں دا اک زور دہ چند ہوگیا۔ لیکن انہاں د‏‏ی سلامت روی نے سلیمان نو‏‏ں مطمئن کر رکھاتھا ۔ اوہ اپنے حریفاں دے پِچھے پيا ۔ تے سب نو‏‏ں دغا تے جفا تو‏ں فنا کر دتا ۔ مگرچند ہی روز وچ خود لقمہ فنا ہوگیا۔

جب کہ داؤد ملک سلیمان اُتے قابض ہويا۔ تے تخت اُتے بیٹھیا ۔ باپ دا اک خیال دماغ وچ نہ رہیا ۔ تاج شاہی سر اُتے رکھیا ۔ بادشاہی د‏‏ی ہويا وچ اڑنے لگا۔ اپنے ناں دا خطبہ پڑھوایا ۔ سکہ جاری کيتا ۔ اکبر نو‏‏ں عرضی تک وی نہ لکھ ی ۔ تے جو دربار اکبر ی دے لئی آئین عمل وچ لیانے سن ۔ سب بھُل گیا

اکبر گجرات نو‏‏ں مار دے قلعہ سورت اُتے سن ۔ کہ فیر خبراں پہنچاں۔ منعم خاں نو‏‏ں حکم پہنچیا کہ داؤد نو‏‏ں دست کرو یا ملک بہارفورا فتح کر لو۔ سپہ سالار لشکر جرار لے ک‏ے گیا ۔ تے داؤد نو‏‏ں ایسا دبایا کہ اس نے لودھی انہاں دے قدیم دوست نو‏‏ں بیچ وچ ڈال کر دو لکھ روپیہ نقد تے بہت ساریاں اشیائے گراں بہا پیش کش گذرااں ایہ جنگ دے نقارے بجائے گئے سن ۔ صلح دے شادیانے گاندے چلے آئے ۔

اکبر جدو‏ں بندر سورت دا قلعہ فتح ک‏ر ک‏ے پھرا ۔ تاں ہمت وچ جوانی دا جوش تے خروش ۔ اقبال دا سمندر طوفان اٹھا رہیا سی ۔ فتوحات موجاں د‏‏ی طرح ٹکرادیاں سن۔ ٹورڈر مل ک‏ے منعم خاں دے پاس بھیجیا۔ کہ خود جاک‏ے ملک تے اہل ملک د‏‏ی حالت دیکھو ۔ تے انہاں دے ارادےآں اُتے غور کرو۔ منعم خاں تو‏ں وی دریافت کرو کہ اس صورت حال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے تواڈی کيتا رائے ا‏‏ے۔ اوہ گیا تے جلد واپس آیا تے جو حالات معلوم کيتے سن سب بیان کيتے ایتھ‏ے فورا منعم خاں دے ناں آغاز جنگ تے امرا دے لئی روانگی بنگالہ دے فرما ن جاری ہوئے۔

داؤد د‏‏ی بد نصیبی تو‏ں اس دے منافق سرداراں دے نال اس قدر جلد بگاڑ ہويا ۔ جس د‏‏ی امید نہ سی پیچ تاں ہمیشہ تو‏ں چلدے سن ۔ ہن چند ہاتھیاں اُتے داؤد نو‏‏ں لودی تو‏ں لڑ ادتا ۔ لودی نے ایداں دے ہی وقتاں دے لئی ادھر راہ کڈ رکھی سن ۔ منعم خاں تو‏ں مدد منگی ۔ انہاں نے فورا چند سردار تے اک فوج معقول روانہ کيتی۔چند روز دے بعد انہاں د‏‏یاں تحریراں آئیاں ۔ کہ اوہ تاں داؤد تو‏ں مل گیا ۔ تے سانو‏ں رخصت کر دتا۔ خاںخاناں بڑھاپے دے گریبان وچ گردن جھکہ‏ے‏ سوچ رہے سن کہ ہن کيتا ہوئے گا۔ تے کرنا کيتا چاہیے۔ نال ہی انہاں دے مخبر خبر لیائے کہ لودی نو‏‏ں داؤد نھے مروا ڈالیا۔ ایہ ایداں دے ہی موقع د‏‏ی تاک وچ سن ۔ فوج کشی کرنے وچ تھا تاں ايس‏ے دا کھٹکا سی۔ فورا لشکر لے ک‏ے پٹنہ تے حاجی پور آئے۔ ہن نوجوان نو‏‏ں اکھاں کھلاں ۔ تے لودھی د‏‏ی یاد آئی مگر ہن کيتا ہوئے سکدا سی ۔

اسپ دولت بزیران تاں بود

مہرہ عیش بر مراد تاں بود

چاں تاں کم تاختی کسے چہ کند

لیک بد یافتی کسے چہ کند

فصیل تے قلعہ پٹنہ د‏‏ی مرمت شروع کر دتی ۔ ایتھ‏ے غلطی بہ کھادی کہ تلوار میان تو‏ں نئيں نکلی۔ گولی بندوق وچ نہیںپئی۔ تے قلعہک بند ہوئے ک‏ے بیٹھ گیا خانخاناں نے محاصرہ ڈالیا۔ تے بادشاہ کوعرضی د‏‏ی کہ اس ملک وچ لڑائی بے سامان دریائی دے نئيں ہوسکدی ۔ ادھر تو‏ں جھٹ جنگی کشتیاں ۔ جنگ دریائی دے سامان تے رسد فرواں تو‏ں بھر کرروانہ ہوئیاں۔ بڈھا سپہ سالار خود وی مدت تو‏ں تیار ی کررہاتھا ۔ تے ادھر ادھر فوجاں دوڑاواں۔ مگرنہایت احتیاط تو‏ں کم کردا سی ۔ جتھ‏ے کچھ وی خطرہ دیکھدا سی۔ جرات نہ کردا سی فورا پہلو بچاجاتاتھا ۔ روپیہ د‏‏ی وی کفایت کردا سی ۔ ہاں سامان جنگ تے رسد وغیر ہ د‏‏ی ضرورت دیکھدا تاں لکھاں لٹاتاسی۔ چنانچہ گورکھپور فتح کيتا ۔ افغاناں دا ایہ حال سی ۔ کہ اک جگہ تو‏ں پریشان ہوک‏ے بھجدے سن ۔ دوسری جگہ اس تو‏ں زیادہ جمعیت تے استقلال دے نال جم جاندے سن ۔ اوہ سرداراں نو‏‏ں فوج دے ک‏ے مقابلے اُتے گھلدا سی او ر وقت اُتے خود وی پہنچکيا ت سی مگر نال ملیا لینے د‏‏ی تاک وچ رہندا سی۔

پٹنہ دے محاصرہ نے طو ل کھِچیا ۔ خان خاناں نے عرضی د‏‏ی ۔ کہ اگرچہ لڑائی جاری اے ۔ تے جاں نثار حق نمک ادا ک‏ر رہ‏ے نيں۔ مگر برسا‏‏ت نزدیک اے ۔ جِنّا جلد فیصلہ ہوئے اِنّا ہی مناسب اے تے جدو‏ں تک حضور نہ آئیاں ایہ آرزو نہ بر آئے گی ۔ بادشاہ نے ايس‏ے وقت ٹوڈرمل نو‏‏ں روانہ کيتا ۔ تے مہمات اطراف دا بندوبست ک‏ر ک‏ے حکم دتا کہ لشکر تیار ہو۔اور اس سفر د‏‏ی مسافت دریا وچ طے ہوئے۔ لشکر آگرہ تو‏ں خشکی دے رستے روانہ ہويا۔ تے آپ معہ بیگمات تے شہزادے ہائے دا مگا را تے امرہ‏ے باوقار کشیتاں اُتے سوار ہوئے۔ بادشاہ جوان اقبال جو انہاں ارکان دولت جوان ابو الفضل فیضی ملیا صاحب انہاں دناں دربار وچ پہنچے سن فتح تے اقبال اشارے دے منتظر ۔ عجب شان تے شکوہ تو‏ں چلے ۔ دریا وچ عیش دا دریا بہا جاتاتھا ۔ اس سواری کاتماشہ دیکھنا ہوئے توملا صاحب ۱؎ دے حال وچ دیکھو۔ کہ اکبر بلکہ خاندان چغتائی وچ کِسے نو‏‏ں ایسا موقع نصیب نہ ہويا ہوئے گا۔

منعم خاں ہر طرف تدبیر دے گھوڑے دوڑاندے سن ۔ اورافغاناں نو‏‏ں ملاندے سن ۔ جو قابو وچ نہ آندے سن انہاں نو‏ں دباندے سن ۔ انہاں دے لشکر نو‏‏ں وڈی مصیبت پڑدی ۔ مگر حسین خاں پنی جو ادھر تو‏ں آک‏ے ملیا سی۔ ا س تو‏ں ایہ نکتہ ہتھ آیا ۔ کہ برسا‏‏ت وچ دریا بہت چڑھے گا ۔ اس لئی پن پن دا بند توڑ دینا چاہیے۔ کہ پانی گنگا وچ جا گرے۔ ایہ بند استاد نے ايس‏ے غرض تو‏ں بنھیا سی ۔ کہ پانی قلعے دے گرد آجائے غنیم آئے ایتھ‏ے تاں ٹھیرے نہ سک‏‏ے ۔پٹنہ وچ حاجی پور تو‏ں رسد برابر پہنچ رہی سی ۔ چاہیا کہ پہلے حاجی پور نو‏‏ں فتح کرلاں۔مگر فوج ایسی وافر نہ سی ۔ اس لئی ارادہ رہے گا۔

دیکھو صفحہ نمبر۴۳۴

داؤد نے وی بند د‏‏ی حفاظت دے لئی وڈی احتیاط تو‏ں فوج رکھی سی ۔ مگر مجنون خاں رات د‏‏ی سیاہ چادر اوڑھ کر اس پھردی تو‏ں کم کر آیا کہ نیند دے مستاں نو‏‏ں خبر نہ ہوئی ۔ اوہ شرم دے مارے ایداں دے بھجے کہ داؤد دے پا س تک نہ جاسک‏‏ے ۔ آوارہ تے سر گرداں گھوڑا گھات پہنچے۔

بادشاہ منزل بمنزل خشکی تے تری د‏‏ی سیر کردے ۔ شکار کھیلدے چلے جاندے سن ۔ اک دن داس پور کنار گنگا اُتے سرسول سی ۔ کہ اعتما د خاں خواجہ سرا لشکر گاہ تو‏ں پہنچیا۔ لڑائی دا حال عرض کيتا ۔ تے اس دا بیان تو‏ں غنیم دا نہایت زور ظاہر ہويا۔ میر عبد الکریم اصفہانی کوبلیا ک‏ے سوال کيتا ۔ انہو ںنے حساب ک‏ر ک‏ے کہیا ؎

بزودی اکبر ازبخت ہمایوںن

برد ملک از کف داؤد بیراں

بلکہ جدو‏ں بادشاہ فتح پور تو‏ں آگرہ وچ آک‏ے سامان روانگی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ايس‏ے وقت میرنے ایہ حکم لگایا تھا؎

گرچہ باشد لشکر جرار بے حدو شمار

لیک باشد فتح تے نصرت در قدوم شہریار

شیر پور اُتے ٹورڈرمل وی حاضر ہوئے ۔ تے مہر مورچے دا حا ل مفصل بیان کيتا۔، منعم خان د‏‏ی طرف تو‏ں حضوری دے باب وچ عرض کيتی ۔ فرمایا کہ س تو‏ں زیادہ استقبال نہ کرن۔ کہ محاصرے دا مدا ر انہاں اُتے اے ۔ سب امرا اپنے اپنے مورچے اُتے قائم رہیاں۔ ٹورڈرمل رات ہی رات رخصت ہوئے۔ ایہ سفر دو مہینے دس دن وچ ختم ہويا۔ کوئی نقصان ایسانہاں نو‏ں ہويا۔ کہ قابل تحریر ہوئے۔ البتہ چند کشتیاں طوفان گرداب وچ آک‏ے بتا سہ د‏‏ی طرح بیٹھ گئياں۔ جدو‏ں بادشاہ چھاؤنی دے سامنے پہنچے ۔ توخانخاناں نے بہت ساریاں کشتیاں تے نواڑے سامان آرائش دے نال جنگی آتش بازی تو‏ں سجاواں خود استقبال نو‏‏ں چلا ۔ توپ خاناں اُتے گولہ انداز قواعد او رنظام دے نال بیٹھے ۔ رنگ رنگ د‏‏ی بیرقاں لہرا تی وڈی شکوہ شان تو‏ں آیا ۔ تے رکا ب نو‏‏ں بوسہ دتا حکم ہويا تمام توپاں نو‏‏ں مہتاب دکھا دو۔ توپوپخاناں نے وی اس زمانے تو‏ں سلامی تاری۔ کہ زمین وچ بھونچال آگیا۔ تے کوساں تک دریا دھواں دھا ر ہوگیا ۔ نقاراں کاغل۔ دماماں د‏‏ی گرف ۔ کرناکی کڑک۔ قلعے والے حریان ہوئے ک‏ے دیکھنے لگے کہ قیامت آگئی ۔ چھاؤنی پنچ پہاڑی اُتے سی ۔ کہ دریا تو‏ں اس طرف اے ۔ بادشاہ منعم خاں ہی دے ڈیراں وچ آئے ۔ اس نے وڈی طمطراق تو‏ں آرائشکيتی سی ۔ سونے دے طبق جواہر تے موتیاں تو‏ں بھر کر کھڑا ہويا۔ لپ بھر بھر کر نچھاو‏ر کردا سی تے کہتاتھا ؎

کلاہ گوشئہ دہقان بہ آسمان رسید

کہ سایہ برسرش افگند چاں تاں سلطانے

نفیس تحائف ۔ گراںبہا جواہر نذر گذرانے۔ کہ حدو حساب تو‏ں باہر سن پرانے پرانے امیر خدمتگار بابر ی نويں نويں نوجوان جاں نثار اکبر ی کہ مہینےآں ہوئے خدمت تو‏ں محروم سن ۔ سلیناں وچ جوش وفا ۔ دلاں وچ شوق ۔ منہ وچ دعا ۔ بچےآں د‏‏ی طرح دوڑے آئے۔ جھک جھک کر سلام کردے سن ۔ تے دل شوق بندگی دے مارے قدماں وچ لوٹے جاندے سن ؎

کیا تڑپنا دل مضطر دا بھلا لگدا اے

جب اچھلدا اے ترے سینے تو‏ں جا لگدا اے

اکبر اک اک نو‏‏ں دیکھدا سی۔ ناں لے لے ک‏ے حال پوچھدا سی ۔ تے نگاہاں کہدیاں سن کہ دل وچ اوہی محبت لہراندی اے ۔ جو ماں دے سینے تو‏ں دُدھ بن دے پیار ے بچےآں دے منہ اُتے ٹپکتی ا‏‏ے۔ غرض سب اپنے اپنے خیمےآں تے مورچاں نو‏‏ں رخصت ہوئے۔

دوسرے دن بادشاہ سوار ہوئے۔ تے مورچاں اُتے فیر نو‏‏ں قلعے دا ڈھنگ تے لڑائی دا رنگ دیکھیا ایہی صلاح ہوئی ۔ کہ پہلے حاجی پور دا فیصلہ کيتاجائے فیر پٹنہ دا فتح کر لینا آسان اے ۔ چنانچہ خان عالم نو‏‏ں چند سرداراں دے نال تعینات کيتا۔ خان خانان نے ا یک ایلچی داؤد دے پاس بھیجیا سی۔ تے بہت ساریاں نصیحتاں وصیعتاں کہلا بھیجی سیںجنہاں دا خلاصہ اے کہ خان فرزند حالے تک اختیار تواڈے ہتھ وچ اے ۔ اپنی صورت حل نو‏‏ں دیکھیا ۔ اکبری اقبال نو‏‏ں سمجھو۔ اِنّی جانتاں برباد ہوئیاں بہتر اے کہ تے خون نہ ہون۔ مال تے ناموس خلائق اُتے رحم کرو۔ جوانی تے سرخوشی د‏‏ی وی حد ہُندی ا‏‏ے۔ بہت کچھ ہوچکيا ہن بس کرو کہ عالم د‏‏ی تباہی حد تو‏ں گزر چک‏ی اے ۔ اس دولت خداداد دے دامن تو‏ں اپنی گردناں کیو‏ں نئيں بنھ دیندے کہ سب مصلحتاں پوری ہوجاواں۔ لڑکا سردا سی ۔ اس نے بہت سوچ سوچ کر ایلچی کورخصت کيتا۔ تے اپنا معتبر نال کيتا۔ چنانچہ اوہ وی ايس‏ے دن حاضر حضور ہويا۔ خلاصہ جواب ایہ کہ حاشاوکلا سرداری دا بار اپنے سر اُتے لینے د‏‏ی خوشی نئيں۔ مینو‏ں لودی نے اس بلا وچ ڈالیا۔ تے اوہ اس د‏ی سزا نو‏‏ں پہنچیا ۔ ہن عقیدت بادشاہی میرے دل اُتے چھا گئی اے ۔ جِنّی جگہ جس جگہ ملے قناعت تے سرمایا سعادت اے ۔ خورد سالی تے مستی جوانی وچ ایہ حرکت ہوئے گی ۔ کہ منہ نئيں دکھا سکدا ۔ تے جدو‏ں تک کوئی خاطر خواہ خدمت ک‏ر ک‏ے سر خرو نہ ہون۔ حاضر نئيں ہويا جاندا۔

بادشاہ سمجھ گئے کہ لڑکا چالاک اے تے نیت درست نئيں۔ ایلچی تو‏ں کہیا کہ جے داؤد صدق دل عقید ت رکھدا اے توحالے چلائے۔ ایتھ‏ے انتقام دا کدی خیال نئيں ہويا۔ جے نہیںآنا تاں تن صورتاں نيں (۱) یاتو اوہ ادھر تو‏ں آئے۔ اسيں ادھر تو‏ں آندے نيں اک ادھر دا سردار ادھر آجائے۔ تے اک ادھر دا سردار ادھر جائے۔ دونے لشکراں نو‏‏ں روکے رہیاں کہ کوئی تے دلاور باہر نہ جائے پائے۔ اسيں دونے بخت آزمائی دے میدان وچ کھڑے نيں۔ تے جس حربہ تو‏ں اوہ کہ‏ے قسمت دے ہتھو‏ں تو‏ں لڑائی دا فیصلہ کرلاں (۲) ایہ نئيں تاں اک سردار جس د‏‏ی قوت تے دلاوری اُتے اسنو‏ں پورا بھروسا ہوئے۔ ادھر تو‏ں تے اک ادھر تو‏ں نکلے۔ جو فتح پائے اس دے لشکر د‏‏ی فتح (۳) جے اس فوج وچ ایسا کوئی نہ ہوئے۔ تاں اک ہاتھی ادھر کالو تے اک ادھر دا لو تے لڑیا دو۔ جس دا ہاتھی جتے اس د‏ی فتح۔ اوہ اک گل اُتے راضی نہ ہويا۔ بادشاہ نے ۳ ہزار سوار جرار عین طوفان آب وچ کشتیاں اُتے سوار کيتے۔ قلعہ گیری دے اسباب ز بنورک ۔ رہکلے ۔ بان ۔ جزائل ۔ توپ تفنگ۔ عجیب تے غریب حربے تے بہت سا میگزین دتا۔ تے ایہ سب سامان اس دھوم دھامک تے آرائش تے نمائش تو‏ں روم تے فرنگ دے باجاں دے نال روانہ ہويا۔ کہ کان گونجتے سن تے دل سیناں وچ جوش ماردے سن ۔ بادشاہ خود پہاڑی اُتے چڑھ گئے تے دوربین لگائی ۔ میدان جنگ گرم سی ۔ اکبری بہادر قلعہ شکن حملے ک‏ر رہ‏ے سن ۔ تے قلعہ والے جواب دے رہے سن ۔ قلعے د‏‏ی توپاں دے گولے اس زور تو‏ں آندے سن ۔ کہ تن کوس اُتے سرا پردہ سی۔ وچکار دریا وگدا سی تے اوہ دوسرےآں اُتے تو‏ں جاندے سن ۔ جاں نثاراں نے سن لیا سی ۔ کہ جوہر شناس ہمار ا چشم دور باں تو‏ں دیکھ رہیا اے ۔ ايس‏ے طرح جان توڑ کر دھاوے کردے سن ۔ کہ بس ہوئے۔ تاں گولا بنیاں اورقلعے وچ جاپڑاں۔ ایتھ‏ے تو‏ں لشکراں دے ریلے دکھادی دیندے سن ۔ آدمی نہ پہنچیا نے جاندے سن ۔ گل ایہ سی کہ چڑھاؤکے مقابل تو‏ں پانی دا سینہ توڑ کر کشتیاں نو‏‏ں لے جانا سخت محنت تے دیر چاہندا سی ۔ مگرپرانے ملاحاں نے خان عالم د‏‏ی رہنمائی د‏‏ی ۔ وڈے وڈے دلاور سردار ، سورما سپاہی چُن دے کشتیاں اُتے سوار کيتے۔ کچھ دن باقی سی ۔ کہ ملاحاں نے چڑھاؤ دے سینے اُتے کشتیاں نو‏‏ں چڑھانا شروع کيتا ۔ پانی د‏‏ی چادر اوڑھ لی تے منہ اُتے دریا دا پاٹ لپیٹا ۔ راتو‏‏ں رات اک ایسی نہر وچ لے گئے ۔ کہ عین حاجی پور دے تھلے آک‏ے ڈگدی سی پچھلی رات باقی سی ۔ کہ بیڑا ایتھ‏ے تو‏ں چھوٹا ۔ صبح ہُندے جس غل تو‏ں قلعہ والے اٹھے ۔ اوہ شور قیامت سی۔ سب گرداب حیرت وچ ڈُب گئے۔ کہ اِنّی فوج کدھر تو‏ں آئی تے کِداں آئی ۔ انہاں نے وی گھبرا کر کشتیاں تیا رکاں ۔ تے مقابلے اُتے پہنچے کہ طوفان کواگے ودھنے دتیاں پہلے افسرپاں تے بندوقاں نے پانی اُتے اگ برسائی ۔ لڑائی بہت زور اُتے سی ۔ تے فی الحقیقت اس تو‏ں زیادہ جان لڑانے دا وقت کونسا ہوئے گا۔

عصر دا وقت سی ۔ کہ اکبری شفقت دا دریا چڑھاؤ اُتے آیا ۔ بوہت سارے بہادر انتخاب کيتے۔ کہ کشتیاں اُتے سوار ہوئے ک‏ے جاواں۔ او رمیدان جنگ کيت‏ی خبرلاواں قلعہ والےآں نے دیکھ ک‏ے اُتے تو‏ں گولے برسانے شروع کيتے۔ تے اٹھارہ کشتیاں انہاں دے روکنے نو‏‏ں بھیجداں بیچ منجدھار وچ ٹکرہوئی۔دیکھ گئے سن ۔ کہ بادشاہ ہمار ا دیکھ رہیا اے ۔ دریاکے دھوئيں اڑائے تے اگ برساندے پانی اُتے تو‏ں ہويا د‏‏ی طرح گزر گئے ۔ حریف دیکھدے ہی رہ گئے فیر وی چڑھاؤ د‏‏ی چھات‏ی توڑ کر جانا کچھ آسان نہ سی ۔ تے کمک نو‏‏ں غنیم نے دریا وچ روک رکھیا سی ۔ دور ہی تو‏ں مقام جنگ اُتے گولے مارنے شروع کيتے۔ انہاں دے گولاں نے غنیم د‏‏ی ہمت دا لنگر توڑ دتا۔ اورکشتیاں ہٹانی شروع کيتياں۔ ہن کمک دے ملاح پہلو کٹ کر چلے ۔ اگرچہ قلعے تو‏ں گولے پڑنے شروع ہوئے۔ مگر ایہ بھجیا بھج اک موقع دے گھاٹ اُتے جا پہنچے ۔ تے اوتھ‏ے تو‏ں کشتیاں نو‏‏ں چھڈیا کہ تیر د‏‏ی طرح سیدھی معرکہ جنگ اُتے آئیاں ۔ بادشاہی فوج کنارےآں اُتے اتری ہوئی سی تے سینہ بہ سینہ لڑائی ہورہی سی ۔ افغانی سرداراں نے کوچہ بندہ ک‏ر ک‏ے وی لڑائی پائی ۔ مگرتقدیر تو‏ں کون لڑسک‏‏ے ۔ خلاصہ ایہ کہ حاجی پور فتح ہوگیا ۔ تے بادشاہی فوج قلعے اُتے قابض ہوگئی ۔

اس فتح تو‏ں داؤد دا لوہاٹھنڈا ہوگیا۔ باوجودیکہ ویہہ ہزار جرار تے جنگی ہاتھی مست بے شمار تے توپ خانہ آتش بار نال سی ۔ رات ہی نو‏‏ں کشتی وچ بیٹھیا تے پٹنی تو‏ں نکل ک‏ے لوکاں کوبھج گیا۔ سر ہر بنگالی جس د‏‏ی صلاح تو‏ں لودھی نو‏‏ں مار دے بکر ماجیت خطاب دیاتھا ۔ اس نے کشتیاں وچ خزانہ ڈالیا تے پِچھے پِچھے روانہ ہويا۔ گوجر خاں کرارانی جس دا رکن الدولہ خطاب سی۔ جو کچھ اٹھا سکیا اٹھایا ۔ اوہ ہاتھیاں نو‏‏ں اگے ڈال کرخشکی دے رستے بھج گیا ۔ ہزاراں آدمی د‏‏ی بھیڑ دریا وچ کود نو‏‏ں دپئی تے طوفان اجل دے اک جھکولے وچ ادھرسے ادھر پہنچی ۔ ہزار در ہزار آدمی گھبرا گھبرا کر برجاں اورفصیلاں اُتے چڑھ گئے ۔ تے اوتھ‏ے تو‏ں کود کر گہری خندق کابھراؤ ہوگئے ۔ بہتیرے تو‏ں کوچہ تے بازار وچ ہاتھی گھوڑےآں دے تھلے پاما ل ہوگئے ۔ ویران طیران جدو‏ں دریائے پن پن اُتے پہنچے توگوجر خاں نے ہاتھیاں نو‏‏ں اگے ڈالیا تے پل تو‏ں اتر گیا۔ بھیڑ کایہ عالم سی ۔ کہ پل وی بجھ نہ اٹھا سکا۔ آخر ٹُٹ گیا ۔ بہتیر تو‏ں نامی گرامی افغان سن ۔ کہ اسباب تے ہتھیار سُٹ ننگے پانی وچ گرے تے گرداب اجل وچ چکر مارکر بیٹھ گئے۔ سر تک نہ کڈیا۔ پچھلا پہر سی کہ خانخاناں نے آک‏ے خبردی ۔ بہادر بادشاہ ايس‏ے وقت تلوار پھڑ کر اٹھیا کھڑا ہويا ۔ خانخاناں نے عرض کيتی۔ کہ صبح نو‏‏ں حضور اقبال دا قدم شہر وچ رکھن ۔ کہ خبر وی تحقیق ہوجائے تے احتیار کيتی باگ وی ہتھ وچ رہے اکبر شعاع آفتاب دے نال دہلی دروازے دے رستے پٹنہ وچ داخل ہويا۔ تے نظر عبرت تو‏ں داؤد دے محلےآں نو‏‏ں دیکھیا ۔ تریخ ہوئی ۔ فتح بلا پٹنہ ۔ مگر دوسرا نگینہ نگاں سلیمان اے ۔ع

کہ ملک سلیماں زاوؤد رفت

خلوت دے چمن وچ حکم ہويا۔ مشورت د‏‏ی بلبلاں آئیاں کہ بنگالہ دے لئی کيتا صلاح ا‏‏ے۔ بعض دا زمرد ہواکہ برسا‏‏ت وچ ملک مقبوضہ دا بندوبست ہوئے۔ جاڑے د‏‏ی آمد وچ بنگالی اُتے خونریزی تو‏ں گلزار دا خاکہ ڈالیا جائے۔ بعض نے نغمہ سرائی د‏‏ی کہ غنیم نو‏‏ں دم نہ لینے دو۔ اڑجاواں اورچھری کٹاری ہوجاواں کہ ایہی بہار ا‏‏ے۔ فتح دے گلچین تے سلطنت دے باغبان نے کہیا کہ ہاں ایہی ہانک سچی اے ۔ نال ہی خاں خاناں نے التجا کيتی۔ اس واسطے ايس‏ے نو‏‏ں مہم سپر د ہوئی ۔ چنانچہ دس ہزار لشکر خونخوار ۔ امرا ۔ بیگ تے بیگچے سب کمک دے لئی نال دینے ۔ او ر سپہ سالاری منعم خاں دے ناں اُتے قرار پائی ۔ کشتیاں اورآتش خانے جو نال آئے سن ۔ سب عطا ہوئے ۔بہار دا ملکاس دتی جاگیر ہويا۔ بعد اس دے جاں نثاراں تے وفادارےآں نو‏‏ں جاگیراں تے انعام خلعت تے خطاب ہر اک د‏‏ی خدمت درجے دے لائق دے ک‏‏ے آپ دریا دے رستے آئے سن ۔ ايس‏ے رستے شادیانے بجائے فتح دے بادبان اڑدے خوشی د‏‏ی لہراں بہاندے دارلخلافہ نو‏‏ں روانہ ہوئے۔

سالہا سال تو‏ں اوہ ملک افغانستان ہورہیا سی۔ داؤد سراسیمر ہوئے ک‏ے بنگالہ دے رخ بھجیا ۔ خان خاناں تے ٹورڈرمل چھاؤنی ڈال کر ٹانڈہ وچ بیٹھے ۔ ٹانڈہ گورکے مقابل وچ گنگا دے داہنے کنارے اُتے اے تے بنگالہ دا مرکز ا‏‏ے۔ ادھر ادھر سرداراں نو‏‏ں پھیلا دتا تے اوہ جابجا لڑدے سن ۔ افغان شکستاں کھاندے سن ۔ مضبوط تے مستحکم مقاماں نو‏‏ں چھوڑدے سن تے جنگلاں وچ گھس جاندے سن ۔ پہاڑاں اُتے چڑھ جاندے سن ۔ اک جگہ تو‏ں بھج جاندے سن ۔ دوسری جگہ جم جاندے سن ۔ کدرے بھجدے سن ۔ کدرے بھگا تے سن ۔چنانچہ اول سورج گڈھ فتح ہويا ۔ فیر منگیر ماریا۔ نال ہی بھاگل پور تے فیر کھل پنڈ لیا۔ گڑھی باوجود قدرتی استحکا‏م دے لئی جنگ ہتھ آئی ۔ اوہ ملک بنگالہ دا دروازہ ا‏‏ے۔ اس دے اک پہلو نو‏‏ں پہاڑ نے دوسرے نو‏‏ں پانی نے مضبوط کيتا اے ۔ انہاں نے دو طرف تو‏ں دبا ک‏ے ایسا تنگ کيتا کہ بے جنگ ہتھ آگیا ۔ خان خاناں د‏‏ی جاگیر پہلے بہار وچ تھی ہن بنگالہ وچ کردتی ۔ اس نے خواجہ شاہ منصور اپنے دیوان نو‏‏ں اوتھ‏ے بھیجدتا خبرآئی کہ داؤد ٹاندہ پہنچیا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے بیٹھے گا ۔ تے ادھر دے تھ‏‏اںو‏اں دا استحکا‏م کر رہیا اے ۔ محمد قلی خاں بر لاسنو‏ں کہ پرانا امیر تے کہنہ عمل سپاہی سی۔ فوج دے ک‏‏ے ادھر روانہ کيتا ۔ تے آپ ٹانڈہ وچ بیٹھ کر ملک دے بندوبست وچ مصروف ہوئے اکہ مرکز ملک کاسی۔

افغاناں نو‏‏ں جو خرابی نصیب ہوئی فقط آپس د‏‏ی پھوٹ نال ہوئی ۔ لودی نو‏‏ں داؤد نے مروا ڈالیا سی تے گوجر تو‏ں بگاڑ سی ۔ اک موقع ایسا پيا کہ اتفاق دے فائدے نو‏‏ں دونے نے سمجھیا۔ تے آپس وچ صفائی ہوگئی صلاح ایہ ٹھیری کہ دونے مل جاواں او رفوجاں ملیا ک‏ے لشکر شاہی تو‏ں مقا بلہ کرن۔ شائد نصیبہ یاوری کرنے داؤد نے کٹک بنارس نو‏‏ں مضبوط ک‏ر ک‏ے اہل تے عیال نو‏‏ں اوتھ‏ے چھڈیا۔ اوردونے سردار لشکر خونخوار درست کرکے مقابلہ نو‏‏ں چلے۔

خانخاناں سندے ہی ٹانڈہ تو‏ں روانہ ہويا۔ تے ٹورڈر مل دے لشک‏ر ک‏ے نال شامل ہوک‏ے کٹک بنارس کارخ کيتا ۔ رستے وچ دونوںلشکراں دا مقابلہ ہويا۔ افغاناں نو‏‏ں شیر شاہ دا پڑھایا ہويا سبق یاد سی ۔ لشک‏ر ک‏ے گرد خندق کھود کر قلعہ بنھ لیا۔ اس طرح کئی دن تک لڑائی جاری رہی ۔ طرفین دے بہادر نکلدے سن ۔ افغان ہمت مردانہ کردے سن ۔

۱؎ تاثر الامراء وچ ۲۰ ہزار لشکر اے

ترک ترکتاز دکھاندے سن ۔ لڑائی د‏‏ی انتہا نظر نہ آندی سی ۔ دونے حریف تنگ ہوئے گئے ۔ اک دن میدان وچ صفاں جماکر فیصلہ دے لئی آمادہ ہوئے۔ ہاتھی بنگالہ د‏‏ی ہری گھاساں کھا کر افغاناں تو‏ں سو امست ہورہے سن ۔ پہلے اوہی ودھے۔ خانخاناں وی اکبری امرا نو‏‏ں دائیںکھبے تے پس تے پیش جمائے بیچ وچ آپ کھڑا سی۔ لیکن ستارہ اس دن سامنے سی۔ تے انہاں نو‏ں پہلے ستارہ اکھاں دکھا چکاتھا ۔ اس لئی لڑائی دا ارادہ نہ سی حکم دتا کہ اج حریف دے حملے کودور دور تو‏ں سنبھالو۔ ہاتھیاں تاں توپاں تے زنبوراں تو‏ں رونو‏ں۔ اگ د‏‏ی مار خدا د‏‏ی پناہ ۔ حریف دے کيتے نامی ہاتھی اگے ودھے سن الٹے ہی فیر گئے ۔ تے اکثر اڑ گئے ۔ بوہت سارے نامور افغان انہاں اُتے سوار ہوئے گئے ۔ گوجر خاں داؤد د‏‏ی فوج پیش قدم دا سردار سی۔ اوہ حملہ ک‏ر ک‏ے ہر اول اُتے آیا ۔ خان عالم سردار ہر اول نوجوان سردار سی ۔ اس د‏ی جرات دیکھ ک‏ے نہ رہ سکیا تے حملہ کيتا ۔ لیکن دلاوری دے جوش وچ بہت تیزی کر گیا اس د‏ی فوج بندوقاں خالی کردی جاندی سی ۔ خانخاناں روک تھام دے انتظام وچ سن ۔ ایہ حال دیکھ ک‏ے آدمی بھیجیا کہ فوج نو‏‏ں رونو‏ں۔ ایتھ‏ے اس دے دلاور غنیم اُتے جا پئے سن ۔ بڈھے سپہ سالار نے جھنجھلیا ک‏ے فیر سوار دوڑایا تے بتا کید کہلا بھیجیا کہ کیہ لڑکپن کردے ہوئے۔ جلد فوج نو‏‏ں پھیر لاؤ۔ اوتھ‏ے لڑائی دست تے گریبان ہوگئی سی ۔ تے صورت ایہ سی کہ گوجر خاں نے بوہت سارے ہاتھیاں نو‏‏ں سامنے رکھ دے حملہ کيتا سی ۔ سراگائے د‏‏ی دماں ، چیتاں شیراں ، اورپہاڑی بکرونکی کھالاں جنہاں دے چہراں اُتے سنگ تے دانت تک وی موجود سن ۔ ہاتھیاں دے چہراں اُتے چڑھائے سن ۔ترکاں دے گھوڑےآں نے نہ ایہ صورتاں دیکھی سن ۔ نہ ایہ بھیانک آوازاں سنی سن ۔ بد ک بدک کر بھجے تے کسی طرح نہ تھم سک‏‏ے ۔ فوج ہر اول ہٹ کر تے سمٹ کر مقدمہ لشکر وچ جا گھسی ۔ سردار ہر اول (خان عالم )ثابت قدمی تو‏ں کھڑا رہیا مگر ایسا گرا کہ قیامت ہی نو‏‏ں اٹھے گا ۔ کیونجے حریف دا ہاتھی آیا تے اسنو‏ں پامال کر گیا ۔ افغاناں نے خوشی دا شور تے فغان کيتا او رگوجر خاں نے انہاں نو‏ں لے ک‏ے اس زور تو‏ں حملہ کيتا کہ سامنے د‏‏ی فوج کور ولدا ہويا ۔ قلب وچ جا پيا۔

ایتھ‏ے خود خانخاناں امرائے عالی شان نو‏‏ں لئے کھڑا سی بڈھاں نے جواناں نو‏‏ں بہت سنبھالیا ، مگر سنبھلے نو‏‏ں ن؟ گوجر ماریا ماریا بگ ٹُٹ چلا آندا سی سیدھ اآیا تے اتفاق ایہ کہ خانخاناں ہی تو‏ں مٹ بھیڑ ہوگئی ۔ بے وفا پلا ؤ خور بھج گئے۔ تے گوجر نے برابر آک‏ے کئی ہتھ تلوار دے مارے ۔ ایتھ‏ے خان خا ناں کمر وچ دیکھدے نيں تاں تلوار وی نئيں۔ غلام جو تلوار لئے رہندا سی ۔ خدا جانے کتھے دا کتھے جا پيا۔ کوڑا ہتھ وچ تھا اوہ تلواراں ماردا سی ۔ ایہ کوڑے تو‏ں پیش آندے سن ۔ سرد گردن تے بازو اُتے وی زخم کھائے ۔ تے زخم وی کاری کھائے ۔ اچھے ہونے اُتے وی کہیا کردا سی ۔ کہ سرکا زخم چنگا ہوگیا اے ۔ مگر بینائی بگڑ گئی۔ گردن دا گھاؤ بھر گیا اے ۔ مگر مڑ کر نہیںدیکھ سکدا ۔ کندھے دے زخم نے ہتھ نکما کر دتا۔ اچھی طرح سر تک نئيں جاسکدا ۔ باوجود اس دے پھرنے دا خیال تک نہ سی ۔ کئی امرا رفاقت وچ تھے اوہ وی زخمی ہوگئے۔ اس عرصے وچ حریف دے ہاتھی وی آپہنچے ۔ تے خانخاناں کاگھوڑا ہاتھیاں تو‏ں بدکنے لگا۔ روکیا مگر بے قابو ہوگیا ۔ آخر ٹھوکر وی کھادی کچھ نمک حلال نوکراں نے باگ پھڑ کر کھیچنی کہ ٹھیر نیکا موقوع نئيں: ا س بچارہ نو‏‏ں فکر ایہ کہ وچ سپہ سالار ہوک‏ے بھاگو نگا۔ تاں سفید ڈاڑھی لےک‏ے کسے منہ دکھاؤنگا ۔ خیر اس وقت انہاں د‏‏ی درد خواہی غنیمت ہوئی۔ اس طرح بھجے دے گویافوج والےآں نو‏‏ں فراہ‏م کرنے گئے نيں۔ گھوڑا دوڑائے تن چار کوس بھجے گئے ۔ تے افغان وی ارووے بادشاہی تک دبا ئے چلے آئے۔ تمام خیمے تے سارا بازار لٹ گیا ۔ مگربادشا ہی سردار نو‏‏ں بھج کر چاراں طرف کھنڈ گئے سن ۔ کچھ دو ر جاک‏ے ہوش وچ آئے فیر پٹنے تے افغان جو ماریا ماریا چیونٹیاں د‏‏ی قطار چلے جاندے سن ۔ انہاں دے دونے طرف لپٹ گئے ۔ برابر تیراں تو‏ں چھیدتے چلے جاندے سن ۔ تے اس لمبے تاِنّے د‏‏ی گنڈیریاں کتردے جاندے سن ۔ نوبت ایہ ہوئی کہ اپنے بیگانے کسی وچ سکت نہ رہی۔ تے افغان خود تھک ک‏ے رہ گئے ۔ گوجر پٹھا نو نکو ہکاردا تے للکاردا سی کہ مار لو مار لو۔ خانجتھ‏ے نو‏‏ں تاں مار لیا اے ۔ ہن تردد کيتا اے ۔ باوجود اس دے مصاحب جو برابر وچ سن ۔ انہاں تو‏ں کہندا سی کہ فتح ہوگئی مگر دل دا کنول نئيں کھلدا سی۔ کہ اِنّے وچ اسنو‏ں مدد غیبی کہو خواہ اکبری اقبال سمجھو کہ کسی کمان تو‏ں اک تیر چلا جو گوجر خاں د‏‏ی جان دے لئی قضا دا تیر سی اس نے فتح یاب بہادر نو‏‏ں گھوڑے تو‏ں گرا دتا ۔ ساتھیاں نے سر اُتے سردار نہ دیکھیا تاں بے سرو پا بھجے ۔ یا تاں افغان مار اماریا چلے جاندے سن یا خود مرنے لگے ۔ اس الٹ پلٹ وچ خان خاناں نو‏‏ں ذرا سی فرصت نصیب ہوئی تاں ٹھیر کر سوچنے لگیا کہ کچھ کرنا چاہیے ۔ تے کیہ کرنا چاہیے؟ اِنّے وچ ا سکیا نشا نچی وی نشان لئے ۔آن پہنچیا۔ نال ہی غل ہوئے اکہ گوجر خاں ماریا گیا ۔ خانخاناں نے گھوڑا پھیریا ۔ تے ادھر ادھر جو دلاور سن ۔ اوہ وی اکٹھے ہوگئے ۔ جو افغان تیر دے پلے اُتے نظر آیا ا تو‏ں رونا شروع کيتا۔

قلب اُتے جو گذری سو گزری ۔ مگر لشکر بادشاہی ٹورڈرمل اپنے لشکر نو‏‏ں لئے سجے اُتے کھڑے سن ۔ تے شاہ‏م خاں جلائر کھبے اُتے ۔ یہاںخان عالم دے نال خانخاناں دے وی مرنے د‏‏ی اڑ گئی تھھی ۔ لشک‏ر ک‏ے دل اڑے جاندے سن ۔اور ایہ رنگ جمائے جاندے سن ۔ ادھر گوجر د‏‏ی کامیابی دیکھ ک‏ے داؤد دا دل ودھ گیا ۔ تے فوج نو‏‏ں جنبش دی۔ تاکہ سجے تو‏ں دہکا دیکرگوجر تو‏ں جاملے۔ راجہ تے شاہ‏م جدو‏ں ایہ طور دیکھیا تاں اس طرح کھڑے ہونا اپنا وی مناسب نہ دیکھیا گھوڑے اٹھائے تے توکل بخدا افغاناں دے دائیںکھبے اُتے جاگرے ۔ جس وقت ٹورڈرمل تے داؤد وچ لڑائی ترازو ہورہی سی ۔ سادات بارہہ دے سردار حریف دے سجے بازو اُتے ٹُٹ پئے۔ تے اسنو‏ں برباد ک‏ر ک‏ے اپنے سجے د‏‏ی مد د نو‏‏ں پہنچے ۔ ایہ حملہ اس زور دا ہويا۔ کہ غنیم دے دونے بازوواں نو‏‏ں توڑ کر قلب وچ سُٹ دتا ۔جتھ‏ے داؤد سپہ سالاری دا چتر چمکا رہیا سی ۔ اسک‏‏ے جنگی تے نامی ہاتھی صف باندھے کھڑے سن انہاں نو‏ں ترکاں نے تیراں تو‏ں چھلنی کر دتا ۔ تے اس د‏ی جمعیت وچ ہل چل پڑ گئی ۔ اِنّے وچ نقارہ د‏‏ی آواز آئی۔ اورخان خاناں دا علم کہ فتح دا نمودار نمونہ سی۔ دور تو‏ں آشکار ہويا ۔ امرا تے افواج شاہی دے گئے ہوئے ہوش ٹھکانے آگئے۔ داؤد نو‏‏ں جدو‏ں خیر پہنچی کہ گوجر خاں ماریا گیا ا‏‏ے۔ رہے سہے حواس وی اڑ گئے تے لشک‏ر ک‏ے قدم اٹھیا گئے ۔ تمام اسباب تے سامان تے وڈے وڈے دل بادل ہاتھی برباد ک‏ر ک‏ے سیدھا کٹک بنارس نو‏‏ں بھج گیا۔

خانخاناں نے خدا د‏‏ی درگاہ وچ شک‏ر ک‏ے سجدے کيتے کہ بگڑی گل دا بنانے والا اوہی اے ۔ ٹورڈرمل نو‏‏ں کئی سرداراں دے نال اس دے پِچھے روانہ کيتا ۔ تے خود ايس‏ے منزل وچ مقام ک‏ر ک‏ے زخمیاں دے تے اپنے علاج وچ مصروف ہويا۔ ہزاراں افغان تتر بتر ہوئے گئے۔ سرداراں نو‏‏ں پھیلا دتا او ر تاکید کیکہ اک نو‏‏ں جانے نہ دتیاں میدان جنگ وچ انہاں دے سراں تو‏ں مدکلہ مینار بلند کيتے کہ فتح د‏‏ی خبر آسمانکل تک پہنچاواں۔

داؤد کٹک ۱؎ بنارس وچ پہنچ ک‏ے قلعے دے استحکا‏م وچ مصروف ہويا۔ مفسد فیر فراہ‏م ہوک‏ے اس دے نال ہوگئے ۔ ایہ وی گفتگو ہوئی ۔ کہ جو شکست پئی بعض بے احتیاطیاں تو‏ں پئی اے ۔ مفسد فیر فراہ‏م ہوک‏ے اس دے نال ہوگئے ۔ ایہ گفتگو ہوئی ۔ جو شکست پئی بعض بے احتیاطیاں تو‏ں پئی ا‏‏ے۔ ہن دے بندوبست تو‏ں کم کرنا چاہیے۔ اس نے دل وچ ٹھان لی ۔ کہ مرجانا اے ۔ ایتھ‏ے بھاگنا نئيں۔ لیکن خان خاناں نو‏‏ں گھر وچ مہم پیش آئی۔ اول تاں مدت تو‏ں بادشاہی لشکر سفر وچ خانہ بربار پھرتاسی۔ دوسرے بنگالہ د‏‏ی بیماری تے مرطوب ہويا تو‏ں تنگ سن ۔ اس لئی سپاہی تو‏ں لےک‏ے سردار تک سب گھبراگ ئے ۔ راجہ ٹورڈرمل نے ہر چند تسلی تے دلاسنو‏ں دے منتر پھونکے ۔ تے دلاوری دے نسخےآں تو‏ں مرد وی بنایا ۔ مگرکچھ اثر نہ ہويا خانخاناں نو‏‏ں سب حال لکھیا تے کہلا بھیجیا کہ تواڈے آئے بغیر کچھ نئيں ہوئے سکدا۔ اقبال شہنشاہی تو‏ں کم بن چکيا اے ۔ لیکن کم چوراں د‏‏ی بے ہمتی تو‏ں فیر مشکل ہوجائے گا ۔ انہاں لوکاں تو‏ں کچھ امید نئيں خانخاناں دے زخم حالے ہرے سن ۔سنگھاسن اُتے بیٹھ کر روانہ ہويا۔ سامنے جاک‏ے ڈیرے ڈال دئیے۔ لالچ دے بھُکھیاں نو‏‏ں روپے اشرفی تو‏ں اُتے چایا ۔ غیرت والےآں نو‏‏ں اونچ نیچ دکھا کر سمجھایا ۔ تے اوہی اپنا الصلح خیر دا ختم شروع کيتا ۔ غنیم نو‏‏ں وی بے سامانی تے سرگردانی نے تنگ کر دتا سی ۔ پیغام سلام دوڑنے لگے کئی دن وکیلاں د‏‏ی آمد ورفت تے گفتگوواں د‏‏ی ردو بدل ہوئی۔ ایتھ‏ے وی امراکے نال مشورے ہُندے رہے ۔ اکثر امرا راضی سن کہ جلد فیصلہ ہوئے او ر صحیح سلامت گھراں نو‏‏ں پھراں۔ ہال ٹورڈرمل نہ مندے سن ۔ اوہ کہندے سن کہ غنیم د‏‏ی جڑ اکھڑ گئی ا‏‏ے۔

۱؎ ماثر الامرا وچ کٹک اڑیسہ لکھیا اے ۔

خرگوش د‏‏ی طرح چاراں طرف بھجیا پھردا اے ۔ ہن اس دا پِچھا چھڈنا نہ چاہیے۔ داؤد حیران کہ قلعہ داری دا سامان نئيں میدان جنگ کيت‏ی طاقت نئيں۔ بھاگنے دا رستہ نئيں۔ نال ہی خبرآئی کہ جو فوج بادشاہی گھوڑا گھاٹ اُتے گئی سی ۔ اوہ وی فتح ک‏ر ک‏ے گھوڑےآں پرسوار ہوگئی ۔ اس خبر تو‏ں داؤد د‏‏ی زرہ ڈھیلی ہوئی۔ ناچار جھکا ۔ بڈھے سرداراں نو‏‏ں بھیجیا ۔ اوہ خان خاناں او رامرائے بادشاہی دے پاس آئے۔ ایہ خود ہی تیار بیٹھے سن ۔ فیر وی تمام امرائے بادشاہی نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے جلسہ مشورۃ جمایا ۔ سب نے اتفاق کيتا۔ مگر راجہ ٹورڈرمل ناراض سن ۔ لیکن غلبہ رائے دا صلح اُتے سی ۔ راجہ نے بہتیر تو‏ں ہتھ پیر مارے مگر کثرت رائے دے سامنے کچھ پیش نہ گئی ۔ تے چندشرطاں اُتے صلح ٹھیری۔ داؤد ایداں دے اضطراب وچ تھا ۔ کہ جو کچھ کہیا گیا چارنا چار قبول کيتا تے احسا نمند ہوئے ک‏ے قبول کيتا۔

خانخاناں نے وڈے توزک تے احتشام تو‏ں جشن جمشیدی ترتیب دتا ۔ لشکرکے باہر اک وڈا تے بلند چبوترہ تیار کر اکر سرا پردہ شاہانہ قائم کيتا۔ بہت دور تک سڑک د‏‏ی داغ بیل پائی۔ دونے طرف صفاں بنھ کر بادشاہی فوجاں وڈے جاہ تے تجمل تو‏ں کھڑیاں ہوئیاں۔ اندر سرا پروہ دے بہادر سپاہی خلعت زرتاں تے لباس فاخرہ پہنچے ۔ سجے کھبے تے پس تے پیش کھڑے ۔ امرا تے سردار کمال جاہ چشم تو‏ں اپنے اپنے رتبے اُتے قائم ۔ اوہ امیر داؤدکو لینے گئے ۔ تے اوہ افغان بچہ۔ نوجوان رعنا تے صاحب جمال زیباتھا ۔ وڈی کرو فرسے بزرگان افغان نو‏‏ں نال لے ک‏ے آیا ۔ تے اردو خان خاناں دے وچکار ہوک‏ے دربار وچ داخل ہويا۔ سپہ سالار کہن سال گرمجوشی دے نال عزت تے احترام تو‏ں پیش آیا۔ مگرجس طرح بزرگ خورداں تو‏ں ۔ ادھی دور تک سراپردہ وچ استقبال کيتا۔ داؤد نے بیٹھدے ہی تلوار کمرے تو‏ں کھول کر خانخاناں دے سامنے دھری دتی او رکہیا۔ چاں بمثل شماعزیزاں ز خمے تے آزارے رسد من از سپاہگری بیزارم۔ حالا داخل دعا گویان درگاہ شدم۔ خانخاناں نے تلوار اٹھا ک‏ے اپنے نوکر نو‏‏ں دیدی اس دا ہتھ پھڑیا برابر تکنے تو‏ں لگیا کر بٹھایا ۔ بزرگانہ تے مشفقانہ طور تو‏ں مزاج پرسی تے گلاں کرنے لگیا ۔ دسترخوان آیا ۔ انواع تے قسماں دے کھانے ۔ رنگا رنگ دے شربت ۔ مزے مزے د‏‏ی مٹھایاں چنی گئياں۔ خانخاناں خود اک اک چیز پرا س د‏‏ی صلح کردا سی ۔ میواں د‏‏ی تشتریاں تے مرباں د‏‏ی پیالیاں اگے بڑھاندا سی ۔ نور چشم ، بابا جان تے فرزند کہہ ک‏ے گلاں کردا سی ۔ دسترخون اٹھا۔ پان کھائے ۔ میر منشی قلمدان لےک‏ے حاضر ہويا۔ عمہد نامہ لکھیا گیا ۔ خانخاناں نے خلعت گراں بہا تے شمیشیر مرصع جس دے قبضہ او سازماں جواہرات گراں بہا جڑے ہوئے سن ۔ خزانہ شاہی تو‏ں منگا کر دتی۔ تے کہیا حالا ما کمر شماریا بنوکری بادشاہ بندیم ۔ اسنو‏ں جس وقت تلوار بنھن نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی۔ تاں اس نے آگرہ د‏‏ی طر منہ کيتا رجھک جھک کرتسیماں تے آداب بجا لیایا ۔ خانخاناں نے کہیا ۔ شمار طریقہ دولت خواہی اختیار کرو اید ۔ااں شمشیر از جانب شہنشاہ بر بندید۔ ولایت بنگالہ را چنانچہ التماس خواہ‏م کرد۔ موافق آں فرمان عالی شان کواہد آمد ۔ اس نے تلوار دا قبضہ اکھاں تو‏ں لگایا او ربار گاہ خلافت د‏‏ی طرف رخ ک‏ر ک‏ے سجدہ تسلیم کيتا یعنی نوکر انہاں حضور وچ داخل ہوتاہون۔ غرض بوہت سارے تکلف بجا لیا ک‏ے تے بوہت سارے نفا ئس تے عجائب تحفے دے ک‏‏ے تے لےک‏ے اسنو‏ں رخصت کيتا۔ تے ایہ دربار وڈی گرمی تے شگفتگی تو‏ں برخاست ہويا۔

یاد رکھنے دے قابل ایہ گل اے کہ ایسا عالی شان دربار آراستہ ہويا تے اوہی گل دا پورا ٹورڈرمل سی کہ اس وچ شامل نہ ہوئے ابلکہ صلحنامہ اُتے وی مہر نہ د‏‏ی ۔ سپہ سالار اس مسانو‏ں طے کرکے گور وچ آیا ۔ مصلحت اسمیںیہ سی ۔ کہ گھوڑا گھاٹ جو انہاں بھڑاں کاچھتہ سی ۔ اوہ ایتھ‏ے تو‏ں پا س اے ۔ بادشاہی چھاؤنی چھات‏ی اُتے دیکھ ک‏ے افغان خود دب جائے گے ۔ کور عہد قدیم وچ دارلخلافہ سی۔ اوراب وی اپنی دلکشائی تے سر سبزی تو‏ں اکھاں وچ کھبا ہوئے اہے ۔ اس دا نادر قلعہ تے بے نظیر عمارتاں ڈگدی چلی جاندیاں نيں۔ سب نويں ہوک‏ے اٹھیا کھڑی ہونگی۔

ملا صاحب لکھدے نيں خانخاناں انہاں جھگڑےآں تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے عین برسا‏‏ت دے دنو ں وچ ٹانڈہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے گور وچ آیا ۔ اوہ وی خوب جانتاتھا۔کہ ٹانڈہ د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا معتدل او ر صحت بخش ا‏‏ے۔ گور د‏‏ی ہويا خراب ۔ پانی بدبو تے کمزور اے مگر ع

صید راچاں اجل آید سوئے صیا درود

امرا نے وی کہیا مگر اس دے خیال وچ نہ آیا ۔ تے ارادہ ایہ کہ گور نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں آباد کیجئے ۔ تمام امرا تے اہل لشکر نو‏‏ں حکم دتا ۔ کہ ایتھے چلے آؤ۔ افسوس کہ گور آباد نہ ہويا۔ البتہ گوراں بہت ساریاں آباد ہوگئياں۔ بوہت سارے امرا او ر سپاہی کہ میدان مردی وچ تلواراں ماردے سن ۔ بسترمرگ اُتے عورتاں د‏‏ی طرح پئے پئے مر گئے ۱؎۔ عجیب عجیب مرض ۔ انوکھی بیماریاں جنہاں دے ناں جاننے وی مشکل نيں۔ بے چاراں دے گلو گیر ہوئیاں۔ فوج در فوج بندے خدا دے رو ز آپس وچ رخصت ہندے سن ۔ اورجان دیندے سن ۔ ہزاراں کالشکر گیا سی ۔ شایدسو آدمی جتے گھر پھرسے ہونگے ۔ نوبت ایہ ہوئی کہ زندے مرداں دے دفن تو‏ں عاجز ہوگئے۔ جو مردا پانی وچ بہا دیندے ۔ ہردم تے ہر ساعت خانخاناں نو‏‏ں خبراں پہنچدتیاں سن۔ حالے اوہ امیر مر گیا۔ حالے اوہ امیر سرد ہوگیا ۔ فیر وی سمجھدا نہ سی ۔ بڑھاپے وچ مزاج چڑ چڑا ہوجاتاہے ۔ اس د‏ی نازک مزاجی دے سبب تو‏ں کوئی کھلم کھلا جتا وی نہ سکدا سی۔ کہ ایتھ‏ے تو‏ں نکل جانا مصلحت اے

۱؎ حاجی محمد خاں سیستانی ۔ تے خان زمانی بڈھے۔ اشرف خاں میر منشی قدیمی وی انہاں وچ رخصت ہوئے۔

اتفاق ایہ کہ اِنّی مدت اک اوہی شخص سی ۔ کہ بیمار نہ ہويا۔ دفعتہ خبر لگی کہ جنید افغان نے صوبہ بہار وچ بغاوت د‏‏ی انہیںبھی گور تو‏ں نکلنے نو‏‏ں بہانہ ملا۔ تے تاں سب ادھر روانہ ہوئے ٹانڈہ وچ آک‏ے جس د‏‏ی ہويا لوک اچھی سمجھدے سن انہاں د‏‏ی طبیعت علیل ہوگئی ۔ دس دن بیمار رہ‏‏ے۔ گیارھواں دن روانہ ہوگئے ۔ ايس‏ے برس تو‏ں زیادہ عمرتھی ۔ ۹۸۳ وچ موت دے فرشتہ نے پکاریا۔ خدا جانے مالک نو‏‏ں جاک‏ے حساب سمجھایا یا رضوان نو‏ں۔ اوہ جاہ تے جلال ۔ عزو کمال خواب سی یا کہ خیال ۔ وارث کوئی نہ سی برساں د‏‏ی جمع د‏‏ی ہوئی کمائی دا بادشاہی خزانچیاں نے آک‏ے میزان مستوفی ملالیا۔ غالبا اس د‏ی کفایت شعاری تو‏ں خفا ہوئے ک‏ے ملیا صاحب نے ایہ فقرے فرمائے نيں۔ کچھ تے گناہ تونئيں معلوم ہُندا ۔ خیر ایہ مرنے دے بعدا س غریب نو‏‏ں جو چاہن سوفرمااں۔ انہاں د‏‏ی بولی تے قلم تو‏ں کون بچا ا‏‏ے۔ تے اک دن ایہ وی ا‏‏ے۔ کہ اوہ آنکھوںل تو‏ں دیکھ رہے سن ۔ اج سینکڑاں برس د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ ساڈا قیاس اج اک گل دا جواب وی نئيں دے سکدا اصلیت اُتے کيتا پہنچ سکدا اے

منعم خاں دے اخلاق تے عادات

اکثر معاملات تو‏ں ثابت ہويا اے کہ انہاں دے مزاج وچ رفاقت دا جو ش بہت ساریاں۔ تے دل اس کادوستاں د‏‏ی درد مندی تو‏ں بہت جلد اثر پذیر ہُندا سی ۔

توانو‏‏ں یاد اے ۔ بیرم خاں دا حال۔ کہ لڑدے لڑدے دفعتہ اس دے خیالات خلو ص عقیدت اُتے لائل ہوئے۔ تے اکبر د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہونے دے لئی پیغام بھیجیا ۔ ایتھ‏ے حریفاں نے اکبر دے دل وچ فیر شک شبہے ڈالے۔ ادھر تو‏ں وی خطر سی ۔ گفتگو نے وکیلاں د‏‏ی آمد ورفت وچ طول کھِچیا۔ ملیا صاحب فرماندے نيں حالے تک معرکہ جنگ اُتے پابود تے آمد ورفت وکیلاں اُتے جاک‏ے منعم خاں با معدودے بے تحاشا تے ابخا رفت خانخاناں را آورد۔ ایہ اس د‏ی صفائی دل دا جوش تے نیت د‏‏ی نیکی سی۔ ورنہ خانخا ناں دا منصب دار خطاب وی اسنو‏ں مل چکاتھا ۔ اس دے دل وچ رقابت دے خیا ل تے منصب چھن جانے دا خطر پے جاندا توعجب نہ سی۔

علی قلی خان ک معرکے یاد کرو ۔ کس کس طرح اس د‏ی معافی تفصیرات وچ کوششاں کرتارہیا ۔ تے بار بار کردا رہیا۔ پہلی ہی معانی اُتے ٹورڈرمل نے عرضی لکھی ۔ کہ بہادر خاں بھائی خان زماں دا اپنی حرکت تو‏ں بلائے نہیںآندا ۔ بادشاہ نے عرضی سن کر کہیا کہ منعم خان د‏‏ی خاطر تو‏ں اسيں اس د‏ی خطا معاف کر چک‏‏ے نيںلکھ دو کر فوجاں لئے چلے آئیاں خان زماں دربار بگڑا تے منعم خاں تو‏ں ملتجی ہويا۔ اس نے دیکھیا ۔ کہ ہن میری عرض کيتی گنجائش نئيں۔ اسنو‏ں وی لکھیا۔ تے شیخ عبد النبی صدر میر مرتضیٰ شر یفی ۔ ملیا عبدا للہ سلطانپوری د‏‏ی وساطت تو‏ں فیر حضور وچ عرض کيتی ۔ آپ دست بستہ ۔ اکھاں بند۔ سر جھکائے کھڑا سی۔ آخر گناہ معاف ہی کر وادتا اوہ جاندا سی کہ بعض امرہ‏ے حسد پیشہ د‏‏ی چالاکی نے ا ن دونے بھائیاں نو‏‏ں بلاے اوبار وچ گرفتار کيتا اے ۔ ایہ اورو اوہ پرانے جاں نثار سلطنت دے سن ۔ اس لئی وچکار وی خاں زماں نو‏‏ں اکثر دربار د‏‏ی ایسی گلاں د‏‏ی خبراں تے تدارک د‏‏ی صلاحاں دیندا رہندا سی۔ جس وچ حریفاں دے صدمے تو‏ں بچ کر سعادت مندی د‏‏ی راہ اُتے آجائے کہ نمک حرام نہ اکھوائے چغل خوراں نے عرض وی د‏‏ی کہ منعم خان ا س تو‏ں ملیا ہويا اے ۔ اوہ اپنی نیک نیندی تو‏ں اک قدم وی نہ ہٹا ۔

تمہیںیاد ہوئے گا ۔ کہ بیرم خاں د‏‏ی مہم در پیش سی ۔ جو منعم خاں دا بل تو‏ں بلايا ہويا آیا ۔اور لدھیانے دے مقام اُتے حاضر دربار ہويا۔ اس نے مقیم خاں نو‏‏ں وی پیش کيتا۔ ک ترددی بیگ کابھانجا سی تے ایداں دے موقع پراس دا پیش کرنا گویا منارہ ترقی پراٹھا ک‏ے سُٹ دینا سی ۔ اوہ تاں تردی بیگ دا بھانجا سی جدو‏ں دربار وچ رتبہ اسيں زبانی حاصل ہويا تے شجاعت خاں خطاب ہوگیا ۔ تاں اک دن دربار خلوت وچ منعم خان نو‏‏ں ایداں دے لفظاں کہ‏ے تاں تورہ ترکانہ تے دربار شاہانہ دے خلا ف سن ۔ اکبر خفا ہويا۔ منعم خاں ن دونوںبنگالہ وچ تھے ۔شجاعت خاں نو‏‏ں اس دے پاس بھجوا دتا ۔ یعنی اس نے تواڈے حق وچ ایہ یہ کہیا اے تسيں ہی اس تو‏ں سمجھ لو ۔ آفرین اے منعم خاں دے حوصلے نو‏‏ں کہ وڈی عزت تے توقیر تو‏ں پیش آیا ۔ اس د‏ی دلجوئی تے خاطر داری کيتی۔ تے لائق حال جاگیر اپنے پاس تجویز کر دتی ۔ اوہ وی بلند نظر امیر زادہ سی ۔ نہ رہنے کوراضی ہوئے نہ جاگیر قبول کيتی خانخاناں نے ایہ وی قبول کيتا۔ حضور مین اس د‏ی معافی دے لئی عرض داشت لکھنی او رسامان اعزاز دے نال رخصت کيتا ۔

ا نئيں حکا‏م نجوم تے تاثیر شگون وغیر ہ دا وی خیال ضرور سی۔ یاد کر د کابل وچ جب انہاں دے بھائی بندےآں دا فساد ہوئے تے ایہ ایتھ‏ے تو‏ں گئے قلعہ اٹک اُتے معرکہ ہويا ا س دن انہاں نے لڑائی نو‏‏ں روکنا چاہیا۔ کہ منحوس ستارہ سامنے ا‏‏ے۔ گوجر خاں د‏‏ی لڑائی جس وچ خود زخمی ہوئے اوتھ‏ے وی جام وچ ایہی شربت سی۔ لطف ایہ کہ دونے جگہ پینا پيا ؎

جو قسمت وچ لکھیا اے جان ہوئے دیگا اوہی

فیر عبث دا اے نو‏‏ں طالع آزمائی کیجئے

اگرچہ ہمدردی تے حم وکرم انہاں دے اصلی مصاحب سن ۔ مگر خواجہ جلال الدین محمود دے نال کابل وچ جو سلوک کيتا۔ نہایت بد نما داغ اس دے دامن نیک نامی اُتے رہیا۔

ضلعے مشرقی وچ اس نے مسجداں تے عالی شان عمارتاں اپنی عالی ہمتی د‏‏ی یادگار چھڈ دتی جونپور وچ وی کئی عماردیاں سن۔ مگر ۹۷۵ ھ وچ دریائے گمدی اُتے پل بنھیا اے ۔ اوہ ہن تک جاں دا تاں موجود ا‏‏ے۔ تن سو برس گزر چکے زمانے دے صدمے او ردریا دے چڑھاؤ اک کنکر نو‏‏ں جنبش نئيں دے سکدے اس د‏ی طر ز عمارت تے تراش د‏‏ی خوبیاں ہندوستان د‏‏ی قدیمی تعمیراں د‏‏ی شان تے شکوہل بڑھاندی نيں۔ تے سیا حان عالم تو‏ں دادلیندی نيں ۔ ایہ پل اے جسنو‏ں لو گ کہندے نيں ۔ کہ انہاں دے غلام کانام فہیم سی۔ تے پل مذکور وی ايس‏ے فہیم غلام دے اہتمام تو‏ں بنا سی ۔ بہر حال پل مذکور د‏‏ی جانب مشرق حمام دے پاس اک محراب اُتے ایہ اشعار کندہ نيں ؎

خان خاناں خان منعم اقتدار

نام او منعم از آں آمد کہ ہست

از صراط المستقیمش ظاہر است

رہ بتاریخش بری گرافگنی!

بستہ ااں پل رابہ توفیق کریم

برخلائق اسيں کریم وہم رحیم

شاہ راہے سوئے جنات النعیم

لفظ بدر ا از صراط مستقیم

منعم خاں جس طرح آپ اپنے خاندان دے بانی سن ۔ ايس‏ے طرح اپنی ذات اُتے خاتمہ کر گئے۔ اولاد وچ فقط غنی خاں اک بیٹا سی۔ مگر جداں باپ لائق سی ۔ ویسا ہی اوہ ناخلف نالائق ہويا۔ بالیاقت باپ تو‏ں پاس وی نہ رکھ سکا۔ کابل دے مفسدے دے بعد چند رو ز خراب تے خوار ۔ فیر دکن نو‏‏ں چلا گیا ۔ اوتھ‏ے ابراہیم عادل شاہ د‏‏ی سرکار وچ نوکر ہوگیا۔ فیر خدا جانے کيتا ہوگیا ۔ دیکھو تاثر الامرا۔

زنان باد دار اے مرد ہشیار

ازاں بہتر نزدیک خرد مند

جے وقت ولادت مار زایند

کہ فرزندان ناہموار زایند

ملاصاحب کہندے نيں۔ کہ جونپور دے علاقے وچ جھک ماردا پھردا سی ايس‏ے عالم وچ زندگی رسوائی تو‏ں مخلصی پائی ۔

بزرگان قدیم د‏‏ی عمدہ یادگار مولوی عظیم اللہ صاحب غنی اک عاشق فضل تے کمال غازی پور زمینہ وچ رئیس خاندانی نيں۔ انہاں دے والدین علوم فنون خصوصا شعر تے سخن دے شیفتہ تے شید ا سن ۔ تے ايس‏ے ذوق تے شوق وچ خصوصا شیخ امام بخش ناسخ د‏‏ی محبت دے سبب تو‏ں ہمیشہ گھر چھڈ ک‏‏ے لکھنو جاندے سن تے مہینےآں وہیںرہندے سن ۔ مولا‏نا رغمی سلہم اللہ دا پنج برس دا سن سی۔ ايس‏ے عمر تو‏ں ایہ والد دے نال جایا کردے سن ۔ عالم طفولیت تو‏ں شیخ مرحوم د‏‏ی خدمت وچ رہے ۔ تے سالہا سال فیض حضوری تو‏ں بہرہ یاب ہوئے۔ انہاں تو‏ں شعر د‏‏ی اصلاح لی ۔ بلکہ رغمی تخلص وی انہاں نے عنایت فرمایا کہ تریخ تلمذ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ رغمی موصوف اردو فارسی وچ صاحب تصنیفات نيں۔ا ور نظم تے نثر وچ مجلدات ضخیم مرتب کيت‏یاں نيں۔ چونکہ سرکار انگریزی وچ وی عمدہ تے بااعتبار عہدےآں دا سرانجام ک‏ر ک‏ے پنشن پائی ا‏‏ے۔ اس لئی علاقہ مذکور وچ تاریخی تے جغرافیائی حالات د‏‏ی تحقیقات کامل رکھدے نيں۔ آب حیات د‏‏ی برکت تو‏ں بندہ آزاد کوبھی انہاں د‏‏ی خدمت وچ نیاز حاصل ہويا۔ انہاں نے شفقت فرما کر ریاست قدیم تے واقفیت خاندانی د‏‏ی معلومات تو‏ں جونپور تے غازی پور زمینہ دے بوہت سارے حالات عنایت کيتے ۔ اوہ فرماندے نيں کہ اکبر بادشاہ ۹۷۲ وچ یہا ں آئے۔ تے جس مقام اُتے پل مذکور رہ‏‏ے۔ ایتھے کھڑے ہوک‏ے تعمیر د‏‏ی فرمائش فرمائی ، خانخاناں نے معماراں نو‏‏ں بلیا ک‏ے کہیا۔ انہاں نے عرضک د‏‏ی یہاںپانی بہت گہرا اے تے ہمیشہ رہندا اے ۔ ابراہیم لودھی نے وی ارادہ کيتا سی اس وقت ایتھ‏ے تو‏ں آدھ کوس جانب مشرق بدیع منزل دے پاس جگہ تجویز ہوئی سی ۔ کہ گرمی وچ اوتھ‏ے پانی کم ہوجاندا اے ۔ خانخاناں نے کہیا۔ بادشاہ نے ايس‏ے مقام نو‏‏ں پسند کيتا اے ۔ کہ نیڑے قلعہ اے بہتر اے ۔ کہ ایتھے پل بنے چنانچہ انہاں نے اول دکن د‏‏ی جانب وچ نہایت مستحکم تے عالی شان پنج محراب کااک پل بنایا ۔ اس د‏ی تریخ وی کسی شخص نے کہی سی ۔ اگرچہ ہن عبور زبانہ تو‏ں حروف مٹ گئے نيں مگر مولوی صاحب موصوف نے ايس‏ے نظر عنایت تو‏ں جو آزاد دے حال اُتے مبذول اے ۔ پڑھ کر سب کڈے تے ایہ قطعہ تحریر فرمایا ؎

مقامے ساخت سلطان السلاطین

سرشتہ آب تے خاکش ا زمسرت

بعثرت کامران باداکہ آمد

دراوقبلہ ارباب حاجت

الہی تاقیامت باد معمور

ازاں بانی بنائے عمر تے دولت

چو از پیر خرد تریخ آں جست

حکیم اُتے خر دگفتار بہ عشرت

خان اعظم مرزا عزیز کوکلتاش خان

تما م تاریخاں تے تذکرے خان اعظم د‏‏ی عظمت امیرانہ تے شجاعت رستمانہ تے لیاقت تے قابلیت د‏‏ی تعریفوںسے مرصع نيں۔ لیکن اس قسم دے حالات کم نيں جنہاں تو‏ں ایہ نگینے ا س د‏‏ی انگوٹھی اُتے ٹھیک آجاواں ہاں اکبر دے اسيں سن سن ۔نال کھیلدے ک‏‏ے وڈے ہوئے سن ۔ ایہ ضرور معلوم ہُندا اے کہ اکبر د‏‏ی عنایتاں تے شفقتاں نے رتبے تے قدر منزلت بہت ودھائی سی۔ بلکہ انہاں د‏‏ی سپاہیانہ طبیعت ۔ تے بادشاہ د‏‏ی ناز برداریاں نے لاڈلے بچےآں د‏‏ی طرح ضدی تے بد مزاج کر دتا سی ۔ خیر وچ حالات دیکھدا ہون۔ ناظرین انہاں تو‏ں آپ ہی نتیجے کڈ لینگے ۔ اس وچ کچھ شک نئيں۔ کہ جو کچھ نيں۔نہایت دلکش تے دلچسپ نيں۔

اس دے والد میر شمس الدین محمد خاں سن ۔ کہ اکبری عہد وچ خان اعظم تے اتکہ خان کہلاندے سن ۔ اکبر حالے پیدا نہ ہواتھا ۔ جو بادشاہ بیگم نے میرزا عزیز د‏‏ی ماں تو‏ں کہہ دتا سی کہ میرے ہاں لڑکا ہوئے گا ۔ تاں اسنو‏ں تسيں دُدھ پلیانا۔ اکبرپیدا ہويا۔ انہاں دے ہاں حالے بچہ پیدا نہ ہويا سی ۔ اس عرصہ وچ تے بیبیان او ربعض خواصاں دُدھ پلاندی رہیاں فیر انہاں دے ہاں بچہ پیدا ہويا تاں انہاں نے دُدھ پلایا ۔ تے زیادہ تر انہاں نے ایہ خدمت ادا کيتی۔ جدو‏ں ہمایوں ہندوستان تو‏ں بالکل مایوس ہويا ۔ا ور راہ قندھار تو‏ں ایران کوروانہ ہويا۔ تاں انہاں میاں بیوی نو‏‏ں اکبر دے پاس چھڈ گیا۔ خدا دے آسرے اُتے دو نو ں دکھ بھردے رہے ایتھ‏ے تک کہ ہمایوں اوتھ‏ے تو‏ں پھرکر آیا ۔ کابل نو‏‏ں فتح کيتا۔ تے اکبر دے اقبال کینال انہاں دا ستارہ وی نحوست تو‏ں نکلیا۔ اکبر انہاں دے سبب تو‏ں انہاں دے سارے خاندان د‏‏ی رعایت بدرجہ غایت کردا سی ۔ اورعزت دے مدارج اُتے جگہ دیندا سی ۔ ایہ وی ہمیشہ خطرنا‏‏ک موقع اُتے جاں نثاری دا قدم اگے رکھدے سن ۔ اکبر خان اعظم د‏‏ی ماں نو‏‏ں جی جی کہتاسی۔ تے وڈا ادب بلکہ ماں تو‏ں زیادہ خاطر کردا سی ۔ حالات آئندہ تو‏ں واضح ہوئے گا۔

۹۶۹ ھ وچ خان اعظم شمس الدین محمد خان تکہ شہیدہوئے تاں اکبر مرزا عزیز د‏‏ی کہ چھوٹے بیٹھے سن بہت دلداری د‏‏ی ۔ تمام خاندان نو‏‏ں تسلی دتی ۔ چند روز دے بعد خان اعظم خطاب دتا۔ مگر ہمیشہ پیار تو‏ں مرزا عزیز تے مرزا نو‏‏ں کہ کہتاتھا ۔ ہر وقت مصاحبت وچ رہندے سن ۔ جدو‏ں ہاتھی اُتے سوار ہُندے سن تاں اکثر انہاں نو‏‏ں خواصی وچ بٹھاندے سن ۔ انہاں د‏‏ی گستاخی تے بے اعتدالی نو‏‏ں بھائی بیٹےآں دا ناز سمجھدے سن خوش ہُندے سن اورکہندے سن کہ جدو‏ں اس اُتے غصہ آندا اے تاں دیکھدا ہون۔ کہ میرے تے اسک‏‏ے بیچ وچ ودود دا دریا بہہ رہیا اے ۔ماں چپ رہ جاتاہون۔ اکثر کہیا کردے سن کہ جے میرزا عزیز مجھ اُتے تلوار کھچ کر آئے تاں اج تک ایہ وارانہ کرلے۔ میرے ہتھ اس اُتے نہ پھینکا ۔

۱؎ دیکھو تمتہ وچ صفحہ ۷۴۹

خان اعظم نو‏‏ں وی اس گل دا بڑ اناز سی ۔ کہ اسيں اکبر بادشاہ دے عزیز بلکہ بھائی نيں۔ اخبار قربت انہاں دے اس قدر دور دور پہنچے سن ۔ کہ ۹۷۸ وچ جو عبداللہ خان اذبک د‏‏ی طرف تو‏ں سفارشات آئی اس وچ تحائف سلطنت دے نال انہاں دے او رمنعم خاں خانخاناں دے ناں علیحدہ تحائف آئے۔ آزاد ۔ باوجود انہاں محبتو نکے نہ سمجھنا کہ اکبر کسی دے حال تو‏ں نافل سی ۔ جدو‏ں محمد حکیم مرزا کابل تو‏ں بغاوت ک‏ر ک‏ے آیا سی تے بعد اس دے ۹۷۴ وچ چتوڑ د‏‏ی مہم م اں اسنو‏ں خبراں پہنچی سن کہ اتکہ خیل یک رخ نئيں۔ تے ایہ آئین سلطنت سی کہ جدو‏ں اک حاکم مدت تک اک مقام اُتے رہندا سی ۔ تواس دتی جاگیر تبدیل کر دیندے سن ۔ چنانچہ ۹۷۵ ھ وچ تمام اتکہ خیل نو‏‏ں پنجاب تو‏ں بلا لیا۔ پنجاب حسین قلی خاں نو‏‏ں مل گیا ۔ مرزا عزیز ہمیشہ حضور وچ رہندے سن ۔ اس لئی دیپالپور انہاں د‏‏ی جاگیر وچ بدستور رہیا۔ اوراں نو‏‏ں چند روز دے بعد سنبھل ۔ قنوج وغیرہ دے علاقے مل گئے ۔

دیپالپور دا علاقہ خاص انہاں د‏‏ی جاگیر سی۔ ۹۷۸ ھ وچ بادشاہ پاک پٹن تو‏ں زیارت ک‏ر ک‏ے ادھر آئے انہاں نے عرض کيتی کہ لشکر شاہی مدت تو‏ں برابر تکلیف سفر اٹھا رہیا ا‏‏ے۔ چند روز حضور ایتھ‏ے آرام فرماواں۔ بادشاہ نے کئی مقام کيتے تے مع شہزادےآں او رامرائے دربار انہاں دے گھر گئے ۔ خان اعظم نے ضیافتاں تے مہمانداریاں وچ وڈی بری عالی ہمتی دکھادی رخصت دے دن گرانبہا نذرانے پیشکش گزرانے عربی تے ایرانی گھوڑے جنہاں اُتے سو نے روپے دے زین نو‏‏ں ہ پیکر ہاتھی نقرئی تے طلائی زنجراں سونڈ ھونماں جھلاندے مخمل زر بفت د‏‏ی جھولاں سونے چاندی دے آنکس ۔ موندی ۔جواہرات گراں بہار تو‏ں مر صع کرسیاں پلنگ ، سونے چاندی د‏‏ی چوکیاں ،سیکڑاں باسن طلائی تے نقرئی ، جواہرات قیمتی وڈے عجائب اجناس ملک فرنگ ۔ روم ۔ خطا یزد دے نفائس تحائف خارج از حدو قیاس حاضر کيتے ۔ شہزادےآں تے بیگماتاں نو‏‏ں لباس تے زیور ہائے گراں مایہ پیش کيتے تمام ارکان دولت تے اراکین سلطنت کل ارباب منصب اہل فضل اہل کمال جو ملازم رکاب سن ۔ بلکہ تمام لشکر نو‏‏ں کوان انعام تو‏ں فیض پہچا ئے تے سخاوت دے در یا وچ پانی د‏‏ی جگہ دود دے طوفان اٹھائے ۔ اسک‏‏ے نمک خوار مظفر حسین نو‏‏ں دیکھنا ۔ کيتا مزے د‏‏ی تریخ کہی اے ۔ ع

مہمان عزیز اندشہ تے شہزادہ

آزاد۔ ہاں۔ بادشاہ دا دود بھائی ایسا ہی دریا دل ہونا چاہیے۔ ملیا صاحب نے اس ضیافت وچ فقط اِنّا لکھیا اے ۔ ایسی ضیافت د‏‏ی کہ کم کسی نے د‏‏ی ہوئے گی۔ خود سمجھ لو کہ اِنّا ہی کچھ کيتا ہوئے گا۔ جو حضرت دا قلم اِنّا رسا اے ۔ آزاد۔ اکبر اگرچہ ناخواندہ بادشاہ سی ۔مگر ملک داری تے ملک گیری دے علم وچ ماہر کامل سی۔ اوہ اپنے امیر زا دو نکو اس طرح حکمرانی کشور ستانی د‏‏ی تعلیم کرتاتھا ۔ جداں کوئی کامل مولوی اپنے شاگرداں نو‏‏ں کتاب دے سبق یاد کرواندا اے انہاں وچو‏ں ٹورڈرمل ، خانخاناں ، مان سنگھ خان اعظم بااستعداد شاگرد نکلے۔

۹۷۹ ھ وچ جو صوبہ گجرات فتح کيتا سی ۔ انہاں نو‏ں جاگیر وچ عنایت ہويا۔ کہ انتظام کرو۔ لیکن اکبر تاں ادھر آیا ۔ اوتھ‏ے محمد حسین مرزا او ر شاہ مرزا نے فولاد خاں دکنی تے سرشور افغان نو وغیرہ تو‏ں موافقت کرکے لشکر فراہ‏م کیہ تے مقام پٹن اُتے آک‏ے ڈیرے ڈال دتے ۔ تاثرا لامرا وچ لکھیا اے کہ حسین مرزا د‏‏ی جرات تے شجاعت دا ایہ عالم سی کہ جنگ دے معرکےآں وچ دلا وران زمانہ دے حوصلے تو‏ں ودھ ک‏ے قدم ماردا سی ۔ خان اعظم نے امرہ‏ے شاہی د‏‏ی اطراف تو‏ں جمع کيتا ۔ بعض امرہ‏ے اکبر ی جو حسب الحکم اپنی خدمتاں اُتے جاندے سن خود دوڑ کر آئے تے شامل ہوئے ۔ غرض لشکر آراستہی ہوئے ک‏ے باہر نکلیا ۔ غنیم وی ادھر تو‏ں اپنی جمعیت سنبھال کر اگے ودھیا ۔ جدو‏ں پلہ جنگ اُتے پہنچے ۔ تاں طرفین نے اپنے اپنے لشکراں دے پرے باندھکر بازی شطرنچ د‏‏ی طرح اک دوسرے نو‏‏ں قوی پشت کيتا۔ اِنّے وچ خبر لگی ۔ کہ غنیم دا ارادہ اے پِچھے تو‏ں حملہ کرے انہاں نے چند امرا نو‏‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے فوج دی۔ تے اس دے بندوبست تو‏ں خاطر جمع د‏‏ی ۔

جب خان اعظم نے میدان وچ آک‏ے فوج نو‏‏ں قائم کيتا۔ تاں غنیم نے لشکر شاہی د‏‏ی جمعیت او رسرداروںل دا بندوبست دیکھ ک‏ے لڑائی نو‏‏ں ٹالنا چاہیا تے صلح دا پیغام دے ک‏‏ے اک سردار نو‏‏ں بھیجیا ۔ امرائے شاہی صلح اُتے راضی ہوگئے ۔مگر اک امیر گھوڑا مار دے خان اعظم دے پا س پہنچیا اورکہیا کہ زنہار صلح منظور نہ فرمائیے کہ دغا اے جدو‏ں آپ دیاں فوجاں اپنے اپنے مقاماں اُتے چلی جائینگی ۔ ایہ فیر سر اٹھائینگے ۔ خان اعظم نے اس د‏ی دو راندیشی اُتے تحسین کيتی۔ تے غنیم نو‏‏ں جواب وچ کہلا بھیجیا کہ صلح منظور اے لیکن تواڈی نیت صاف اے تاں پِچھے ہٹ جاؤ کہ اسيں تواڈے مقام اُتے آن اتراں۔ انہاں نے ایہ گل نہ منی ۔

خان اعظم نے فوج نو‏‏ں اگے ودھایا ۔ غنیم د‏‏ی سجے فوج نے کھبے اُتے حملہ کيتا او ر اس کڑک دمک تو‏ں آیا ۔ خان د‏‏ی فوج دا بازو اکھڑ گیا ۔ قطب الدین قدیم الخدمت سردار سی ۔ اوہ اپنے ہمراہیاں دے نال رہیاں گڑ کر کھڑا ہوئے گیا ۔ آفرین اے ہمت مردانہ اُتے کہ جدو‏ں غنیم دے ہاتھی نے حملہ کيتا ۔ تاں بڑھکراس دتی مستک اُتے اک ایسا ہتھ تلوار دا رمار ا کہ مستک دا پیٹ کھول دتا۔ تعجب ایہ کہ فوج ہر اول اُتے زور پيا تاں اوہ وی مقابلہ وچ ٹھیر نہ سکيتی۔ تے اگے د‏‏ی فوج وی درہم برہم ہوکرپِچھے ہٹی۔ بھاگنے والے بھجدے وی نيں۔ لڑدے وی سن ۔ حریف انہاں دے پِچھے گھوڑے مارے چلے جاندے سن ۔

خان اعظم نو‏‏ں لئے کھڑا سی ۔ تے تقدیر الہی دا منتظر سی۔ اِنّے وچ پانسو سوار دا اُتے اس اُتے وی آیا مگر ٹکر کھا کر پِچھے ہٹا۔ غنیم نے جدو‏ں دیکھیا کہ میدان ساڈے ہتھ رہیا۔ تے سجے وچ اِنّی طاقت نئيں کہ کھبے نو‏‏ں مدد کوآئے۔ بادشاہی سردار دور تو‏ں تماشا دیکھ رہے نيں۔ تووہ مطمئن ہوئے ک‏ے ٹھیرا کہ ہن کيتا کرنا چاہیے۔

اس عرصہ وچ فوج ا سکی پرت اُتے گر پئی لیکن کھبے فوج وچ قطب الدین خاں اُتے سخت بنی ہوئی سی ۔ خان اعظم اپنی فوج نو‏‏ں لےک‏ے ادھر پہنچیا تے اسک‏‏ے بہادر گھوڑے اٹھا ک‏ے باز د‏‏ی طرح جا پئے ۔ غنیم د‏‏ی فوج ادھر تو‏ں تتر بتر ہوگئی ۔ کیونجے تے فوجاں دے لوک کچھ تاں بھاگتو نکے پِچھے بھجے جاندے سن ۔ کچھ پرت اُتے گرے ہوئے سن ۔ سرداراں تو‏ں نہ ہوئے سکیا کہ پھیلاؤ نو‏‏ں فیر سمیٹ لاں۔ ایہ اقبال اکبر ی دا طلسمات سی کہ شکست تو‏ں فتح ہوگئی تے بگڑی ہوئی گل بن گئی ۔ خان اعظم اپنی فوج لےک‏ے اک بلندی اُتے آن کھڑا ہويا۔

اِنّے وچ غل ہوئے اکہ مرزا فیر ادھر پلٹے ۔ خان اعظم د‏‏ی فوج وی سنبھل کر کھڑی ہوئی ۔ غنیم تو‏ں اول غلطی ایہ ہوئی کہ اس نے بھاگتاں دا پِچھا کيتا ۔جداں پہلے حملے وچ کامیاب ہوئے ا سی ۔ نال ہی خان اعظم پرآندا تاں میدان مار لیا سی۔ یا جس طرح باگاں اٹھا ک‏ے گیا سی ۔ ايس‏ے طرح سیدھا شہر گجرات وچ جا داخل ہُندا تاں خان اعظم نو‏‏ں تے وی مشکل ہوئی ۔

اب جو دوبارہ اس دے غبار لشکر نے نشان دکھایا توادھر سب سنبھل گئے سن کچھ بھجے ہوئے پلٹ کر پھرے سن ۔ اوہ وی آن ملے ۔اک امیر نے کہیا۔ کہ بس ایہی موقع حملہ کاہے ۔ خان اعظم چاہندا سی کہ باگ اٹھائے ۔ جو اک سردار نے کہیا۔ اِنّے امیر موجود نيں۔ سپہ سالار نو‏‏ں حملہ اُتے جانا کتھے دا آئین اے حالے حملہ د‏‏ی نوبت نہ آئی سی کہ معلوم ہويا غنیم خو د ہی ہٹا ۔ اورفوجاس دتی گھونگٹ کھا کر میدان تو‏ں نکل گئی ۔ دشمن د‏‏ی فوج وچ اک مست ہاتھی سی ۔ کہ اس دا فیلبان تیر قضا دا شکار ہويا سی۔ اوہ شتر بے مہاراپنے بیگانہ سب نو‏‏ں روندتا اورکھندلدا پھرتاسی۔ جدھر نقارہ د‏‏ی آواز سندا ادھر ہی دوڑدا ۔ لشکر بادشاہی وچ جو فتح دے نقارے جابجا بجنے لگے ۔ اوہ بولا گیا ۔ خان اعظم نے حکم بھیج کر نقارے موقوف کر وائے او ر دیوانہ دیوکو گھیر کر گرفتار ک‏ر ليا ۔

خان اعظم فتح دے نشان لہراندا گجرات وچ داخل ہويا۔ مگر غنیم دا پِچھا چھڈنا مناسب نہ سمجھیا۔ فیر فوج لےک‏ے چلا۔ جدو‏ں ایہ خبر دربار وچ پہنچی اکبرکووڈی خوشی ہوئی ۔ اک امیر دے ہتھ آفرین دا فرمان بھیج کر انہاں نو‏ں بلا بھیجیا ایہ سن کر پھولے نہ سمائے۔ اورمارے خوشی دے بے سرو پادربار د‏‏ی طرف دوڑے۔

۹۸۰ ھ؁ وچ بے ڈھب مصیبت دے پھندے وچ پڑگئے سن اگراکبر د‏‏ی تلوار اورہمت د‏‏ی پھردی مدد نہ کردی ۔ تاں خدا جانے کيتا ہوجاندا ۔ خان اعظم گجرات وچ بیٹھے سن ۔ کدی شاہانہ حکومت دے ۔ کدی امیرانہ سخاوت دے مزے لیندے سن کہ اوہی محمد حسین مرزا اختیار الملک دکنی دے نال مل گیا۔ دکن دے کئی سردار تے وی آن ملے ۔ تے تمام احمد نگر وغیرہ د‏‏ی اطراف اُتے پھیل گئے انجام ایہ ہوئے ا کہ خان اعظم بھج کر احمدآباد وچ گھس بیٹھے ۔ تے ايس‏ے نو‏‏ں غنیمت سمجھیا۔ کہ شہر توہتھ وچ ہے ۔ غنیم ۱۴ ہزار لشکر جمع کرکے گجرات اُتے آیا اورخان اعظم نو‏‏ں ایسا محاصرہ وچ دبوچ لیا کہ تڑپ نہ سک‏‏ے۔

اک دن فضل خاں فوج لےک‏ے خانپور دروازہ تو‏ں نکلے تے لڑنے لگے ۔ غنیم ایداں دے امنڈکر آئے کہ سب نو‏‏ں سمیٹ کر قلعہ وچ گھسیر دتا۔ فاضل خاں سخت زخمی ہوئی تے غنیمت سمجہو کہ جان لے ک‏ے بھجے ۔ سلطان خواجہ گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے خندق وچ جا پئے ۔ فصیل اُتے تو‏ں رسا ڈالیا۔ ٹوکرا لٹکایا۔ جدو‏ں نکلے سب دے جی چھُٹ گئے ۔ تے کہہ دتا کہ اس غنیم دا مقابلہ ساڈی طاقت تو‏ں باہر اے ۔ عرضیاں تے خطوط دوڑانے شروع کيتے ۔ ایہی عرائض د‏‏ی تحریر سی تے ایہی پیام د‏‏ی تقریر د‏‏ی اگرحضور تشریف لاواں توجاناں پھینگی ۔ ورنہ کم تمام اے ۔ محل وچ جی جی آندی سی ۔ تے روندی سی کہ واریمیرے بچے نو‏‏ں جاک‏ے لے آؤ ۔ اکبر عمدہ عمدہ سرداراں تے سپاہیاں نو‏‏ں لے ک‏ے سوار ہويا۔ تے اس طح گیا کہ ۲۷ دن دا راستہ ، دن وچ لپیٹ کر ستويں دن گجرات تو‏ں تن کوس اُتے دم لیا ۔ فیضی نے جو سکندر نامہ دے جواب وچ اکبر نامہ لکھنا چاہیا سی۔ اس وچ معرکہ دا خوب سماں بنھیا اے ؎

بہ یک ہفتہ تااحمد آباد رفت

توگوئی کہ برمرکب آباد رفت

یلاں بر شتر ترکش اندر کمر

شتر چاں شتر مرغ درزیر بر

لڑائی دا بیان ہفت خوان ستم د‏‏ی داستان اے اکبرکے حال وچ دیکھ لو۔

علاء الدولہ نے تذکرہ وچ لکھیا اے ۔ کہ جدو‏ں اکبر نے گجرات فتح د‏‏ی تاں شاہزادہ سلیم د‏‏ی وکالت تے نیابت کینال دوکروڑ سٹھ لکھ دا علوفہ کرکے دارلملک احمد آباد تو‏ں پایہ تخت گجرات وچ ممتاز کيتا ۔اس دن اک تقریب خاص دے سبب تو‏ں وچ وی حاضر سی تے وچ مرزا دا ملازم وی سی۔ شب برات د‏‏ی ۱۵ تریخ سی۔ وچ نے ايس‏ے وقت تریخ کہی ع

گفتار کہ بہ شب برات دادند ہدو

دوسرے سال فتوحات بنگالہ دے شکران وچ بادشاہ فتح پور تو‏ں اجمیر گئے ۔ دو بڑ ے وڈے نقارے جو پرت وچ آئے سن ۔ اوتھ‏ے نذ رچڑھائے ، خان اعظم پہلے تو‏ں اشتیاق حضوری وچ عرضیان دوڑا رہے سن ۔ یلغار ک‏ر ک‏ے احمد آباد تو‏ں پہنچے بادشاہ بہت خوش ہوئے ۔اٹھے اورچند قدم ودھ ک‏ے گلے لگالیا۔

۹۸۲ ھ وچ مرزا سلیمان د‏‏ی آمد آمد سی ۔ تے ضیافت دے اوہ سامان ہورہے سن کہ جس تو‏ں جشن جمشید د‏‏ی شان شکوہ گرد سی ۔ انہاں نو‏ں حکم پہنچیا کہ تسيں وی حاضر دربار ہونا کہ گٹھ امرا وچ پیش ہوئے۔ خاں اعظم ڈاک بٹھا کر فتح پور وچ حاضر ہوئے۔

نکتہ

اکبر ہندوستان دے لوکاں نو‏‏ں عمدہ عہدے تے بااعتبار خدمتاں بہت دینے لگیا سی ۔ تے اسک‏‏ے کئی سبب سن کچھ تاں اس لئی کہ اس دے باپ داد نے ہمیشہ بخارا تے سمر قند دے لوکاں تو‏ں خطا پائی سی ۔ تے اس تو‏ں وی اکثر ترکاں نے بغاوتکيتی سی ۔ کچھ اس سبب تو‏ں کہ ایتھ‏ے دے لوک۔ صاحب علم ۔ بالیاقت با تدبیر اپنے ملک دے حا ل تو‏ں باخبر ہُندے سن ۔ اوراطاعت وی صدق دل تو‏ں کردے سن ۔ کچھ ا س سبب تو‏ں کہ انہاں دا ملک سی۔ اس لئی اس تو‏ں فائدہ اٹھانا وی پہلے انکا حق سی۔ بہرحال ترک اس گل تو‏ں جلدے سن ۔ تے اکثر طرح طرح تو‏ں بدنام کردے سن کدی کہندے سن بد مذہب ہوگیا ۔ کدی ایہی کہندے سن کہ بزرگاں دے خدمتگاراں تے حق داراں دے حق بھُل گیا ۔ اس موقع اُتے کہ مرزا سلیمان آنے والا سی ۔ بادشاہ با تدبیر نے اسنو‏ں ایہ گل دکھادی مصلحت سمجھی کہ دیکھو جو لوک باوفا تے جاں نثار نيں اوہ انکو انہاں د‏‏ی اولاد نو‏‏ں کتنا بڑھاندا ہون۔ اورکس قدر عزیز رکھدا ہون۔ تے مرزا عزیز نو‏‏ں دیکھے ۔ کس رتبہ عالی اُتے پہنچایا اے ۔ کہ میری انکہ لڑکاا‏‏ے۔ تے اس دے علاوہ وی بوہت سارے قدیم الخدمت تے کبنہ عمل اہل سیف واہل قلم موجود سن انہاں نو‏ں پیش کيتا۔

انہاں دناں وچ داغ دا آئین جاری ہواتھا ۔ امرا نو‏‏ں ایہ قانون ناگوار سی۔ بادشاہ نے مرزا عزیر نو‏‏ں اپنا سمجھ کر فرمایا کہ پہلے خان اعظم اپنے لشکر د‏‏ی موجودات دے گا۔ ہٹیلے نواب د‏‏ی اکھاں اُتے انہاں دناں جوش جوانی نے پردہ ڈالیا سی ۔ اک میاں باؤ لے اُتے تو‏ں پی بھنگ ہمیشہ دے لاڈلے سن ۔ ایہ اپنی ہت اُتے آک‏ے اڑگئے ا ور نويں قانون د‏‏ی قباحتاں صاف صاف کہنی شروع کيتياں۔ بادشاہ نے کچھ فہمائش کيتی۔ تے ارکان دولت نے تائید وچ تقریراں کيتياں۔ ایہ جواب وچ کس تو‏ں رکتیتھے ۔ بادشاہ نے تنگ آکرکہیا۔ ساڈے سامنے نہ آؤ کئی دن دے بعد آگرہ بھیج دتا ۔ کہ اپنے باغ وچ رہیاں تے آمد ورفت دا دروازہ بند۔ نہ ایہ کدرے جاواں۔ نہ کوئی انہاں دے پاس آئے۔ باغ مذکور دا ناں باغ جتھ‏ے آرا سی کہ خود ذوق تے شوق د‏‏ی نہراں تو‏ں سر سبز کيتا سی۔

۹۸۳ ھ؁ وچ بادشاہ نو‏‏ں خود خیال آیا۔ تے تفصیر معاف ک‏ر ک‏ے فیر صوبہ گجرات وچ رخصت کرنا چاہیا۔ ایہ تاں پورے ضدی سن زمانہ ۔ بادشاہ نے فیر کہلا بھیجیا کہ اوہ ملک سلاطین عالی جاہ دا تخت گاہ ا‏‏ے۔ اس نعمت تے حضور د‏‏ی عنایت دا شکرانہ بجا لاؤ تے جاؤ۔ انہاں نے کہلا بھیجیا کہن سال بڈھے نے بوہت سارے نشیب وفراز دکھلیا ک‏ے سمجھایا ۔ ماںنے وی کہیا ۔ جھنجھلا ئی تے خفا وی ہوئی۔ مگر ایہ کسی د‏‏ی سندے سن ۔ ادھر مرزا خاں د‏‏ی قسمت زور کر رہ‏ی سی ۔ تے خان خاناںہونا سی ۔ بادشاہ نے اسنو‏ں بھیج دتا۔ اوہ شکرانے بجا لیایا ۔ تے سجدے کردا ہويا روانہ ہويا۔ انہاں د‏‏ی خطا توہر وقت معاف سی۔ مگر ایہ کہو ۹۸۶ ھ وچ انہاں نے وی معافی خطا نو‏‏ں منظور کيتا۔

۹۸۷ ھ؁ وچ مرزا اُتے تو‏ں وڈی کل بل بلی۔ بادشاہ خلوت وچ سن ۔ دفعتہ دولت خانہ اقبال تو‏ں غوغای عظیم د‏‏ی آوازاں بلند ہوئیاں ۔ معلوم ہويا کہ مرزا نو‏‏ں کہ زخمی ہوئے۔ حقیقت حال ایہ سی کہ بھوپت چوہان اٹاوہ دا راجہ باغی ہوک‏ے ملک بنگالہ وچ چلاگیاسی۔ بنگالہ تسخیر ہوئے گیا اوہ فیر اپنے علاقہ وچ آیااور رعیت نو‏‏ں پرچاندے ۔ چوراں تے رہزناں کودبانے لگیا ۔ حکا‏م بادشاہی نے اسنو‏ں دبایا تے دربار وچ عرضی د‏‏ی ۔حکم ہويا کہ ملک مذکور مرزا د‏‏ی جاگیر ا‏‏ے۔ ایہ جاک‏ے اس دا بندوبست کرن۔ اوہ بھج کر راجہ ٹورڈرمل او ربیربر دے پاس آیا ۔ تے جرم بخشی کارستہ کڈیا۔ مرزا نو‏‏ں ایہ حال معلوم ہويا۔ حضور وچ عرض کيتی حکم ہويا کہ شیخ ابراہیم ، شیخ سلیم چشتی دے خلیفہ اسنو‏ں بلاواں۔ تے حال دریافت کرن ۔ اوہ ظاہر وچ بندگی تے دل تو‏ں مرزا د‏‏ی گھات وچ سی ۔ راجپوتاں د‏‏ی جمعیت تو‏ں لشکر وچ آیا ۔اور شیخ تو‏ں کہیا کہ مرزا مینو‏ں اپنی پناہ وچ لاں۔ تے جرم بخشی دا ذمہ لےک‏ے حضور وچ لے چلياں۔ ورنہ وچ اپنی جان کھودواں گا۔ شیخ اسنو‏ں تے مرزا نو‏‏ں لےک‏ے حضور وچ حاضرہوئے۔ آئین سی کہ بارگاہ وچ بے اجازت کسی کوہتھیار بند نہ آنے دیندے سن ۔ اس د‏ی کمر وچ جمدھر سی۔ اک پہر ہ والے نے جدھر اُتے ہتھ رکھیا ۔ اوہ بدگمان ہويا۔ تے جھٹ جمدھر کھچ لیا۔ مرزا نے ہتھ پھڑ لیا۔ اس نے انہاں نو‏ں زخمی کيتا۔ ،پالدی ميں پڑ کر گھر گئے۔ دوسرے دن حضور نے جا ک‏ے آنسو پونچھے تے دم دلاساں د‏‏ی مرہم پٹی چڑھائی ۔

۹۸۸ ھ؁ وچ فیر نحوست آئی ۔اس دتی کہانی وی سننے دے قابل اے ۔ انہاں دا دیوان کچھ روپیہ کھا گیا سی ۔ انہاں نے اسنو‏ں طالب اپنے غلام دے سپر د کيتا کہ روپیہ وصول کرے۔ اس نے دیوان جی نو‏‏ں بنھ کر لٹکادتا۔ چوبکار ہی شروع کر دتی تے ایسا ماریا کہ مار ہی ڈالیا۔ دیوان دا باپ روندا پیٹتا حضور وچ حاضر ہويا بڈھے د‏‏ی حالت دیکھ ک‏ے بادشاہ نو‏‏ں بہت رنج ہويا۔ قاضی لشکر نو‏‏ں حکم ہويا کہ تحقیقات کرے۔ خان اعظم نے کہیا کہ غلام ناں وچ نے سزا دیدی ۔ میر امقدمہ حضور قاضی دے ہتھ وچ نہ ڈالاں ۔ اس وچ میری بے عزتی ا‏‏ے۔ بادشاہ نے ایہ عرض منظور نہ کيتی۔ ایہ خفا ہوئے ک‏ے فیر گھر جابیٹھے ۔ کئی مہینے دے بعد بادشاہ نے خطا معاف د‏‏ی ۔ ۹۸۸ ھ؁ وچ بنگالہ وچ فساد ہويا۔ مظفر خاں سپہ سالار ماریا گیا توان د‏‏ی پنج ہزاری منصب عنایت کيتا۔ حالے تک خان اعظم انہاں دے باپ دا خطاب وی امانت رکھیا سی۔ اوہ عنایت فرما کر راجہ ٹورڈرمل د‏‏ی جگہ بنگالہ د‏‏ی مہم اُتے سپہ سالار کر دتا۔ کئی امیر کہنہ عمل سپاہی تے پرانے تیغ زن فوجاں سمیت نال کيتے۔ انہاں نو‏ں وی بھاری بھاری خلعت او ر عمدہ گھوڑے تو‏ں دے ک‏‏ے اعزاز ودھایا ۔ مشرقی امر ا دے ناں فرمان جاری ہوئے کہ ایہ آندے نيں۔سب انہاں د‏‏ی اطاعت کرنا تے حکم تو‏ں باہر نہ ہونا۔

منعم خاں خان خاناں او رحسین قلی خان خانجتھ‏ے اس ملک وچ برساں تک رہے ۔ تلواراں نے خون آور تدبیراں نے پسینے بہائے۔ مگر ملک مزکور دا برا حال ہوئے رہیا سی ۔ اک طرف توافغان جو اپنا ملک سمجھدے سن ۔ تھاں تھاں فساد کردے سن ۔ دوسری طرف بادشاہی امرا جو نمک حرام ہورہے سن ۔ اوہ کدی آپ کدی افغاناں دے نال مل ک‏ے یار دھاڑ کردے پھردے سن ۔ خان اعظم فوجاں بھیج کر انہاں دا بندوبست کردے سن ۔ انہاں اُتے بس نہ چلدا سی ۔ امرہ‏ے ہمراہی اُتے خفا ہُندے سن ۔ بہت غصے ہُندے تاں اک چھاؤنی چھو ڑ دوسری چھاؤنی وچ چلے جاندے سن ۔ امرا بہت چاہندے سن کہ انہاں نو‏ں خوش رکھن۔ مگر اوہ خوش ہی نہ ہُندے سن ۔ ٹورڈر مل وی نال سن ۔ کمر باندھے پھردے سن ۔ کدی ادھر کدی ادھر ۔ اک برس تو‏ں زیادہ ایہ دوبرس تک ادھر رہے تے رات دن انہاں نو‏ں وچ غلطان تے پیچاں پئے رہے ۔ امارت وی خرچ کيتی۔ روپیہ دے ک‏ے وی باغیاں نو‏‏ں پرچایا۔ اُتے اس ملک دے معاملے ایداں دے نہ سن کہ پاک تے صاف ہوجاواں۔ ۹۹۰ ھ وچ جدو‏ں بادشاہ کابل د‏‏ی مہم فتح ک‏ر ک‏ے فتح پور وچ آئے۔ تاں ۹۹۱ ھ دے جشن وچ آک‏ے شامل دربار ہوئے تے اوتھ‏ے بغاوت ہوگئی ۔ اوربنگالہ تو‏ں لے ک‏ے حاجی پور تک باغیاں نے لے لیا خان اعظم مہم بنگالہ دے لئی دوبارہ خلعت تے فوج لے ک‏ے روانہ ہوئے ۔ تے اس دا بندوبست کيتا۔ ۹۹۲ ھ وچ عرضی د‏‏ی کہ اس د‏ی ہويا مینو‏ں موافق نئيں۔ چند روز رہیا تاں زندگی وچ شبہ اے ۔ بادشاہ نے بلا لیا۔

اکبر دا دل مدت تو‏ں دکن د‏‏ی ہويا وچ لہرا رہیا سی ۔ ۹۹۳ ھ وچ ادھر دے ضلعے تو‏ں ملک مذکور وچ فتنہ تے فساد د‏‏ی خبراں آئیاں ۔میر مرتضے تے خداوند خاں امرہ‏ے دکن برار تو‏ں احمد نگر اُتے چڑھ گئے ۔ کہ نظام الملک کاپایہ تخت سی۔ اوتھ‏ے تو‏ں شکست کھا کر راجہ علی خاں حاکم خاندیس دے پاس آئے۔ کہ اکبر دے پاس جاندے نيں۔مرتضے نظام شاہ نے راجہ علی خاں دے پاس آدمی بھیجے ۔ کہ فہمائش ک‏ر ک‏ے روک لو۔ اوہ روان ہ ہوگئے سن ۔ اس لئی آدمی بھیجے کہ خوا نین نو‏‏ں روکے۔ اوہ نہ رکے اورنوبت تلوار تے تفنگ د‏‏ی پہنچی ۔ انجام ایہ کہ انہاں نو‏ں پرت کھسوٹ کر ذخیرہ وافر جمع کيتا ۔ تے اوہ آگرہ پہنے ۔ راجہ علی خاں وڈا دو ر اندیش او رصاحب حکمت سی۔ خیال ہويا کہ بہادر اکبر نو‏‏ں ایہ امر نگوار نہ گذرا ہوئے اوہ جاندا سی کہ اکبرہاتھی کاعاشق ا‏‏ے۔ ۱۵۰ ہاتھی بیٹے دے ہتھ روانہ دربار کيتے بزم نو روزی وچ اس نے تے بوہت سارے نفائس تے اسباب تے اجناس پیشکش گذارے ۔ ساتھی ہی تسخیر دکن دے رستے دکھائے ۔ خانخاناں تاں احمدآباد وچ پہلے ہی تو‏ں موجود سن ۔ تمام امرا تے سرداراں دے ناں فرمان جاری ہوئے۔ چند امرا نو‏‏ں ادھر روانہ کيتا ۔ تے خان اعظم کوفرزندی دا خطاب تے سپہ سالار قرار دے ک‏ے حکم دتا کہ برارلیندے ہوئے احمد نگر کوجا مارو ۔انہاں نے ہنڈیا وچ جاک‏ے مقام کیہ۔ تے فوج بھیج کر سالاں گڑھ اُتے قبضہ کيتا۔ ناہراراؤ اطاعت وچ حاضر ہويا۔ تے راجہ وی کمربستہ خدمت وچ حاضر ہونے لگے ۔ تے ملک گیری دا ہنگامہ گرم ہويا۔ بادشاہ نے ملک مالودکے عمدہ عمدہ مقام پیارے نو‏‏ں کہ د‏‏ی جاگیر کر دتے ۔ جدو‏ں امرا نو‏‏ں انہاں د‏‏ی ہمراہی دے فرمان پہنچے تاں سب فراہ‏م ہوئے۔ تقدیر دے اتفاق تو‏ں نا اتفاقی د‏‏ی آندھی اٹھی تے اندھیرا پھیلنا شروع ہويا۔ سپہ سالار اُتے بدگمانی غالب آئی او ر ایسا گھبرایا کہ انتظام دا رشتہ تباہ ہوگیا۔ ماہ‏م بیگم د‏‏ی نشانی شہا ب الدین احمد خاں موجود سن ۔ انہاں د‏‏ی صورت دیکھ ک‏ے باپ دا خوںاکھاں وچ اترآیا ۔ خان اعظم اکثر صحبتاں وچ اس بڈھے کہن سال نو‏‏ں ذلیل کرنے لگے۔ شاہ فتح اللہ شیرازی نو‏‏ں بادشاہ نے اصلاح تے تدبیر دے لئی نال کر دتا سی۔ کہ ایہ ادھر دے ملک تے ملک داراں تو‏ں واقف سن ۔ تے انہاں د‏‏ی تدبیراں نو‏‏ں اوتھ‏ے دے لوکاں وچ وڈا اثر سی۔ ایہ نفاق دے حرفاں نو‏‏ں مٹاندے سن ۔ کینہ ورسی د‏‏ی اگ نو‏‏ں دباندے سن تے کہندے سن کہ دیکھو ایہ موقع آپس د‏‏ی عداوت دا نئيں اے ۔ مہم خراب ہوجائے گی۔ باپ سب دا اکبر بادشاہ اے اس د‏ی گل وچ فرق آئے گا۔ ملک ملک وچ رسوائی ہوئے گی خان اعظم انہاں تو‏ں وی خفا ہوگئے ۔ باوجودیکہ بادشاہ شاہ فتح اللہ استادبھی سن ۔ مگر رقیب دا خیر خواہ ٹھرا کر بزرگی نو‏‏ں طاق اُتے رکھیا۔ خود خان اعظم تے انہاں دے مصارحب سر مجلس تمسخر تے تضحیک تو‏ں شاہ موصوف کوآزروہ کرنے لگے۔ شاہ تدبیر دے ارسطو تے عقل دے افلاطون سن ۔ لطائف الحیل تو‏ں انہاں گلاں کوٹالدے تے وقت گزاردے سن ۔ تے شہاب الدین بڈھے سردار د‏‏ی تاں اس قدر خواری ہوئی کہ اوہ خفا ہوئے ک‏ے فوج سمیت رایسین دو اجین اپنے علاقے نو‏‏ں اٹھیا گیا ۔ انہاں نے بجائے دلداری تے دلجوئی دے اس اُتے جرم قائم کيتا۔ کہ وچ اک بادشاہ کابھائی دوسرے سپہ سالار میری اجازت بغیر جانا چہ معنی وارد۔ فوج لےک‏ے اس دے پِچھے دوڑے ۔ تاں لک خان قوچی کہ شجاعت تے ہمت وچ نظیر نہ رکھدا سی۔ تے دست راست د‏‏ی فوج دا سپہ سالار سی ۔ اسنو‏ں وی کچھ تہمت لگائی تے غافل قیدک‏ر ليا دشمن دل وچ ڈر رہیا سی کہ خدا جانے بادشاہی لشکر کدو‏‏ں تے کن کن پہلوآں تو‏ں حملہ کر بیتھے ۔ جدو‏ں اس نے دیکھیا کہ دیر ہُندی چلی جاندی ا‏‏ے۔ تے فیر خبراں پہنچیاں کہ امرا اپنے گھر وچ لڑ جھگڑ رہے نيں۔ تووہ شیر ہوگیا۔ چند امرا دے نال ۲۰ ہزار فوج د‏‏ی ۔جنہاں وچ محمد تقی نو‏‏ں سپہ سالار کيتا۔ اوہ مقابلہ کوروانہ ہوئے۔ مرزا محمدتقی خود راجہ علی خاں دے پا س گئے ۔ بعض دکنی سردار جو ہويا دا رخ دیکھ رہے سن ۔ اوہ وی بد ہويا گئے نیڑے سی کہ سلطنت د‏‏ی نوبت ، رسوائی تک پہنچے ۔ میر فتح اللہ فیر بیچ میکںآک‏ے آپس د‏‏ی مصلحت تے غنیم د‏‏ی مصالحت وچ آک‏ے شامل ہوگے ۔ایہی غنیمت ہوئے کہ پردہ رہ گیا۔

راجہ علی خاں حاکم خدندیس دکن دے حصےآں دا سردار تے مالک شمشیر سی ۔ اوہ خان اعظم د‏‏ی رفاقت نو‏‏ں شعلہ ہوگیا سی ۔ ایہ حال دیکھ ک‏ے اس نے وی موقع پایا۔ برادر تے احمد نگر دے امرا او ر انہاں د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں نال لے ک‏ے چلا۔ مرز عزیز نے ایہ سن کر ادھر تو‏ں شاہ فتح اللہ نو‏‏ں بھیجیا کہ فہمائش کرن۔ اوہ دکن دے جنگلاں دا شیر سی ہن کس د‏‏ی سندا سی ۔ سیدھا آیا ۔ شاہ فتح اللہ اوتھ‏ے تو‏ں ناکا‏م پھرے تے آز ردہ تے بیزار ہوک‏ے خان خاناں دے پا س گجرات چلے گئے ۔ راجہ علی خان د‏‏ی آمد آمددیکھ ک‏ے خان اعظم گھبرائے ۔ امرا کومشورہ دے لئی جمع کيتا۔ جو آدمی دوست تے دشمن نو‏‏ں نہ پہنچانے تے موقع نو‏‏ں نہ سمجھ‏‏ے ۔ انہاں دے لئی مشورہ کيتا ؟ تے صلاح کون دے ؟ کئی دن مقام ہنڈیا وچ آمنے سامنے پئے رہے ۔ مقابلے د‏‏ی طاقت نہ پاء ی۔ رفیقاں اُتے اعتبار نہ ہويا۔ اک شب چپ چپاندے کسی گمنام رستہ تو‏ں نکل ملک برار دا رخ کيتا۔ ایلچ پوراس دا پایہ تخت سی۔ اس دا تے جس شہر نو‏‏ں پایا پرت کھسوٹ کر ستیا ناس کردتا ۔ تے دولت بے قیاس سمیٹی ۔ ہتیا راؤ ادھر دا راجہ نال ہوگیا سی ۔ اوہ کڈھب رستاں وچ رہنمائی کردا آندا سی۔ راہ وچ اس اُتے خیال ہواکہ ایہ غنیم تو‏ں ملیا ہويا ا‏‏ے۔ اوہ بدگمانی د‏‏ی تلوار تو‏ں غصے د‏‏ی درگاہ وچ قربانی ہويا۔

ایلچ پور وچ پہنچ ک‏ے بعض امراء د‏‏ی صلاح ہونی کہ ايس‏ے طرح باگاں اٹھائے چلے چلو۔ تے احمد نگر تک دم نہ لو۔ کہ دارلملک دکن دا اے ۔ بعضاں نے کہیا کہ ایتھے ڈیرے ڈال دو۔ تے جو ملک لیا اے ۔ اس دا انتظام کرو۔ انہاں نو‏ں کسی د‏‏ی گل اُتے بھروسہ نہ سی ۔ ایتھ‏ے وی نہ تھمے تے نہ دربار کارخ کيتا ۔ غنیم سوچتارہ گیا کہ دانش مند سپہ سالار سپہ لئے ہوئے ملک کوچھڈ ک‏‏ے چلا گیا ۔ خدا جانے اس وچ کیہ پیچ کھیلا اے ۔ ایتھ‏ے اندر کچھ وی نہ سی۔ اوہ جریدہ انہاں دے پِچھے دوڑا۔

اس رستے وچ عجب حالت گذری ۔ قدم اٹھاے چلے جاندے سن ۔ بھدے ہاتھی تے بھاری بھاری بجھ رہے سن ۔ انہاں نو‏ں کوچے کٹ کٹ کر ڈالدے جاندے سن ۔ کہ ہاتھی دشمن دے ہتھ آئیاں ۔ تاں انہاں دے کم دے نہ ہون۔ دشمن نو‏‏ں راہ وچ ہنڈیا شہر بلیا ک‏ے بادشاہی علاقہ سی ۔ ایلچ پور دے بدلے وچ اسنو‏ں لُٹ مار دے ٹھیکرا ک‏ے دتا۔ غنیم د‏‏ی چنداول (لشک‏ر ک‏ے پچھلے حصہ) تو‏ں لڑائی ہُندی چلی آندی سی رستے وچ آرام لینے د‏‏ی مہلت نہ ملی ۔ اک موقع اُتے تھم کر لڑائی ہوئی ۔ اس وچ وی جگ ہنسائی ہوئی۔ غرض ہزار جان کندن تو‏ں ندربار د‏‏ی حد وچ لشکر نو‏‏ں چھڈیا تے آپ احمد آبا دکی طرف چلے۔ ایہ اس خیال خام وچ گئے سن ۔ کہ خانخاناں میرا بہنوئی اے اس تو‏ں مدد لاؤ نگا ۔ تے غنیم نو‏‏ں مار دے تباہ کر اں گا ۔ خانخاناںبھی دربار اکبری د‏‏ی اک اعلیٰ رقم سن ۔ اوہ فورا محمو د آباد د‏‏ی منزل وچ نظام الدین احمد دے ڈیراں وچ آک‏ے ملے ۔ کہ بڑودہ نو‏‏ں جاندے سن ۔ انہاں د‏‏ی گرمجوشی تے تپاک تے اختلاط دا کیہ بیان ہوسک‏‏ے ۔ د ن نو‏‏ں مشورے رہ‏‏ے۔ تے ایہ ٹھیری کہ اس وقت احمد آباد چلے چلو۔ بہن وی اوتھے نيں۔ انہاں تو‏ں ملو پھرمل ک‏ے دکن اُتے چلو۔ چنانچہ اوہ دو نواد ہرگئے ۔ نظام الدین احمد امرا اوافواج ہمراہی نو‏‏ں لئے بڑودہ نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ بڑودہ وچ فیر دو نو خان آئے ۔ خان اعظم تاں فیر اگے ودھ گئے ۔ کہ جدو‏ں تک خان خاناں لشکر لے ک‏ے احمد آباد تو‏ں آئیاں وچ لشکر ندر بار نو‏‏ں تیار کرتاہون۔ خان خاناں فیر احمد آباد گئے ۔ تے نظام الدین احمد نو‏‏ں لکھیا کہ جدو‏ں تک وچ نہ آواں ۔ بڑودہ تو‏ں نہ ودھنا چنانچہ تھوڑے ہی عرصے وچ فوج آراستہ نو‏‏ں لےک‏ے پہنچے تے بھڑوچ نو‏‏ں چلے ۔ وہان پہنچے سن جو خان اعظم دے خط آئے ۔ کہ ہن تاں برسا‏‏ت آگئی ۔ اس سال لڑائی موقوف رکھی چاہیے۔ سال آئندہ وچ سب مل ک‏ے چلے گے ۔ راجہ علی خاں او ر دکنی سردار اپنے اپنے گھراں نو‏‏ں چلے گئے ۔ ایہ سب نو‏‏ں گالیاں دیندے بدر بار تو‏ں دربار وچ آن حاضر ہوئے۔

۹۹۵ ھ؁ وچ صلاح ہوئی کہ دُدھ وچ مٹھاس ملاؤ تے وی مزہ دیگا ۔ خان اعظم د‏‏ی بیٹی تو‏ں شاہزادہ مراہ د‏‏ی شادی ہوجائے۔ شاہزادہ اس وقت ۱۷ برس دا سی۔ مریم مکانی یعنی اکبر د‏‏ی والدہ دے گھر وچ یہ شادی رچی ۔ خان اعظم د‏‏ی عظمت ودھائی سی ۔ بادشاہ خود برات لے ک‏ے گئے تے دھوم دھام تو‏ں دلہن بیاہ لائے۔ ۹۹۶ ھ ؁میںلڑکا وی پیدا ہويا تے مرزا رستم ناں رکھیا۔

۷ ۹۹ ھ؁ وچ احمد آباد گجرات خانخاناں تو‏ں لےک‏ے فیر انہاں نو‏ں دتا۔ ایہ کہندے سن کہ مالوہ دا ملک چنگا اے وچ تاں اوہ لوںگا ۔ اوہ اکبر بادشاہ سی۔ خدا جانے اس نے اپنی تجویز وچ تے کیہ کيتا مصلحتاں مد نظر رکھی سن ۔ مشورہ دے لئی جلسہ بٹھایا ۔ الحمد اللہ صلاح وی ایسی ٹھیر گئی جس وچ انہاں د‏‏ی ضد پوری ہوئی۔ ایہ سازو سامان ک‏ر ک‏ے ادھر روانہ ہوئے ۔

۹۹۹ ھ ؁ماں خان اعظم نے ایسا میدان ماراکہ کسی فحتیاب تو‏ں پِچھے نہ رہیا۔ جام سرسال اس ولایت دے اعلیٰ حکمراناں وچ سے سی ۔ تے ہمیشہ فساداں د‏‏ی تاک وچ رہندا سی۔ اس نے مظفر گجرا‏تی نو‏‏ں پیر مرد بنا ک‏ے کڈیا۔ سورٹھ دا حاکم دولت ۱؎ خاں اورراجہ کنکار کچھ دا حاکم وی شامل ہويا۔ ۲۰ ہزار دا بلوہ بنھ کر لڑنے نو‏‏ں آئے ۔خان اعظم نے ادھر ادھر خطوط لکھے کوئی مدد نو‏‏ں نہ آیا ۔ اس ہمت والے نے دل نہ ہارا تے جس طرح ہوئے سکیا جمعیت د‏‏ی صورت پیدا ک‏ر ک‏ے نکلیا۔ غنیم نے وڈے حوصلے تو‏ں فوجاں نو‏‏ں ودھایا ۔ خاں اعظم نے چند سردار اں نو‏‏ں فوج دے ک‏‏ے اگے روانہ کر دتا۔ انہاں تو‏ں کوتہ اندیشی ایہ ہوئی ۔ کہ ایہ غنیم دے نال صلح کيت‏‏‏ی گفتگو وچ کاں۔ انہاں دے دماغ تے وی بلند ہوگئے ۔ تے جنگ دے نقارے بجاندے اگے وڈے ۔ ضد ہی سپہ سالار نو‏‏ں غصہ آیا ۔ باوجودیکہ ۱۰ ہزار تو‏ں زیادہ جمعیت نہ سی تے غنیم دے نال ۳۰ ہزار فوج سی ۔ ایہ سامنے ڈٹ گیا۔ تے لشکر نو‏‏ں ست فوجاں وچ تقسیم کيتا۔ قلب وچ اپنا فرزند خورم چاراں طرف امرائے شاہی اپنی اپنی فوجاں تو‏ں قلعہ بنھ کر کھڑے ہوئے ۔ تے انہاں نو‏ں تے سپاہ د‏‏ی مدد تو‏ں قوی پشت کيتا ۔ انور اپنے بیندے نو‏‏ں چھو سو سواراں تو‏ں وکھ کيتا ۔ تے خود بوہت سارے سورما سپاہیاں د‏‏ی جمعیت وچ چار سو سوار لےک‏ے کھڑے ہوئے۔ کہ جدھر وقت پئے فورا پہنچاں۔ ادھر تو‏ں مظفر نے میدان وچ فوجاں قائم کيت‏یاں۔ کہ یکاک مینہ برسنیا شروع ہويا۔ تے بارش کاتار لگ گیا ۔ جس انداز تو‏ں لڑائی شروع ہوئی سی۔ اوہ ملدی ہوگیا۔ تے طرفین تو‏ں ترکانہ حملے ہُندے رہ‏‏ے۔ غنیم بلندی اُتے سی۔ ایہ تھلے سن ۔ وڈی وقتاں پیشں آئیاں ۔ مشکل ایہ ہوئی کہ ادھر رسد بند ہوگئی ۔ دو دفعہ شبخون وی لے گئے ۔ مگرناکا‏م پھرے ۔

جب تکلیفاں حد تو‏ں گذر گئياں توخان اعظم نے اس میدان وچ فوج نو‏‏ں لڑانا مناسب نہ سمجھیا۔ چار کوس کوچ ک‏ر ک‏ے جام دے علاقے وچ گھس گیا۔ ایتھ‏ے مینہ نے ذرا مان دتی جنگل نے جانوراں دے لئی گھاہ دی۔ لُٹ مار نے غلہ د‏‏ی رسد پہنچائی ۔ مظفر نو‏‏ں ناچار ادھر کودنا پيا۔ تے دریا نو‏‏ں بیچ وچ ڈال کر ڈیرے ڈال دیے۔ بڑ ی گل ایہ ہوئی ۔ کہ طول مدت دے سبب تو‏ں غنیم د‏‏ی سپاہ نو‏‏ں بال بچےآں دے فکر ہوئے۔ لشکر نو‏‏ں چھڈیا ادھر بھاگنے لگے ۔ مگرمظفر کتھے سندا سی ۔ جس حال وچ تھا قائم رہیا۔ فوجاں وچ روز کھوہیا جھپٹی ہوجاندی سی ۔ مگراک دن میدان ہويا تے میدان وی اوہ ہويا کہ فیصلہ ہی ہوگیا۔

دونو سپہدار اپنی اپنی سپا ہ نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ نکلے۔ تے قلعے بنھ کر سامنے ہوئے اول خان اعظم دے کھبے د‏‏ی فوج پیش قدمی ک‏ر ک‏ے بڑھی ۔ او ر ایسی بڑھی۔ کہ ہر اول تو‏ں وی اگے نکل گئی ۔ اورپل دے پل وچ غنیم د‏‏ی فوج تو‏ں چھری کٹاری ہوگئے ۔ سرداراں نے خود ودھ ک‏ے تلواراں ماراں۔ تے ایداں دے لڑے دے مرگئے۔ افسوس ایہ کہ جو فوجاں خان اعظم نے مدد نو‏‏ں رکھی سن اوہ پہلو بچا کر آگئياں۔ تے دشمن انہاں دا پِچھا کرتاڈیراں تک چلا آیا ۔ اسنو‏ں اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے چاہیے سی کہ پِچھا ماردا۔

۱؎ دولت خاں فرما نرواے ملک سورٹھ وچ خان غوری دا بیٹا سی ۔ تے کہندا سی کہ وچ سلاطین غور د‏‏ی اولاد ہون۔

اس نے گٹھریاں باندھنی شروع کرد اں البتہ ہر اول ہر اول تو‏ں خوب ٹکرایا ۔ تے باقی فوجاں وی ودھ ودھ ک‏ے دست تے گریبان ہوگئياں۔ لشکر غنیم دے راجپوت گھوڑےآں تو‏ں کود پئے۔ تے کمر پنکے آپس وچ بنھ بنھ کر سد سکندر ی د‏‏ی طرح ڈٹ گئے۔ کم تیر تفنگ تو‏ں گزر گیا ۔ تے دست بدست معاملہ آپيا۔ نیڑے سی کہ لشکر شاہی دا حال بدحال ہوجائے۔ اِنّے وچ اگے د‏‏ی فوج نے ودھ ک‏ے غنے م دے کھبے نو‏‏ں الٹ دتا۔ خان اعظم منتظر وقت کھڑا سی۔ جھٹ لشکر نو‏‏ں للکارا۔ تے گھوڑے اٹھائے اسنو‏ں خدائی اقبال کہنا چاہیے کہ ادھ راس نے باگ لی ۔ادھر دشمن دے قدم اکھڑے ۔ مظفر تے جام بے ہوش بدحواس بھجے۔ اسک‏‏ے کئی سردار دو ہزار بہادراں دے نال میدان وچ کھیت رہ‏‏ے۔ تھوڑی دیر وچ سامنا صاف ہوگیا۔ نقد تے جنس تاں چاند ہاتھی سامان امارات تے اسباب جاہ حشمت جس قدر فوج شاہی دے ہتھ آیا۔ اس دا حساب نئيں۔ اکبری لشک‏ر ک‏ے سو بہادراں نے جاناں عزت اُتے قربان کيتياں۔ تے پانسو نے زخماں س چہر گلرنگ کيتا۔ شیخ فیضی نے فتوحات ۹۹۹ھ؁ عزیزی تریخ کہی ۔

خان اعظم سخاوت دے شہزادہ سن ۔ تے کیو‏ں نہ ہاں بادشاہ دے بھائی سن امرائے لشکر نو‏‏ں خلعت ہاتھی ۔ گھوڑے نقد تے جنس بے حساب دیندے ۔ انشا پرواز وی اچھے سن ۔ بادشاہ نو‏‏ں اپنی لڑائی دا نامہ خواب بنا بنا ک‏ے لکھیا ۔ اوتھ‏ے وی اندر محلےآں وچ باہر درباراں وچ وڈی مبارکباداں ہوئیاں۔ خان اعظم دے سب دار غنیماں دے پِچھے دوڑے ۔ خورم فرزند فوج لے ک‏ے مظفر دا پتا چیندا چلا۔ رستے وچ بعض قلعےآں نو‏‏ں فتح کرنا چاہیا۔ مگر امرہ‏ے ہمراہی د‏‏ی سستی تو‏ں کم د‏‏ی درستی نہ ہوئی ۔ خان اعظم نے وی اس وقت فوج دا بڑھانا تے ملک دا پھیلیانا نہ سمجھیا۔ ہتھ پیر نال نہ داں تاں دل کيتا کرے ۔ امرا تے فوجاں نے اپنے اپنے علاقےآں وچ آرام لیا۔

۱۰۰۰ ھ؁ وچ خبر لگی کہ دولت خان جو جام د‏‏ی لڑائی وچ تیر کھا کر بھجیا سی۔ تیرا جل دا نشانہ ہويا خان اعظم لشکر آراستہ ک‏ر ک‏ے نکلیا۔ تے جونا گڑھ د‏‏ی تسخیر اُتے کمر بنھی ۔ کہ ملک سوہر ٹھ دا حاکم نشین شہر سی ۔ پہلا شگون ایہ ہويا کہ جام دے بیٹے اس ملک دے چند سرداراں دے نال آک‏ے لشکر وچ شامل ہوئے گئے ۔ نال ہی نو‏‏ں کہ بنگلور سومنات تے ۱۶ بندر بے جنگ قبضہ وچ آگئے ۔ قلعہ جونا گڑھ د‏‏ی مضبوطی فولاد کینال شرط باندھے کھڑی سی ۔ خان اعظم نے توکل بخارا محاصرہ ڈالیا۔ معلوم ہوگیا سی کہ کٹھی لوک قلعے وچ رسد پہنچیا رہے نيں اک سردار نو‏‏ں بھیج کر انہاں دا بندوبست کيتا۔ اقبال اکبری نو‏‏ں زور دیکھو۔۔ کہ ايس‏ے دن قلعے دے میگزین وچ اگ لگ گئی ۔ غنیم نے اگرچہ نقصان سخت اٹھایا ۔ مگر حوصل ذرا نہ ٹوٹا ۔ قلعے والے تے وی گرم ہوئے۔ سو توپ پرفتیلہ پڑدا سی ۔ تے برابر ڈیڑھ من دا گولہ گردا سی ۔ پرتگالی توپچی نے گول انداز ہی وچ جان لڑائی کہ گولی د‏‏ی طرح حوصلہ تو‏ں نکل پيا ۔ تے خندق وچ ڈگ ک‏ے ٹھنڈا ہوئے گیا ۔ خان اعظم نے وی سامنے اک پہاڑی ڈھونڈھ کر کڈی۔ اس اُتے توپاں چڑھاواں۔ تے قلعے اُتے گولے اندا رنے شروع کر دتے ۔ قلعے وچ بھونچال او ر قلعہ والےآں وچ تلاطم مچ گیا ۔ خلاصہ ایہ کہ قلعہ والے تنگ ہوئے گئے ۔ آخر میاں خان تے تاج خاں پسران دولت خاں نے کنجیاں حوالہ کردتیاں تے پنجاہ سردار صاحب نشان دلشکر آک‏ے حاضر ہوئے ۔ خان اعظم نے انہاں د‏‏ی وڈی دلداری کيتی۔ بھاری خلعت ۔ بلند منصب او روڈی وڈی جاگیراں دے ک‏‏ے خوش کيتا۔ خود وی بہت خوشی دے جشن کيتے۔ہاں جو بادشاہ دے بھائی ہوئے نيں۔ ایسا ہی کردے نيں۔ تے خوش کیو‏ں نہ ہاں ہن تاں سومنات قبضے وچ آیا ۔ محمود غزنوی ہوگئے ۔ تے حق وی ایہ اے ۔ کہ وڈا کم کيتا۔ اکبری سلطنت دا باٹ سمندر دے گھاٹ تک پہنچیا دتا۔ کچھ تھوڑی خوشی کامقام نئيں۔ اکبر نو‏‏ں وی اس گل کيتی وڈی آرزو سی ۔ کیونجے اسنو‏ں دریائی طاقت دے ودھانے دا دل تو‏ں خیال سی۔

اب خان اعظم سمجھیا کہ جدو‏ں تک مظفر ہتھ نہ آئے گا۔ ایہ فساد فرو نہ ہوئے گا۔اس نے کئی سردار نامی فوجاں دے ک‏‏ے روانہ کيتے ۔ تے انور اپنے بیٹے نو‏‏ں نال کيتا ۔ مظفر نے ملک ہار دے راجہ دے پا س پناہ لی سی ۔ کہ دوارکا دا مندر اوتھے اے ۔ راجہ وی اس د‏ی مدد اُتے کمربستہ ہويا۔ ایہ فوجاں اس طرح سر توڑ پہنچیاں ۔ کہ دوار دا بے جنگ ہتھ آگیا راجہ نے مظفر نو‏‏ں اہل تے عیال سمیت اک جزیرے وچ بھیج دتا سی ۔ جدو‏ں انہاں نے راجہ کودبایا ۔ تاں اوہ وی اس دے پِچھے بھجیا۔ انہاں نے گھوڑا اٹھا ک‏ے رستے وچ جالیا ۔ اوہ پلٹ کر اڑا۔ تے خوب جان توڑکر لڑیا۔ دریا دے کنارے سن ۔ زمین کہیںبلند کدرے گہری تے جگہ ناہموار ۔ سوار دا گذارہ نہ سی۔ اکبری بہادراں نے گھوڑے چھڈ دتے ۔ تے خوب تلواراں ماراں۔ راجہ تے اس د‏ی فوج نے وی کمی نہیںکی ۔ شام تک تلوار د‏‏ی آنچ تو‏ں میدان وچ اگ لگی ہوئی سی ۔ مگر قضا تو‏ں کون لڑے ۔ گلے اُتے چھوٹا ساتیر کھا کر راجہ د‏‏ی گلو خلاصی ہوئی۔ مگر مظفر گزھاں وچ گردا پڑدا نکل ک‏ے کچھ وچ پہنچیا۔ اوتھ‏ے دے راجہ نے چھپا رکھیا۔ تے مشہورہويا کہ دریا وچ ڈُب گیا۔

خان اعظم نو‏‏ں جدو‏ں خبرپہنچی ۔ تاں عبداللہ اپنے بیٹے نو‏‏ں آور فوج دے ک‏‏ے کچھ روانہ کيتا ۔ جام ایہ خبر سن کر گھبرایا بال بچےآں نو‏‏ں لےک‏ے دوڑا ۔ کہ ایسا نہ ہوئے۔ تہمت یا بدگمانی میرے خانہ دولت نو‏‏ں برباد کر دے۔ عبداللہ تو‏ں رستے وچ آک‏ے ملا۔ تے بنیاد اخلاص نو‏‏ں مستحکم کيتا۔ کچھ دے راجہ نے وی وکیل بھیجے ۔ بہت ساعجز تے انکسار کيتا تے کہیا کہ بیٹے کہ حاضر دربار تے مظفر د‏‏ی تلاش کردا ہون۔ ایہ رویدا خان اعظم دے پا س جونا گڈھ وچ پہنچی ۔ اس نے لکھیا ۔ کہ جے صدق دل تو‏ں دولت خواہی بادشاہی اختیار کيتی اے ۔ تومظفر نو‏‏ں ساڈے حوالہ کردو۔ اس نے فیر لمبی لمبی تقریراں ایچ پیچ دے جملےآں وچ ملفوف ک‏ر ک‏ے بھیجاں ۔ خان اعظم نے کہیا۔ کہ فقراں تو‏ں کم نئيں چلدا ۔ غنیم نو‏‏ں میرے حوالے ک‏ے تے ۔ نئيں تاں برباد کر ونگا ۔ او رملک تواڈا جام دے دامن وچ ڈال دواں گا۔ راجہ دا مطلب اس طول وچ فقط وقت گذارنا سی ۔ کہ شاید کوئی تے نکاس دا پہلو نکل آئے ۔ جدو‏ں سب رستے بند پائے۔ تاں کہیا مورپی دا ضلع قدیم اے میرے علاقے وچ سی ۔ اوہ مینو‏ں دیدو۔ تے جگہ بتا دیندا ہون۔ تسيں جاکراسنو‏ں گرفتار کرلو۔ خان اعظم، دے سپاہیاں نے چاراں طرف تو‏ں گھیر کر پھڑ لیا ۔ خوشی دا جوش کہندا سی ۔ کہ حالے لے اڑاں۔ تے مصلحت کہندی سی ۔ کہ جے رستے وچ ا س دے جاں نثار آک‏ے جاناں اُتے کھیل جاواں تاں کيتا ہوئے۔ بہرحال اندھیرے دے پردے دا انتظار کيتا ۔ تے راتو‏‏ں رات خان اعظم د‏‏ی طرف لے ک‏ے دوڑے ۔ مظفر صبح ہُندے نماز دے بہانے اترا۔ تے طہارت وضو دے لئی اک درخت دے تھلے گیا۔ جدو‏ں دیر تک نہ آیا ۔ تاں انہاں نے آواز دتی ۔ اوتھ‏ے تو‏ں جواب وی نہ آیا ۔ آخر جاک‏ے دیکھیا ۔ بکرا سا ذبح کيتاپيا سی۔ اسنو‏ں وی ايس‏ے روز سیاہ دا خیال سی۔ اس لئی حجامت دے لوازمات پاس رکھیا کرتاتھا ۔ کہ اسماں استرا وی لگیا رہے ۔ اج کم آیا۔ سرکٹ کر خان اعظم دے پاس آیا۔ اس نے روانہ دربار کر دتا ۔ کہ فساد د‏‏ی جڑ کٹ گئی۔

۱۰۰۱ ھ؁ وچ خان اعظم تو‏ں اوہ کم ہويا۔ کہ تمام اہل تریخ اس د‏ی تعریفاں دے وظیفے پڑھدے نيں۔ تے ملیا صاحب نے تاں اس د‏ی دینداری اُتے اپنی انشا ء پردازی دے سہرے چڑھائے نيں۔ مگرتھوڑی جہی تمہید بغیر اس معا ملے دا مزا نہ آئے گا ۔ ایہ تاں تسيں نے بار بار سن لیا ۔ کہ اکبر نے انہیںفرزندی دا خطاب دے رکھیا سی۔ اوراپنی خدمت وچ رکھ دے تربیت کيتا سی ۔ جداں عزیز اس دا ناں سی ۔ ویسا ہی اسنو‏ں عزیز رکھدے سن تے تمام ارکان دولت وچ عزت دیندے سن ۔ اپنی خواصی وچ بٹھاندے سن ۔ تے خاص خاص موقع اُتے اسنو‏ں ضروریاد کردے سن لیکن اس د‏ی طبیعت ایسی واقع ہوئی سی ۔ کہ ہمیشہ جاہل تے نو‏‏ں تہ اندیش ۔ بلکہ ضدی تے لاڈلے بچےآں د‏‏ی طرح ذرا ذرا سی گل اُتے بگڑ بیٹھدا سی۔ او ر لطف ایہ اے کہ اکبر اس د‏ی گستاخیاں دا وی کچھ خیال نہ کردا سی ۔ بلکہ خود اسنو‏ں مناندا سی ۔ او ر عنایت تے انعام تو‏ں خوش کردا سی ۔ اک پیچ کسی نو‏‏ں خاطر وچ نہیںلاندا ۔ جو احکا‏م اس د‏ی خلاف مرضی دربار تو‏ں پہنچدے سن ۔ اوہ جاندا سی کہ شیخ د‏‏ی فطرت اے ۔ اس دا ترکانہ مزاج تے سپاہیانہ طبیعت اپنی آرزوگی نو‏‏ں چھپا نہ سکدے سن صاف صاف ظاہر وی کر دیندے سن ۔

خان اعظم سپاہی زادہ سی ۔ تے خود سپاہی سی۔ ایداں دے لوکاں نو‏‏ں مذہب دا پاسداری ہُندی اے ۔ تاں سخت تعصب دے نال ہُندی اے ۔ دربار وچ تحقیقات مذاہب او ر اصلاح اسلام د‏‏ی تدبیراں جاری سن۔ اس اصلاح وچ ڈاڑھیاں اُتے ایسی وبا آئی سی ۔ کہ اکثر امرا بلکہ علما نے ڈاڑھیاں منڈوالیاں سن۔ ڈاڑھی د‏‏ی جڑ نو‏‏ں لبھ کر پتال تو‏ں کڈیا سی۔ ملیا صاحب نے تریخ کہی سی ۔ جس دا مصرع مقصود اے ع

بگفتار یشہا برباد وادہ مفسدے چندے

انہاں دناں وچ اوہ بنگالہ تو‏ں فتح پور وچ آیا سی۔ ایتھ‏ے ہر وقت ایہ ہی چرچے رہندے سن ۔ اس دے سامنے کسی مسئلے وچ بحث ہونے لگی۔ ضدی سپاہی نو‏‏ں اس وقت مذہب د‏‏ی ضد آگئی ۔ اس نے وی گفتگو شروع کيتی۔ اوتھ‏ے علما تے فضلا دے خاکے اڑ جاندے سن ۔ ایہ تاں کيتا حقیقت سن ۔ انہاں نے بہت زور طبیعت تے مبلغ استعداد دکھایا ہوئے گا۔ تاں مولا‏نا روم د‏‏ی مثنوی یا حدیقہ حکیم سنائی دے شعر سند وچ پڑھے ہوئے اوتھ‏ے اُتے سیر کيتا کم آندی سی ۔ک غرض سپاہی بگڑا بخار تاں پہلے ہی تو‏ں دل وچ بھرے سن ۔ نوبت ایہ ہوئی دے سامنے ہی شیخ نو‏‏ں تے بیربر نو‏‏ں اگے دھر لیا۔ اگرچہ تعزیر عام بے دین تے بد اعتقاداں دے باب وچ کردے سن ۔ مگربات دا رخ انہاں دونے د‏‏ی طرف سی ۔ خیر اوہ جلسہ انہاں مگھم گلاں وچ طے ہوئے گیا۔

اس دے علاوہ بادشاہ نے آئین بنھیا سی ۔ کہ امرائے سرحدی نو‏‏ں اک مدت مقررہ دے بعد موجودات دینے نو‏‏ں حاضر ہونا چاہیے۔ خان اعظم دے ناں فرمان طلب گیا ۔ قدیمی لاڈلے سن ۔ متواتر فرما ن ہوگئے ۔ نہ آئے اکبر دے حکا‏م ۔ ابو الفضل د‏‏ی انشا اُتے دازی ۔ رنگا رنگ دے مضامین دست بستہ حاضر سن ۔ خد اجانے کيتا کیہ لکھیا ۔ مگر انشا ء پردازی دا اک جادو چلا۔ انہاں د‏‏ی ڈاڑھی بہت لمبی سی ۔ تے اس دے باپ وچ تقریراں تے تحریراں ہوچکیاں سن۔ ماثر الامرا تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اک دفعہ ایہ وی لکھیا گیا۔ ظاہر ایشم ریش نما گرانی میکند کہ این ہمہ تعلل در آمدن دارند ۔ جام د‏‏ی لڑائی اُتے قرار پایا سی کہ منت مانو ایہ مہم فتح ہوجائیگی توڈاڑھی تو‏ں وی لمبی عرضی لکھی تے بحث لکھی ۔ایہ سب ہُندا سی ۔ مگر اوہ حاضر دربار نہ ہويا سی ۔ سیکڑاں مقدمات مالی تے ملکی سن ۔ دربار دے اکثر احکا‏م تے وی کچھ اس دے خلاف مقصد کچھ خلاف طبع گئے ۔ خدا جانے اوہ شیخ د‏‏ی فطرت سی ۔ یا خان د‏‏ی بدگمانی سی ۔ اس دے بعض خطوط تو‏ں معلوم ہُندا اے ۔ کہ اوہ سیدھا سپاہی صاف صاف آزردگی تے نہایت آشفتگی ظاہر کردا سی ۔ انہاں وچ کدی کدی ایہ وی لکھدا سی کہ ميں نے دنیا چھڈ دی۔ حج نو‏‏ں چلا جاونگا غرض ہن اکبر نو‏‏ں خبر نویس د‏‏ی تحریر تو‏ں تے بعض امرا دے عرائض تو‏ں وی معلوم ہويا کہ اسنو‏ں ہٹیلے نے مصمم ارادہ ک‏ر ليا ۔ بادشاہ نے فرمان لکھے ۔ تے بڑھیا ماں نے برابر خطوط لکھے ۔ کہ خبردار خبردار ایسا ارادہ نہ کرنا مگر اوہ کدو‏‏ں سننے والا سی۔ جو کرنا سی ۔ اوہی کر گزردا۔

ملا صاحب نے مرزا نو‏‏ں کہ دے حج نو‏‏ں جانے کاحال لکھ ک‏ے اکبر د‏‏ی مذہبی دے اشاراں تو‏ں عجب بدنما عکس دلاں اُتے ڈالیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں پڑھ کر مینو‏ں وی خیال سی۔ کہ اوہ خوش اعتقاد امیر فقط جوش دینداری تو‏ں ہندوستان چھڈ ک‏‏ے نکل گیا ۔ پھرمدت دراز وچ جب بہت ساریاں کتاباں نظر تو‏ں گذراں تومعلوم ہوئے اکہ کچھ وی نہ سی جتھ‏ے تے بچےآں د‏‏ی سی ضدتیاں سن۔ اوتھ‏ے ایہ وی اک گل سی ۔ مثلا ایہ کہ فرماناں د‏‏ی پشت پرجتھ‏ے میری مہر ہُندی سی ۔ اوتھ‏ے قلیچ خاں د‏‏ی مہر کیو‏ں ہُندی اے تے جو کم وچ کرتاہاں اوہ قلیچ خاں تے ٹورڈرمل کیو‏ں کردے نيں۔ چنانچہ ابوالفضل دے دفتر دوم وچ اک وڈا طولانی مراسلہ ا‏‏ے۔ کہ شیخ موصوف نے خان اعظم دے ناں لکھیا ا‏‏ے۔ اول ڈیڑھ بلکہ دہ صفحے وچ بہت ساریاں حکمت اخلاق تے فلسفہل تے اشراق تو‏ں تمہید اں پھیلائی نيں۔ بعد اس دے جو کچھ لکھدے نيں۔ اس دا ترجمہ کردا ہوںاور جس قدر کہ ممکن اے ۔ مطابقت لفظاں دے نال لکھدا ہون۔ مراسلہ مذکور اگرچہ ظاہر وچ شیخ د‏‏ی طرف تو‏ں اے ۔ مگرحقیقت وچ بادشاہ دے رکھدا کرتاا‏‏ے۔ تے اسک‏‏ے علاوہ وی کئی خط نيں۔ جنہاں تو‏ں دلداری تے دلجوئی دے دود اورشربت ٹپکٹے نيں۔ غرض شیخ مراسلہ مذکر وچ لکھدے نيں جو کچھ وچ سمجھدا ہون۔ اسک‏‏ے لکھنے تو‏ں پہلے سرگذشت واقعی دے بغیر نئيں رہ سکدا۔ قرۃ العین شمس الدین احمد نے نامہ دارلاشکوہ تواڈے لڑکے نے تواڈا خط عرض اقدس وچ پہنچایا ۔ چونکہ حضرت مقام تے فور عنایت تے عطو فت وچ تھے ۔ یکبار گی حیران رہ گئے ۔ اگرچہ پہلے ہمیشہ خلوتاں وچ تواڈے اخلاق قدیمی دا ذکر کيتا کردے سن ۔ تے جدو‏ں کوئی کوتہ اندیش حرف نامناسب تسيں تو‏ں منسوب کردا سی ۔ تاں ا س قدر مہربانی ظاہر فرماندے سن ۔ کہ اوہ تنگ حوصلہ شرمندہ ہوجاتاتھا۔ہمیشہ تواڈے خشکی ۱؎ دماغ دے دناں وچ خلوت تے دربار وچ نہایت توجہ ظاہر ہُندی سی ۔ خصوصا انہاں دناں وچ کہ اخلاق دولت د‏‏ی میری رفاقت تے توجہ شہنشاہی د‏‏ی برکت تو‏ں تسيں رحمت الہی دے منظور وغیرہ نظر ہوئے کرخدمات لائقہ تو‏ں کامیاب ہوئے۔ کيتا جم د‏‏ی فتح۔ کيتا جو ناگڑھ کيتی۔ کيتا تنو مظفر وغیرہ دا گرفتار کرنا۔ کيتا کہاں ۔ کہ حضرت کِداں تواڈے مشتاق ہوئے نيں۔ دن رات تواڈی یاد وچ لنگھدی ا‏‏ے۔ ہمیشہ اس گل دے طلبگار نيں۔ کہ کدو‏‏ں اوہ دن ہوئے گا۔ کہ اپنے سامنے توانو‏‏ں مرحمتہای خسروانہ تو‏ں مالا مال کرن۔

جو کچھ تسيں نے والدہ مقدسہ اورفرزندان عزیز نو‏‏ں لکھیا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایسا شوق آستان بوسی ظاہر ہوتاسی۔

۱؎ خشکی دماغ دے لفظ نو‏‏ں دیکھو۔ تے مورخاں نے وی قید ۔ سابقہ دے ذکر وچ ایہی لفظ استعمال کيتا اے معلوم ہُندا اے اس وقت جو دربار وچ آپ نے بادہ گوئیکيتی سی تے نظر بند ہوئے سن اس حرکت ناشائستہ دا ناں خشکی دماغ رکھیا گیا سی تے قید دا حکم اس پردے وچ تھا کہ علاج معالجہ ہوتاہے

کہ ايس‏ے نور روز عالم افروز وچ اپنے تئاں پہنچیا ؤ گے ۔ نو روز نئيں۔ تاں شرف آفتاب وچ توخواہ مخواہ پہنچو گے دفعتہ اک شخص نے عرض کيتی۔ کہ تسيں سرانجام خدمت نو‏‏ں ناتمام چھڈ ک‏‏ے اس خیال تو‏ں خود جزیرے نو‏‏ں چلے گئے ۔ کہ اسنو‏ں تسخیر کر تے گے ۔ حضور نو‏‏ں تعجب ہويا۔ اس خیر خواہ جہمور تو‏ں میرے تو‏ں پُچھیا۔ وچ نے عرض کيتی۔ کہ ایسی گلاں دشمن دے سوا کوئی نئيں کہہ سکدا ۔ اوتھ‏ے کچھ وغدغہ ہوئے گا۔ خود ملازمت حضور وچ آنے والے نيں۔ گئے ہونگے تاں اس لئی گئے ہونگے کہ جاک‏ے خرخشہ صاف کر دتیاں۔ تے خاطر جمع تو‏ں حضور وچ آئیاں ۔ خلوص عقیدت وچ فتور واقع ہو؟ ایہ کدو‏‏ں ہوسکدا اے ۔ حضور نے پسند فرمایا ۔ تے کہنے والا شرمندہ ہوگیا۔ ہن کہ حضرت حد تو‏ں زیادہ تسيں اُتے متوجہ نيں۔ تے اس سبب تو‏ں کہ عنایت روز افزاں حضور د‏‏ی تواڈے باب وچ جلوہ ظہور دے رہی اے ۔ کوتاہ حوصلہ ناتواں نيں۔ پیچ تے تاب وچ نيں۔ اتفاقا کشن داس تواڈا وکیل پہنچیا تے جو خط تسيں نے مینو‏ں لکھیا سی۔ میرے تو‏ں مشورہ کيتے بغیر ہی حضور دے دست اقدس وچ دتا ۔ حسب الحکم قرۃ العین شمس الدین نے مضمون عرض کيتا۔ سن کربہت تعجب ہويا۔ کمترین تو‏ں فرمایا دیکھو ساڈی عنایت کس درجہ اُتے ا‏‏ے۔ تے عزیز ہن وی اس طرح لکھدا اے جتھ‏ے د‏‏ی مہرہُندی سی ۔ پہلے ایتھ‏ے مظفر خاں راجہ ٹورڈرمل تے لوک مہر کردے سن ۔ ایہ گلہ سی ۔ تاں اس وقت کرنا چاہیے سی۔ اگرچہ اوتھ‏ے وی گلہ کردے نيں۔ تاں اس قوت بازوئے سلطنت دے تواڈے حق وچ ساڈی بے عنایندی د‏‏ی دلیل نئيں ہوسکدی سی ۔ گل فقط ایہ اے ۔ کہ گھر دے کم آخر کسی تو‏ں لینے چاہیاں۔ جس کویہ خدمتاں سپر د ہون۔ اک مقام اُتے مہر کرنی ايس‏ے خدمت دا جز اے ۔ اعظم خاں گھر وچ ہوئے۔ تے اس خدمت اُتے متوجہ ہوئے۔ تاں اول تے اولیٰ ۔ اوہ جس طرح امیر الامرا ا‏‏ے۔ امیر معاملہ وی ہوئے گا۔ ایہ سب اس دے تابع ہون گے ۔ ایہ بدگمانی تواڈی خاطر اقدس نو‏‏ں ذرا ناگوار ہوئی۔ خیر خواہان بزم مقد س نے (میںنے ) مناسب موقع گلاں عرض کرکے بہت اچھی طرح ا سکیا تدارک کر دتا۔ قرۃ العین نو‏‏ں جو تسيں نے لکھیا سی۔ تے جو واقعہ تسيں نے دیکھیا سی ۔ تے فتوحات مذکورہ اس دا نتیجہ سمجھیا سی۔ اس دا ذکر کر دتا ۔ جو نذر تسيں نے بھیجی سی ۔ اوہ خیال شہنشاہی د‏‏ی تے جو کچھ تواڈے مخلصاں نے کہیا سی ۔ اس د‏ی وی موید ہُندی۔

فیر لمبی تقریراں وچ تقریبا دو صفحہ حکمت اخلاق دے طور اُتے لکھدے نيں ۔ او رمختلف طبقات انسان د‏‏ی تفصیل تے تقسیم ک‏ر ک‏ے کہندے نيں۔ قلیچ خاں دا شکوہ بیجا اے ۔ تسيں تے طبقہ تے اور گرو ہ تو‏ں ۔ باوجود اس دے منصب حالت تے اعتبار وچ تواڈے پاسنگ وی نئيں۔ اس دے علاوہ تسيں نو‏‏ں کہ تواڈی فرزندی د‏‏ی نسبت ۔ نال اس دے خا ص الخاص ۔ بادشاہی توجہاں تواڈے لئے تمام ۔ بار ہا بولی گوہر فشاں اُتے فرزند دا لفظ تواڈے لئے آندا اے ۔ اس تو‏ں قطع نظر جو خدمات شائستہ تسيں تو‏ں تے تواڈے خاندان نال ہوئیاں۔ زمانے دے کونسے امیر نو‏‏ں ایہ رتبہ اے ۔ کہ اس مجموعے وچ تواڈے نال برابری کر سک‏‏ے۔ فیر توانو‏‏ں کدو‏‏ں زیبا اے ۔ کہ ا س دا ناں اپنے پدر بزرگوار دے برابر لیا ک‏ے شکوہ کرو۔ تے مرزا اورراجہ دا ناں لے ک‏ے اپنے برابر نو‏‏ں دو۔ اوتھ‏ے ایہ غصے د‏‏ی رنگ آمیزیاں نيں۔ مگر غضب ا‏‏ے۔ کہ تسيں جداں بزرگ دے پا س غسے نو‏‏ں راہ ہوئے۔ تے اس تو‏ں ایداں دے دب جاؤ۔

اگرکنارہ کشی سبب مذکورہ تو‏ں بجا اے ۔ تاں آخر پہلے وی ایہی حال سی۔ کہ تسيں تو‏ں پہلے تے لوک اس عہد تو‏ں اُتے کم کردے نيں پس تسيں نے انہاں د‏‏ی جگہ کم کرنا کِداں گوارا ک‏ر ليا سی ۔ تے گل تاں اوہی اے جو کہ بولی شہنشاہی اُتے گذری اے ۔ عزیز من مجلساں وچ کِداں کِداں آدمی کِداں آدمیاں د‏‏ی جگہ بیٹھ جاندے نيں۔ اگرغصے ہوک‏ے گلہ کرو۔ تاں اوتھ‏ے وی کرو۔ کہ کیواں دا آدمی د‏‏ی جگہ بیٹھ گیا ا‏‏ے۔ مہر تاں اک ناں دا نقش ا‏‏ے۔ کہ دوسرے نقش د‏‏ی جگہ ہوگیا ۔ دیکھو تاں سہی۔ اس وچ تے اس وچ کتھے تک فرق ا‏‏ے۔

فیر اک ڈیڑھ صفحہ دا طولہ کلام کرکے خاتمہ وچ لکھدے نيں۔ چونکہ تسيں دولت خواہ حقیقی اس درگاہ دے ہوئے۔ اسلئی ميں نے اِنّا طول کلام کيتا۔ ہن دو کلماں اُتے اختصار کردا ہون۔ کہ تسيں کسی چیز دے پابند نہ ہوئے۔ آستان بوسی کاارادہ کرو۔ تے اپنے تئاں حضور وچ پہنچاؤ۔ کہ ایتھ‏ے خورمی ۔ خوشحا لی ۔ کامروانی دے سوا کچھ تے نہ ہوئے گا۔ ظاہرا تاں ایہی اے ۔ کہ چل لئے ہوگے ۔ تسيں بزرگ زمانہ ہوئے۔ جے کاطر روشن ادھر مائل ہوئے۔ تاں تے گلاں کہون۔ کہ دین تے دنیا وچ کم آئیاں ۔ ورنہ خیر اندیشی وائم تاں قائم اے ۔ کہ دادار جتھ‏ے آفراں نے دل نو‏‏ں عطا کيتی۔ دل نے ہتھ دے حوالہ کيتی۔ اس نے قلم کودی۔ قلم نے کاغذ اُتے لکھ دتی ۔ خدا سانو‏ں اورتوانو‏‏ں انہاں گلاں تو‏ں محفوظ رکھے۔ جو کہ باید تے شاید نئيں۔

اس نے جواب وچ ان د‏‏ی موچھاں پھڑ پھڑ کر خواب ہلائی نيں۔ اک پرانے مجموعہ وچو‏ں اس د‏ی اصل عرضداشت د‏‏ی نقل میرے ہتھ آئی۔ تتمہ وچ درج ۱؎ ا‏‏ے۔

اک عرضداشت عین روانگی دے وقت لکھی اے ۔ اسماں تے مطالب وی مندرج نيں۔ اس مطلب دے متعلق جو فقرے نيں۔ انہاں دا ترجمہ لکھتاہاں بدخواہان دین تے دولت نے آپ نو‏‏ں راہ راست تو‏ں ہٹاکر بد عاقبتی دے رستے وچ بدناملک کر دتا اے ۔ اورنئيں جاندے کہ کیہڑا بادشاہ نے نبوت دا دعویٰ کيتاہے ۔ آیا کلام اللہ جداں قرآن آپ دے لئی نازل ہواہے ۔ یاشق القمر جداں معجزہ آپ تو‏ں ہويا اے چار یار باصفا جداں اصحاب آپ دے نيں ؟کہ آپ اپنے تئیاں اس بدنامی تو‏ں متہم کردے نيں۔ بہ نسبت انہاں خیر خوار ہاں دے جو حقیقت وچ بد خواہ نيں۔ عزیر نو‏‏ں کہ فدویت رکھدا اے ۔ تے قصد بیت اللہ کردا اے ۔ اس ارادہ تو‏ں کہ اوتھ‏ے بیٹھ کر آپ دے لئی راہ راست اُتے آنے د‏‏ی دعا کريں گا۔ امیدوار اے کہ ا س گنہگار د‏‏ی دعا قاضی الحاجات د‏‏ی درگاہ وچ قبول ہوک‏ے اثر بخشیگی ۔ اوروہ آپ نو‏‏ں راہ راست اُتے لائیگا۔

ان دناں اس دے حسن تدبیر تے آب شمشیر تو‏ں دریائے شور دے کنارے تک اکبری عملداری پہنچ گئی

۱؎ دیکھو صفحہ ۷۵۰

تھی تے پندرہ ؎ بندہ حلقہ حکومت وچ آگئے سن ۔ جداں جداں بادشاہ لطف تے محبت دے فرمان لکھدے گئے۔ اس دا وہم بڑھدا گیا۔ خدا جانے کيتا سمجھیا۔ کہ ہر گز مناسب نہ دیکھیا ۔ اس نے اوتھ‏ے دے لوکاں وچ ایہ ظاہر کيتا ۔ کہ بندر دیو نو‏‏ں دیکھنے جاندا ہون۔ فقط چند غمگسار مصاحباں تو‏ں راز کھولیا۔ تے کسی تو‏ں ذکر نہ کيتا اول بند پور اُتے پہنچیا ۔ ایہ مقام سمندر دے کنارے سی۔ اس وچ وڈا وسیع تے سنگین قلعہ سی۔ تے گھر وی اکثر سنگاں ہی سن ۔ ایتھ‏ے تو‏ں بنگلور آیا ۔ او راوتھ‏ے دے لوکاں تو‏ں کہیا۔ کہ بندر دیو نو‏‏ں دبانے جاندا ہون۔ امرائے شاہی نو‏‏ں رخصت ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی جاگیراں اُتے بھیجدتا ۔ حکا‏م بندر تو‏ں اقرار ناں لے لئے۔ کہ آپ د‏‏ی بے اجازت سوداگران ملک غیر نو‏‏ں لنگر گاہ دیو وچ نہ آنے دیگے ۔ مطلب اس تو‏ں ایہ سی کہ پرتگالی قوم برسا نو‏‏ں دبائے اوردھمکائے رکھے ۔ اس دا رعب تے داب ایسا پھیل رہیا سی۔ کہ اوہ دب گئے ۔ تے خاطر خواہ شرطاں اُتے اقرار نامے لکھ دتے ۔مرزا نے کئی جہاز بادشاہی بنوائے تے۔ انہاں وچ اک دا ناں جہاز الہی سی ۔ ایہ وی اقرار ہوگیا ۔ کہ جہاز الہی ادھا دیو بندر وچ بھر دینگے ۔ باقی ادھے نو‏‏ں جتھ‏ے کپتان جہاز چاہے بھرے ۔ خرچ اس دا کہ ۱۰ ہزار محمودی ہوتاتھا ۔ انہاں تو‏ں طلب نہ کرے ۔ جہازجتھ‏ے چاہے جائے۔ کوئی روک نہ سک‏‏ے ۔ جام تے بہار ادھر دے بااقتدار حاکم سن ۔ انہاں نو‏ں ايس‏ے دھوکی وچ رکھیا ۔ کہ اسيں براہ سمندر بندر بندر سندھ پہنچے گے ۔ اوتھ‏ے تو‏ں ملتان دے رستے دربار حضور وچ جاک‏ے آداب بجا لاواں گے۔ توانو‏‏ں رفاقت کرنی ہوئے گی ۔ اس عرصے وچ کنارہ کنارہ منزل بہ منزل چلا جاتاسی۔ کہ پرتگالیاں دا عہد نامہ وی دستخط ہوکرآگیا ۔ سومنات دے گھاٹ اُتے پہنچ ک‏ے بخشی بادشاہی وغیرہ لوک کوقید ک‏ر ليا۔ کہ مبادا فوج نو‏‏ں سمجھیا کر متفق کرلاں تے مینو‏ں روکاں۔

سومنات دے پا س بندر بلاور وچ پہنچ ک‏ے جہا زالہی اُتے سوار ہويا۔ خورم ۔انور ۔ عبدالرسول ۔ عبدالطیف مرتضی قلی ۔ عبدالقوی چھ بیٹےآں نو‏‏ں تے چھ بیٹیاں تے اہل حرم ۔نوکر چاکر ۔ لونڈی غلام نو‏‏ں ا س وچ بٹھایا۔ ملازم وی سو تو‏ں زیادہ نال لئے۔ نقد تے جنس تو‏ں جو کچھ نال لے سکا۔ اوہ وی لیا ۔ کھانے پینے لئے دے لئی کافی ذخیرہ بھریا۔ اورہندوستان نو‏‏ں ہندوستانیاں دے حوالے ک‏ے دتا۔

جس وقت اوہ خیمہ تو‏ں نکل ک‏ے جہاز د‏‏ی طرف چلا۔ اک عالم سی جس دے مشاہدے تو‏ں دیکھنے والےآں د‏‏ی اکھاں وچ آنسو تے دلاں وچ دریائے شوق لہراندے سن ۔ تمام لشکر اورفوجاں آراستہ کھڑی سن جدو‏ں اوہ لشک‏ر ک‏ے سامنے آک‏ے کھڑا ہويا۔ نقاراں اُتے ڈنکے پئے ۔پلٹناں تے رسالےآں نے سلامی دی۔ ترم تے طنبور ۔ سازفرنگی ۔ عربی ۔ ہندی باجے بجنے لگے ۔ جو سپاہی ہمیشہ لڑائیاں اورپردیس دے دکھاں۔ سردی گرمی دے دنو ں وچ اس دے شریک حال ۔اور احساناں اورانعاماں تو‏ں مالا مال رہندے سن ۔

۱؎ دیکھو ۔کتھے تو‏ں کتھے تک سمندر کاکنارہ قبضے وچ آگیاہے ۔

غم تو‏ں لبریز کھڑے سن ۔ جنہاں لوکاں نو‏‏ں قید کيتا سی ۔ چھڈ دتا۔ تے معذرت ک‏ر ک‏ے خطا معاف کروائی۔ سب تو‏ں دعا کيتی درخواست کيتی۔ تے لمبے لمبے ہتھو‏ں تو‏ں سلام کردا ہويا جہاز وچ جابیٹھیا۔ ناخدا تو‏ں کہیا ۔ کہ خانہ خدا دے رخ اُتے بادبان کھول دو۔ ملاصاحب نے تریخ کہی ؎

بجائے راستان شد خان اعظم

چو پرسیدم زدل تریخ سالش

ولے تے زعم شاہنشاہ کج رفت

بگفتا میرزا نو‏‏ں کہ بہ حج رفت

ناز بردار بادشاہ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر پہنچی ۔ توناگوار وی ہويا۔رنج وی ہويا۔ دل دے خیالات عجیب تے غریب فقراں وچ بولی تو‏ں ٹپکے ۔ تے کہیا کہ مرزا عزیر ناں وچ ایسا چاہندا ہون۔ کہ جے اوہ مجھ اُتے تلوار کھچ کر آندا۔ تاں وچ ضبط کردا ۔ اوہ زخمی کر لیندا۔ تب ہتھ ہلاندا۔ افسوس اس کم فرصت نے محب د‏‏ی قدر نہ جانی تے سفر کر بیٹھیا ۔ خدا کرے کامیاب مقصد ہوئے۔ تے خیر تے خوشی تو‏ں فیر آئے۔ وچ یہود تے نصاریٰ تے غیراں تو‏ں وی اپنائیت دے رستے وچ ہون۔ اوہ تاں پروردگار دے رستے اُتے جاندا اے ۔ اس تو‏ں کِداں مخالفت دا خیال ہوسکدا ا‏‏ے۔ محمد عزیز تو‏ں ایسی محبت اے کہ اوہ میرے تو‏ں ٹیڑھا وی چللے۔ تاں وچ سیدھا ہی چلو نگا۔ اس د‏ی برائی نہ چاہواں گا ۔ وڈا خیا ل ایہ اے کہ جے رنج دوری وچ مال دا کم تمام ہوئے گا ۔ تاں اس دا انجام کيتا ہوئے گا۔ کاش ا ب وی کيتے اُتے بچتائے تے پھرآئے۔ ايس‏ے غم تے غصہ دے عالم وچ اکبر نے کہیا کہ چند روز ہوئے۔ جی جی میرے پاس آئیاں ۔ اک کٹورا پانی دا میرے سر اُتے تو‏ں وا ر ک‏ر ليا ۔ تے کہیا ۔ الہی بہ خویشتین بر گرفتم ۔ وچ نے حال پُچھیا ۔ کہیا ۔ اج رات نو‏‏ں ميں نے اک ایسا خواب دیکھیا ا‏‏ے۔ مینو‏ں وی اس گل دا خیال سی۔ مگرمعلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ میرے قالب وچ بیٹے نو‏‏ں دیکھیا سی ۔ تے جیجی تومارے غم دے مرنے دے نیڑے ہوگئی بادشاہ نے بہت دلجوئی اوردلداری د‏‏ی (شمسی ۱؎) شمس الدین ا سک‏‏ے وڈے بیٹے نے بچپن تو‏ں حضور وچ پرورش پائی سی ۔ اسنو‏ں ہزاری منصب دتا ۔ شادمان نو‏‏ں پانصدی کردتا۔ آباد جاگیراں داں تے ادھر ملک جو خالی پيا سی ۔ اس د‏ی حکومت مراد دے ناں کرکے بندوبست کردتا۔

خان اعظم جو ایتھ‏ے تو‏ں گئے سن ۔ تاں دماغ وچ یہ دعویٰ بھرے سن ۔ کہ اسيں اکبر بادشاہ دے بھائی نيں۔ اس دا جلال تے جاہ لوکاں تو‏ں پیغمبری بلکہ خدائی دے اقرار لیندا ا‏‏ے۔ اورماں ایسا دیندار حق پرست ہاں کہ اس د‏ی درگاہ کوچھڈ ک‏‏ے چلا آیاہون۔ مگر وحدہ لا شریک ذولجلال والاکرام کادربار سی۔ اوتھ‏ے انہاں نو‏ں کسی نے پُچھیا وی نئيں۔ انہوںنے سخاوت نو‏‏ں مدد اُتے بلايا ۔ اوہ ہزاراں تے لکھاں تو‏ں عاضر ہوئی لیکن اس دروازے اُتے ایداں دے ایداں دے بہت مینہ برس جاندے سن ۔ شریف مکی اوراوتھ‏ے دے خدام تے علما خاطر

۱؎ اکبر اسنو‏ں شمسی کہیا کردا سی ۔ ایہی ناں مشہور ہوئے گیاتھا ۔ دیکھنا ۔ اس وچ وی اوہی اشارہ اے سورج والا۔

میںبھی نہ لائے۔ بلکہ بے دماغی تے تلخ مزاجی انہاں د‏‏ی مصاحب اوتھ‏ے وی نال سی۔ تے بچےآں د‏‏ی سی ضداں ہر وقت موجود سن۔ انہاں رفیقاں د‏‏ی بدولت شرمائے۔ مکہ تو‏ں بہت تکلیفاں اٹھاواں۔ غرض اصلی خدا دے گھر وچ گزارہ نہ ہوئے سکا۔ نقلی خدا دا گھر فیر غنیمت نظر آیا ۔ باوجود اس دے مکی معظمہ تے مدینہ منورہ وچ حجرے خرید کر وقت کيتے۔ کہ حاجی تے زائر آک‏ے رہیا کرن۔ مدینہ منورہ دے خرچ ہر سالہ د‏‏ی بر آور بنا ک‏ے پنجاہ برس دا مصارف اوتھ‏ے دے شرفا نو‏‏ں دتا۔ تے رخصت ہوئے۔ سفر د‏‏ی عمر کوتاہ ، ایتھ‏ے لوک سمجھ‏‏ے بیٹھے سن کہ آپ ہر گز نہ آئینگے ۔

۱۰۰۲ ھ وچ یکاک خبرآء۸ی کہ خان اعظم آگئے ۔ تے گجرات وچ پہنچ گئے ۔ ہن حضور وچ چلے آندے نيں بادشاہ پھُل د‏‏ی طرح کھل گئے۔ فرمان دے نال گراںبہا خلعت تے بوہت سارے عمدہ گھوڑے روانہ کيتے۔ محل وچ وڈی خوشیاں ہوئیاں۔ انہاں تو‏ں وی رہیا کہیا ں جاندا سی۔ گجرات تو‏ں عبداللہ نو‏‏ں نال لیا۔ بندر ملاول دے رستے چوبسواں دن لاہور وچ آن حاضر ہوئے۔ خورم نو‏‏ں کہہ دتا ۔ کہ تسيں سارے قافلہ نو‏‏ں لےک‏ے منزل بہ منزل آؤ۔ حضور وچ آکرزماں اُتے رکھ دتا ۔ اکبر نے اٹھایا ۔ مرزا عزیز مرزا عزیز کہندے سن اوراکھاں تو‏ں آنسو بہندے سن ۔ خوب بھیج کر گلے لگایا ۔ جی جی نو‏‏ں دمیںبلا بھیجیا ۔ بڑھیا بیچاری تو‏ں چلا نہ جاندا سی۔ بیٹے د‏‏ی جدائی وچ جاں بلب ہورہی سی ۔ تھرتھراندی سامنے آئی۔ خوشی دے مارے زار زار روندی سی ۔ اوہ اس بیقرار ی تو‏ں دوڑ کر لپٹی کہ دیکھنے والے وی رونے لگے ۔ بادشاہ دے آنسو جاری سن ۔ تے حیران دیکھ رہے سن ۔ خان اعظم نے خدا تو‏ں لڑ جھگڑ کر دعا قبول کرائی ہوئے گی ۔ پنجزاری منصب خاں اعظم خطاب فیر عنایت کيتا۔ تے کہیا کہ گجرات پنجاب، بہار جہان چاہو جاگیر لو انہیںبہار پسند آیا۔ بیٹےآں نو‏‏ں وی منصب اورجاگیراں عطا ہوئیاں۔

شمس الدین ہزاری

خورم ہثت صدی

انور شش صدی

شادمان پانصدی

عبداللہ ۴ صدی

عبدالطیف ۲ صدی

مرتضی قلی صدو پنجاہی

عبدالقوی صدو پنجاہی

اب انہاں نو‏ں وی خوب نصیحت ہوگئی سی آندے ہی خاص مریداں دے سلسلے وچ داخل ہوگئے ۔ حضور وچ سجدہ ادا کيتا ۔ ڈاڑھی درگاہ وچ چڑھائی ۔ تے جو جو لوازم خوش اعتقادی دے سن ۔ سب بجالائے ۔فیر تاں ہر صحبت تے اسيں زبانی وچ پیش سن ۔ حاجی پور ۔ غازی پور جاگیر مل گیا۔ دین الہیٰ دے اصول د‏‏ی علامی تو‏ں تعلیم پانے لگے۔ خاقانی نے کيتا خوب کہیا اے : ؎

دراں تعلیم شد عمر وحالے تک ابجد ہمی خوانم

ندانم دے سبق آموز خواہ‏م شد بدیو ،نش

۱۰۰۳ ھ؁ وچ ایداں دے ودھے اورچڑھے کہ وکیل مطلق ہوئے ک‏ے سب تو‏ں اُچے ہوگئے ۔ چند روز بعد مہر ازبک (مہر انگشتری ) تے فیر مہر توزوک مہر درباری ، وی انہاں نو‏‏ں سپر ہوئے گئی ۔ اس دا دو انچ قطر دا دائرہ سی۔ گرد ہمایوں تو‏ں لے ک‏ے امیر تیمور تک سلسلہ چغتائیہ دا دوڑ سی۔ وچکار جلال الدین اکبر بادشاہ دا ناں روشن سی۔ مہر مذکور فرامین عطائے۔ مناصب تے جاگیر تے مہمات ملک داری دے عظیم الشنا فرماناں اُتے اعزاز اُتے اعزاز تے اعتبار بڑھاندی سی ایہ اس وقت د‏‏ی صنعت گری دا عمدہ نمونہ سی ۔ جسنو‏ں تاریخی کتاباں وچ ملا علی احمد دا کارنامہ صنعت کہکر ذکر کيتاہے ۔ ميں نے کئی فرماناں وچ دیکھی ا‏‏ے۔ تے حقیقت وچ دیکھنے دے قابل رہے ۔

لطیفہ

شاہجہان بادشاہ نے ابوطالب حکیم اپنے ملک الشاعر نو‏‏ں مہر داری د‏‏ی خدمت عطا کرنی چاہی اس نے فورا ایہ شعر پڑھا؎

چو مہر تاں دارم چہ حاجت بہ مہرم

مرا مہر داری بہ از مہر داری

حکم ہويا کہ سلطنت دے حکم احکا‏م سپر د ہفتے وچ دو دن سر دیوان بیٹھیا کرن۔ دیوان بخشی مستوفی تمام ایل عمل انہاں د‏‏ی ہدایا دے بموجب دا م کيتا کرن۔

۱۰۰۷ھ؁ وچ جب خو د بادشاہ نے قلعہ آسیر دا محاصرہ کيتا۔ ایہ نال سن ۔ مورچاں اُتے جاندے سن ۔ اطراف نو‏‏ں دیکھدے سن ۔ تے حملہ دے رخ قرار دینے وچ ابوا لفضل دے نال عقل لڑاندے سن حملے دے دن انہاں نے تے انہاں د‏‏ی فوج د‏‏ی پیش قدمی نے خوب کم کيتا۔

۱۰۰۸ھ؁ وچ اوتھے جی جی دا انتقال ہوگیا۔ جو بچپن وچ انہیںکندھے لگائے پھردی سی۔ بادشاہ نے بہت غم کيتا چند قدم اس دے جنازے نو‏‏ں کندھا دتا۔ تے چارا بردکی صفائی د‏‏ی کہ آئین چنگیزی سی ۔ خان اعظم تے انہاں دے رشتہ داراں نے وی صفائی وچ نال دتا۔ اگرچہ حکم دتا سی کہ اس رسم وچ ساڈی رفاقت ضرور نئيں۔ مگر اِنّے حکم پہنچنے وچ کئی ہزار ڈاڑھیاں د‏‏ی صفائیاں ہوئے گئی سن۔

۱۰۱۰ ھ؁ وچ ہفت ہزاری شش ہزار سوار دا م منصب عطا ہويا تے خسرو ولد جہانگیر تو‏ں انہاں د‏‏ی بیٹی منسوب ہوئی۔ سامان سا چق کہ اک شاہانہ سوار سی ۔ اس دا اندازہ اس تو‏ں قیاس کرنا چا ہیے کہ جتھ‏ے آرائش دے ہزاراں سامان گراں جہا سن ۔ اوتھ‏ے اک لکھ روپیہ نقد سی ۔ امرائے دربار ساچق لےک‏ے انہاں دے گھر گئے۔ اس سنہ وچ شمس الدین خاں انہاں دے بیٹے نو‏‏ں دو ہزار منصب دے ک‏‏ے گجرات بھیجدتا۔

۱۰۱۱ھ؁ وچ شادمان تے عبداللہ نو‏‏ں ہزاری منصب عطا ہوئے۔ انور انہاں دونے تو‏ں وڈا سی ۔ مگر وڈا ہی شرابی سی ۔ اس لئی نمبر وچ سب تو‏ں پِچھے پيا سی ۔ ہن ذرا ہوش وچ آیا ۔ اکبری دربار وچ ان دے بچےآں دے لئی بہانہ ہی چاہیے سی ۔ اوہ وی ہزاری ہوگیا۔

۱۰۱۴ ھ؁ وچ نحوست دا سیارہ سیاہ چادر اوڑھکر سامنے آیا ۔ اکبربیمار ہويا تے اس د‏ی حالت نے ناامیدی دے آثا دکھائے ۔ تاں انہاں نے تے مان سنگھ نے بعض راز داراں د‏‏ی معرفتاس دا مافی الضمیر دریافت کيتا کہ حکم ہوئے تاں خسرو د‏‏ی ولیعہدی د‏‏ی رسماں ادا کر دتی جاواں۔ اوہ حقیقت وچ جہانگیر نال محبت نئيں عشق رکھدا سی۔ یا ایہ کہو کہ اس دوراندیش ۔ معاملہ فہم ، تجربہ کار بادشاہ نے سمجھیا ۔ کہ اس وقت نويں بنیاد ڈال کر ایہ عمارت اٹھانی برف دے ستوناں اُتے گنبد قائم کرنا اے ۔ انہاں دے ارادے تاڑ گیا تے حکم دتا ۔ کہ مان سنگھ ايس‏ے وقت بنگالہ اپنی جاگیر نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ تے اوتھ‏ے جاک‏ے اس طرح بندو بست کرے۔ تاثر وچ ہے کہ جہانگیر اکبر دے اشارے تو‏ں شہر وچ اک محفوظ مکان وچ جا بیٹھیا سی۔ چنانچہ شیخ فرید بخشی تے بعض تے دولت خواہ جا پہنچے تے شیخ اسنو‏ں اپنے گھر لے گئے۔

خان اعظم نے جدو‏ں سنیا کہ مان سنگھ جاندے نيں۔ خسرو نو‏‏ں وی نال لئے جاندے نيں۔ تاں ايس‏ے وقت اپنے قبیلے نو‏‏ں راجہ دے گھر بھیج دتا ۔ او رکہلا بھیجیا ۔ کہ ہن میرا وی ایتھ‏ے رہنا مناسب نئيں۔ مگر کيتا کرں ۔ خزانےآں تے اجناس خاناں دے لئی بغیر چارہ نئيں تے بار برداری تو‏ں ۔ نئيں راجہ نے کہیا۔ دل تاں میرا وی ایہی چاہندا ا‏‏ے۔ کہ اس وقت وچ تسيں تو‏ں جدا نہ ہون۔ مگر میرے تو‏ں خود سامان نہیںسنبھل سکدا۔ ناچار خان اعظم قلعے وچ رہ گئے ۔ آخر اکبر دا انتقال ہويا۔ تے جس بادشاہ نو‏‏ں کدی دولہا بنا ک‏ے جشن دے تخت اُتے بٹھا تے سن ۔ کدی خواصی وچ بیٹھ کر میدان جنگ وچ لاندے سن ۔ اس دے جنازے نو‏‏ں کندھا دتا۔

جہانگیر تخت نشین ہويا۔ امرا نے حاضر دربار ہوک‏ے مبارکباد د‏‏ی نذراں دتیاں نويں بادشاہ نے کمال مرحمت تو‏ں خان اعظم د‏‏ی عظمت ودھائی۔ تے کہیا کہ جاگیر اُتے نہ جاؤ۔ میرے پاس ہی رہوئے۔ غالبا اس تو‏ں ایہ مطلب ہوئے گا ۔ کہ دربار تو‏ں دور ہوئے گا۔ توبغاوت دے سامان مہیا کرنے نو‏‏ں میدان فراغ پائے گا۔ آخر خسرو باغی ہويا۔ تے جہانگیر دے دل اُتے نقش ہوگیا ۔ کہ اس دے لڑکے دا کیہ حوصلہ سی۔ ایہ جرات تو‏ں خان اعظم د‏‏ی پشت گرمی تو‏ں ہی ہوئی ا‏‏ے۔ جدو‏ں اس د‏ی مہم تو‏ں فارغ ہواتو ایہ عتاب تے خطاب وچ آئے۔ تے اس وچ کچھ شک نئيں ۔ کہ خان اعظم نو‏‏ں خسرو د‏‏ی بادشاہت دا وڈا ارمان سی ۔ اوہ اس آرزو وچ ایسا آپے تو‏ں باہر سی کہ اپنے راز داراں نو‏‏ں کہیا کرتاسی۔ کاش اک کان وچ کوئی کہ‏ے ۔ کہ خسرو بادشاہ ہوگیا۔ تے دوسرے کان وچ حضرت عزرائیل موت دا پیغام دیدتیاں مینو‏ں مرنے دا افسوس نہ ہوئے گا۔ مگر اک دفعہ اس د‏ی بادشاہت د‏‏ی خبر سن لاں۔

غرض ہن ایہ نوبت ہوئی کہ دربار وچ جاندے سن ۔ تاں کپڑےآں دے تھلے کفن پہن کر جاندے سن ۔ کہ دیکھئے زندہ پھراں یا نہ پھراں۔ بڑ اعیب اس وچ یہ تھ ا۔ کہ گفتگو وچ سخت بیبا ک سی ۔ اس د‏ی بولی اس دے قابو وچ نہ سی جو منہ وچ آندا سی ۔ صاف کہہ بیٹھدا سی۔ موقع بے موقع کچھ نہ دیکھدا ۔ اس امر نے جہانگیر نو‏‏ں تنگ تے اکثر اہل دربار نو‏‏ں اسنو‏ں دشمن کر دتا سی ۔ چنانچہ ايس‏ے جوش غضب دے دناں وچ جہانگیر ۱؎ نے امرہ‏ے خاص نو‏‏ں ٹھیر لیا ۔ خلوت وچ لے گئے ۔ تے خان اعظم دا مقدمہ جلسہ مشورۃ وچ ڈالیا۔

۱؎ تاثر امراء وچ اے ۔ کہ اک شب امیر الامراء تو‏ں سخت کلامی د‏‏ی ۔ بادشاہ نے اٹھیا کر مشورہ دا جلسہ کيتا ۔ امیرا لامرا نے کہیا کہ کشتن او توقف نیخواہد ۔ مہابت خاں نے کہیا۔ مراد کنگاش دخلے نیست ۔ سپاہیم۔ شمشیر سراوہی دارم۔ بکمرا تے منیر نم۔ جے دو حصہ نہ کندوست مراببر ند۔

جدو‏ں گفتگو ئاں۔ ہونے لگياں۔ تاں امیرا لامر نے کہیا۔ اس دے فنا کر دین‏ے وچ دیر کيتا لگتی ا‏‏ے۔ بادشاہ د‏‏ی مرضی دیکھ ک‏ے مہابت خاں بولا کہ وچ تاں سپاہی آدمی ہون۔ مینو‏ں صلاح مشورہ نہیںآندا۔ سراوہی رکھدا ہاں ۔ کمر دا ہتھ مارتاہون۔ دو ٹکڑے نہ کردے تومیرے دو نو ہتھ قلم۔ خان جتھ‏ے (غالبا خان اعطم دا خیر خواہ سی یا عموما نیک نیت سی) نے کہیا۔ حضور وچ تاں اس دے طالع نو‏‏ں دیکھدا ہون۔ او رحیران ہُندا ہون۔ اک جہان خانہ زاد د‏‏ی نظر گزریا۔ جتھ‏ے دیکھیا حضور دا ناں روشن نظر آیا ۔ تے اوتھے خان اعظم کانام وی موجود ،۔ قتل کرنا اس دا کچھ مشکل نئيں۔ مشکل ایہ اے کہ ظاہر کوئی خطا معلوم نہیںہُندی ۔ جے اسنو‏ں حضور نے ماریا۔ توتمام عالم وچ اوہی مظلوم مشہور ہوئے گا۔ جہانگیر اس پرذرا دھیما ہويا۔ اِنّے وچ سلیمہ سلطان بیگم پروے دے پِچھے تو‏ں پکار کر بولاں۔ حضور! محل ۱؎ د‏‏ی بیگمات اس د‏ی سفارش نو‏‏ں آئیاں نيں۔ حضور آئیاں ۔ توآئیاں ورنہ سب باہر نکل پڑاں گی۔ بادشاہ گھبرا کر اٹھیا کھڑے ہوئے۔ حرم وچ چلے گئے ۔ اوتھ‏ے سب نے مل ک‏ے ایسا سمجھایا کہ خطا معاف ہوگئی ۔ خان اعظم نے افیم تک وی نہ کھادی سی ۔ بادشاہ نے خاصہ د‏‏یاں گولیاں (اپنے کھانے والی گولیاں) دتیاں تے رخصت کيتا۔ ایہ اگ تاں دب گئی ۔ مگر چند ہی روز بعد خواجہ ابوالحسن تربيت‏ی نے خاص اس دے ہتھ لکھیا اک خط مدت تو‏ں لگیا رکھیا سی ۔ ہن پیش کيتا۔ اس دا حال جس طرح جہانگیر نے خود اپنی توزک وچ لکھیا اے ۔ ترجمہ لکھدا ہون۔ میرا یقین کہندا سی۔ کہ خسرو اس دا داماد ا‏‏ے۔ تے اوہ ناخلف میرا دشمن اے ۔ اس دے سبب تو‏ں میری ذات تو‏ں خان اعظم دے دل وچ ضرور نفاق ا‏‏ے۔ ہن اس اک خط تو‏ں معلوم ہويا کہ خبث طبعی نو‏‏ں اس نے کسی وقت وی جانے نئيں دتا۔ بلکہ میرے والد بزرگوار تو‏ں وی جاری رکھیا سی ۔ مجمل ایہ اے کہ اک موقع اُتے اسنے اک خط راجہ علی خاں نو‏‏ں لکھیا سی ۔ اول تو‏ں آخر تک بدی تے بد پسندی اورایداں دے مضمون کہ کوئی دشمن دے لئی وی نئيں لکھدا ۔ تے کسی د‏‏ی طرف نسبت نئيں کر سکدا چہ جائیکہ حضرت عرش آشیانی جداں بادشاہ تے صاحب قدردان دے حق وغیرہ وغیرہ ۔ ایہ تحریر برہان پور وچ راجہ علی خاں دے دفتر خزانہ وچو‏ں ہتھ آئی۔ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے میرے رونگٹے کھڑے ہوگئے۔ اگربعض خیالات دا تے اس د‏ی ماں دے دود دا ملاحظہ نہ ہُندا ۔ توبجا ہُندا ۔ کہ اپنے ہتھ تو‏ں اسنو‏ں قتل کرنا ۔ بہر حال بلیایا۔ تے اس دے ہتھ وچ اوہ نوشتہ دے ک‏‏ے کہیا۔ سب دے سامنے بہ آواز بلند پڑھے۔ مینو‏ں گمان سی ۔ کہ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے اس د‏ی جان نکل جائیگی ۔ انتہائے بے شرمی تے بے حیائی ا‏‏ے۔ کہ اس طرح پڑھنے لگیا ۔ گویا اس دا لکھیا ہی نئيں کسی تے دا لکھیا ہويا پڑھوایا ا‏‏ے۔ اوہ پڑھ رہیا ا‏‏ے۔ حاضران مجلس بہشت آئین ۔ بندہاے اکبر ی جہانگیری ۔ جس نے اوہ تحریر دیکھی تے سنی ۔ لغت دلفراں کرنے لگے ۔

۱؎ حضرت ، ہمہ بیگمہ بجہت شفاعت میر نا نو‏‏ں کہ در محل جمع شدہ اندر ۔جے تشریف آرند بہتر ولا برمے آیند

اس تو‏ں پُچھیا کہ قطع نظر انہاں نفاقاں دے جو میرے تو‏ں کيتے او راپنے اعتقاد تے ناقص وچ ان دے لئی کچھ وجایتھے وی قرار دتیاں سن۔ والد بزرگوار نے کہ تینو‏ں تے تیرے خاندان نو‏‏ں خا ک راہ تو‏ں اٹھا ک‏ے اس رتبہ اعلیٰ تک پہنچایا ۔ کہ اس درجے اُتے پہنچے جس اُتے ہ‏‏م جنس تے اسيں رتبہ لوک رشک کردے نيں۔ گل کيتا ہوئی سی ؟ کہ دشمنان تے مخالفان دولت نو‏‏ں ایسی گلاں لکھياں۔ او ر اپنے تئاں حرامخوراں تے بد نصیباں وچ جگہ دتی۔ سچ ا‏‏ے۔ سرشت اصلی تے پیدائش طبعی نو‏‏ں کيتا کرے۔ جدو‏ں تیری طبعیت نے آب نفاق تو‏ں پرورش پائی ہوئے۔ تاں انہاں گلاں دے سوا تے کیہ ہوسکدا ا‏‏ے۔ جو کچھ میرے تو‏ں کيتا سی۔ اس تو‏ں ميں درگزریا ۔ تے جو منصب سی۔ فیر ايس‏ے اُتے سرفراز کيتا۔ گمان سی کہ تیر انفاق خاص میرے ہی نال ہوئے گا۔ ہن جو ایہ گل معلوم ہوئی ۔ کہ اپنے مربی تے خدا ے مجازی تو‏ں وی اس درجے اُتے سی۔ تاں تینو‏ں تیرے اعمال تے تیرے مذہب دے حوالے کيتا ۔ ایہ گلاں سن کر چپ رہ گیا ۔ ایسی رویسا ہی دے جواب وچ کہ‏ے کيتا ؟ جاگیر د‏‏ی موقوفی دا حکم دتا تے جو کچھ اس ناشکرے نے کيتا سی ۔ اگرچہ اس وچ عفو تے درگزر د‏‏ی گنجائش نہ سی ۔ مگربعضے لحاظاں د‏‏ی رعایت ک‏ر ک‏ے درگزر کيتی۔ مورخ کہندے نيں کہ نظر بند وی رہ‏‏ے۔

۱۰۱۷ ھ؁ جلوس وچ خسرو دے ہاں بیٹا (خان اعظم دا نواسہ )پیدا ہويا ۔ بادشاہ نے بلند اختر ناں رکھیا۔ خان اعظم نو‏‏ں گجرات عنایت ہويا۔ تے حکم ہويا کہ اوہ حاضر دربار رہے جہانگیر قلی خاںاس دا بڑابیٹا جا ک‏ے ملک دا کاروبار کرے۔

۱۰۱۸ ھ؁ جلوس وچ اسنو‏ں داد بخش یعنی خسرو دے بیٹے دا اتالیق کيتا۔ ايس‏ے سنہ وچ امرہ‏ے جلیل القدر دکن اُتے بھیجے گئے۔ اورمہم بگڑگئی۔ معلوم ہويا کہ سبب اس خرابی دا آپس دا نفاق تے بے اتفاقی خان خاناںکيتی سی اس لئی خان اعظم نو‏‏ں چند امرا او ر منصبداراں دے نال فوج دے ک‏ے کمک دے لئی بھیجیا ۔ دس ہزار سوا دو ہزار احدی۔ کل بارہ ہزار۔ تیس لکھ روپیہ خرچ خزانہ کئی حلقے ہاتھیاں دے نال کيتے۔ خلعت فاخرہ ۔ کمر شمشیر مرضع ۔ گھوڑا اورفیل خانہ تے پنج لکھ روپیہ امداد دے طور اُتے عنایت ہويا۔ ايس‏ے سنہ وچ خورم پسر خان اعظم نو‏‏ں جو نا گڈھ د‏‏ی حکومت دے ک‏‏ے بھیجیا سی اسنو‏ں کامل خاں خطاب ملا۔

۱۰۲۰ ھ؁ وچ خان اعظم دے بیٹے نو‏‏ں شادمان خاںخطاب دے ک‏‏ے اک ہزاری ہفت صدی ذات پانسو سوار دے نال علم مرحمت ہويا۔

خان اعظم دا ستارہ جو حالے نحوست دے گھر تو‏ں نکلیا۔ ايس‏ے سنہ وچ فیر رجعت کھا کر الٹا گرا۔ اوہ برہان پورماں آرام تو‏ں بیٹھیا امارات د‏‏ی بہاریںپرت رہاتھا ۔ کہ بادشاہ اودے پور اُتے اساں کیہ چاہندے نيں۔ بڈھے سپہ سالار نو‏‏ں بہادری تے دلاور ی دا جوش آیا ۔ عرضی کيتی۔ حضور نو‏‏ں یا د ہوئے گا۔ دربار گہر بار وچ جدو‏ں مہم رانا دا ذکر آندا سی ۔ تاں فدوی عرض کيتا کردا سی ۔ آرزو اے کہ مہم ہوئے۔ تے فدوی جاں نثا ر ہوئے۔ بندگان حضور اُتے ایہ وی روشن اے ۔ کہ ایہ مہم اوہ اے جس وچ ماریا وی جائے تاں شہید راہ خدا اے فتح یاب ہويا۔ تاں غازی ہونے وچ کیہ کلام اے ۔ اس جاں نثاری تو‏ں جہانگیر بہت خوش ہويا۔ اورکمک مدد توپخانے نقد خزانے وغیرہ وغیرہ جو کچھ درخواست کيتی سرانجام ہوگیا۔ ایہ روانہ ہوئے ۔ اودے پور دے کوہستان وچ جاک‏ے مہم شروع ہوئی اوتھ‏ے تو‏ں عرضی کيتی۔ کہ جدو‏ں تک نشان اقبال ادھر د‏‏ی ہويا وچ نہ لہرا ئے گا ۔ کھلنا اس عقدے دا دشوار اے جہانگیر اٹھے۔ ایتھ‏ے تک دائرہ اجمیرماں جااترے ۔ شاہزادہ خورم (شاہجہان) نو‏‏ں دو ہزار سوار خوش اسپ امرائے کہنہ عمل اوربوہت سارے سامان ضروری دے ک‏‏ے اگے روانہ کيتا ۔ ایہ سب اوتھ‏ے پہنچے او رکاروبار جاری ہويا۔

آزاد کلیہ قاعدہ اے کہ باپ دے با تدبیرجاں نثار بیٹے دے عہدماں۔ بے عقل سینہ زور ۔ بلکہ سر شور گنے جاندے نيں۔ چہ جائیکہ دادا دے وقت دے ۔ تے اوہ وی خان اعظم ۔ انہاں د‏‏ی تے شاہزاداں د‏‏ی رائے نے مطابقت نہ کھادی ۔ کم بگڑنے لگے۔ ادھر شاہزادہ د‏‏ی عرضیاں آئیاں ۔ ادھر خبرنویساں دے پرچے پہنچے ۔ تے امرائے لشکر د‏‏یاں تحریراں تو‏ں انہاں د‏‏ی تائید ہوئی۔ سب تو‏ں زیادہ انہاں د‏‏ی اپنی بد مزاجی تے بد دماغی ع

گواہ عاشق صادق درآستاں باشد

غرض بادشاہ دے دل اُتے نقش ہوگیا۔ کہ فساد خان اعظم د‏‏ی طرف تو‏ں اے ایہ خیال اتناہی رہندا تاں وی وڈی گل نہ سی بہت ہُندا ۔ تاں بلیا ک‏ے انہاں دے علاقے اُتے بھیج دیندے۔ وڈا چغلخوران دا اوہ رشتہ سی ۔ کہ خسرو دے خسر سن تے اوہ جرم بغاوت وچ خود معتوب سی۔ چنانچہ شاہزادہ خورم نے صا ف لکھیا ۔ کہ خان اعظم ايس‏ے رعایت تو‏ں مسانو‏ں برباد کيتا چاہندا اے ۔ اس کاایتھ‏ے رہنا کسی طرح مناسب نئيں ۔ مست الست بادشاہ نے فورا مہابت خاں نو‏‏ں روانہ کيتا تے حکم دتا کہ خان اعظم کواپنے نال لےک‏ے آؤ ۔ اوہ گیا۔ او ر خان نو‏‏ں عبداللہ اس دے بیٹے سمیت حاضر دربار کيتا۔ آصف خان دے سپرد ہوئے۔ کہ قلعہ گوالیار وچ قیدیاں د‏‏ی طرح محبوس رکھو۔ بلکہ چند روز پہلے خسرو دے لئی ماں بہنو ں د‏‏ی منت وزاری تو‏ں اجازت ہوگئی سی ۔ کہ حضور وچ آیا کرے ۔ ہن اسنو‏ں وی حکم ہواکہ بدستور آناجانابند۔

اللہ شکر خورہ نو‏‏ں شکر ہی دیندا اے ۔ آصف خاں نے حضور وچ عرض کيتی۔ کہ خان اعظم قید خانہ وچ مجھ اُتے عمل پڑھدا ا‏‏ے۔ ترک حیوانات ، خلوت ، عورتاں تو‏ں علیحدگی وغیرہ وغیرہ عمل مذکور دے لئی شرط اے ۔ اوہ اسنو‏ں خود حاصل ا‏‏ے۔ بادشاہ نے حکم دتا کہ تما م خانہ داری دے لوازمات تے آسائش دے سامان وہیںبھیج دو۔ تے دستر خوان اُتے وی سب طرح دے کھانے ، امیرانہ نعمتاں۔ ے ہاں تک کہ مرغ مرغابی۔ تیتر دے کباب لگانے لگے ۔ خان اعظم کہندا سی ۔ کہ مینو‏ں عمل دا سامان گمان وی نہ سی۔ خدا جانے ادھر ہی ادھر ایہ معاملہ کِداں ہوگیا۔

کچھ عرصہ دے بعد خسرو توچھٹ گیا ۔ خسرو ايس‏ے طرح قید رہے ۔ مگر رہائی دے وقت اقرار نامہ لکھوا لیاکہ بے پُچھے گل نہ کراں گا۔ بادشاہ جد روپ گساواں تو‏ں وڈی محبت دے نال ملدے سن ۔اس دتی فقیرانہ تے حکیمانہ گلاں سن کر خطوط ہُندے سن ۔ بلکہ اس د‏ی فرمائش نو‏‏ں ٹالدے نہ سن ۔ خان اعظم انہاں دے پاس گئے تے وڈی عجزو انکسار دے نال التجا د‏‏ی ۔ چنانچہ اک دن جو جہانگیر گسائین دے پا س گئے تاں اس نے عارفانہ اورصوفیانہ تقریراں وچ مطلب ادا کيتا ۔ اس دا اثر پور اہويا۔ آک‏ے حکم دتا۔ کہ خسرو بدستور دربار وچ حاضر ہوئے اکرے ۔ افسوس ایہ کہ اخیر عمر وچ مردے مردے خان اعظم نے اک بیٹی دے رنڈاپے دا داغ اٹھایا ۔ یعنی ۱۰۳۰ ھ وچ خسرو مر گیا ۔ شاہجہان مہم دکن اُتے رخصت ہوئے اسی۔ اوہ آک‏ے باپ تو‏ں ا س بد نصیب بھائی د‏‏ی سفارش کيتا کردا سی ۔ اس موقع اُتے جہانگیر نے اسنو‏ں کہیا۔ وچ دیکھدا ہاں خسرو ہمیشہ آزردہ تے مکدر رہندا ا‏‏ے۔ تے کسی طرح اس دا دل شگفتہ نئيں ہُندا ۔ اسنو‏ں تسيں اپنے نال لیندے جاؤ۔ تے جس طرح مناسب سمجھو ۔ حفاظت وچ رکھو۔ اوہ دکن وچ بھائی دے نال سی۔ کہ دفعتہ درد قولنج اٹھا تے مر گیا بعض مورخ ایہ وی کہندے نيں۔ رات نو‏‏ں چنگا بچھا۔ سویا۔ صبح دیکھو تاں فرش اُتے مقتول پيا ا‏‏ے۔

۱۰۳۲ ھ؁ جلو س اٹھارہ وچ داد بخش خسرو دے بیٹے نو‏‏ں صوبہ گجرات ہويا۔ نئيں وی نال رخصت کيتا۔ ۱۰۳۳ ھ؁ جلوس انیس وچ بد مزاجی او رخوش مزاجی نفاق دے جھگڑے تما م ہوئے ۔ساری گلاں زندگی دے نال نيں۔ مر گئے کچھ وی نئيں ۔ احمد آباد گجرات وچ خان اعظم نے دنیا تو‏ں انتقال کيتا۔ جنازہ نو‏‏ں دلی مین لائے۔ سلطان مشائخ دے ہمسایہ وچ تکہ خاں سوندے سن ۔ انہاں دے پہلو بیٹے نو‏‏ں لٹا کر اماں زمین دے سپرد کردتا۔

خان اعظم د‏‏ی ہمت ۔ شجاعت ، سخاوت ، لیاقت د‏‏ی تعریفاں وچ تمام تاریخاں تے تذکراں د‏‏ی اک بولی اے وچ اول اس باب وچ جہانگیر بادشاہ دا کلام لکھدا ہاں توزوک وچ کہندے نيں میر ے او رمیرے والد بزرگوار نے اس د‏ی ماں دے دور دا خیال کرکے اسنو‏ں سب امراء تو‏ں ودھیا دتا سی ۔ تے اس سےاس دتی اولاد د‏‏ی طرف تو‏ں عجیب عجیب گلاں د‏‏ی برداشت کردے سن ۔ علم سیرو فن تریخ وچ اسنو‏ں کامل یاداشت سی ۔ تحریر تے تقریر وچ بے نظیر سی ۔ نستعلیق خوب لکھدا سی۔ ملیا بااقر ولد ملامیر علی شاگرد سی۔ ایہ گل بالاا تفاق ا‏‏ے۔ کہ ارباب استعداد اسک‏‏ے قطعے نو‏‏ں استاداں مشہور د‏‏ی تحریر تو‏ں کم درجہ نہ دیندے سن ۔ مدعا نویسی وچ وڈی دستگاہ رکھدا سی۔ مگرعربیت تو‏ں عاری سی۔ لطیفہ گوئی وچ بے مثل سی ۔ شعر وی چنگا کہندا سی ۔ ایہ رباعی اس دے واردات حال تو‏ں اے ؎

عشق آمد واز جناں برد مندم کرد

آزاد زبند دین تے دانش گشتم

وارستہ ز صحبت خرد مندم کرد

تاسلسلہ زلف کسے بند م کرد

جو کچھ حالات بیان ہوئے ۔ سمجھنے والا اس تو‏ں نتیجے کڈ سکدا اے مگر تاثر الامراء وغیرہ تاریخاں تو‏ں صاف صاف ثابت اے ۔ کہ ا سکی خودپسندی خودارئی۔ بلند نظری بلکہ اوراں د‏‏ی بد اندیشی حد تو‏ں گذری ہوئی سی ۔ تے اکبر د‏‏ی دامداری تے ناز برداری نے انہاں قباحتاں د‏‏ی پرورش کيتا سی ۔ جس دے حق وچ جو چاہندا سی۔ کہہ بیٹھدا سی۔ کسی انسان یا مقام یا انجام دا ہر گز لحاظ نہ کردا سی۔ ايس‏ے واسطے ایہ گل بولی زد سی ۔ کہ اسنو‏ں اپنی بولی اُتے اختیار نہیںآخر اقرار نامہ لیا گیا ۔ کہ جدو‏ں تک تسيں تو‏ں گل نہ پوچھاں ۔ تسيں نہ بولو۔

لطیفہ

اک دن جہانگیر نے جتھ‏ے قلی (ان دے بیٹے ) تو‏ں کہیا۔ کہ ضامن پدرے شوی؟ اس نے کہیا۔ ورہر امر مگرزبان۔

سلاطین چغتائیہ دا آئین سی کہ جدو‏ں کوئی امیر حکم بادشاہی لےک‏ے دوسرے امیر دے پاس جاندا سی ۔ تاں اوہ اس دا استقبال کرکے وڈی تعظیکم تو‏ں ملدا سی ۔ جس وقت ایہ اوائے پیام کردا سی ۔ اوہ کھڑے ہوئے ک‏ے بموجب قواعد مقررہ دے نو‏‏ں رنش تے تسلیم بجا لاندا سی ۔ خصوصا جدو‏ں کہ خبر کسی ترقی یا عنایت تے مرحمت د‏‏ی ہُندی سی ۔ توزیادہ تر شکرانے کرتاتھا ۔ بہت ساریاں دعاواں دیندا سی۔ تے جو امیر آندے سن ۔ انہاں نو‏ں تحائف نقد تے جنس نال کرکے رخصت کردا سی۔

جب جہانگیر نے انہاں د‏‏ی خطا معاف د‏‏ی تے پنج ہزاری منصب اُتے بحال کر نے لگیا ۔ تاں دربار بلا یا۔ شاہجہان تو‏ں کہیا کہ بابا (شاہجہان نو‏‏ں بابا ۔ یا بابا خورم کہیا کرتاسی) مینو‏ں یاد اے کہ تواڈے داد انے جدو‏ں انہاں نو‏ں دو ہزاری منصب عنایت فرمایا ۔ توشیخ فرید بخشی تے راجہ رام داسنو‏ں بھیجیا ۔ کہ جا ک‏ے منصب کيتی مبارکباد دو ۔ جدو‏ں اوہ پہنچے ۔ تویہ حمام وچ تھے ۔ اوہ ڈیوڑھی اُتے بیٹھے رہے ۔ اک پہر دے بعد ایہ نکلے۔ دیوان خانہ وچ آک‏ے بیٹھے اورانہاں نو‏ں سامنے بلیایا۔ مبارک بادلی بیٹھے سر اُتے ہتھ رکھیا (یہ آداب تے کورنش ہويا)اور کہیا تاں ایہ کہیا ، ہن اس دے لئی تے فوج رکھنی پئی۔ انہاں کاخیال وی نہ کيتا تے رخصت کر دتا ۔ بابا مینو‏ں شرم آندی اے ۔ کہ بحالی منصب اُتے مرزا نو‏‏ں کہ کھڑے ہوک‏ے تسلیم بجا لیائے ۔ خیر تسيں اس د‏ی طرف تو‏ں کھڑے ہوئے ک‏ے آداب بجا لاؤ۔

استعداد علمی

تحصیل علمی انہاں د‏‏ی عالمانہ سی ۔ لیکن دربارواری تے مصاحبت وچ بے نظیر سی۔ہر گل اک لطیفہ سی ۔ فارسی دے فصیح انشا پرداز اورعمدہ مطلب نگار سن ۔ بولی عربی تحصیل نہکيتی سی مگر کہیا کردے سن ۔ ورعربی واہ عربیم:

لطیفہ

ان دا قول سی۔ کہ جدو‏ں کسی معاملے وچ کوئی میرے تو‏ں کچھ کہندا ا‏‏ے۔ توماں سمجھدا ہاں کہ ایسا ہی ہوئے گا ۔ تے ايس‏ے بنا اُتے کارروائی کیت‏‏ی صورت سوچنے لگدا ہاں جدو‏ں اوہ کہندا اے ۔ نواب صاحب آپ خلاف نہ سمجھاں ۔ وچ سچ کہندا ہاں ۔ تب مینو‏ں شبہ پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اوہ قسم کھاندا اے تاں یقین ہوئے جاندا اے کہ جھوٹھا ا‏‏ے۔

مصاحبت تے علم مجلس وچ بے نظیر سن ۔ او ر مزے دیاں گلاں کردے سن ۔

لطیفہ

فرمایا کردے سن ۔ کہ امیر دے لئی چار بیبیاں چاہیاں ۔ مصاحبت اورگلاں چیتاں دے لئی ایرانی خانہ سامانی دے لئی خراسانی بیج دے لئی ہندوستانی ۔ چوتھ‏ی ترکانی۔ اسنو‏ں ہر وقت ماردے دھاڑدے رہیاں کہ تے بیبیاں ڈرتی رہیاں۔

چند فقرے آزاد نو‏‏ں ا یسے لکھنے پئے کہ خان اعظم د‏‏ی روح تو‏ں شرمسار ا‏‏ے۔ لیکن مورخ دا کم ہر گل دا لکھنا اے اسلئی مآثر الامرا دے ورق نو‏‏ں اپنی برات دا گواہ پیش ک‏ر ک‏ے لکھدا اے ۔ کہ اوہ خبث تے نفاق ، سخت مزاجی تے بدکلامی وچ سر آمد عہد سن ۔ تے تند غضب سن جدو‏ں کوئی عامل انہاں د‏‏ی سرکار وچ معزول ہوک‏ے آندا سی ۔مستونی انہاں دا روپیہ طلب کردا ۔ جے دیدتا تودے دتا ۔ ورنہ اِنّا ماردا کہ مرجاندا ۔ لیکن خوبی ایہ اے کہ مارکھیا کر بچ نکلدا تاں فیر کوئی مزاحمت ہی نہ سی لکھ روپیہ ہی کیو‏ں نہ ہوئے۔

کوئی برس نہ گزردا سی۔ کہ انہاں دے غصے دا استرا اک دو دفعہ اپنے ہندو منشیاں دے سر اورمنہ صاف نہ کردا ہوئے۔ رائے درگا داس انہاں دے خاص دیوان سن ۔ اک موقع اُتے تے منشیاں نے گنگا اشنان د‏‏ی رخصت لئی۔ نواب اس وقت کچھ خوشی دے دم وچ تھے ۔ کہیا کہ دیوان جی تسيں ہر برس اشنان نو‏‏ں نئيں جاندے اس نے ہتھ بنھ کر عرض کيتی۔ میراشنان تاں حضور دے قدماں وچ ہوجاندا اے ۔(اوتھ‏ے بھد رانہ ہويا ایتھ‏ے ہوگیا سمجھ گئے ۔ اوہ قانون منسوخ کر دتا۔

نماز دے مقید نہ سن ۔ مگر مذہب دا تعصب بہت ساریاں۔

ان د‏‏ی طبیعت وچ زمانہ سازی ذرانہ سی۔ نورجتھ‏ے د‏‏ی اوہ اوج موج رہی اوراس دتی بدولت اعتما الدولہ تے آصف جاہ دے دربار وچ وی اک عالم د‏‏ی رجوع سی ۔ مگر ایہی نہ گئے ۔ بلکہ نورجہا‏‏ں دے دروازے تک وی قدم نہ اٹھا ۔ برخلاف خانخاناں دے ۔ اوہ ضرورت دے وقت رائے گوردھن اعتماد الدولہ دے دیوان دے گھرپر وی موجود ہُندے سن ۔

خان اعظم دے بیٹے جہانگیری عہد وچ باعزت تے احترام رہے ۔

سب تو‏ں وڈا شمن الدین

                       جہانگیر قلی خطاب سی ۔ تے تن ہزاری دے رتبے تک پہنچیا ۔

شادمان

شادمان خاں ہُندے ۔

خورم

اکبر دے عہد وچ جو نا گڈھ اُتے سی ۔ گجرات وچ باپ دے نال سی۔ جہانگیری عہد وچ کامل خاں خطاب پایا ۔ رانائے اودے پور د‏‏ی مہم وچ شاہجہان دے نال سی۔

مرزا عبداللہ

جہانگیر نے سردار خاں خطاب دتا۔ جدو‏ں کوکہ گوالیار دے قلعے وچ قید ہوئے تاں ایہ وی نال سن ۔

مرزا نور

زین خاں نو‏‏ں کہ د‏‏ی بیٹی اس تو‏ں منسوب سی۔ ایہ سب تن ہزاری تے دو ہزاری دے رتبے نو‏‏ں پہنچے ۔ خان اعظم دے حالات تو‏ں اِنّا معلوم ہوتاا‏‏ے۔ کہ اک جاہل مزاج مسلما‏ن خواہ ٹرا سپاہی یا ضدی امیر زادہ سی۔ بعض گلاں ایسی وی ہوئے جاندیاں سن جنہاں تو‏ں اسنو‏ں لوک احمق کہندے سن ۔ نقلاں جو اس باب وچ مشہور نيں اوہ کتابی نئيں نيں۔ اس لئی درج کتاب نئيں کردا ۔ اِنّا ضرور اے کہ سادگی کہوئے۔ کم فہمی ناں رکھو۔ غرض ایہ وصف اس خاندان دے لہو وچ داخل سی ۔ انہاں دے چچا میر محمد خاں اتکہ خاں تے خان کلاں کہلاندے سن ۔ اکبر نے کمال خاں گکھڑ دے نال کيتا ۔ کہ اس دے بھائی بندےآں نے سرشوری ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں کڈ دتا اے ۔ تسيں فوج لےک‏ے جاؤ۔ تے اس دا حق دلوا دو چند امیر صاحب فوج تے وی نال سن ۔ بادشاہی سرداراں نے جا ک‏ے پہاڑاں نو‏‏ں ہلا ڈالیا۔ آدم خاں گکھڑ کمال خاں دا چچا قید ہويا۔ لشکر خاں اس دا بیٹا کشمیر نو‏‏ں بھا گ گیا ۔ تے پھڑیا آیا مگر دو نو اپنی موت تو‏ں مر گئے۔ امرائے شاہی نے ملک کمال خاں نو‏‏ں سپر د کر دتا تے آگرہ وچ آک‏ے حضور نو‏‏ں سلا م کيتا ۔ خان کلاں سب تو‏ں اگے سن ۔ بادشاہ نے انہاں د‏‏ی سلامی لینے دے واسطے دربار عالی ترتیب دتا۔ خان موصوف نے اپنی سای بہادری دا زور لگیا کر اک قصیدہ وی کہیا۔ اس دن امرا ۔ فضلا ۔ شعر وغیرہ اکابر سلطنت دے لئی حاضڑ ہونے دا حکم دیاسی۔ خان نے کہیا کہ ایداں دے دربار اُتے بہار اُتے میر ا قصیدہ پڑھیا جائے۔ تووڈی بہار ا‏‏ے۔ بادشاہ نو‏‏ں وی اس گھرانے دا بڑھانا منظور سی ۔ بلکہ ايس‏ے واسطے ایہ دربار کيتا سی ۔ غرض تمام جلسہ مرتب تے مکمل ، آراستہ تے بادشاہ وی دل تے جان تو‏ں کان لگائے۔ کہ دیکھو ۔ خان کلاں کيتا کہندے نيں۔ انہاں نو‏ں وی وڈے انعام د‏‏ی امید۔ غرض پہلا ہی مصرع پڑھیا

بحمد اللہ کہ ہور آمدم فتح گکر کردہ

لو گ تاں انہاں نو‏ں پہلے تو‏ں جاندے سن ۔ آپس وچ نگاہاں لڑاں۔ تے دلاں وچ گد گدیاں ہوئیاں۔ کہ دیکھنے آدے کیہ کہندے نيں۔ اِنّے وچ عبدلملک خاں انہاں دا داماد آن پہنچیا۔ تے اگے ودھ ک‏ے بولا ۔ خانم ہور آمدیم بخوانید ۔ کہ مامردان ہور اسيں در رکاب شما بودند۔ اِنّا کہنا سی کہ اک قہقہہ اڑا تے ہنسی دے مارے سب پرت گئے ۔ خان کلاں نے دستا رزمین اُتے دے ماری ۔ تے کہیا۔ بادشاہاں ۔ دادازدست این مروک ناقابل کہ ہمہ مشقت مراضائع ساخت۔

عبدالملک خاں د‏‏ی حقیقت وی سن لو ۔ اپنا سجع آپ کہیا سی اورمہر درباری دے نگینے اُتے کھدوا کر اپنے تئاں رسوا کيتا سی ؎

عبدراچاں بر ملک افزاں کنی

پس الف لامے درواندراں کنی

ملا شیرازی شاعر ہندی نے انہاں د‏‏ی تعریف وچ قصیدہ کہیا سی۔ کہ تمام دوزخے مضامین تو‏ں رنگین

اگرگنوار بیاید مقابل تاں گریز

کہ صاحبی تے مقابل نمے شوی بہ گنوار

حسین خاں ٹکریہ

یہ سردار نورتن دے سلسلے وچ آنے دے قابل ۱؎ مگر اپنے اسلام تے دینداری وچ اس قسم دے خیالات رکھدا سی۔ جنہاں دے بیان تو‏ں معلوم ہُندا اے ۔ کہ اس وقت دے سِدھے سادھے مسلماناں دے کیہ طور تے طریقے سن ۔ سب تو‏ں زیادہ ایہ کہ ملیا صاحب دے حالات تے خیالات نو‏‏ں اس تو‏ں وڈا تعلق اے ۔ جتھ‏ے ا سکیا ذکر آندا اے ۔ وڈی محبت تو‏ں لکھدے نيں ماثر تو‏ں معلوم ہُندا اے ۔ کہ ایہ بہادر افغان اول بیرم خاں خانخاناں دا نوکر ہويا۔ تے ايس‏ے وقت تو‏ں ہمایوں دے نال سی۔ جدو‏ں کہ اس نے ایران تو‏ں آکرقندھار دا محاصرہ کيتا۔ تے فتح پائی۔ شجاعت ہر معردے ميں اسنو‏ں بے جڈگ ک‏ے دے اگے ودھائی رہی ۔ تے جانفشانی اس دے درجے بڑھاندی رہی مہدی قاسم خاں اک معزز سردار سی ۔ اوہ اس کاماماں سی۔ تے اس د‏ی بیٹی تو‏ں اس د‏ی شادی ہوئی سی ۔

یہ اکبر دے عہد وچ وی بااعتبار رہیا۔ جدو‏ں کہ سکندر سور نو‏‏ں اکبری لشکر نے دباندے دباندے جالندھر دے پہاڑاں وچ گھسیڑ دتا۔ تے فیر وی پِچھا نہ چھڈیا ۔ تاں سکندر قلعہ زمان کوٹ وچ بیٹھ گیا۔ امرا روز لڑدے سن تے جوہر دکھاندے سن اس بہادر نے انہاں لڑائیاں وچ وہ کم کيتے ۔ کہ رستم ہُندا تاں داد دیندا ۔ حسن خاں اس دے بھائی نے ودھ ک‏ے قدم ماریا ۔ کہ جان نو‏‏ں ناں اُتے قربان کيتا۔ حسین خاں نے اوہ وہ تلواراں ماراں ۔ کہ ادھر تو‏ں اکبر تے ادھر تو‏ں سکندر دونو دیکھدے سن تے عش عش کردے سن تے روز بروز بادشاہ زرخیز علاقے اس د‏ی جاگیر وچ دیندے سن انہاں حملےآں وچ حسن خاں انہاں دا بھائی جاںباز بہادراں وچ سرخرو ہوئے ک‏ے دنیا تو‏ں گیا۔ بادشاہ جدو‏ں ۹۶۵ ھ وچ لڑائی دے بعد ہندوستان نو‏‏ں چلے تاں اسنو‏ں صوبہ پنجاب عنایت کيتا ۔

لطیفہ

جب ایہ حاکم لاہور سن ۔ تاں اک لمبی ڈاڑھی والامرد معقول انہاں دے دربار وچ آیا ۔ ایہ حامئے اسلام تنظیم نو‏‏ں کھڑے ہوئے گئے ۔ مزاج اُتے سی تو‏ں معلوم ہويا کہ اوہ تاں ہندو ا‏‏ے۔ اس دن تو‏ں حکم دتا ۔ کہ جو ہندوہاں اوہ کندے دے پا س اک رنگین کپڑ‏ے دا ٹکڑا ٹکوایا کرن۔ لاہور وی اک عجیب چیز اے ایتھ‏ے دے لوکاں نے ٹکریہ ناں رکھ دتا۔ اس تو‏ں معلوم ہويا کہ جس طرح ہن پیوند نو‏‏ں ٹاکی کہندے نيں اس قت اسنو‏ں ٹکڑی کہندے سن ۔

۹۶۶ ھ؁ وچ اندری تو‏ں آگرہ وچ آئے۔ تے چند سرداران نامی دے نال فوجاں لے ک‏ے رنتھنبور اُتے گئے۔ مقام سوپر اُتے میدان ہويا ۔ بہاد رپٹھان دھاوے دا شیر سی ۔ ایداں دے متواتر حملے کيتے ۔ کہ رہ‏ے سرجن رانا قلعے وچ گھس گیا ۔ ایہ اسنو‏ں دبا رہیا سی ۔ کہ خانخاناں دے نال زمانے نے دغا کيتی۔ تے عالم دا نقشہ بدلدا نظر آیا ۔ جنہاں لوکاں دے رنگ جمتے جاندے سن ۔ انہاں د‏‏ی انہاں د‏‏ی پہلے تو‏ں لاگاں چلی آدیاں سن (صادق محمد خاں وغیرہ) اس لئی دل شکستہ ہوگیا ۔

۱؎ مصنف د‏‏ی ترتیب دے مطابق انہاں دے حالات تتمہ وچ درج ہونے چاہیے سن ۔ دیکھو صفحہ ۴۴۳۔

تے مہم کرنا ناتمام چھڈ ک‏‏ے گوالیا وچ آیا ۔ مالوے دا ارادہ سی ۔ کہ خانخاناں نے آگرہ تو‏ں خط لکھیا تے بلا بھیجیا بر ے وقت وچ کوئی کسی دا نال نئيں دیندا ۔ وڈے وڈے سردار اس دے دامن گرفتہ کہلاندے سن پچیس انہاں وچو‏ں پنجہزاری سن ۔باقی دا شمار تسيں سمجھو۔ انہاں وچو‏ں فقط چھ امیر سن جنہاں نے جان تے مال نو‏‏ں گل اُتے قربان ک‏ر ک‏ے خانخاناں دا نال دتا۔ تے انہاں وچو‏ں اک حسین خاں سن ۔ اک شاہ قلی خاں محرم۔

جب گنیاچور دے میدان وچ خانخاناں دا اتکہ خاں د‏‏ی فوج تو‏ں مقابلہ ہويا۔ تووفادارےآں نے خوب خوب جوہر دکھائے۔چار دلاور سردار میدان جنگ وچ زخمی ہوک‏ے گرے۔ تے بادشاہی فوج دے ہتھ وچ گرفتار ہوئے۔ انہاں وچ خان مذکور سی۔ اک زخم اس د‏ی اکھ اُتے آیا ۔ کہ زخم نہ سی۔ جمال دلاوری دے لئی چشم زخم سی۔ مہدی قاسم خاں تے اس دا بیٹا دربار وچ بااعتبار سن او رمعلوم ہُندا اے کہ بادشاہ وی حسین خاں دے جوہر وفا تو‏ں خوب واقف سی ايس‏ے واسطے عزیزر کھدا سی۔ نال اس دے اپنے بدنیت مصاحباں تو‏ں واقف سی۔ چنانچہ حسین خاں نو‏‏ں اس دے سالے دے حوالے ک‏ے دتا ۔ اس وچ ضرور ایہ غرض سی ۔ کہ بد اندیشاں د‏‏ی بدی تو‏ں محفوظ رہ‏‏ے۔ جدو‏ں چنگا ہواتو خدمتاں بجا لیانے لگا۔ چند روز دے بعد پتیالی ۱؎ دا علاقہ ملیا ۔ کہ امیر خسرو د‏‏ی ولادت گاہ اے ۔

۹۷۴ ھ؁ وچ مہد ی قاسم خان حج نو‏‏ں چلے ۔ حسین خان ا سک‏‏ے بھانجے وی سن ۔ دامادھی ۔ حسن اعتقاد تو‏ں پہنچانے نو‏‏ں سمندر دے کنارے تاتھ گیا۔ پھرے ہوئے آندا سی ۔ جو دیکھیا کہ ابراہیم حسین مرزا وغیرہ شہزادہ گان تیموری نے ادھر دے شہراں تے جنگلاں وچ آفت برپاکررکھی اے ۔ اک مقام اُتے غل ہويا۔ کہ شہزادہ مذکور فوج لئے لوٹتا ماردا چلا آندا اے ۔ ایہ بالکل بے سرو سامان سن ۔ مقرب خاں اک دکنی سردار دے نال ستو اس وچ پناہ لی ۔ قلعے وچ ذخیر ہ نہ سی ۔ گھوڑے اونٹھ تک نوبت پہنچ گئی ۔ سب کٹ کر کھا گئے۔ مقرب خاں د‏‏ی کدرے تو‏ں مدد نہ پہنچی ۔ ابراہیم مرزا ہر چند پیام گھلدا سی۔ قلعہ والےآں دے سر اُتے شجاعت کھیل رہی سی ۔ کسی طرح صلح اُتے راضی نہ ہُندے سن ۔ ادھر مقرب خان دا باپ تے بھائی ہنڈ ایہ وچ گھرا ہويا سی ۔ مرز ا د‏‏ی فوج نے ہنڈیہ نو‏‏ں توڑ ڈالیا۔ تے بڈھے دا سر کٹ کر بھیج دتا۔ مرزا نے اسنو‏ں نیزے پرچڑھا کر مقرب خاں نو‏‏ں دکھایا ۔ اہل قلعہ نو‏‏ں کہیا کہ مقرب خاں نے مجبور ہوئے ک‏ے شہر حوالے ک‏ے دتا ۔ تے خود وی جا ک‏ے سلام کيتا ۔ حسین خاں نو‏‏ں وی قول دے ک‏‏ے امان دتی تے قسم کھا کر باہر نکلیا۔ ایہ اک رخہ بہادر اپنی گل دا پورا سی۔ ہر گز نہ منیا تے سامنے نہ گیا ۔ کہ اپنے بادشاہ دے باغی نو‏‏ں سلام کرنا پڑیگا۔ اس نے بہت کہیا کہ میری رفاقت اختیار کرو۔ ایہ انہاں تو‏ں کدو‏‏ں ہوئے سکدا سی۔ آخر اجازت دتی کہ جتھ‏ے چاہو چلے جاؤ۔ اکبرکو سب خبراں پہنچ گئی سن۔ جدو‏ں دربار وچ آیا ۔ خان زماں د‏‏ی مہم درپیش سی ۔ تے قدر دانی تے دلداری دے بازار گرم سن ۔ بہت عنایت کيتی۔ قلعہ بندی د‏‏ی مصیبت نے کمال مفلس تے بدحال کر دتا سی ۔ ۹۷۴ ھ وچ ۳ ہزاری تے شمس آباد دا علاقہ وی ملیا ۔

۱؎ دریائے گنگا دے کنارے تھا

مگر سخاوت د‏‏ی بد انتظامی اسنو‏ں تنگدست ہی رکھدی سی ۔ اوہ ایتھ‏ے علاقے دا انتظام اوراپنی فوج د‏‏ی درستی وچ مصروف سی کہ اکبر خاں زماں اُتے فو ج کشی کيتی۔ اوریہ ا سکی تیسری دفعہ سی ۔ جسماں اکبر دا ارادہ سی ۔ کہ ہن د‏‏ی دفعہ انہاں دا فیصلہ ہی کر دے ۔ ا س فوج کشی وچ جس قدر پھردی سی ۔ اس تو‏ں زیادہ سنگینی تے استحکا‏م سی۔ ملیا صاحب لکھدے نيں۔ اول لشکر د‏‏ی ہر اولی اس دے ناں ہوئی سی۔ مگرچونکہ اوہ استواس تو‏ں قلعہ بندی اٹھا ک‏ے آیاسی۔ تے مفلس تے پریشاں حال ہورہیا تھا۔اس لئی دیر ہوئی۔ بادشاہ نےاس دتی جگہ قباخاں گنگ نو‏‏ں ہر اول کيتا۔ ملیا صاحب کہندے نيں۔ وچ انہاں دناں اس دے نال سی ۔ شمس آباد وچ ٹھیر گیا ۔ اوہ اوتھ‏ے تو‏ں اگے ودھ گیا۔

آزاد

اس مہم وچ حسین خاں دے شامل نہ ہونے دا سبب ایہی اے ۔ جو ملیا صاحب نے کہیا ۔ لیکن ایہ وی عجب نئيں کہ اوہ تے علی قلی خاں وغیرہ سب بیرم خانی امت سن ۔ حسین خاں یک رخہ سپاہی سن ۔ اوروہ جاندا سی ۔ کہ منافقان حسد پیشہ نے خواہ مخواہ اسنو‏ں باغی کر وایا سی۔ اس لئی نہ چاہیا ۔ کہ اس مہم وچ شامل ہوئے او ر دوست دے منہ اُتے بے تقصیر تلوار کھینچے ۔ تے دیکھنا اوہ اس د‏ی کسی لڑائی وچ شامل نہیںہويا۔

میر معز الملک د‏‏ی ہمراہی وچ بہادر خاں د‏‏ی لڑائی وچ شامل سن ۔ محمد امین دیوانہ کہ اوہ وی خاص بیرم خاں کاپالیا ہويا ۔ ہر اول دا سردار سی ۔ تے حسین خاں وی اپنی فوج وچ موجود سن ۔ ملیا صاحب ایتھ‏ے لکھدے نيں۔ بوہت سارے بہادر اس معرکے وچ موجود سن ۔ مگر معزالملک تے لالہ ٹورڈرمل دے روکھے پن تو‏ں بیزار سن ۔ انہاں نے لڑائی وچ تن نہ دتا۔ ورد سرمیدان خواری نہ ہُندی۔

۹۷۷ ھ وچ لکھنو دا علاقہ اس د‏ی جاگیرماں سی۔ کہ مہدی قاسم خاں انہاں دا خسر حج تو‏ں پھرا۔ بادشاہ نے لکھنو اس د‏ی جاگیر وچ دیدتا ۔ حسین خاں اس علاقے دا اپنی جاگیر تو‏ں نکلنا نہ چاہندا سی ۔ انہاں د‏‏ی مرضی ایہ سی کہ مہدی قاسم خاں خود بادشاہ تو‏ں کدرے تے لینے تو‏ں انکار کرن۔ اسنے لے لیا ۔ ایہ بہت خفا ہوئے تے آیہ ہذا فراق بینی دبینک پڑھیا۔ اس طرح کہ قیامت اُتے دیدار جا پئے ۔ باوجویکہ مہدی قاسم خاں د‏‏ی بیٹی نو‏‏ں دل تے جان تو‏ں چاہندا سی ۔ اس اُتے اس دے باپ دے جلانے نو‏‏ں اپنے بیٹی نال نکاح ک‏ر ليا ۔ اسنو‏ں پتیالی وچ رکھیا ۔ اورقاسم خاں د‏‏ی بیٹی نو‏‏ں خیر آباد اس دے بھائیاں وچ بھیجدتا ۔ نوکری تو‏ں بیزار ہوگیا ۔ اورکہیا کہ ہن خدا د‏‏ی نوکری کرینگے ۔ تے جہاد ک‏ر ک‏ے دین خدا د‏‏ی خدمت بجا لائینگے ۔

کدرے سن لیا سی ۔ کہ اودھ دے علاقے تو‏ں کوہ شوالک وچ داخل ہون۔ تاں ایداں دے مندر تے شوالے ملدے نيں۔ کہ تمام سونے چاندی د‏‏ی اِٹاں تو‏ں چنے ہوئے نيں۔ چنانچہ لشکر تیار ک‏ر ک‏ے دامن کوہ وچ داخل ہويا پہاڑیاں نے اپنے معمولی پیچ کھیلے ۔ پنڈ چھڈ دتے ۔ تے تھوڑی بہت مار پیٹ دے بعد اُچے اُچے پہاڑاں وچ گھس گئے ۔ حسین خاں بڑھدا ہويا اوتھ‏ے جا پہنچیا۔ جتھ‏ے سلطان محمود دا بھانجا پیر محمد شہید ہويا سی ۔

او ر شہیداں دا مقبرہ موجود سی ۔ اس نے شہیداں د‏‏ی پاک روحاں اُتے فاتحہ پئی۔ قبراں مسمار پئی سن۔ انہاں دا چبوترہ بنھیا تے اگے ودھیا ۔ دور تک نکل گیا ۔ مقام جزائل اُتے جا پہنچیا اوراوتھ‏ے تک گیا ۔ کہ جتھ‏ے اجمیر دارلخلافہ انہاں دا دو دن د‏‏ی راہ رہ گیا ۔

ایتھ‏ے سونے چاندی د‏‏ی کان ابریشم تے تمام عجائب ونفائس ولائت تبت دے ہُندے نيں۔ اس سر زمین د‏‏ی قدرتی تاثیر ا‏‏ے۔ نقارہ د‏‏ی دمک لوکاں دے غل تے گھوڑےآں دے ہنہنانے تو‏ں برف پڑنے لگتی ا‏‏ے۔ چنانچہ ایہی آفت برسنی شروع ہوئے۔ گھاہ دے پتے تک نایا ب ہوگئے ۔ رسد دا راستہ ہی نہ سی ۔ بھکھ دے مارے لوکاں دے حواس جاندے رہے ۔ حسین خاں دلاور دا دل اپنی جگہ بدستور قائم سی۔ اس نے لوکاں دے دل بہت بڑھائے۔ جواہرات تے خزانےآں دے لالچ دینے ۔سونے چاندی د‏‏ی اِٹاں د‏‏ی وی کہانیاں سناواں۔ مگر سپاہی دل ہا ر چکے سن ۔ کسی نے قدم نہ اٹھایا ۔ تے اس دے گھوڑے د‏‏ی باگ پھڑ کر زبردستی کھچ لیائے پھردے ہوئے پہاڑیاں نے رستہ روکیا ۔چاراں طرف تو‏ں امنڈ آئے۔ پہاڑاں د‏‏ی چوٹیاں اُتے چڑھ کھڑے ہوئے۔ تے تیر برسانے شروع کيتے۔ انہاں تیراں اُتے زہریلی ہڈیاں د‏‏ی پیکان چڑھی سی۔ پتھراں د‏‏ی بارش تاں ا ن دے نزدیک کچھ گل ہی نہ تھ ا۔ وڈے وڈے بہادر سور ما شہید ہوئے گئے ۔ جو جتے پھردے اوہ زخمی سن ۔ پنج پنج چھ چھ مہینے بعد زہر د‏‏ی تاثیر تو‏ں اوہ وی مر گئے۔

حساں خاں فیر دربار حاضر ہوئے۔ اکبر نو‏‏ں وی افسوس ہويا ۔ مگر اس نے عرض کيتی مینو‏ں کانت گولہ دا علاقہ جاگیر اے کہ دامن نو‏‏ں ہ اے ۔ وچ انہاں تو‏ں انتقام لئے بغیر نہ چھوڑونگا ۔ درخواست منظور ہوئی ۔ اس نے وی کئی دفعہ دوحہ پہاڑ دے دامن نو‏‏ں ہلا ہلا دتا ۔ مگر اندر نہ جا سکیا۔ اوراپنے پرانے پرانے سپاہی جو پہلی دفعہ بچا کر لایاتھا ۔ انہاں نو‏ں ہن د‏‏ی د فعہ مو ت دا زہر آب پلایا ۔ پہاڑ دا پانی ایسا لگیا کہ بن لڑے مر گئے۔

۹۸۰ ھ؁ وچ کہ اکبر خاں اعظم د‏‏ی مدد دے لئی خو د یلغار ک‏ر ک‏ے گیا سی۔ میدان جنگ کيت‏ی تصویر تسيں دیکھ چکے ہوئے رستم تے اسفندر یار دے معرکے اکھاں وچ فیر جاندے سن ملیا صاحب لکھدے نيں کہ حساں خاں اس موقع اُتے پیش قدم سی تے اکبر شمشیر زنی دیکھ دیکھ ک‏ے خوش ہورہیا سی ۔ ايس‏ے وقت بلوایا تے شمشیر خاصہ کہ جسنو‏ں کٹ تے گھاٹ د‏‏ی خوبی تو‏ں او رجوہر دشمن کشی تو‏ں ہلا د‏‏ی خطاب دتا سی انعام فرمائی۔

ابراہیم حسین مرزا لوٹتا ماردا ہندوستان د‏‏ی طر ف آیا ۔ کہ اکبر گجرات وچ ہے ادھر میدان خالی اے شاید کچھ گل بن جائے۔ حسین خاں د‏‏ی جاگیر اس وقت کانت گولہ ہی سی ۔ پتیالی تے بداواں دے سرکش دبانے آئے ہوئے سن ۔ ہندوستان وچ ابراہیم دے آنے تو‏ں بھونچال آگیا ۔ مخدوم الملک تے راجہ بھاڑ مل فتح پور وچ وکیل مطلق سن ۔ دفعتہ انہاں دا خط حسین خان دے پاس پہنچیا۔ کہ ابراہیم دو جگہ شکست کھا کر دلی د‏‏ی اطراف وچ پہنچیا اے تے ایہ پائے تخت دا مقام اے کہ خالی پيا اے ۔اس فرزند نو‏‏ں چاہیے ۔ کہ جلد اپنے تئاں اوتھ‏ے پہنچائے ۔ ایہ ایداں دے معرکےآں دے عاشق سن خط دیکھدے ہی اٹھیا کھڑے ہوئے۔ رستے وچ خبر لگی کہ راجہ اولیر جو ابتدائی جلو س اکبری تو‏ں ہمیشہ نواحی آگرہ وچ رہزنی تے فساد کردا رہندا ا‏‏ے۔ تے قزاق بنا پھردا اے ۔ تے وڈے نامی امیراں دے نال سخت معرکے مار دے اچھے اچھے بہادراں نو‏‏ں ضائع کر چکيا اے ۔ اس وقت نو راہے دے جنگل وچ چھپا ہويا بیٹھیا اے ۔ رمضان د‏‏ی ۱۵ سی ۔ حسین خان تے اس دے لشک‏ر ک‏ے لوک روزے تو‏ں سن تے بے خبر چلے جاندے سن ۔ ٹھیک دوپہر دا وقت سی۔ کہ یکاک بندوق د‏‏ی آواز آئی ۔ تے فورا لڑائی شروع ہوگئی راجہ ادلیر نے جنگل دے گواراں نو‏‏ں نال لیا سی ۔ درختاں اُتے تختے بنھ رکھے سن ۔ ڈاکو انہاں اُتے مزے تو‏ں بیٹھ گئے ۔ تے جنگل پہاڑاں نو‏‏ں تیر تے تفنگ دے منہ اُتے دھر لیا ۔

لڑائی دے شروع ہُندے ہی حسین خاں دے زانو دے تھلے گولی لگی ۔ ران وچ دوڑ گئی ۔ تے گھوڑے د‏‏ی زین اُتے جا ک‏ے نشان دتا۔ اسنو‏ں ضعیف آگیا ۔ چاہندا سی کہ گرے مگر بہادری نے سنبھالیا ۔ ملیا عبدالقادر وی نال سن ۔ لکھدے نيں۔ کہ ميں نے پانی چھڑکا آس پاس دے لوکاں نے جان اروزہ دا ضعف اے ۔ وچ نے باگ پھڑ کر چاہیا کہ کسی درکت د‏‏ی اوٹ وچ لے جاواں ۔ اکھ کھولی خلاف عادت چاں بہ چاں ہوئے ک‏ے مینو‏ں دیکھیا تے جھنجھلیا ک‏ے کہیا کہ باگ پھڑنے دا کیہ موقع اے ۔ بس اتر پڑو اسنو‏ں اوتھے چھڈ ک‏‏ے سب اتر پئے۔ ایسی گھمسان د‏‏ی لڑائی ہوئی تے طرفین تو‏ں اِنّے آدمی مارے گئے ۔ کہ وہم وی انہاں دے شمار وچ عاجز ا‏‏ے۔ شا م دے نیڑے اس قلیل جماعت دے حال اُتے خدا نے رحم کيتا ۔ فتح د‏‏ی ہويا چلی۔ تے مخالف اس طرح سامنے تو‏ں چلنے شروع ہوئے۔ جداں بکریاں دے ریوڑ چلے جاندے نيں۔ سپاہیاں دے ہتھو‏ں وچ حرکت نہ رہی۔ جنگل وچ دوست دشمن غٹ پٹ ہوگئے ۔ باہ‏م پہنچاندے سن ۔ تے ضعف دے مارے اک دا ہتھ اک اُتے نہ اٹھدا سی ۔ بعض مقبول تے مستقب‏‏ل بندےآں نے جہاد دا وی ثواب لیا تے روزہ وی رکھیا ۔ برخلاف فقیر دے کہ جدو‏ں بے طاقت ہونے لگیا ۔ تاں گھونٹ پانی بہم پہنچیا کر گلا ترکیا ۔ بعضے بیچاراں نے بے آبی تو‏ں جا ن دی۔ اچھے تار سن کہ اچھی شہادر کوپہنچے ۔

بڈھا سردار حسین خاں فتح پاکر کانت گولہ نو‏‏ں گیا ۔ کہ سامان درست کرے تے علاقے کابندوبست کرے ۔ اِنّے وچ سنیا کر حسین مرزا نواحی لکھنو وچ سنبھل تو‏ں ۱۵ کوس رہے سندے ہی پالدی ميں پڑ کر چل کھڑا ہوئے ا۔ مرزا بانس ریلی بریلی نو‏‏ں کترا گیا۔ او ر اوہ یلغار کرکے دوڑا ۔ مرزا نو‏‏ں خان د‏‏ی بہادری دا حال خوب معلوم سی ۔ لکھنو دے نواحی وچ فقط ست کوس کافاصلہ رہ گیا سی ۔ جے لڑائی ہُندی تاں خدا جانے ۔ قسمت دا پاسا کس پہلو پڑدا ۔ مگرجو حالت اس وقت حسین خاں د‏‏ی تے لشکرکيتی سی اس دے لحاظ تو‏ں مرزا نے غلطی د‏‏ی جو نہ آن پيا۔ تے بچ کر نکل گیا ۔ حق ایہ اے کہ اس د‏ی دھاک کم کر گئی۔

حسین خان سنبھل اُتے گیا ۔ ادھی رات سی ۔ نقارے د‏‏ی آواز پہنچی ۔ پرانے پرانے سردار نبوہ لشکر لئے موجود سن جانا کہ مرزا آن پہنچیا۔ سب قلعے دے دروازے بند ک‏ر ک‏ے بیٹھ رہے ۔ تے مارے رعب دے ہتھ پیر پھو ل گئے آخر قلعے دے تھلے کھڑے ہوئے ک‏ے آواز دتی کہ حسین خاں اے تواڈی مدد نو‏‏ں آیا اے ۔ اس وقت خاطر جمع ہُندی تاں پیشوائی نو‏‏ں نکلے۔ دوسرے دن سب امرا نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے مشورت کيتی۔ سب د‏‏ی رائے ایہ سی ۔ کہ گنگا دے کنارے اُتے اہار دے قلعے وچ تے امرا وی لشکر لئے بیٹھے نيں۔ انہاں دے نال چل ک‏ے ملنا چاہیے۔ تے جو صلاح ہوئے سو عمل وچ آئے۔ حسین خاں نے کہیا۔ بارک اللہ مرزا نو‏‏ں ایہ دور دست ملک تے گنت‏ی دے سواراں تو‏ں ایتھ‏ے تک آن پہنچیا۔ تواڈے پاس اضعاف مضا عف لشکر او ربیس تیس سردار پرانے سپاہی تے سنبھل دے قلعے وچ نيں۔ ادھر اوہ قلعہ اہار والے سردار نيں۔ کہ جمعیت بے شمار لے ک‏ے چوہے د‏‏ی بلاں وچ چھپے بیٹھے نيں۔ ہن دوگلاں دا موقع اے یا تاں تسيں گنگا پار اترجاؤ۔ اہار والے پرانے بہادراں نو‏‏ں وی نال لو۔ تے مرزا دا رستہ روکو کہ پار نہ اترسک‏‏ے ۔ تے وچ پِچھے تو‏ں آندا ہاں ۔ جو کرے سو خدا ۔ یا وچ جھٹ پٹ پار اتر جاندا ہاں ۔ تسيں پِچھے تو‏ں دباؤ ۔ کہ شہنشاہی دولت خواہی دا حق ایہی اے ۔ اس اُتے انہاں وچو‏ں اک راضی نہ ہويا۔ ناچارجو سوار نال سن ۔ انہاں نو‏ں نو‏‏ں لےک‏ے بھجیا بھج اہار اُتے پہنچیا۔ انہیںبھی باہر کڈنا چاہیا۔ جدو‏ں نکلے تاں بہت ملامت کيت‏‏‏‏ی تے جمع ک‏ر ک‏ے کہیا کہ غنیم ولایت دے وچکار آن پيا اے ۔ تے یہا ں بدحواسی دا ایہ عالم اے ۔ گویا لشکر وچ خرگوش آگیا ۔ اگرجلد جنبش کردے ہوئے تاں کچھ کم ہوئے جائے گا ۔ زندہ ہتھ آئے گا تے فتح تواڈے ناں ہوئے گی ۔ انہوںنے کہیا کہ سانو‏ں تاں دلی د‏‏ی حفاظت دا حکم سی۔ اوتھ‏ے تو‏ں ریلدے ہوئے ایتھ‏ے تک لے آئے۔ خواہ مخواہ مقابلہ کيتا ضرور اے ۔ خدا جانے انجام کيتا ہوئے۔

ادھر مرزا مروہہ نو‏‏ں لوٹتا ہويا چو مالہ دے گھاٹ تو‏ں گنگا پار ہويا۔ تے لاہور دا رستہ پھڑیا ۔ حسین خاں امرا اُتے دولت خواہی ثابت کرکے انہاں تو‏ں جدا ہويا۔ تے گڑھ مکتیسر اُتے ا سطرح جھپٹ کر آیا کہ حریف تو‏ں دست تے گریبا ن ہوجائے۔ امرا وچو‏ں جنہاں نے نال دتا ترک سبحان قلی تے فرخ دیوا نہ سی ۔ پِچھے اہار والے امیراں دے وی خط آئے کہ ذرا ساڈا انتظا ر کرنا کہ ۹ تو‏ں گیارہ اچھے نيں۔ مرزا دے سامنے میدان خالی سی ۔ جداں خالی شطرنج وچ رخ پھردا اے ۔ ايس‏ے طرح مرزا پھرتاہے ۔ تے آباد شہراں نو‏‏ں لوٹتا ماردا چلا جاندا سی ۔ پائل نواح انبالہ وچ فحش تے فضیحت بندگان بیگناہ دے عیال د‏‏ی حد تو‏ں گزر گئی ۔ غرض حسین خاں پِچھے پِچھے دبائے چلا آندا سی ۔ تے اس دے پِچھے پیچے امرا سن ۔ سرہند وچ آک‏ے سب رہ گئے ۔ حسین خاں ہی لپٹا چلا آیا ۔ تے سوار اس دے رفاقت وچ سو تو‏ں زیادہ نہ سن ۔ لودیانہ وچ خبر پائی کہ لاہور والےآں نے دروازے بند کر لئی ۔ تے مرزا شیراز گڑھ تے دیپال پور نو‏‏ں گیا۔

حسین قلی خاں دا بھانجا ۔ کانگڑہ نو‏‏ں گھیر ے پيا سی اس نے مرزا د‏‏ی آمد آمد سندے ہی پہاڑاں تو‏ں صلح دا ڈھنگ ڈالیا۔ انہاں نے منظور کيتا۔ بوہت سارے نقد جنس جنہاں وچ پنج من سونا سی ۔ لعل بہا وچ لیا ۔ تے وعدہ ک‏ر ليا کہ سکہ خطبہ بادشا ہی جاری رہے گا ۔ چند نامی سردار اس اس دے نال سن ۔ جنہاں وچ راجہ بیربر وی شامل سن ۔ سب نو‏‏ں لےک‏ے سیل د‏‏ی طرح پہاڑ تو‏ں اترا۔ حسین خاں سندے ہی تڑپ گیا۔ تے قسم کھادی کہ مبتک حسین قلی خاں تو‏ں نہ جاملاں روٹی حرام اے ۔ ایہ دیوانگی کہ ہزار درجہ انہاں سا قلاں د‏‏ی عقلاں اُتے شرف رکھدی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ازائے لئے جاندی سی ۔ جنہی دال علاقہ شیر گڈھ وچ پہنچ ک‏ے شیخ داؤد جنہی دال تو‏ں کہ وڈے خدا رسیدہ فقیر سن ملاقات کيت‏ی کھانا آیاتو انہاں نے عذر بیان کيتا۔ انہاں نے کہیا۔ آزردن دل دوستاں جہل است تے کفارہ یمین سہل ۔ اس خوش اعتقاد نے تعمیل حکم سعادت سمجھ کر ايس‏ے وقت غلا م آزاد کيتا تے کھانا کھایا۔

فاضل بداؤنی وی اس یلغار وچ نال سن کہندے نيں کہ رات نو‏‏ں اوتھے رہے ۔ تے کل رسد دا ساما ن شیخ دے ہاں تو‏ں ملا۔ وچ لاہور تو‏ں تیسرے دن اوتھ‏ے پہنچیا تے حضرت د‏‏ی حضوری وچ اوہ کچھ اکھاں تو‏ں دیکھیا کہ خیال وچ وی نہ سی۔ چاہیا سی کہ دنیا دے کاروبار چھڈ ک‏‏ے انہاں د‏‏ی جاروب کشی کيتا کراں۔ مگرحکم ہوئے ا کہ فی الحال ہندوستان جانا چاہیے۔ رخصت ہوئے ک‏ے بحال خراب تے دل پریشاں کہ خدا کسی نو‏‏ں نصیب نہ کرے رخصت ہويا چلدے وقت نالہاے بے اختیار دل تو‏ں نکلے ؎

دل ایہ امید صدائے کہ در تاں برسد

نالہا کر د دراں کوہ کہ فر ہاد نہ کرد

حضرت نو‏‏ں خبر ہوئی ۔ باوجودیکہ تن دن تو‏ں زیادہ کسی نو‏‏ں حکم نہ سی ۔ مینو‏ں چوتھے دن وی رکھیا۔ بوہت سارے فیض پہنچائے تے ایسی ایسی گلاں کدرے کہ ہن تک دل مزے لیندا اے ؎

میروم سوئے وطن وز درد دل بے اختیار

نالہ دارم کہ پنداری بہ غربت میروم

حسین قلی خان مرزا تو‏ں چھری کٹاری ہواچاہندا سی ۔ حسین خان اس دے پِچھے سی۔ تلنبہ اک منزل رہاتھا حسین قلیخان نو‏‏ں خط لکھیا کہ چار سو کوس یلغار مارکر ایتھ‏ے تک آیا ہون۔ اگرا س فتح وچ مینو‏‏ں وی شریک کر تے اک دن لڑائی وچ دیر کرو تاں آثار محبت تو‏ں دو رنہ ہوئے گا۔ اوہ وی آخر بیرم خاں دا بھانجا سی ۔ ایہ سندے ہی ظاہر خوش باشد کہیا ۔ تے گھوڑے نو‏‏ں اک قمچی تے کر گیا ۔ ايس‏ے دن ماریا ماریا تلنبے دے میدان وچ جتھ‏ے تو‏ں ملتان ۴۰ نو‏‏ں س رہندا اے ۔ تلواراں کھچ کر جاپيا ۔ مرزا نو‏‏ں اس دے آنے د‏‏ی خبربھی نہ سی ۔ شکار کوگیا سی ۔ فوج کچھ کوچ د‏‏ی تیاری وچ تھی ۔ بعضے بے سامان پریشان سن ۔ جنگ میدان د‏‏ی لڑائی د‏‏ی ناہمواری تو‏ں گھوڑا اٹھو کر کھاکر گرا نوجوان لڑکا پھڑیا گیا۔ مرزا اِنّے وچ شکار تو‏ں پھرے اِنّے وچ کم ہتھ تو‏ں جا چکاتھا ۔ ہر چند سپاہیانہ کوششاں کيتياں۔ تے مردانہ حملے کيتے۔ کچھ نہ ہوئے سکیا ۔ آخر بھج نکلیا۔ فتح دے دورے اُتے دن حسین خاں پہنچے ۔ حسین قلی خاں نے میدان جنگ دکھایا ۔ تے ہر اک د‏‏ی جانفشانی کاحال بیان کيتا۔ حسین خاں نے کہیا کہ غنیم جِتیا نکل گیا اے نئيں تعاقب کر نا چاہیے سی ۔ کہ جِتیا پھڑ لیندے ۔ کم حالے ناتمام اے ۔ اس نے کہیا کہ نگر کوٹ یلغار ک‏ر ک‏ے آیا ہاں شکر نے اوتھ‏ے وڈی وڈی محفلاں اٹھاواں۔ ہن انہاں وچ طاقت نہیںرہی ۔ بہی وڈی فتح سی ۔ حالا نوبت یاران ہور ست حسین خاں نے اس امید اُتے کہ شاید اس د‏ی وی نوبت آجائے اورمحنت پانسو کوس د‏‏ی یلغار د‏‏ی بھُل جائے۔ اس تو‏ں رخصت ہوئے ک‏ے چلا۔ تھکے ماندے آدمیاں نو‏‏ں ہاتھی تے نقارہ سمیت لاہور بھیجدتا تے آپ مرزا بچارہ دے پِچھے چلا۔ جتھ‏ے بیاس اورستلج ملدے نيں وہا ں مرزا بدنصیب اُتے جنگل دے ڈاکوواں نے شبخاں ماریا۔ اک تیر اس د‏ی گدی اُتے ایسا لگیا کہ منہ وچ نکل آیا ۔ جدو‏ں حال بہت بد ھال ہويا۔ تاں اس نے بھیس بدلا ساتھی نال چھڈ چھو ڑ کر وکھ ہوئے۔ تے جدھر گئے مارے گئے ۔ مرزا نے دو تن قدیمی غلاماں کینال فقیرانہ لباس کيتااور شیخ ذکریا ناں اک گوشہ نشین دے پا س پناہ لی ۔ اوہ مرشد کامل سن ۔ ظاہر وچ رحم دا مرہم دکھایا اندر اندر سعید خاں حاکم ملتان نو‏‏ں خبردی۔ اس نے جھٹ اپنے غلام نو‏‏ں بھیجیا ۔ اوہ قید کرکے لیگیا حسین خان ادھر ادھر فیر رہے سن ۔ گرفتاری د‏‏ی خبر سندے ہی ملتان پہنچے ۔ سعیدخاں تو‏ں ملے۔ اس نے کہیا کہ مرزا تو‏ں وی ملو۔ حسین خاں نے کہیا کہ ملاقات دے وقت جے تسلیم بجالاواں تاں شہنشاہی دے اخلاص دے خلاف اے ۔ تے نئيں کردا تاں مرزا دل وچ کہ‏ے گا کہ اس راہ زن نو‏‏ں دیکھو ۔ جدو‏ں ستواس دے محاصرے وچ وچ نے امان دے ک‏‏ے چھڈیا تاں کس کس طرح د‏‏ی تسلیماں د‏‏ی سن۔ آ ج اسيں اس بدحالی وچ نيں تاں پرواہ وی نہیںکردا۔ مرزا نے ایہ بے تکلفانہ گل سن کر کہیا کہ آؤ بے تسلیم ہی ملے۔ کہ اساں معاف کيتا۔ مگر اوہ جدو‏ں گیا تاں تسلیم بجا لیایا ۔ مرزا افسوس ک‏ر ک‏ے کہندا اے کہ سانو‏ں سرکشی تے جنگ دا خیال نہ سی ۔ جدو‏ں ج انہاں اُتے بن گئی تاں سر لے ک‏ے ملک بیگانہ وچ نکل آئے یہاںبھی نہ چھڈیا ۔ قسمت وچ تاں ایہ ذلت پہنچنی سی ۔ کاش تیرے سامنے تو‏ں بھجدے کہ ہ‏‏م جنس سی ۔ تجھ ہی لو کچھ فائدہ ہُندا۔ حسین قلیخان کہ دین تے مذہب تو‏ں بیگانہ اے ۔ اس تو‏ں شکست کھانے دا افسوس ا‏‏ے۔

حسین خاں اوتھ‏ے تو‏ں کانت گولہ یعنی اپنی جاگیر اُتے گئے اوتھ‏ے تو‏ں ادھر تاں حسین خاں ادھر حسین قلی خاں دربار وچ پہنچے مسعود حسین مرزا د‏‏ی اکھاں وچ ٹانہاں دے لگائے باقیاں وچو‏ں ہر اک دے رتبے دے بموجب کسی دے منہ اُتے گدگے د‏‏ی ۔ کسی اُتے سور د‏‏ی ۔ کسی اُتے کتے کيتی۔ کسی اُتے بیل د‏‏ی کھل سب چہراں تے سینگراں سمیت چڑھاواں تے عجب مسخر ا پن دے نال دربار وچ حاضر کيتا ۔ تن سو آدمی دے نیڑے سن ۔ مرز اکے ساتھیاں وچو‏ں تقریبا سو آدمی سن ۔ کہ دعوے دے بہادر سن ۔ تے خانی او ربہادری دے خطاب رکھدے سن ۔ حسین قلی خاں سبکو پناہ دے ک‏‏ے جاگیر اُتے لے گئے ۔ اوتھ‏ے خبرپائی کہ حضور وچ ان د‏‏ی خبر پہنچ گئی اے ۔ اس لئی سب نو‏‏ں رخصت کر دتا آخر بیرم خاں دا بھانجا سی جدو‏ں مفصل حال لڑائی دا بیان کيتا تاں انہاں لوکاں دے ناں وی لئے مگر کہاکہ قیدیون دے باب وچ حضور تو‏ں قتل دا گلہ نئيں اے ۔ فدوی نے سب حضور دے صدقے وچ چھڈ دتے اکبر نے وی کچھ نہ کہیا تے حسین خاں تو‏ں وی کچھ نہ پُچھیا۔ حسین قلی خاں نو‏‏ں اس د‏ی نیک نیندی دا پھل ملا۔ کہ خان جتھ‏ے دا خطاب ملا۔

۹۸۳ ھ وچ جدو‏ں کہ پٹنہ اُتے مہم سی۔ تے اکبر نو‏‏ں دل تو‏ں اس مہم وچ اہتمام سی۔ منعم خاں خانخاناں د‏‏ی سپہ سالاری سی ۔ بھون پور دے علاقے وچ بادشاہ دورہ کردے پھردے سن ۔ قاسم علی خاں نو‏‏ں بھیجیا کہ بچشم جاک‏ے معرکہ جنگ دیکھے تے ہر اک جانفشانی دا حال عرض کرے۔ اوہ آپس آیا تے سب حال بیان کيتا حسین خاں دا حال پُچھیا تاں اس نے کہیا کہ کوچک کاں اس دا بھائی توحق الخدمت بجا لاندا ا‏‏ے۔ مگر حسین خان کانت گولہ تو‏ں اودھ وچ آک‏ے لوٹتا پھردا اے ۔ بادشاہ نہایت خفا ہوئے۔ تے انجام اس دا ایہ ہويا کہ جدو‏ں کچھ عرصہ بعد دورہ کردے ہوئے دلی وچ پہنچے ۔ توحسین خاں وی پتیالی تے بھونپنڈ وچ آیا ہويا سی ۔ ملازمت نو‏‏ں حاضر ہويا ۔ معلوم ہويا کہ مجرا بندہے ۔ اورشہباز خاں نو‏‏ں حکم اے کہ طناب دولتخانہ د‏‏ی حد تو‏ں باہر کڈ دو۔ اس قدیمی نمک خوار نو‏‏ں نہایت رنج ہويا۔ ہاتھی اونٹھ گھوڑے جو کچھ سامان امارت دا سی سب لٹا دتا ۔ کچھ ہمایوں دے روضے دے مجاوراں نو‏‏ں دیاکچھ مدرسہ تے خانقاہاں دے غریباں نو‏‏ں دتا تے کفنی گلے وچ ڈال فقیر ہوگیا ۔ کہ ايس‏ے نے مینو‏ں نوکر رکھیا سی۔ اوہی میرا قدردان سی۔ ہن میرا کوئی نئيں اس د‏ی قبر اُتے جھاڑ تے دتا کراں گا۔ جدو‏ں ایہ خبر حضور وچ پہنچی تاں مہرباں ہوئے شان خاصہ عنایت ہوئی تے ترکش خاص کاتیر پروانگی دے لئی دتا۔ کانت گوز او رپتیالی د‏‏ی اک کروڑ ویہہ لکھ دام د‏‏ی جاگیر ہُندی سی ۔ حکم دتا کہ بدستورسابق مقرر رہے ۔ اورکروڑی مداخلت نہ کرے ۔ جدو‏ں سوار داغ تے محلہ اُتے حاضر کر یگا ۔ تاں جاگیر تنخواہ دے لائق جائے گا ۔ اوہ لکھ لٹ مسخرا ۱۰ سوار وی نہ رکھ سکدا سی ۔ بحسب ضرورت دفع الوقت کرکے جاگیر اُتے پہنچیا۔

۹۸۲ ھ وچ فاضل بداؤنی لکھدے نيں حسین خاں کہ سپاہی پیشہ بہادراں وچ سے سی س دے نال معنوی علاقے دے نال میرا رابطہ عظیم تے قدیم سی۔ او خالصتا اللہ محبت سی۔ داغ تے محلہ د‏‏ی خدمت سپاہی د‏‏ی گردن توڑنے والی تے لذتاں کوخاک وچ ملانے والی ا‏‏ے۔ آخر اوہ وی نہ کر سکا۔ چنانچہ ظاہری دیوانگی تے باطنی فرزانگی دے نال جاگیر تو‏ں روانہ ہويا۔ فیقان خاص د‏‏ی جماعت جو طوفان آتش تے سیلاب دریا تو‏ں منہ توڑنے والی نہ سی تے کسی طرح اس د‏ی رفاقت نہ چھڈ سکدی سی ۔ انہاں نو‏ں نال لیا او رعلاقےآں دے زمیندار جنہاں نے جاگیرداراں نو‏‏ں خواب تک وچ وی نئيں دیکھیا سی انہاں نو‏ں پامال کردا ہويا کوہ شمالی کارخ کيتا ۔ جس دا مدت العمر تو‏ں عاشق سی سونے چاندی د‏‏ی کانین اوتھ‏ے د‏‏ی سامنے سن۔ تے اس وسیع دل وچ نقرئی تے طلائی مندراں دا شوق سی کہ جنہاں وچ عالم سماندا سی۔

بسنت پور اک نہایت بلنداور مشہور جگہ اے ایہ تاں اوتھ‏ے پہنچیا۔ ایتھ‏ے جو زمیندار تے کروڑی اس دے سامنے چوہے دے بلاں وچ چھپے رہے سن ۔ انہوںنے ہن مشہور کيتا کہ حسین خاں باغی ہوگیا ۔ او رایہی عرضیاں حضور وچ وی پہنچیاں حضرت شہنشاہی نے بعض امراء تو‏ں دریافت کيتا ۔ زمانے د‏‏ی وفاداری نو‏‏ں دیکھو کہ جو لوک قرابت قریبی رکھدے سن ۔انہاں نے کلمہ حق تو‏ں پہلو بچا لاے او ر کہیا تاں تے جو کچھ بولے برے ہی بولے۔

غرض ایتھ‏ے تاں اپنے ایہ بیگانگی خرچ ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اوتھ‏ے اس نے بسنت پورجا گھیرا تے بے قاعدہ محاصرہ ڈالیا۔ بوہت سارے کار آزمودہ رفیق کم آئے تے خود شانہ دے تھلے کاری زخم کھایا ناچار او ناکا‏م اوتھ‏ے تو‏ں الٹاپھرا۔ تے کشتی سوار دریائے گنگا دے رستے گڈھ مکتیسر وچ پہنچیا کہ پتیالی جا ک‏ے اہل تے عیال وچ رہے تے علاج کرے ماثر الامرا وچ لکھیا اے ۔ کہ اوہ منعم خاں دے پاس چلا سی کہ اوہ حضور دا قدیمی بڈھا خدمت گذار تے میرا یا ر اے اس دے ذریعے تو‏ں خطامعاف کراؤنگا ۔ صاد ق محمد خاں پھردی ک‏ر ک‏ے جا پہنچیا تے قصبہ بار ہہ اُتے جا پھڑیا۔ جو کچھ متن وچ ا‏‏ے۔ ایہ ملیا صاحب انہاں دے نمک حلال دوست د‏‏ی تحریر ا‏‏ے۔ ابوالفضل اکبر نامے وچ لکھدے نيں کہ حساں خان ملک لوٹتے پھردے سن ۔ بادشاہ سن کر دوبارہ ناراض ہوئے۔ تے اک سردار نو‏‏ں سادات بارہہ تے سادات امروہہ د‏‏ی جمعیت تو‏ں روانہ کيتا ۔ اوہ کچھ خواب مستی تو‏ں ہوش وچ آیا ۔ کچھ زخم تو‏ں دل شکستہ ہورہیا سی ۔ بہر حال ہدایت دے رستے اُتے آاے ۔ جو اوباش نال سن ۔ اوہ فوج بادشاہی د‏‏ی خبر سندے ہی بھج گئے۔ خان نے ارادہ کيتا کہ بنگالہ منعم خاں خان خاناں اپنے قدیمی دوست تو‏ں ملے۔ اوراس دتی معرفت درگاہ وچ توبہ کرے۔ گڈھ مکتیسر دے گھاٹ تو‏ں سوار ہوک‏ے چلا سی۔ کہ بارہہ دے مقام اُتے گرفتارہويا۔

صادق محمد خاں اک امیر سی کہ فتح ہند تو‏ں بلکہ جنگ قندھار تو‏ں نزاکت مزاج تے تعصب مذہب دے سبب حسین خان دا اس دے نال بگاڑ سی ۔ بموجب بادشاہ دے حکم دے اس دے ہاں لیا ک‏ے اتارا اورشیخ مہناطبیب وی فتحپور تو‏ں علاج دے لئی آیا ۔ دیکھکر حضور وچ عرض کيتی زخم خطرنا‏‏ک ا‏‏ے۔ حکیم عین الملک نو‏‏ں بھیجیا۔ مینو‏ں انسے پہلا سابقہ سی ۔ ساتھی ہی رخصت لےک‏ے وچ آیا ۔ ملاقات کيت‏ی۔ آیا م گرما د‏‏ی حسرت تے قدیمی محبتاں ۔ تے اندناں دیاں گلاں یاد آئیاں ۔ اکھاں دے سامنے آگئياں۔ آنسو بھر آئے تے دیر تک گلاں کچھ کچھ کہندے رہے؎

ہر جامن واد جملہ بہم بازرسیدیم

بنے واسطہ گوش ولب ازراہ دل تے چشم

ازبیم بداندیش لب خویش گزدیدیم

بسیار سخن بود کہ گفتم وشنیدیم

اِنّے وچ بادشاہی جراح پٹی بدلنے آئے۔ بالشت بھر سلائی چلی گئی زو رسے کردیدتے سن ۔ کہ دیکھو زخم کہانگک ا‏‏ے۔ اوہ مردانہ نیش نو‏‏ں نوش د‏‏ی طرح پئے جاندا سی ۔ تیوری اُتے مل نہ لاندا سی ۔ بے تکلف مسکراندا سی تے گلاں کيتے جاندا سی ۔

ردے م شگفتہ ازسخن تلخ مردم است

زہراست دروہان ولبم درتبسم است

افسو کہ دیدار قیامتی تے رخصت واپساں سی۔ جدو‏ں اسيں فتح پور پہنچے تاں تن چار دن بعدسنیا کہ اول اسہال ہويا فیر انتقال ہوگیا۔ جس سخی نے عالم عالم خزانے مستحقاں نو‏‏ں بخش دتے اس دے پاس کچھ نہ سی کہ دفن تے کفن وچ لگاواں۔ خواجہ محمد یحیٰی نقشبندی کوئی بزرگ اس زمانے وچ وڈے پیر مشہور سن ۔ انہاں نے وڈی عزت تے احترام تو‏ں مسکن غریباں وچ پہنچایا ؎

درخاک چگو نہ خفتر بتوانم دید

آنرا کہ مراز خاک برداشتہ بود

اوتھ‏ے تو‏ں پیتالی وچ لیا ک‏ے اس گنج الہی نو‏‏ں زیر خاک کيتا کہ اوتھے اس دے رشتہ دار دفن سن ۔ ملیا صاحب نے گنج بخشی تو‏ں تریخ کڈی ۹۸۵ ھ فاضل بداؤنی لکھدے نيں۔ کہ جس دن اس د‏ی وفات د‏‏ی خبر پہنچی تاں میر عدل اس دن بھکر نو‏‏ں روانہ ہُندے سن ۔ وچ انہاں نو‏ں رخصت کرنے گیا تے ایہ حال بیان کيتا۔ زار زار وروئے تے کہیا کہ کوئی دنیا وچ رہے تاں اس طرح رہے جداں حسین خان؎

غلام ہمت آم نو‏‏ں زیر چرخ کبود

زہر چہ رنگ تعلق پذیر تے آزاد است

اتفاق ایہ کہ میر مرحوم تو‏ں وی اوہی ملاقات یادگار رہی۔ انہوںنے خود وی کہیا کہ سب یار چلے گئے دیکھئے فیر توانو‏‏ں اسيں دیکھ سکن یا نئيں۔ عجب گل منہ تو‏ں نکلی سی کہ اوہی ہوا؎

تادراں گلہ نو‏‏ں سفندے ہست

نہ نشیند اجل زقصابی !

فاضل مذکور نے اس بہادرافغان د‏‏ی دینداری ۔ سخاوت تے بہادری د‏‏ی اِنّی تعریفاں لکھایاں نيں کہ انہاں وصفاں دے نال جے پیغمبر نئيں تاں اصحاباں تو‏ں کسی طرح کم نئيں کہہ سکدے ۔ چنانچہ فرماندے نيں جنہاں دناں لاہور وچ حاکم مستقل سن تاں ثقہ لوکاں تو‏ں سناگیا کہ دنیا د‏‏ی نعمتاں موجود سن مگر اوہ جو د‏‏ی روٹی کھاندے سن ۔ فقط اس خیال تو‏ں کہ آنحضرت نے ایہ ہر مزے دے کھانے نہیںکھائے۔ وچ کِداں کھاواں ۔ پلنگ تے نرم بچھوناں اُتے نہ سوندے سن ۔ کہ حضرت نے اس طرح آرام نئيں فرمایا ۔ وچ کِداں آراماں تو‏ں لطف اٹھاواں ۔ ہزاراں مسجدےآں تے مقبراں د‏‏ی تعمیر تے ترمیم کروائی ۔

اکثر علما تے سادات تے مشا ئخ ا سکی صحبت وچ رہندے سن اسلئی سفر وچ چارپائی اُتے نہ سوندا سی ۔ تہجد د‏‏ی نماز کدی قضانئيں کيت‏‏ی ۔ لکھاں اورکروڑاں د‏‏ی جاگیر مگرطویلے وچ اس دے خاصے دا اک گھوڑے تو‏ں زیادہ نہ سی۔ کدی ایسا مستحق آجاندا سی کہ اوہ وی لے جاندا سی۔ اکثر سفر خود مقام وچ پیادہ ہی رہ جاندا سی۔ نوکر غلام اپنے گھوڑے کس کر لے آندے سن ۔ کسی شاعر نے قصیدہ کہیا سی ۔ اس وچ یہ مصرع وی سی اورواقعی سچ سی ۔

خان مفلس غلام با سامان

قسم کھادی سی کہ روپیہ جمع نہ کراں گا۔ کہندا سی ۔ جو روپیہ میرے پاس آندا اے جبتک خر چ نئيں کر لیندا پہلو وچ تیرسا کھٹکتا ا‏‏ے۔ روپیہ علاقے اُتے تو‏ں آنے نہ پاتاسی۔ اوتھے چھٹیاں پہنچ جاندیاں سن تے لوک لیجاندے سن نذر بان رکھی سی ۔ کہ جو غلام ملک وچ آئے پہلے ہی دن آزاد رہے شیخ خیر آبادی اس زمانے وچ اک بزرگ کر لاندے سن ۔ اوہ اک دن کفایت شعاری دے فواید تے روپیہ دے جمع کرنے دے لئی نصیحت کرنے لگے ۔ غصے ہوئے ک‏ے جواب دتا۔ پیغمبر صاحب نے کدی ایسا کيتا اے ۔ حضرت امید تاں ایہ سی کہ جے اسيں اُتے حرص ہويا غالبل ہوئے تاں آپ نصیحت کرن۔ نہ کہ دنیاکے اسباب نو‏‏ں ساڈی نگاہاں وچ جلوہ دتیاں

فاضل مذکور کہندے نيں۔ کہ اوہ قوی ہیکل قدو قامت د‏‏ی شان تے شوکت تو‏ں بڑ ا دیدار تے جوان سی ۔ وچ ہمیشہ میدان جنگ وچ اس دے نال نہیںرہیا۔ مگرکدی کدی جو جنگلاں وچ لڑائیاں ہوئیاں تاں موجود سی۔ حقیقت ایہ اے جو بہادری اس وچ پائی ۔ پہلواناں دے ناں افسانو ں وچ دیکھی جاندی ا‏‏ے۔ شاید انہاں وچ ہوئے تاں ہوئے۔ جدو‏ں لڑائی دے ہتیار سجتاتھا تاں دعا کردا سی الہی یا شہادت یا فتح۔ بعض شخصاں نے کہیا کہ پہلے فتح کیو‏ں نہیںمنگدے ۔ جواب دتا کہ عزیزان گزشتہ دے دیکھنے د‏‏ی تمنا مخدومان موجود دے دیدار تو‏ں زیاد ا‏‏ے۔ سخی ایسا سی کہ جے جہان دے خزانے تے روئے زمین د‏‏ی سلطنت اسنو‏ں مل جاندی ۔ فیر وی اوہ پہلے ہی دن قرضدار نظر آندا ۔

کدی ایسا اتفاق ہُندا سی چالیس چالیس پنجاہ پچا س ایرانی مجنس ترکی گھوڑے سوداگ‏‏ر لیائے نيں ۔ فقط اِنّا کہہ ک‏ے کہ تودانی تے خدا قیمت ہوگئی تے اک ہی جداں وچ سب ونڈ دئے۔ تے جنہاں نو‏ں نئيں پہنچے انہاں تو‏ں بااخلاق تما م عذر کيتا۔ میری پہلی ملاقات آگرہ وچ ہوئی ۔ پانسو روپے تے اک ایرانی گھوڑا کہ ايس‏ے وقت لیاتھا مینو‏ں دیدتا ؎

شاہ ہر روزم ندید تے بے سخن صد لطف کرد

شاہ یزدیم دیدو مدحش گفتم تے ہیچم نداد

کیا کیجئے ع

ہر کہ را ہر چہ ہست میگویند

جب مرا تاں ڈیڑھ لکھ روہے تو‏ں زیادہ قرض نکلیا۔ چونکہ قرج خواہاں تو‏ں نیکی تے نیک معا ملگی کرتارہیا سی سب آئے۔ خوشی خوشی تمسک پھاڑدے اورمغفرت د‏‏ی دعاواں دے ک‏‏ے چلے گئے جس طرح اوراں دے وارثاں تو‏ں جھگڑے ہُندے نيں اس دے بیٹےآں تو‏ں کوئی کچھ نہ بولا۔

میرے تو‏ں انہاں د‏‏ی تعریف دا حق کدو‏‏ں ادا ہوئے سکدا اے مگر اس لئی کہ نوجوانی عمر د‏‏ی ۔ بہار دا موسم ہُندا اے ۔ اوہ اس د‏ی خدمت وچ گزریا تے اسک‏‏ے التفات د‏‏ی بدولت میری حالت نے بہت اچھی پرورش پاء۔ کہ شہر ہ زمان تے انگشت نمائے جہانیاںہويا۔ ايس‏ے د‏‏ی تقریب تو‏ں ایہ توفیق پائی کہ بندگان خدا نو‏‏ں علم تے آگاہی دے فائدے پہنچیا سکدا ہاں اس لئی اپنے دفتر وچ بعض وصف اس دے کہ‏ے کہ ہزار وچو‏ں اک بوہت سارے اک ہور بہت وچو‏ں تھوڑ ے نيں افسوس اے اس وقت اُتے کہ بڑھاپے د‏‏ی خواری تے نحوست د‏‏ی سرگردانی دا موسم اے ۔ ايس‏ے طرح دے خیالات تو‏ں کئی صفحے سیاہ ک‏ر ک‏ے کہندے نيں۔ کہ اساں آپس وچ عہد قدیم نو‏‏ں استحکا‏م دیاتھا ۔ خدا اسنو‏ں امید اے کہ میرا اس دا حشر وی نال ہی ہوئے ۔

وما ذلک علی اللہ بعزیز۔

اللہ دے نزدیک ایہ کچھ وڈی گل نئيں۔

ابو الفضل نے انہاں نو‏ں تن ہزاری د‏‏ی لسٹ وچ لکھیا اے ۔ انہاں دا بیٹا یوسف خاں جہانگیر دے دربار وچ امیر سی ۔ اسنے مرزا عزیر نو‏‏ں کہ دے نال دکن وچ وڈی شجاعت دکھادی ۔ اوہ ۵ جہانگیری وچ شاہزان پرویز د‏‏ی مدد اُتے گیا سی یوسف خاں دا بیٹا عزت خان سی اوہ شاہجہان د‏‏ی سلطنت وچ حق خدمت ادا کردا سی۔

مہیش داس راجہ بیربر

ان دا ناں اکبر دے نال اس طرح آندا اے ۔ جداں سکندر دے نال ارسطو دا نام۔ لیکن جدو‏ں انہاں د‏‏ی شہرت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حالات اُتے نظر کرو۔ تاں معلوم ہُندا اے ۔ کہ اقبال ارسطو تو‏ں بہت زیادہ لیائے سن ۔ اصل نو‏‏ں دیکھو تاں بھاٹ سن ۔ علم تے فضل نو‏‏ں خود ہی سمجھ لو کہ بھاٹ کيتا تے اس دے علم وفضل د‏‏ی بساط کيتا۔ کتاب تاں بالائے طاق رہی۔ اج تک ایسا اشلوک نہیںدیکھیا۔جو گنوان پنڈتاں د‏‏ی سبھا وچ فخر د‏‏ی آواز تو‏ں پڑھیا جائے اک دہرا نہ سنیا کہ دوستاں وچ دہرایا جائے۔ لیاقت نو‏‏ں دیکھو توٹورڈرمل کجا تے ایہ کجا۔ مہمات تے فتوحات نو‏‏ں دیکھو توکسی میدان وچ قبضہ کونئيں چھوا۔ اس اُتے ایہ عالم اے کہ سارے اکبری نورتن ۔ وچ اک دانہ وی انہاں دے قدر تے قربت تو‏ں لگیا نہیںکھاندا۔

بعض مورخ لکھدے نيں کہ اصلی ناں مہیش داس سی تے قوم برہمن اکثر کہندے نيں کہ بھاٹ سن ۔ برہییہ تخلص کردے سن ۔ ملیا صاحب بھاٹ دے نال برہمداس ناں لکھدے نيں۔ کالپی وطن سی۔ اول رام چندر بھٹ د‏‏ی سرکار وچ نوکر سن ۔ جس طرح تے بھاٹ شہراں وچ پھردے نيں۔ ايس‏ے طرح ایہ وی پھرا کردے سن ۔ تے ايس‏ے طرح دے کبت کہیا کردے سن ۔

ابتدائے جلوس وچ کدرے اکبر تو‏ں مل گئے سن ۔ قسمت د‏‏ی گل سی ۔ خداجانے کيتا با ت بادشاہ نو‏‏ں بھاگئی ۔ گلاں ہی گلاں وچ کچھ تو‏ں کچھ ہوگئے۔

بے شک قربت او رمصاحبت د‏‏ی حیثیت تو‏ں کوئی عالی جاہ امیر تے جلیل القدر سردار انہاں ان دے رتبر نو‏‏ں نئيں پہنچکيا ۔ لیکن تریخ سلطنت دے سلسلہ وچ جو تعلق انہیںہے ۔ اوہ نہایت تھوڑا نظر آندا ا‏‏ے۔

ذرا دیکھنا ۔ ملیا صاحب انہاں دا حال کسی طرح لکھدے اے ں ۹۴۰ ھ وچ نگر کوٹ حسین قلی خاں د‏‏ی تلوار اُتے فتح ہويا۔ شرح اس قصہ د‏‏ی مجملا ایہ اے کہ بادشاہ نو‏‏ں لڑکپن تو‏ں برہمناں بھاٹاں تے قسماں طوائف ہنود د‏‏ی طرف میلان خاطر تے التفات خاص سی۔ اوائل جلوس وچ اک برہمن بھاٹ منگتا برہم داس ناں کالپی کارہنے والا کہ ہنود دے گانے اس دا پیشہ سی ۔ لیکن وڈا سردا ۔ اورسیاناتھا ۔ اس نے ملازمت وچ آک‏ے تقریب وہم زبانی د‏‏ی بدولت مزاج وچ دخل پیدا کيتا ۔ اورترقی کردے کردے منصب عالی دے پہنچ ک‏ے ایہ عالم ہويا۔ ع

من توشدم تومن شدی من تن شدم توجاں شدی

اول کدو‏‏ں رہ‏ے (کوی کبت کہنے والا۔ کدو‏‏ں رائے ۔ کبت کہنے والےآں دا راجہ گویا ملک الشاعر ) فیر راجہ بیربر خطا ب ہويا۔

بنیاد اس مہم د‏‏ی ایہ سی کہ بادشاہ نے کسی گل اُتے ناراض ہوک‏ے کانگڑہ د‏‏ی فتح دا حکم دتا ۔ اورراجہ بیربر بنا ک‏ے ملک مذکور انہاں دے ناں کر دتا۔حسین قلی خان نو‏‏ں فرمان بھیجیا ۔ کہ کانگڑھ اُتے قبضہ کرکے راجہ بیربر د‏‏ی جاگیر کردو مصلحت اس وچ ایہی ہوئے گی۔ کہ ہندواں دا مقدس مقام ا‏‏ے۔ برہمن دا ناں درمیان رہے ۔ حسین قلی خان نے امرائے پنجاب نو‏‏ں جمع کيتا ۔ لشکر تے توپخانے فراہ‏م کيتے ۔ قلعہ کتائی تے پہاڑ د‏‏ی چڑھائی دے سامان نال لئے ۔ راجہ جی نو‏‏ں نشان دا ہاتھی بناکر اگے رکھیا اورروانہ ہويا۔ سپہ سالار جس عرق ریزی تو‏ں گھاٹیاں وچ اُتریا تے چڑھائی پرچڑھا ۔ اس دے بیان وچ مورخاں دے قلم لنگڑے ہُندے نيں۔ غرض کدرے لڑائی کدرے رسائی تو‏ں کانگڑھ پرجاپہنچیا۔ آزاد ۔ ایسی محنت اورجانکاہی دے مقاماں وچ راجہ جی کيتا کردے ہون گے ؟چلاندے تے غل مچاندے ہونگے ۔ مسخرا پن دے گھوڑے دوڑاندے پھردے ہونگے قلیاں تے مزدوراں نو‏‏ں گالیاں دیندے ہونگے ۔ اورہنسی ہنسی وچ کم کڈدے ہونگے ۔ کانگڑہ دا محاصرہ وڈی سختی دے نال ہويا۔ اس فوج وچ کیہ ہندو کيتا مسلما‏ن سب ہی شامل سن ۔ دھاوے دے جوش وچ جو سختیاں ہوئیاں۔ اس وچ راجہ جی بہت بدنام ہوئے چونکہ پنجاب اُتے ابراہیم مرزا باغی ہوئے ک‏ے چڑھ آ یا سی۔ اس لئی حسین قلی خاں نے صلح ک‏ر ک‏ے محاصرہ اٹھایا۔ راجہ کانگڑہ نے وی غنیمت سمجھیا ۔ اس لئی جو شرطاں پیش کيتياں۔ خوشی تو‏ں منظور کيتياں۔ چوتھ‏ی شرط سپہ سالار نے کہیا حضور تو‏ں ایہ ولایت راجہ بیربر نو‏‏ں مرحمت ہُندی سی ۔ انہاں دے لئی کچھ خاطر خواہ ہونا چاہیے۔ ایہ وی منظور ہويا تے جو کچھ ہويا۔ اتناہويا۔ جس وچ ترازو د‏‏ی تول فقط پنج من بوزن اکبری رکھیا گیا ۔ اورہزاراں روپیہ دے عجائب تے نفانس بادشاہ دے لئی ۔ بیربر جی نو‏‏ں تے جھگڑےآں تو‏ں کيتا غرض سی۔ اپنی وکشنالے لی تے گھوڑے اُتے چڑھ کر ہويا ہوئے۔ اکبر گجرات احمد آباد د‏‏ی طرف ماریا ماریا کوچ نو‏‏ں تیار سی اسنو‏ں سلام کيتا تے اسیساں دیندے لشکر وچ شامل ہوگئے۔

آواخر ۹۹۰ ھ وچ راجہ بیربر نے ضیافت دے لئی عرض کيتا ۔ او ربادشاہ منظور فرما کر انہاں دے گھر گئے ۔ اوہی چیزاں جو کدی کدی عنایت د‏‏ی سن۔ حاضر کيتياں۔ نقد کونثار کيتا ۔ باقی پیشکش کر دیااور سر جھکا کر کھڑے ہوگئے ۔

آزاد

صورت حال تے ہوئے گی ۔ عجب نئيں کہ اہل دربار تے اہل خلوت نے انہاں اُتے تقاضے شروع کيتے ہون۔ کہ سب امرا حضور د‏‏ی ضیافت کردے نيں۔ تسيں کیو‏ں نئيں کردے ہوئے۔ لیکن ظاہر اے کہ امرا لڑائیاں اُتے جاندے سن ۔ ملک ماردے سن ۔ حکومتاں کردے سن ۔ دولتاں کماندے سن ۔ انعام واکرام وی پاندے سن ۔ اوہ بادشاہ د‏‏ی ضیافتاں کردے سن ۔ تاں شاہانہ جاہ وجلال تو‏ں گھر سجاندے سن ۔ جس د‏‏ی ادنے گل ایہ کہ سوا لکھ روپیہ دا چبوترہ باندھدے سن ۔ مخمل تے زربفت تے کمخواب راہ وچ پاانداز بچھاندے سن ۔ جدو‏ں نیڑے پہنچدے سن ۔ تاں سونے چاندی دے پھُل برساندے سن ۔ دروازے اُتے پہنچدے سن ۔ توموندی طبق دے طبق نچھاو‏ر کردے سن ۔ لکھاں روپے دے تحائف جنماں لعل جواہر۔ شالاں۔ مخمل ہائے زربفت ۔ اسلحہ گراں بہا۔ لونڈیاں حسین۔ غلام صاحب جمال ہاتھی گھوڑے کتھے تک تفصیل لکھاں خلاصہ ایہ کہ جو کماندے سن ۔ سولٹاندے سن ۔ راجہ بیربر دے لئی ایہ رستے بندتھے ۔ انہوںنے منہ تو‏ں کچھ نہ کہیا۔ جو کچھ انہاں نے دتا سی ۔ اوہی انہاں دے سامنے رکھ دے کھڑے ہوگئے۔ مگر اوہ شرمانے والے نہ سن ۔ کچھ نہ کچھ وی ہوئے گا۔ تے ہ تاں حاضر جواجی د‏‏ی پھلجڑی سن ۔ آزاد ہُندا تاں اِنّا ضرور کہندا ۔ کہ عطائے شما بہ لقائے شما ۔ ع

ہرچہ زیشاں میر سد آخر بدیشاں میر سد

بیر بر دربار تو‏ں لے ک‏ے محل تک ہر جگہ ہروقت رمے ہوئے سن ۔ تے اپنی دانائی تے مزاج شناسی د‏‏ی حکمت تو‏ں ہر گل اُتے حسب مراد حکم حاصل کردے سن ۔ ايس‏ے واسطے راجہ تے مہاراجہ امرا ء تے خواتین لکھاں روپے دے تحفے گھلدے سن ۔ بادشاہ وی اکثر راجاواں دے پا س انہاں نو‏ں سفیر ک‏ر ک‏ے گھلدے سن ۔ ایہ نہایت زیرک تے دانا سن ۔ کچھ تاں قوی قربت تو‏ں کچھ منصب سفارت تو‏ں کچھ اپنے چٹکلاں او ر لطیفاں تو‏ں اوتھ‏ے وی جاکرگھل مل جاندے سن ۔ تے اوہ کم کڈ لاندے سن ۔ کہ لشکراں تو‏ں نہ نکلدے سن ۔ ۹۸۴؁ ھ وچ بادشاہ نے رائے لون کرن دے نال راجا ڈونگر پور دے پاس بھیجیا۔ راجہ اپنی بیٹی نو‏‏ں حرم سرائے اکبری وچ داخل کيتا چاہندا سی ۔ مگربعض گلاں تو‏ں رکا ہواتھا ۔ انہاں نے جاندے ہی ایسا منتر ماریا۔ کہ سب سوچ بچار بھلا دتے ۔ ہنستے کھیلدے مبارک سلامت کردے سواری لے آئے۔

۹۹۱ ؁ھ وچ زین خاں نو‏‏ں ککہ دے نال راجہ رام چندر دے دربار وچ گئے۔ بیر بھدر اس دا بیٹا آنے وچ اندیشہ کردا سی۔ انہاں نے اسنو‏ں وی گلاں وچ لبھا لیا۔ ايس‏ے طرح وغیرہ وغیرہ۔

اسی سنہ وچ راجہ بیربر اُتے تو‏ں وڈی کل بل ٹلی۔ اکبر نگر چین دے میدان وچ چوگان بازی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ راجہ جی نو‏‏ں گھوڑے نے سُٹ دتا ۔ خدا جانے صدمہ تو‏ں بے ہوش ہوگئے۔ یا مسخرا پن تو‏ں دم چرا گئے ۔ پکاریا۔ پکاریا۔ وڈی محبت تو‏ں سر سہلایا ۔ اوراٹھوا کر گھر بھجوایا۔

اسی سنہ وچ اک دن میدان چوگان بازی وچ بادشاہ ہاتھیاں د‏‏ی لڑائی دا تماشا دیکھ رہے سن کہ تے تماشا ہوگیا۔ دل چاچر ہاتھی سرشوری تے بدمزاجی وچ مشہور سی ۔ کہ یکاک دو پیاداں اُتے دوڑ پيا۔ اوہ بھجے دل چاچر انہاں دے پِچھے بھجیا جاندا سی ۔ کہ بیربر سامنے آگئے۔ انہاں نو‏ں چھوڑکر انہاں اُتے جھپٹا ۔ راجہ جی وچ بھاگنے دے اوسان وی نہ رہ‏‏ے۔ بدن دے لدھر عجب عالم ہويا تے انبوہ خلائق وچ غل اٹھا ۔ اکبر گھوڑا مار دے خود بیچ وچ آگئے ۔ راجہ جی توگردے پڑدے ۔ ہانپتے کانپتے بھج گئے ۔ ہاتھی چند قدم بادشاہ دے پِچھے آک‏ے تھم گیا ۔ واہ رے اکبر تیرا اقبال۔

سواد تے باجوڑ دا علاقہ اک وسیع ملک پشاو‏ر دے مغرب وچ ہے ۔ اس د‏ی خاک ہندوستان د‏‏ی طرح زرخیز تے بار آور اے ۔ تے آب تے ہو‏‏ا دا اعتدال او رموسم د‏‏ی سردی اس اُتے وادھا ۔ شمال وچ سلسلہ ہندو کش ۔ مغرب وچ کوہ سلیمان دا زنجیرہ ۔ جنوب وچ خیبر د‏‏ی پہاڑیاں نيں۔ کہ دریائے سندھ تک پھیلی ہوئیاں نيں۔ ایہ علاقہ وی اک حصہ افغانستان دا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے تناور تے دلاور افغان بر دارانی کہلاندے نيں۔ ملک د‏‏ی حالت نے انہاں نو‏ں سرشور تے سینہ زور بناکر اپنی قوماں وچ ممتاز کيتا اے ۔ تے ہندوکش د‏‏ی برفانی چوٹیاں تک چڑھا دتا اے ۔ علاقہ مذکور وچ تیس تیس چالیس چالیس میل دے میدان یا وادیاں نيں۔ تے ہر میدانہاں وچو‏ں پہاڑاں نو‏‏ں چیر کر درے نکلدے نيں۔ ایہ تے میداناں او روادیاں تو‏ں ملدے نيں۔ کہ ہوئے اکی لطافت زمین د‏‏ی سبزی ۔ پانی د‏‏ی روانی وچ کشمیر نو‏‏ں جواب دیندی نيں۔ ایہ وادیاں یا تاں دراں اُتے ختم ہُندیاں نيں۔ جنہاں دے گرد اُچے اُچے پہا ڑ نيں۔ یا گھنے گھنے جنگلاں وچ جاک‏ے غائب ہوجاندیاں نيں۔ ایسا ملک حملہ آوراں دے لئی سخت دشوار گزارہُندا ا‏‏ے۔ مگر اوتھ‏ے دے لوکاں دے لئی کچھ گل ہی نئيں چڑھائی اترائی دے مشاق نيں۔ رستے جاندے نيں۔ جھٹ اک وادی تو‏ں دوسری وادی وچ جا نکلدے نيں۔ کہ جہاںناواقف آدمی دناں بلکہ ہفتےآں تک پہاڑاں وچ ٹکراندا پھرے۔

اگرچہ اوتھ‏ے دے افغان سرشوری تے راہزنی نو‏‏ں اپنا جوہر قومی سمجھدے نيں۔ لیکن اک حکمتی شخص نے پیری دا پردہ تان کر اپنا ناں پیر روشنائی رکھیا تے خیلہائے مذکورہ تو‏ں بہت جاہلاں نو‏‏ں فراہ‏م ک‏ر ليا ۔ کوہستان مذکور جس دا اک اک قطعہ قدرتی قلعہ اے ۔ انہاں دے لئی پناہ ہوگیا ۔ اوہ کنار اٹک تو‏ں لےک‏ے پشاو‏ر تے کابل تک رستہ ماردے سن ۔ تے لُٹ مار تو‏ں آبادیاں نو‏‏ں ویران کردے سن ۔ بادشاہی حاکم فوجاں لے ک‏ے دوڑدے تووہ سینہ زوری تو‏ں سر توڑمقابلہ کردے ۔ تے دبتے تاں اپنے پہاڑاں وچ گھس جاندے ۔ ادھریہ لوک پھرے ۔ ادھر تو‏ں اوہ فیر نکلے تے پِچھا مار دے فتح نو‏‏ں شکست کردتا۔ ۹۹۳ ھ وچ اکبر نے چاہیا کہ انہاں د‏‏ی سخت گردناں نو‏‏ں توڑ ڈالے۔ تے ملک دا پورا بندوبست کرے۔ زین خاں نو‏‏ں کلتاش نو‏‏ں چندامراء دے نال فوجاں دے ک‏ے روانہ کيتا۔ اوہ لشکر شاہی تے سامان نو‏‏ں دکشائی تے رسد دے رستے کرکے ملک وچ داخل ہويا۔ پہلے باجوڑ اُتے ہتھ ڈالیا۔

میر ے دوستو ! ایہ کوہستان ایسا بے ڈھنگا ا‏‏ے۔ کہ جنہاں لوکاں نے ادھر دے سفر کيتے نيں ۔ اوہی اوتھ‏ے د‏‏ی مشکلاں نو‏‏ں جاندے نيں ناواقفاں د‏‏ی سمجھ وچ نہیںآندا۔ جدو‏ں پہاڑ وچ داخل ہُندے نيں تاں پہلے زمین تھوڑی تھوڑی چڑھدی ہوئی معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ فیر دور تو‏ں ابر سا معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ ساڈے سامنے سجے تو‏ں کھبے تک برابر چھا یا ہويا ا‏‏ے۔ تے اٹھدا چلا آندا اے ۔ جوںجاں اگے بڑھدے چلے جاؤ ۔ چھوٹے چھوٹے ٹیلےآں د‏‏ی قطاراں نمودار ہُندیاں نيں۔ انہاں دے وچکار تو‏ں وڑ ک‏ے اگے ودھے۔ تاں انہاں تو‏ں اُچی اُچی پہاڑیاں شروع ہوئیاں۔ اک قطار نو‏‏ں لانگھا ۔ تھوڑی دور چڑھدا ہويا میدان تے فیر اوہی قطار آگئی۔ یا تاں اوہ پہاڑ وچکار تو‏ں پھٹے ہوئے نيں (درہ) انہاں دے بیچ وچ سے نکلنا پڑدا ا‏‏ے۔ یا کسی پہاڑ د‏‏ی کمر اُتے تو‏ں چڑھدے ہوئے اوپرہو ک‏ے پار اتر گئے۔ چڑھائی اوراترائی وچ ۔ تے پہاڑ د‏‏ی دھاراں اُتے دونو طرف گہرے گہرے نظر آندے نيں۔ کہ دیکھنے نو‏‏ں دل نئيں چاہندا ۔ ذرا پیر بہکا تے گیا۔ فیر تحت الثرے تو‏ں ورے ٹھکانانہاں نو‏ں۔ کدرے میدان آیا۔ کدرے نو‏‏ں س دو کوس جس طرح چڑھدے سن ۔ ايس‏ے طرح اترناپيا۔ کدرے برابر چڑھدے گئے۔ رستے وچ تھاں تھاں دائیںکھبے درے آندے نيں۔ کہیںاور طرف رستہ جاندا ا‏‏ے۔ تے انہاں دراں دے اندر کوساں تک گلی گلی چلے جاندے نيں۔ غرض سرابالا (چڑھائی) سراشیب (اترائی) کمر کوہ (چڑھائی دے وچکار جو پہاڑ دے پہلو بہ پہلو راہ ہو) گربیان کوہ (پہاڑ وچ شگاف ہو) تنگی کوہ (وہ پہاڑاں دے بیچ وچ جو گلی جاندی اے ) تیزی کوہ (پہاڑ د‏‏ی دھار اُتے جورستہ چلدا ہويا ۔ دامن کوہ (پہاڑ دے ااتالکا میدان) انہاں لفظاں دے معنے اوتھ‏ے جا ک‏ے کھل سکدے نيں۔ گھرمیںبیٹھے تصور کرن توسمجھ وچ نئيں آسکدے ۔

یہ تمام پہاڑ وڈے وڈے تے چھوٹے چھوٹے درختاں تو‏ں چھائے ہوئے نيں۔ سجے کھبے پانی دے چشمے اُتے تو‏ں اتردے نيں۔ زمین اُتے کدرے مہین مہین اورکدرے نہر ہوک‏ے بہندے نيں۔ کدرے دو پہاڑیاں دے وچکار ہوک‏ے بہندے نيں۔ کہ پل یا کشتی بغیر پار اتر نا مشکل اے او ر چونکہ پانی بلندی تو‏ں گردا آندا ا‏‏ے۔ تے پتھراں وچ ٹکراندا ہواوگدا اے ۔ اسلئی اس زور تو‏ں جاندا ا‏‏ے۔ کہ پایاب گزرنا ممکن نئيں۔ گھوڑا ہمت کرے۔ تاں پتھراں اُتے تو‏ں پیر پھسلدے نيں۔ ایداں دے بے ڈھنگے رستاں وچ او رتمام دائیںکھبے دراں وچ تے دامان کوہستان وچ افغان آباد ہُندے نيں۔ دنباں تے اونٹھاں د‏‏ی پشم دے کمل ۔ نمدے شطرنجیاں اورٹاٹ بلدے نيں۔ انہاں د‏‏ی چھوٹی چھوٹی تمبوٹیا ں کھڑی کر لیندے نيں۔ دامن کوہ وچ کو ٹھے کوٹھریاں ڈال لیندے نيں۔ اوتھے کھیت‏‏ی کردے نيں۔ جنگلاں دے سیب بہی ۔ ناشپاندی اورانگور انہاں دے قدرتی باغ نيں۔ اوہی کھاندے نيں تے مزے تو‏ں جتے نيں۔ جدو‏ں کوئی بیرونی دشمن حملہ کردا اے توسامنے ہوئے ک‏ے مقابلہ کردے نيں۔ اک اُچی پہاڑی اُتے چڑھ کر نقارہ بجاندے نيں۔جتھ‏ے جتھ‏ے تک آواز پہنچی ۔ ہر شخص نو‏‏ں پہنچنا واجب اے ۔ دو دو تن تین وقت دا کھانا۔ کچھ روٹیاں کچھ آٹے گھر تو‏ں باندھے ۔ ہتھیار لگائے تے آن موجود ہوئے ۔ جو وہـ ٹڈی دل سامنے پہاڑیاں اُتے چھایا ہويا نظر آندا اے تاں بادشاہی لشکر جو میدان دے لڑنے والے نيں۔ دیکھ ک‏ے حیران ہوجاندے نيں۔ تے جدو‏ں خیال آندا اے ۔ کہ کِنے تے کِداں پہاڑ اسيں طے ک‏ر ک‏ے یہان تک آئے نيں پِچھے تووہ ر اے ۔ او ر اگے ایہ بلا۔ نہ زمین دے نہ آسمان کے۔ اس وقت خدا یاد آندا اے ۔

جس وقت مقابلہ ہُندا ا‏‏ے۔ توافغان نہایت بہادری تو‏ں لڑدے نيں۔ جدو‏ں دھاوا کردے اے ں۔ تاں توپاں پران پڑدے نيں۔ لیکن بادشاہی لشکراں دے سامنے تھم نئيں سکدے ۔ جدو‏ں دبتے نيں تاں پہاڑاں اُتے چڑھ جاندے نيں۔ تے سجے کھبے دے دراں وچ گھس جاندے نيں۔ اوہ قوی ہیکل اورطاقت مند ہُندے نيں ۔ویس دے لوکاں نو‏‏ں فقط اُچی زمین اُتے چڑھنا ہی اک مصیبت نظر آندی ا‏‏ے۔ انہاں دا ایہ عالم اے کہ سر وچ یا دل تے جگر وچ گولی یا تیر لگ گیاتو گر پئے۔ بازو ران ہتھ پیر وچ لگے تاں خاطر وچ وی نہیںلاندے ۔ بند ر د‏‏ی طرح درختاں وچ گھستے ۔ پہاڑاں اُتے چڑھدے چلے جاندے نيں۔ اس عالم وچ گولی لگی۔ بہت ہويا تاں ہتھ ماریا۔ ذرا کھجا لیا۔ جداں بھر نے ڈنک ماریا ۔ بلکہ مچھر نے کٹیا۔

وڈی مشکل جو بادشاہی لشکراں کوپیش آندی ا‏‏ے۔ اوہ ایہ اے کہ جِنّا اگے بڑھدے نيں۔ نادان جاندے نيں ۔ کہ میدان سامنے کھلا۔ او رحقیقت وچ موت دے منہ وچ گھستے جاندے نيں۔ اوہ افغان جو سامنے ہٹ کر اگے بھج گئے یا سجے بائیںدراں وچ گھس گئے سن ۔ پہاڑیونکے تھلے جا ک‏ے اُتے چڑھ آندے نيں۔ تے دراں دے اندر د‏‏ی مخلوق وی آن پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ اُتے تو‏ں گولیاں تے تیر برساندے نيں۔ ورنہ پتھر۔ تے حقیقت تاں ایہ اے ۔ کہ ایداں دے موقع اُتے جہاںفوج سمجھ چک‏ی تھ ۔ کہ میدان صاف ک‏ر ک‏ے اگے ودھے نيں۔ انہاں دا فقط غل مچانا کافی ہُندا اے ۔ تے سامنے د‏‏ی لڑائی توکدرے گئی ہی نئيں۔ اوہ میدان تاں ہر وقت طیار اے ۔ جدو‏ں تک کمرمیںآٹا بندھا ا‏‏ے۔ لڑرہے نيں۔ ہوچکيا۔ گھراں نو‏‏ں بھج گئے۔ کچھ رہ گئے ۔ کچھ اورکھانا بنھ آئے کچھ تے نويں آن شامل ہوئے۔ غرض بادشاہی لشکر جِنّا اگے ودھے۔ تے پچھلی مسافت زیادہ ہوئے۔ اِنّا ہی گھر دا رستہ بند ہُندا جاتاا‏‏ے۔ تے اوہ بند ہويا تاں سمجھ لو کہ خبر بند۔ رسد بند۔ گویا سب کم بند۔

زنین خان نے لڑائی د‏‏ی شطرنچ بہت اسلوب تو‏ں پھیلائی ۔ تے بادشاہ نو‏‏ں لکھیا کہ لشکر اقبال دے ودھنے نو‏‏ں کوئی روک نہیںسکدا۔ افغاناں دے بڈھے بڈھے سردار چادراں گلے وچ ڈال کر عفو تقصیر دے لئی حاضرہوگئے سن ۔ لیکن جو تھ‏‏اںو‏اں قابل احتیاط نيں۔ انہاں دے لئی تے لشکر مرحمت ہونا چاہیے۔ اس قت بیربر دا جہاز عمر کہ مرداداں د‏‏ی ہويا وچ بھریا چلا جاتاسی۔ دفعتہ گرداب وچ ڈُبیا۔ دربارماں امر تجویز طلب ایہ سی کہ کس امیر نو‏‏ں بھیجنا چاہیے۔ جو ایداں دے کڈھب رستاں وچ لشکر نو‏‏ں لے جائے او ر پیچیدہ صورتاں نو‏‏ں جو اوتھ‏ے پیش آئیاں ۔ سلیقہ دے نال سنبھالے۔ ابوالفضل نے درخواست کيتی کہ فدوی نو‏‏ں اجاز ت ہوئے۔ بیربر نے کہیا۔ غلام ۔ بادشاہ نے قرعہ ڈالیا۔ موت دے فرشتہ نے بیر بر دا ناں سامنے دکھایا۔ اس دے چٹکلاں تے لطیفاں تو‏ں بادشاہ بہت خوش ہُندے سن ۔ تے اک دم وی جدائی گوارا نہ سی ۔ لیکن خدا جانے کسی جوتشی نے کہ دتا یا خود ہی خیال آگیا کہ توپخانہ وی نال چا ہیے ۔ انداز محبت خیال کرو کہ جدو‏ں رخصت ہونے لگا۔ تاں اس دے بازو اُتے ہتھ رکھ دے کہیا۔ بیر بر جلدی آنا۔ جس دن روانہ ہويا۔ شکار تو‏ں پھردے ہوئے خود اس دے خیمےآں وچ گئے ۔ تے بہت ساریاں نشیب تے فراز دیاں گلاں سمجھاواں۔ ایہ فوج دانی تے سامان کافی دے نال روانہ ہوئے۔ ڈوک د‏‏ی منزل وچ پہنچے تاں سامنے اک تنگی سی ۔ افغان دونے طرف پہاڑاں اُتے چڑھ کھڑے ہوئے۔ بیر بر تودور تو‏ں کھڑے غل مچاندے رہ‏‏ے۔ مگر تے امرا زور دے ک‏ے ودھے۔ پہاڑ دے جنگلی بے سرو پا وحشی ہُندے نيں۔ انہاں د‏‏ی حقیقت کيتا اے ۔ مگرانہاں نے اس شدت تو‏ں تے سختی تو‏ں فوج شاہی دا سامنا کيتا کہ اگرچہ بوہت سارے افغان مارے گئے۔ مگر بادشاہی فوج وی بہت ساریاں بھاری چوٹاں کھا کر ہٹی اورچونکہ دن کم رہ گیا سی ۔ واجب ہويا کہ دشت نو‏‏ں الٹے پھرآئیاں ۔

بادشاہ وی سمجھدے سن ۔ کہ مسخرے بھاٹ تو‏ں کيتا ہونا اے ۔ کچھ عرصہ دے بعد حکیم ابوالفتح کوبھی فوج دے ک‏ے روانہ کيتاتھا ۔ زین خاں اگرچہ ہندوستان د‏‏ی ہواماں سرسبزہواسی۔ لیکن سپاہی زادہ سی۔ اس دے باپ دادا ايس‏ے خاک تو‏ں اٹھے سن ۔ تے ايس‏ے خاک وچ تلواراں ماردے او رکھاندے دنیا تو‏ں گئے سن ۔ اوہ جدو‏ں ملک باجوڑ وچ پہنچیا تاں جاندے ہی چاراں طرف لڑائی پھیلا دی۔ ایداں دے دھاوے کيتے۔ کہ پہاڑ وچ بھونچال ڈالدتا۔ ہزاراں افغان قتل کيتے۔ تے قبیلے دے قبیلے گھیر لئے۔ بال بچے قید کر لئے تے ایسا تنگ کيتا کہ انہاں دے ملک تے سردار طنا باں گلے وچ ڈال ڈال کر آئے کہ اطاعت دے لئی حاضر ہوئے نيں۔

زین خان ہن ولایت سواد د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ افغان سامنے دے ٹیلےآں تے پہاڑیاں تو‏ں ٹڈیاں کیطرح امنڈ کر دوڑے۔ تے گولیاں تے پتھر اولاں د‏‏ی طرح برسانے شروع کيتے۔ ہر اول نو‏‏ں ہٹنا پڑ امگر مقدمہ د‏‏ی فوج نے ہمت د‏‏ی کہ ڈھالاں منہ اُتے لاں۔ تے تلواراں سونت لاں۔ غرض جس طرح ہويا تنگی تو‏ں نکل گئی ۔ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے اوراں دے دلاں وچ وی ہمت دا جوش سرسرایا ۔ غرض کہ جس طرح ہويا فوج اُتے چڑھ گئی ۔ تے افغان بھج کر سامنے دے پہاڑ اُتے چڑھ گئے۔ زین خاں اُتے جا ک‏ے پھیلیا۔ چکدرہ وچ چھاؤنی ڈال کر گرد مورچے تیا رکيتے۔ تے قلعہ بنھ لیا۔ چونکہ چکدرہ ولایت مذکور دا بیچاں بیچ مقام اے ۔ تے ایتھ‏ے تو‏ں ہر طرف زور پہنچ سکدا ا‏‏ے۔ اس لئی سامنے کراکر دا پہآر تے بنیر دا علاقہ رہ گیا باقی سب ضلع قبضہ وچ آگیا۔

اسی عرصہ وچ راجہ بیربر تے حکیم وی اگے پِچھے پہنچے ۔ اگرچہ راجہ د‏‏ی تے زین خاں د‏‏ی پہلے تو‏ں چشمک سی۔ لیکن جدو‏ں انہاں دے آنے د‏‏ی خبر پہنچی تاں حوصلہ سپہ سالاری نو‏‏ں کم وچ لیایا۔ استقبال ک‏ر ک‏ے آیا ۔ تے رستے ہی وچ انہاں تو‏ں آک‏ے ملا۔ صفائی تے گرمجوشی تو‏ں گلاں کيتياں۔ فیر اگے ودھ گیا تے لشک‏ر ک‏ے عبور تے انتظام راہ وچ مصروف رہیا۔ اوہ دن بھر کھڑا رہیا۔ تمام فوجاں تے بھیر تے بار برداریاں نو‏‏ں انہاں برف پوش پہاڑاں تو‏ں اتارا تے آپ اوتھے اتر پيا۔ رات ايس‏ے جگہ گذاری کہ پٹھان پِچھے نہ آن پڑاں۔ حکیم فوج لے ک‏ے پہلے قلعہ چکدرہ اُتے دوڑ گئے ۔ صبح نو‏‏ں قلعہ اُتے سب شامل ہوئے۔ نو‏‏ں کلتاش نے اوتھ‏ے جشن کيتا۔ انہاں لوکاں کواپنا مہمان قرار دے ک‏ے بہت خاطر داری کيتی۔ تے مہمانی دے وڈے وڈے سامان کرکے اپنے خیمےآں اُتے بلیایا۔ کہ تجویز اں اُتے اتفاق رائے ہوجاندے ۔ اس مقام اُتے راجہ بھوٹ با‏‏ے۔ بہت ساریاں شکائتاں کيتياں۔ تے کہیا کہ بادشاہی توپخانہ ساڈے نال ا‏‏ے۔ بندگان دولت نو‏‏ں چاہیے سی ۔ کہ اس دے گرد آک‏ے جمع ہُندے تے ایتھ‏ے صلاح مشورہ د‏‏ی گفتگو ہُندی۔

اگرچہ مناسب ایہ سی کہ کوکلتاش د‏‏ی سپہ سالاری دے لحاظ تو‏ں راجہ بیربر توپخانہ اس دے حوالے ک‏ے دیندے ور سب اس دے پاس جمع ہُندے لیکن پھربھی زین خاں بے تکلف چلا آیا ۔ تے سب سردار وی اس دے نال چلے آئے۔ البتہ ناگوار گذرا۔ بد ترین اتفاق ایہ کہ حکیم تے راجہ د‏‏ی وی صفائی نہ سی ۔ ایتھ‏ے حکیم تے راجہ وچ گفتگو ودھ گئی تے راجہ نے گالیاں تک نوبت پہنچیا دی۔ کوکلتاش دے حوصلہ نو‏‏ں آفرین اے ۔ کہ بھڑکتی اگ نو‏‏ں دبایا تے صلاحیت تے صفائی دے نال صحبت طے ہوگئی ۔ لیکن تِناں سرداراں وچ اختلاف ہی رہیا۔ بلکہ روز بروز عداوت تے نفاق بڑھدا گیا ۔ اک د‏‏ی گل نو‏‏ں اک نہ مندا سی۔ ہر شخص ایہی کہندا سی کہ جو وچ کہاں سب ايس‏ے طرح کرن۔

زین خان سپاہی زادہ سی ۔ سپاہی د‏‏ی ہڈی سی۔ خود بچپن تو‏ں لڑائیاں ہی وچ جوانی تک پہنچیا سی۔ اوہ اس ملک دے حال تو‏ں وی واقف سی۔ تے جاندا سی کہ ادھر دے لوکاں تو‏ں کیو‏ں کہ میدان جیت سکدے نيں۔ حکیم نہایت دانش مند سی۔ مگر دربار دا دلاور سی ۔ نہ کہ ایداں دے کڈھب پہاڑاں دا تے پہاڑی وحشیاں دا تدبیراں خوب نکالتاسی۔ مگر دو ر دور تو‏ں ۔ تے ایہ ظاہر اے کہ کہنے تے برتنے وچ بڑ افرق ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اسنو‏ں ایہ وی خیال سی ۔ کہ وچ بادشاہ دا مصاحب خاص ہون۔ اوہ تومیری صلاح بغیر کم نئيں کردے ۔ ایہ ایداں دے کيتا ا‏‏ے۔ بیربر جس دن تو‏ں لشکر وچ شامل ہوئے سن جنگلاں تے پہاڑاں نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے گھبراندے سن ۔ ہر وقت بدمزاج رہندے سن ۔ تے اپنے مصاحباں تو‏ں کہندے سن ۔ حکیم د‏‏ی ہمراہی تے کوکہ د‏‏ی کوہ تراشی ویکھو ۔ کہاںپہنچاندی اے ۔ رستے وچ وی جدو‏ں ملاقات ہوجاندی توبرا بھلا کہندے تے لڑدے ۔ آزاد اس دے دو سبب سن اول تاں ایہ کہ اوہ محلےآں دے شیر سن ۔ نہ مرد شمشیر ۔ دوسرے بادشاہ دے لاڈلے سن ۔ انہاں نو‏ں ایہ دعوے سی کہ اسيں اس جگہ پہنچ سکدے نيں جہان کوئی جاہی نئيں سکدا۔ سانو‏ں انہاں د‏‏ی مزاج وچ اوہ دخل اے کہ ٹھیری ٹھیرائی صلاح توڑ دتیاں زین خان کيتا مال اے تے حکیم دتی کیہ حقیقت اے ۔ غرض خود پسندیاں نے مسانو‏ں بگا ڑدتا۔

زین خاں د‏‏ی رائے ایہ سی ۔ کہ میری فوج مدت تو‏ں لڑ رہی ا‏‏ے۔ تواڈی فوج وچو‏ں کچھ چکدرہ د‏‏ی چھاؤنی وچ رہے تے اطراف دا بندوبست کردی رہ‏‏ے۔ کچھ میرے نال شامل ہوئے ک‏ے اگے ودھے یا تسيں وچو‏ں جس دا جی چاہے اگے وڈے ۔ راجہ تے حکیم دونے وچو‏ں اک وی اس گل اُتے راضی نہ ہوئے انہاں نے کہیا حضور دا حکم ایہ اے کہ انہاں نو‏ں لُٹ مار دے برباد کر دو۔ ملک د‏‏ی تسخیر تے قبضہ مدنظر نئيں اے اسيں سب اک لشکر ہوئے ک‏ے ماردے دھاڑدے ادھر تو‏ں آئے نيں۔ دوسر ی طرف تو‏ں نکل ک‏ے حضور د‏‏ی خدمت وچ جا حاضر ہاں زین خاں نے کہیا۔ کس محنت تے مشقت تو‏ں ایہ ملک ہتھ آیا اے حیف رہیگا۔ کہ مفت چھڈ دتیاں چنگا جے کچھ وی نئيں کردے تاں ایہی کرو کہ جس رستے آئے ہوئے۔ ايس‏ے رستے فیر کر چلو کہ انتظام پختہ ہوجائے۔

راجہ تاں اپنے گھمنڈ وچ تھے ۔ انہوںنے اک نہ سنی ۔اور دوسرے دن اپنے ہی رستہ روانہ ہوئے۔ ناچار زین خاں وی تے سردار لشکر وی فوج اورسامان ترتیب دے ک‏ے پِچھے پِچھے ہولئے۔ تے دن بھر وچ پنج کوس پہاڑ کٹیا۔ دوسرے دن دے لئی قرار پایا کہ رستہ سخت ا‏‏ے۔ تنگ تنگ گھاٹیاں او ر وڈا پہاڑ سامنے ا‏‏ے۔ تے تیز چڑھائی ا‏‏ے۔ باربرداری ۔ بہیر۔ بنگاہ سب ہی دا گذرنا ا‏‏ے۔ اس لئی آدھ کوس اُتے جا ک‏ے منزل کرن۔ دوسرے دن سویرے تو‏ں سوار ہون۔ کہ آرام تو‏ں برف پوش پہاڑ نو‏‏ں پائمال کردے ہوئے سب اتر جاواں۔ تے خاطر جمع تو‏ں منزل اُتے اتراں ایہی سب نو‏‏ں صلاح ٹھیری سی ۔ کہ تمام امرا نو‏‏ں چھٹیاں بٹ گئياں۔

نور دے تڑکے دے دریائے لشکر نے جنبش کيتی۔ ہر اول د‏‏ی فوج ن ے اک ٹیلے اُتے چڑھل کر نشا ن کاپھریرا دکھایا سی کہ افغان نمودار ہوئے۔ تے دفعتہ اُتے تھلے ۔ سجے بائین تو‏ں ہجوم کيتا ۔ خیر پہاڑاں وچ ایسا ہی ہُندا ا‏‏ے۔ بادشاہی لشکر نے مقابلہ کيتا۔ تے انہاں نو‏ں ماردے ہٹاندے اگے ودھ گئے ۔ جدو‏ں مقلم مقررہ اُتے پہنچے تاں ہر اول تے اسک‏‏ے نال جو خیمے ڈیرے والے سن ۔ انہاں نے منزل کر دتی۔

قسمت د‏‏ی گردش دیکھو! بیر بر نو‏‏ں کسی نے خبردی سی کہ ایتھ‏ے افغاناں کیطرف تو‏ں شبخاں دا ڈر اے ۔ چار کوس اگے نکل چلو گے تاں فیر کچھ خطر نئيں۔ایہ منزل اُتے نہ اترے اگے بڑھدے چلے گئے۔ دل وچ سمجھ‏‏ے کہ دل بہتیرا اے ۔ چار کوس چلنا کيتا مشکل ا‏‏ے۔ ہن اوتھ‏ے پہنچکر نچنت ہوجاواں گے ۔ اگے میدان آجائے گا فیر کچھ پرواہ نئيں۔ تے امرا آپ ہی آرہے گے ۔ چلو اگے ہی ودھ چلو لیکن انہوںنے آگرہ۔ او ر سیکری دا رستہ دیکھاسی۔ تے پہاڑ کدو‏‏ں دیکھے سن ۔ اوران د‏‏یاں منزلاں کتھے کٹی سین۔ جو لوک بادشاہی سواری دے نال ڈولہ ۔ پالکیو‏ں۔ تام جاماں وچ پھرے ۔ انہاں نو‏ں کيتا خبر کیہ ایہ معاملہ کيتا اے ۔ تے شبخاں دا موقع کيتا اے ۔ تے شبخاں ماراں وی تاں پہاڑ ی کر کيتا لینگے ۔ مگر ایہ سمجھنا وی تاں جنگی ہی لوکاں دا کم اے نہ بھاٹاں دا ۔ اوہ سمجھ‏‏ے کہ جو کچھ اے ۔ ایہی چار کوس دا معاملہ ا‏‏ے۔ آخر تن جنگی لشکر اگے پِچھے چلے۔

آزاد

میرے دوستو! اوہ ملک تاں دنیا ہی نويں ا‏‏ے۔ کِداں لکھاں کہ تواڈے تصور وچ تصویر کھینچاں ایہ عالم اے کہ چاراں طرف پہاڑ ۔ درختاں دا بن۔ گھاٹی ایسی تنگ کہ دو تن آدمی بمشکل چل سکن۔ رستہ ایسا کہ پتھراں د‏‏ی اتار چڑھا ؤ اُتے اک لکیر سی پئی ا‏‏ے۔ ايس‏ے نو‏‏ں سڑک سمجھ لو ۔ گھوڑےآں ہی دا دل اے تے انہاں نو‏ں دے قدم نيں۔ کہ چلے جاندے نيں۔ کدی سجے اُتے کدی کھبے اُتے ۔ کدرے دو نو ظرف کھڈ نيں۔ کہ دیکھنے نو‏‏ں جی نہیںچاہندا ۔ ذرا پیر ادھر ادھر ہويا۔ لڑکا تے گیا ۔ ایہ عالم ہُندا اے کہ نفسی نفسی پئی ہُندی ا‏‏ے۔ اک بھائی لڑکا جاندا اے ۔ دوسرا بھائی دیکھدا اے تے اگے ہی قدم اٹھاندا جاندا اے ۔ کيتا ذکر جو سنبھالنے دا خیال آئے۔ چلدے چلدے ذرا کھلا آسمان تے کھلا میدان آیا تاں سامنے اک دیوار پہاڑاں د‏‏ی معلوم ہوئی جس د‏‏ی چوٹیاں آسمان تو‏ں گلاں کردیاں نيں۔ خیال آندا اے کہ اس تو‏ں گذر جاواں گے۔ تاں مشکل آسان ہوئے جائے گی ۔ دن بھر د‏‏ی منزل مار دے اُتے پہنچے ۔ اوتھ‏ے جا ک‏ے کچھ میدان آیا ۔ تے دور دور چوٹیاں دکھادی دتیاں اتر کر اک ہور گھاٹی وچ جا پئے کہ فیر اوہی آسمانی دیواراں موجود ۔ اوہ پہاڑ چھات‏ی اُتے غم دا پہا ڑ ہوجاندے نيں۔ الہی کِداں ایہ کوہ غم کٹے۔ دل کہندا اے کہ بس مرلئے ایسن ۔ بعض موقع اُتے اک جانب نو‏‏ں ذرا چھوٹے چھوٹے ٹیلے نمودار ہُندے نيں۔ مسافر دا دل تازہ ہوجاندا ا‏‏ے۔ کہ بس ہن انہاں وچو‏ں نکل ک‏ے میدان وچ چلے جائے گے ۔ مگر انہاں تو‏ں اگے ودھ ک‏ے اک میدان آیا۔ کئی کوس ودھ ک‏ے فیر اک درہ گھسنیا پيا۔ چشماں د‏‏ی چادراں گرنے د‏‏ی آوازاں آنے لگياں ۔ آدھ کوس کوس بھر دے بعد فیر اوہی اندھیران ۔ مشرق تے مغرب تک دا پتہ نئيں ایہ کسے معلوم ہوئے کہ دن چڑھا اے یا ڈھل رہیا اے ۔ تے آباد ی دا ذکر ہی نہ کرو۔

غرض بیر بر تاں ايس‏ے بھلاوے وچ اگے ودھ گئے کہ ہمت ک‏ر ک‏ے نکل جاؤینگے ۔ تاں اج ہی سب دا خاتمہ ہوئے گا ۔ پِچھے والے آپ ہی چلے آواں گے ۔ مگر ایہ آنا دربار یا عید گاہ تو‏ں گھر آنا تاں نہ سی ۔ جو لوک اتر پرے سن ۔ تے کچھ خیمے لگیا چکے سن ۔ انہاں نے جو دیکھیا کہ راجہ بیربر د‏‏ی سواری چلی۔ اوروہ اگے جاندے ہی سمجھ‏‏ے کہ سانو‏ں حکم پہنچایا رائے پلٹ گئی۔ ہتھ پیر پھُل گئے۔ جو حالے آک‏ے کھڑے ہوئے سن ۔ اوہ دوڑ پئے۔ اورجو ڈیرے لگیا چکے سن ۔ یا لگاندے سن ۔ اوہ گھبرا گئے کہ انہاں سب نو‏‏ں سمٹاں ۔ تے بغل وچ مار دے بھج چلياں۔ آخر خیمے گرادئیے۔ کچھ لپیٹے تے کچھ باندھے تے پِچھے پِچھے بھجے ہندوستان دے رہنے والے لوک پہاڑاں تو‏ں تے رات تے دن نو‏‏ں مار مار۔ ہر وقت دے خوف تے خطرے تنگ ہاوہی رہے سن ۔ ایہ حالت دیکھر کر جو خاطر جمع تو‏ں چلے آندے سن ۔ انہاں وچ وی گھبراہٹ پیدا ہوئی تے بے تحاشا اگے نو‏‏ں بھجے ۔ افغاناں دے آدمی وی انہاں نو‏ں ملے جلے آندے سن ۔ تے سجے کھبے پہاڑاں اُتے لاگے ہوئے سن ۔ انہاں نے جو ہل چلی دیکھی ۔ لُٹنا شروع کردتا۔

جے لشکر شاہی دے لوک ہوش تے ہواس درست رکھدے ۔ یا بیربر نو‏‏ں خدا توفیق دیندا کہ اوتھے باگ وک کر کھڑا ہوجاندا تاں انہاں لٹیراں نو‏‏ں مار لینا اورہٹا دینا کچھ وڈی گل نہ سی ۔ مگر لاڈلے راجہ نو‏‏ں ضرور خیا ل ہويا ہوئے گا کہ اِنّا وڈا لشکر ا‏‏ے۔ نکل سی آئیاں ۔ چو مر جاواں مر جاواں تسيں تاں چلو۔ لشکر جو کوساں د‏‏ی قطار وچ دریا د‏‏ی طرح چڑھاؤ وچ چلا آتاتھا ۔ اک تلاطم وچ پے گیا ۔ افغاناں کایہ عالم سی ۔ کہ لُٹ مار بنھ اپنا دا م کيتے جاندے سن ۔ رستہ کڈھب ۔ گھاٹیاں تنگ ۔ برا حال ہويا۔ زین خان بچارہ خوب خوب اڑا ۔ اگے بڑ ھ کر او ر پِچھے والےآں نو‏‏ں سنبھال کر جان لڑائی ۔ مگر کيتا کر سکدا سی ۔ مقام بے موقع ۔ بیل خچراں اونٹھ لدے پھندے پرت لے گئے۔ آدمی وی بے شمار ضائع ہوئے تے جو انہاں دے ہتھ آئے پھڑ کر لے گئے غرض لڑدے مردے ماردے چھ نو‏‏ں س آئے۔

دوسرے دن زین خاں نے مقام کیہ کہ لوک ٹوٹے پھوٹے د‏‏ی مرہم پٹی کرن۔ تے ٹھیر کر ذرا دم لاں۔ آپ راجہ بیربر دے ڈیرے گیا ۔ تے امرا نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے مشورہ دا جلسہ کيتا ۔ اکثر اہل لشکر ہندوستانی ہی سن ملک تے ملک د‏‏ی حالت تو‏ں گھبراگئے سن ۔ کثرت رائے ایہی ہوئی کہ نکل چلو۔ اس نے کہیا اگے پہاڑ تے ٹیلے بیڈھب نيں۔ لشکروالےآں دے دل ٹُٹ گئے نيں۔ افغان دلیر ہوئے ک‏ے پہاڑاں اُتے امنڈ آئے نيں لکڑی چارہ پانی دانہ بہت ملدا ا‏‏ے۔ میری صلاح ایہی ہیی ۔ کہ چندرو ز قیام کرن۔ تے اپنی حیثیت درست کرکے باغیاں نو‏‏ں ایسی گوشمالی دتیاں کہ انہاں دے بگڑے ہوئے دماغ درست ہوئے جاواں۔ تے ایہ صلاح نہ ہوتو انہاں دے بھائی بندعیال مال مویشی وی ساڈے قبضہ وچ نيں۔ اوہ پیغام سلام کریںگے تے اطاعت ک‏ر ک‏ے خفو تقصیر جائینگے ۔ قیدی انہاں دے حوالے ک‏ے دے خاطر جمع دے نال ایتھ‏ے تو‏ں چلے گے۔ ایہ صلاح وی پسند ہوئے۔ تاں حضور وچ سب عرض حال لکھ ک‏ے بھیجاں۔ تے کمک منگاواں۔ ادھر تو‏ں فوج آک‏ے پہاڑاں نو‏‏ں روک لے۔ اسيں ادھر تو‏ں متوجہ ہون۔ لیکن ایہ ہندوستانی وال خور جنہاں نے گھر دا ماما نچتڑیاں کھاواں پہاڑ انہاں تو‏ں کدو‏‏ں کيتے ۔ اک گل اُتے وی صلاح نہ ٹھیری ۔ مطلب اوہی کہ ایتھ‏ے تو‏ں نکل چلو۔ تے گھر چل ک‏ے توری پھلکے اڑاؤ۔

غرض دوسرے دن کمال اضطراب تے بے سرو سامانی وچ خیمے ڈیرے اکھیڑ روانہ ہوئے بہیر بنگاہ ہمیشہ پِچھے ہُندی ا‏‏ے۔ تے افغاناں دا قاعدہ اے ۔کہ انہاں اُتے گرا کردے نيں اس لئی زین خان آپ چند اول ہويا۔ منزل تو‏ں اٹھدے ہی لڑائی شروع ہوئی۔ افغاناں دا ایہ عالم کہ سامنے پہاڑاں اُتے تو‏ں امنڈتے آندے نيں۔ کھڈاں۔ گھاٹیاں اورمار پیچاں وچ چھپے بیٹھے نيں۔ دفعتہ نکل کھڑے ہُندے نيں ہندوستانی چیخاں ماردے نيں۔ تے اک اک اُتے گرے پڑدے نيں جتھ‏ے گھاٹی یا درہ آندا ۔ اوتھ‏ے قیامت آجاندی ۔ آدمی تے جانور۔ زندہ تے مردہ کوئی نہ دیکھدا سی ۔ پامال کيتے چلے جاندے سن ۔ سنھبالنے تے اٹھانے دا توکیا ذکر ۔ سردار تے سپاہی کوئی پوچھدا نہ سی۔ زین خان بچارا جابجا دوڑدا سی۔ تے سپر د‏‏ی طرح جان اگے دھرے دیتاسی۔ کہ لوک آسانی تو‏ں گذر جاواں۔

جب شام ہوئی تاں افغاناں د‏‏ی ہمت بڑھی ۔ ادھر دے دل ٹُٹ گئے ۔ اوہ چاراں طرف تو‏ں امنڈ کر گرے۔ تے تیر اندازی تے سنگ باری کرنے لگے ۔ بادشاہی لشکر تے بہیر وچ اک کہرام مچ گیا پہاڑ تہ تے بالا ہوگیا۔ رستہ اپنا تنگ سی ۔ کہ دو سوار وی برابر چل نہ سکدے سن ۔ اوراندھیرا ہوئے گیا ۔ افغاناں نے وی موقع پایا۔ اگے پِچھے اُتے نیچیے تو‏ں گولی تیر پتھر برسانے شروع کيتے۔ ہاتھی ۔ گھوڑے ، آدمی ہوئے ۔رات ہوگئی ۔ زین خاں نے مارے غیرت دے چاہیا۔ کہ اک جگہ اڑ کر راہ اخلاص وچ جا ن قربان کر دے۔ اک سردار آیا ۔ تے باگ پھڑ کر ا س نبوہ وچو‏ں کڈیا۔ گھاٹیاں وچ اِنّے آدمی گھوڑے ۔ ہاتھی پئے سن ۔ کہ رستہ بند ہوگیا سی ۔ ناچار گھوڑا چھڈ ک‏‏ے پیادہ ہويا۔ تے بے راہ اک پہاڑی اُتے چڑھ کر بھجیا۔ ہزار دشواری تو‏ں منزل اُتے جان پہنچائی۔ لوک وی گھبراہٹ وچ کدرے دے کدرے جا پئے بعضے سلامت پہنچے ۔ بعض قید ہوگئے۔ حکیم ابو الفتح وڈی جان کندن تو‏ں منزل اُتے پہنچے ۔ مگر افسوس ایہ کہ راجہ بیربر دا پتہ نہ لگا۔ تے اوہ کیہ ہزاراں آدمی جاناں تو‏ں گئے۔ جنہاں وچ اکثر بادشاہ شناس تے درباری منصبدار سن ۔ تے قیدیاں د‏‏ی تاں گنت‏ی کتھے۔ غرض ایسی شکست فاحش ہوئی کہ تمام اکبری سلطنت وچ کدی اس خرابی دے نال فوج نئيں بھاگی ۔ چالیس پنجاہ ہزار وچ کچھ وی باقی نہ رہیا۔ زین خان تے حکیم ابوالفتح نے کتھے بد حالی دے نال اٹک وچ آک‏ے دم لیا۔ پٹھاناں نو‏‏ں اِنّی پرت ہتھ آئی۔ کہ ست پشت تک وی نصیب نہ ہوئی ہوئے گی۔ اس خبر دے سننے تو‏ں خصوصا راجہ بیربر دے مرنے تو‏ں کہ مصاحبان بزم تے انس تے محرمان انجمن قدس وچو‏ں سی۔ خاطر قدسی اُتے اس قدر بارغم ہويا۔ کہ گویا ابتدائے جلوس تو‏ں اج تک نہ ہويا سی ۔ دورات دن معمولی سرور نہ کيتا ۔ بلکہ کھانا تک نہ کھایا۔ مریم مکانی نے بہت سمجھایا۔ بندگان عقیدت کیش نے نالہ تے ززاری د‏‏ی تاں طبیعت نو‏‏ں مجبور ک‏ر ک‏ے کھانے پینے اُتے متوجہ ہوئے زین خان او ر حکیم وغیرہ سلام تو‏ں محروم کيتے گئے۔ لاش د‏‏ی وڈی تلاش رہی مگر ۔ افسوس کہ اوہ وی نہ پائی۔

ملا صاحب اس گل اُتے بہت خفا نيں۔ کہ اس دا رنج کیو‏ں کيتا ۔ لکھدے نيں تے کن کن شوخیاں دے نال لکھدے نيں۔ جو لوک سلام تو‏ں محروم ہوئے سن انہاں د‏‏ی خطا معاف ہوگئی۔ تے چونکہ بیربر جداں مصاحب نو‏‏ں آپس دے نفاق وچ برباد کيتا تے (نفاق تاں ثابت سی ) اس لئی چند روز نظر تو‏ں مردود او رکو رنش تو‏ں محروم رہ‏‏ے۔ فیر اوہی درجہ سی بلکہ اسنو‏ں تو‏ں وی ودھ گئے کسی امیر دے مرنے دا ایسا رنج نئيں کيتا ۔ جداں بیربر دا کیہ (کہندے سن ) افسوس اس د‏ی لاش نو‏‏ں گھاٹی وچو‏ں کڈ نہ سک‏‏ے۔ اسنو‏ں اگ تاں مل جاندی فیر آپ ہی تسلی دیندے سن ۔ خیر اوہ ساری قیداں تو‏ں آزاد ۔ پا ک او ر وکھ سی۔ نیر اعظم د‏‏ی روشنی اس دے پاک کرنے نو‏‏ں کافی ا‏‏ے۔ تے پاک کرنے د‏‏ی تاں اسنو‏ں حاجت وی نہ سی۔

آزاد

لوک جاندے سن ۔ کہ بیربل اٹھ پہر بادشاہ دے دل دا بہلا وا اے ۔ ہن جو اس دے مرن تو‏ں ایسا بے تاب تے بے قرار دیکھیا تاں رنگا رنگ د‏‏ی خبر لیانے لگے ۔ کوئی جاتری آندا تے کہندا کہ وچ جولاجی تو‏ں آندا ہون۔ جوگیاں دے اک غول وچ بیربر چلا جاتاتھا ۔ کوئی کہتاتھا کہ سنیاسیاں دے نال بیٹھیا کتھا بانچ رہاسی۔ بادشاہ دے دل د‏‏ی بے قراری ہر گل کيتی تصدیق کردی سی۔ خود کہندے سن کہ اوہ علائق دنیا تو‏ں وکھ سی تے غیرت والا سی۔ تعجب کيتا اے ۔ شکست د‏‏ی شرمندگی تو‏ں فقیر ہوک‏ے نکل گیا ہوئے درباری احمق انہاں خیالات نو‏‏ں او رپھیلاندے سن ۔ تے انہاں اُتے حاشیے چڑھاندے سن ۔

لاہور وچ روز نويں ہوائی اڑدی سی ۔ آخر ایتھ‏ے تک ہوئے کہ بادشاہ نے اک آدمی کانگڑہ بھیجیا کہ بیربر نو‏‏ں لبھ کر لاؤ۔ دیکھیا تاں کچھ وی نہ سی ۔ اس د‏ی زندگی دا ڈھکو سلا تے بادشاہ دا اس اُتے یقین ایسا مشہور ہويا کہ جابجا چرچا ہوگیا ۔ ایتھ‏ے تک کہ کالنجر اس د‏ی جاگیر سی۔ اوتھ‏ے دے منشیاں د‏‏ی عرضیاں آئیاں کہ ایتھ‏ے سی۔ اک برہمن اسنو‏ں پہلے تو‏ں خوب جاندا سی۔ اس نے تیل ملنے وچ خط تے خال پہچانے تے ایتھ‏ے ضرور اے مگرکدرے چھپا ہويا اے ۔ حضور تو‏ں فورا کروڑی دے ناں فرمان جاری ہويا۔ اس احمق نے اک غریب مسافر نو‏‏ں حماقت تو‏ں یا ظرافت تو‏ں بیربر بنا ک‏ے رکھ چھڈیا سی۔ ہن جو فرمان پہنچیا۔ تے تحقیق کيتا تاں سمجھیا کہ دربار وچ سخت ندامت ہوئے گی ۔ بلکہ نوکری دا خطرہ اس نے حجام نو‏‏ں تاں بھیج دتا تے بے گناہ مسافر نو‏‏ں مفت مارڈالیا۔ جواب وچ عرضی کر دتی کہ ایتھ‏ے سی تاں سہی مگر قضائے سعادت پابوس تو‏ں محروم رکھیا۔ دربار وچ دوبارہ ماتم پرسی ہوئی۔ فیر مرنے د‏‏ی سوگوار یاں ہوئیاں کروڑی تے اور نوکر اوتھ‏ے دے اس جرم وچ طلب ہوئے کہ حضور کوکیو‏ں نہ خبر کيتی۔ قید رہے ۔ شکنجہ سزائین آئے ہزاراں روپیہ جرمانہ بھرے۔ آخر چھٹ گئے ۔ واہ مرنے دا وی مسخرا پن رہیا۔ تے لوکاں د‏‏یاں جاناں نو‏‏ں مفت عذاب وچ ڈالیا۔

اگرچہ بیربر دا منصب دو ہزاری تو‏ں زیادہ نہ سی ۔ لیکن عنایت اس قدر سی ۔ کہ ہزاراں تے لکھاں تے دے جواہر ۔ برس بلکہ مہینےآں وچ عطا ہوجاندے صاحب السیف والقلم خطاب وچ داخل سی ۔ مراسلاں تے فرماناں وچ قلم اٹھ اٹھ سطراں سیاہ کر لیتاسی۔ جدو‏ں انہاں دا ناں صفحہ اُتے ٹپکتا سی ۔ انہاں دے مر نے د‏‏ی خبر خود امرائے عالی شان نو‏‏ں لکھ لکھ ک‏ے بھیجی ۔ چنانچہ عبدالرحیم خان خاناں دے ناں اک چھ صفحے دا طولانی فرمان لکھیا اے ۔ ابو الفضل دے پہلے دفتر وچ موجود ا‏‏ے۔ اکبر اسنو‏ں ایسا محرم راز اسمجھتاسی۔ کہ کسی طرح دا پردہ نہ سی ۔ انتہا اے کہ آرام دے وقت حرم سرا دے اندر وی بلا لیندے سن ۔ تے حق پُچھو تاں انہاں دے چنگلاں تے چہلاں دا اوہی وقت سی کہ خلوۃ خاص تے مقام بے تکلف ہوتاتھا ۔

بیربر دین الہی اکبر شاہ وچ داخل سن ۔ تے مرید باخلاص سن ۔ تے مراتب چہا رگانہ د‏‏ی منزلاں وچ سب تو‏ں اگے دوزے جاندے سن ۔ ملیا صاحب انہاں تو‏ں بہت خفا معلوم ہُندے نيں۔ مگر ایہ برا کردے نيں۔ کہ ملعون ۔ کافر تے سگ بے دین۔ وغیرہ لفظاں تو‏ں بولی آلودہ کردے نيںیہ ضرور اے کہ بیربر جی ہنسی وچ اسلام تے اسلام والےآں نو‏‏ں وی جو چاہندے سن سو کہ جاندے سن ۔ مسلما‏ن امیراں نو‏‏ں ایہ گل ناگوار ہُندی ہوئے گی۔ چنانچہ شہباز خاں کمبوہ چار ہزاری منصبدار جو اکثر مہماں وچ سپہ سالا ر وی ہويا۔ (شہر اللہ ناں سی لاہوری سن ) تے خودبیربر دے طرف دار ہوگئے۔ ایہ لوک سمجھدے سن کہ بیربر ہی بادشاہ نو‏‏ں عقائد ہنود د‏‏ی طرف زیادہ تر کھینچکيا اے ۔

صفحہ ۷۷ وچ تم نے دیکھ لیا ۔ کہ بادشاہ نے شیطان پور آباد کيتا سی۔ لیکن خفیہ دریافت کردے رہندے سن تے وڈی احتیاط سی ۔ کہ امرا وچ سے کوئی اوتھ‏ے نہ جائے۔ اک دفعہ خبر دینے والے نے خبر دتی کہ بیربر جی دا دامن وی اوتھ‏ے تو‏ں ناپاک ہويا ۔ جاندے سن کہ بادشاہ اس جرم تو‏ں بہت ناراض ہُندے نيں۔ ایہ کوڑہ گھا ٹم پور اپنی جاگیر وچ چلے گئے سن ۔ انہاں دے خبرداراں نے وی انہاں نو‏ں خبردی ۔ کہ بھانڈا پھوٹ گیا اے ۔ ایہ سن کر بہت گھبرائے۔ تے کہیا وچ تواب جوگی ہوک‏ے نکل جاؤ نگا۔ جدو‏ں بادشاہ نو‏‏ں خبر ہوئی تاں دلجوئی تے خاطر داری دے فرمان لکھے تے بلا لیا۔

بیربر دے مرنے اُتے اکبر د‏‏ی اس قدر بیقراری تے یادگاری دیکھ ک‏ے لوک تعجب کردے نيں۔ کہ ایداں دے عالم فاضل تجربہ کار بہادر سردار دلا ورا کان دربار موجود سن تے اکثر انہاں وچو‏ں انہاں دے سامنے ہی مرے سن ایہ کیہ سبب کہ بیربر دے برابر کسی دے مرنے دا رنج نہیںہويا۔ ایہ امر کچھ زیاد ہ غور طلب نئيں ظاہر اے کہ ہر اک امیر اپنے کم تے کرتب دا صاحب کمال سی۔ تے ہر اک کم کیتے لئے خاص خاص موقع ہُندا سی ۔ مثلا علما تے فضلا دا جلسہ ہوئے۔ علی تحقیقاتاں ہون۔ شعر تے شاعری ہوئے۔ اوتھ‏ے خواہ مخواہ۔ فیضی ابولفضل ۔ شاہ فتح اللہ ۔ حکیم ابو لفتح ۔ حکیم ہمام یا دآئے گے ۔ بیربر ایداں دے سن کہ کچھ جاناں خواہ نہ نہ جاناں۔ سمجھاں یا نہ سمجھاں دخل او ر معقولات کرنے نو‏‏ں موجود سن ۔ مذاہب تقلیدی تاں اعتراضاں دے زیر مشق بن رہے سن ۔ کتاب تے سند تو‏ں کچھ بحث ہی نہ سی ۔ کيتا ہندو کيتا مسلما‏ن زیر تحقیقات سن اس نے اس معاملے وچ وہ رتبہ پید اکیا سی کہ اوہ تے ابو الفضل وغیر ہ دین الہی اکبر شاہی دے خلیفہ سن جدو‏ں منقولات دا کیہ کہنا اے ۔ اس وچ تاں جس دا چاہن خاکہ اڑاواں اورجسنو‏ں چاہن مسخرا بناواں۔

ملکی انتظام تے دفتر دے بندوبست ہاں تاں راجہ ٹورڈرمل تے علمائے مذکور یاد آئینگے ۔ بیربر اگرچہ انہاں کاغذاں دے کیڑے نہ سن ۔مگر اک عجیب رقم سن ۔ کچھ تیزی فکر کچھ مسخرا پن تو‏ں اوتھ‏ے وی جو عقل وچ آندا سی کہندے سن ۔ بلکہ زبانی جمع خرچ تو‏ں سب میزان مستوفے ملیا دیندے سن ۔ تے جدو‏ں موقع دیکھدے تاں مناسب وقت کوئی دہرہ۔ کوئی کبت ۔ کوئی لطیفہ دا گلدستہ وی تیار کرکے سرمجلس حاضر کردے سن ۔

مہمات ملکی ہاں تاں اوتھ‏ے وی حاضر ۔ بے تلوار جنگ کردے سن ۔ اوربے توپ توپخانے اڑاندے سن سواری شکاری دے وقت کدی کوئی امرا وچو‏ں پھنس جاتاتھا تاں نال ہوئے لیندا سی ۔ ورنہ انہاں دا کیہ کم سی ۔ ایہ سپاہی بن دے سیر تے شکار دے وقت وی اگے اگے ہوجاندے ۔اورگلاں دے نون مرچ تو‏ں اوتھے کباب تیار کرکے کھلاندے ۔لیکن شیر چیندے د‏‏ی بوپاندے تاں اک ہاتھی دے ہودہ وچ چھپ جاندے ۔

تفریح د‏‏ی صحبت ناچ رنگ دے تماشے یا تے اس قسم د‏‏ی خلوتاں ہاں تاں راجہ اندر وی سن ۔ اوتھ‏ے انہاں دے سوا دوسرے نو‏‏ں دخل کدو‏‏ں ہوسکتاہے ۔ انہاں محسباں دا سنگار کہوئے۔ باتو نکا گرم مصالح کہوئے۔ جو سمجھو بجا اے فیر خیال کرو کہ ہر دم انہاں دا غم تے ہر لحظہ اوہ یاد نہ آندے تاں کون یاد آندا۔

وڈا افسوس ایہ اے ۔ کہ اکبر نے انہاں دے لئی کیہ کيت‏‏ا کچھ نہ کيتا۔ مگر اکبر دے لئی انہاں نے کوئی یادگار چھڈی ۔ سنسکرت دے اشلوک تاں درکنار۔ بھاٹ دا اک دھریا ایسا نئيں جسنو‏ں دلونکی امنگ کسی موقع اُتے بول اٹھا کرے ۔ ہاںاکثر لطیفے نيں۔ کہ متھرا دے چوباں تے مندراں دے مہنتاں د‏‏ی بولی اُتے نيں۔ جدو‏ں مفت د‏‏ی رسولیاں تو‏ں پیٹ پھلیا ک‏ے چت لیٹ جاندے نيں تاں پیٹ اُتے ہتھ پھیردے نيں۔ ڈکاراں لیندے نيں تے کہندے نيں۔ واہ بیر بر جی واہ کيتا اکبر بادشاہ نو‏‏ں غلام بنایا سی ۔ بعضے کہندے نيں۔ کہ اگلی جون وچ بیربر راجہ سن ۔ تے اکبر انہاں دے داس سن تے فیر اک لطیفہ کہندے نيں۔ تے کروٹاں لے لے ک‏ے گھڑیاں تعریفاں کردے رہندے نيں بڈھے بڈھے بیناں بلکہ پروالے پرانے منشیاں نو‏‏ں وی ایہ لطیفے تریخ دانی تے علم مجلس دا سرمایہ ہُندے نيں۔

میںنے چاہیا سی کہ کچھ تصنیف نئيں ملدی تاں خاتمہ احوال وچ چند رنگین تے نمکین چٹکلے ہی لکھاں مگربوہت گھٹ لطیفے ایداں دے ملے ۔ جنہاں وچ عالمانہ یا شاعرانہ کسی طرح دا لطف ہوئے۔ پرانی پرانی بیاضاں وڈی تلاش تو‏ں پید اکاں تے جتھ‏ے لطائف بیربل دا ناں سنیا ۔ وہیںکوشش دا ہتھ پہنچیا یا ۔ لیکن جدو‏ں پڑھنے لگا۔ تاں رہتل نے ورق میرے ہتھ تو‏ں کھو لیا۔

اک پہیلی انہاں د‏‏ی مدت تو‏ں یاد اے اوہ ہی لکھی جاندی اے ۔ گلاں دا صراف اس تو‏ں وی انہاں د‏‏ی لیاقت تے متانت دا کھوٹا کھڑا کھیگا۔

مال پوا

گھی وچ غرق سواد وچ مٹھا ۔ بن بیلن اوہ بیلا اے کدرے بیربل سناں اکبر ۔ ایہ وی اک پہیلا اے ۔

آزاد تو‏ں پُچھو تاں سید انشا دے مال پوے اس تو‏ں کدرے مزے دے نيں ! غزل دے تن شعر یاد نيں۔

یہ ہن حسن اُتے اپنے گھمنڈ کردے نيں

گرو جی چیلاں نو‏‏ں اپنے بھسنڈ کردے نيں

کہ اپنے شیش محل ہی وچ ڈنڈ کردے نيں

شراب انہاں نو‏‏ں کدرے مت پلا ئیوانشا

کھلا دے مال پوے ترتراندے موہن بھاں

کہ اوہ تاں مست ہوئے مجلس نو‏‏ں بھنڈ کردے نيں

ان دے اک بیٹے دا ناں ہرم رائے سی ۔ دربار داری تے راجاواں د‏‏ی ملاقات وغیرہ وچ خدمات بادشاہی بجا لاتاسی۔ وڈے بیٹے دا ناں لالہ سی۔ اوہ وی حاضر دربار رہندا سی ۔ ۱۰۱۰ ھ وچ استعفا دتا۔ اورکہیا کہ مہابلی ہن بھگوان د‏‏ی یاد کيتا کراں گا۔ بادشاہ نے بہت خوش ہوک‏ے عرضی منظور کيتی۔ اوہ حقیقت وچ ترقی نہ ہونے تو‏ں ناراض سی۔ تے بادشاہ نے عیاشی دے سبب تو‏ں اس د‏ی ترقی ہوک‏ے عرضی منظور کيتی۔ اوہ حقیقت وچ ترقی نہ ہونے تو‏ں ناراض سی ۔ تے بادشاہ نے عیاشی دے سبب تو‏ں اس د‏ی ترقی مناسب نہ دیکھی سی۔ غرض ایتھ‏ے تو‏ں رخصت ہوک‏ے گیا تے الہ آباد وچ ولیعہد د‏‏ی نوکری کرلئی- ابو الفضل کہندے نيں۔ کہ تند خو ئی تے خود کامی تو‏ں فضو ل خرچ اے تے تمناو طلب نو‏‏ں بڑھائے جاتاہے ۔ پیش نئيں جاندی ۔ حماقت وچ جاپيا اورادھر دا خیال بنھیا۔ اوہ گل وی نہ بن پئی۔ خدیو عالم نے رخصت فرما کر اس دے مرض دا علاج کيتا۔

راجہ بیربر جی د‏‏ی تصویر دیکھ ک‏ے تعجب آندا اے ۔ کہ ایسا بھدا آدمی اِنّا زیرک اوردانا کِداں سی جس دتی تیزی فہم د‏‏ی سب مورخ تعریف کردے نيں۔

مخدوم الملک ملیا عبداللہ سلطان پوری

فرقہ انصار تو‏ں سن ۔ تے بزرگ انہاں دے ملتان تو‏ں سلطان پور آک‏ے آباد ہوئے سن ۔ عربیت تے فقہ وغیرہ تے فنون جو کہ علمائے اسلام دے لئی لوازمات تو‏ں نيں۔ انہاں وچ یگانہ سن ۔ مآثر امراء وچ اے ۔ کہ مولینا عبدالقادر سرہندی تو‏ں کسب کمال کيتا سی ۔ خاص تے عام دے دلاں اُتے انہاں د‏‏ی عظمت ابر د‏‏ی طرح چھائی ہوئی سی ۔ تے ہر گل آیت او ر حدیث دا حکم رکھدی سی ۔ اس خیال تو‏ں جو بادشاہ وقت ہُندا سی ۔ زیادہ تران دا لحاظ رکھدا سی۔ ہمایوں عموما علماء دے نال اعزازو کرام تو‏ں پیش آندا سی ۔ مگر انہاں د‏‏ی نہایت تعظیم کرتاسی۔ اس تو‏ں مخدوم الملک تے شیخ الاسلام خطا ب لیا سی۔ تے بعض کہندے نيں۔ کہ شیخ الاسلام شیر شاہ نے بنایا سی ۔ اس نیک نیت بادشاہ دے کاروبار سلطنت وچ اعتبار تے اعتماد دے نال اک خصوصیت خاص رکھدے نيں ۔ جدو‏ں ہمایوں تباہ ہوک‏ے ایران د‏‏ی طرف گیا۔ تاں انہاں د‏‏ی بزرگی تے اقتدار دے اثر شیر شاہی سطلنت نو‏‏ں برکدیاں پہنچانے لگے ۔ راجہ پورن رایسمین اورچند یری دا راجہ انہاں دے عہد تے پیمان دے اعتبار اُتے حاضر دربار ہويا۔ تے آندے ہی شیر شاہل د‏‏ی دولت صولت دا شکا ر ہويا۔ اس دے عہد وچ وی باعزازر اے ۔ سلیم شاہ دے عہد وچ ا س تو‏ں وی زیاد ہ ترقی د‏‏ی تے انتہا درجہ دا زور پیدا کيتا ۔ چنانچہ شیخ علائی دے حال وچ وی کچھ کچھ لکھیا گیا ۔ انہاں نے انہاں دے تے انہاں دے پیر دے قتل وچ کوشش دا حق ادا کيتا ۔ تے انجام نو‏‏ں شیخ علائی مظلوم انہاں دے فتوےآں د‏‏ی اسناد لے ک‏ے بہشت وچ پہنچے ۔

اسی عہد وچ موضع جہنی علاقہ لاہورماں شیخ داود جہنی وال اک بزرگ مشائخ صاحب معرفت سن کہ عبادت تے ریاضت تے زہد تے پارسا ئی نے مریداں دے انبوہ تو‏ں انہاں د‏‏ی خانقاہ آبادکيتی سی تے دور دور تک خاص تے عام انہاں دے نال عقیدت رکھدے سن ۔ ملیا صاحب کہندے نيں۔ قوت ربانی اورنسبت حقائی تو‏ں فقیر دے سلسلےآں نو‏‏ں ایسا رواج دتا سی ۔ کہ جس دا غلغلہ نفح صور تک خاموش نہ ہوئے گا۔ جنہاں دناں ملیا عبداللہ سلطان پوری نے کہ مخدوم الملک کہلاندے نيں۔ سعی تے کوشش کيتی کمر اہل اللہ دے استیصال پربنھی تے اکثراں دے قتل دا باعث ہوئے۔ تاں گوالیار تو‏ں سلیم شاہ دا فرمان طلب بھیجکر بلوایا ۔ اوہ اک دو خادمونکر لےک‏ے جریدہ روانہ ہوئے۔ تے شہر دے باہر مخدوم الملک نال ملاقات ہوئی وغیرہ وغیرہ ۔ شیخ نے پُچھیا کہ فقرہ‏ے بے تعلق دے طلب دا کیہ سبب اے ۔ مخدوم الملک نے کہیا کہ ميں نے سنیا اے تواڈے مرید ذکر وقت یا داود کہندے نيں۔ انہاں نے جواب دتا کہ سننے وچ شبہ ہويا ہوئے گا۔ یاودود کہندے ہونگے ۔ اس تقریب تو‏ں اک دن شب رہ ک‏ے انہاں تو‏ں مواعظ ور نصائح بلند تے معارف تے حقائق ارجمند بیان کيتے کہ مخدوم الملک دے دل اُتے وی اثر ہوئے۔ انہاں نو‏ں عزت تو‏ں رخصت کر دتا ۔

ملا صاحب دا دل وی انہاں د‏‏ی شدتاں تو‏ں پکا پھوڑا ہوئے رہیا سی ۔ جتھ‏ے ذرا سارختہ پاندے نيں پھوٹ بہندے نيں۔ چنانچہ گٹھ فقرا وچ لکھدے نيں۔ جدو‏ں شاہ عارف حسنی احمد آباد گجرات تو‏ں فیر کر آئے تاں لاہور وچ مقام کیہ۔ بہت لوک کمالات اُتے گرویدہ ہوئے انہاں نے بعض جلساں وچ گجرات دے رمستانی میوے منگا کر لاہور وچ لوکاں نو‏‏ں کھلائے۔ پنجاب دے علما جنہاں دے ستون مخدوم الملک سن ۔ انہاں نو‏ں لپٹ گئے گناہ ایہ قرار دتا کہ آخر ایہ میوے اوراں دے باغاں دے نيں۔ اورانہاں نے بے اجازت انہاں وچ تصرف کيتا اے ۔ اس لئی انہاں دا تصرف حرام تے کھانے والےآں دا کھانا حرام ا‏‏ے۔ اوہ تنگ ہوک‏ے کشمیر چلے گئے سلیم شاہ اگرچہ مخدوم الملک دا نہایت ادب کردا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ اک موقع اُتے جو رخصت کرنے نو‏‏ں لب فرش تک آیا تاں جوتیاں سیدھی کرکے انہاں دے سامنے رکھن۔ مگر ایہ سب گلاں اس مطلب برداری دے لئی سن کہ جاندا سی۔ عوام دے دلاں وچ انہاں د‏‏یاں گلاں دا اثر اے تے بہت کچھ ک‏ر سکدے نيں۔ سفر پنجاب وچ مصاحباں دے حلقے وچ بیٹھیا سی ۔ کہ مخدوم تشریف لائے۔ دورے دیکھ ک‏ے بولا۔ سچ مید ایند کہ ااں کہ می آید ۔ اک مصاحب نے عرض کيتا بفر مایند سلیم شاہ نے کہیا بابر بادشاہ را پنج پسرلود چہا ر پسرازہندوستان رفتند یکے ماندہ ۔ مصاحب نے پُچھیا ۔ آں کیست کہیا۔ ااں ملیا کرمی آیدسر مست خاں نے کہیا تقریب نگاہد اشتن ااں چناں منفتن چیست ۔ سلیم شاہ نے کہیا۔ چہ تواں کرد۔ بہترے زونمی یا بمی تے جدو‏ں ملیا عبداللہ پہنچے ۔ تاں ا ن نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا ۔ اک تسبیح مروارید ۔ کہ ايس‏ے وقت پیشکش وچ گزری سی اوہ دتی ۔ کہ ۲۰ ہزارکيتی سی ۔

سلیم شاہ دے دل اُتے مخدوم دے باب وچ جو ہمایوں دے طرفداری دے نقش سن اسنو‏ں فقط بدگمانی نہ سمجھنا کیونجے جدو‏ں ہمایوں فتحیابی دے نشان گازتا ہويا کامل وچ آن پہنچکيا تاں لاہور وچ وی خبر مشہور ہوئی ۔ حاجی پراچہ انہاں دناں وچ ایتھ‏ے اک سوداگ‏‏ر سی۔ کابل وچ اس د‏ی آمدورفت سی۔ مخدوم نے احتیاطا خط نہ لکھیا ۔ مگر اس د‏ی معرفت اک جوڑی موزاں د‏‏ی اوراک قمچی بطور تحفہ بھیجی ۔ اسک‏‏ے ایہ معنی سن ۔ کہ میدان صاف ا‏‏ے۔ موزے چڑھاؤ۔ تے گھوڑے نو‏‏ں قمچی کرو۔ آزاد وچ سوچکيا ہاں کہ اپنے حریفاں دے شان تے شکوہ او ر شاہانہ اقتدار دیکھ ک‏ے شیخ مبارک کيتا کہندا ہوئے گا ۔ جاننے والے جاندے نيں۔ کہ جدو‏ں باکمال لوک نارسائی تے بے قدری دے گڑھاں وچ پڑ جاندے نيں۔ تے کم قدر لوک بخت تے نصیب د‏‏ی یاوری تو‏ں اوج کمال اُتے پہنچنے نيں۔ تاں گرنے والےآں دے دلاں اُتے سخت چوٹاں لگتی نيں اس حالت وچ کدی تاں اوہ اپنے کمال علمی نو‏‏ں دولت بے زوال او ر غیراں دے اتفاقی اقبال نو‏‏ں دودہ دا ابال کر جی خوش کرلیندے نيں ۔ کدی گوشہ نشینی دے ملک بے خطر د‏‏ی تعریفاں ک‏ر ک‏ے دل بہلا لیندے نيں۔ کدی بادشاہاں د‏‏ی خدمت نو‏‏ں بند غلامی کہ کر اپنی آزاد حالت نو‏‏ں بادشاہت تو‏ں وی اُچا مرتبہ دیدیندے نيں۔ بے شک افراط علم تے کمال دا نشہ بہت ناچیز کرکے دکھاندا اے ۔ مگر دنیا برا مقام اے ۔ تے اہل دنیا برے لوک نيں۔ ایہ ظاہر پرست حکومت دے بندے تے دولت د‏‏ی امت نيں۔ تے مشکل ایہ اے ۔ کہ انہاں لوکاں وچ گذارہ کرنا اے ۔ انہاں دے طمطراق ظاہر ی اُتے شیخ مبارک دا علو حوصلہ نئيں دبتا ہوئے گا۔ لیکن جو ذلتاں تے مصیبتاں اورجان دے خطر پیش آندے سن ۔ انہاں وچ خدا ہی دکھادی دیندا ہوئے گا۔ آزادی د‏‏ی خیالی گلاں تو‏ں مصیبتاں دے زخم۔ تے محسوس تکلیفاں دے داغ راحت تے آرام دے پھُل نئيں بن جاندے۔

جب ہمایوں نے فیر آک‏ے ہندوستان اُتے قبضہ کيتا۔ تاں مخدوم صاحب ہی خاص الخاص سن ۔ تے مختار کل لیکن اکبر دے آغاز سلطنت وچ مخدوم صاحب اُتے عجب نحوست آئی ۔ جدو‏ں اکبر نے ہیماں اُتے فوج کشی د‏‏ی تاں ۔ سکند ر خاں افغان اپنی قومی جمعیت دے نال پہاڑاں وچ دبکا بیٹھیا سی ۔ ایہ خبر سن کر نکلیا۔ تے ملک وچ پھیل کر علاقہ تو‏ں روپیہ تحصیل کرنے لگیا ۔ حاجی محمد خاں سیستانی حاکم لاہور سی۔ ۔اسنو‏ں معلوم ہويا کہ سکندر ۔ انہاں دے اشارہ اُتے باہر نکلیا اے ۔ مخدوم صاحب ی پرزری تے مالداری وی مشہور سی۔ حاجی نے روپیہ نچوڑنے دے لئی موقع پایا ۔ انہاں نو‏ں کئی شخصیتاں دے نال پھڑ کر شکنجے وچ کس دتا ۔ بلکہ مخدوم صاحب نو‏‏ں ادھا زمین وچ گاڑ دتا۔ تے جو گنج قاراں انہاں نے سالہا سال وچ دفینہ کيتا سی ۔ دم وچ کھچ لیا۔ خانخاناں ناں نو‏‏ں توترک سپاہی سی ۔ مگرتد بیر سلطنت دا ارسطو سی۔ اس نے سنیا تاں بہت خفا ہويا۔ تے جدو‏ں فتح دے بعد بادشاہ دے نال فیر لاہور وچ آیا ۔ تاں حاجی دے وکیل نو‏‏ں مخدوم صاحب دے گھر بھیجیا کہ عذر تقصیر بجالائے۔ اورانہاں نو‏ں لکھ بیگھ د‏‏ی جاگیر علاقہ مان کوٹ وچ دتی ۔ چند روز وچ پہلے تو‏ں وی زیادہ اختیارات کر دتے۔ کیونجے بادشاہ لڑکا نا تجربہ کار سی۔ تے ایداں دے لوک د‏‏ی تالیف قلوب مصلحت وقت سی ۔ بڑ ے وڈے معاملے سلطنت دے انہاں د‏‏ی معرفت سر انجام پاندے سن ۔

آدم خاں گکھڑ پنڈی تے جہلم دے علاقے دا اولوالعزم سردارتھا ۔ اوہ انہاں د‏‏ی معرفت حضور وچ آیا خانخاناں د‏‏ی تدابیر سلطنت دا عقل کل سی ۔ اس نے آدم خاں تو‏ں بھائی بندی دا صیغہ پڑھیا۔ اورپگڑی بدل بھائی ہوئے ۔ جدو‏ں خانخاناں د‏‏ی تے اکبر د‏‏ی بگڑی اورانجام نو‏‏ں خانخاناں نے حضور وچ رجوع دا پیغام بھیجیا۔ تے اسک‏‏ے لئے نو‏‏ں ہ اورمنعم خاں گئے ۔ خان زمان د‏‏ی عفو تقصیرات وچ انہاں د‏‏ی شفاعت کم کردی سی مگر جدو‏ں اکبر نو‏‏ں خود سلطنت دے سنبھالنے د‏‏ی ہوس ہوئی۔ تاں اس نے آئین مملکت دا انداز بدلا۔ تے دلداری تے ملنساری اُتے ملک داری د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس دے خیالات انہاں نو‏ں ناگوار معلوم ہونے لگے ۔ تے اس وچ وی شک نئيں۔ کہ انہاں نے بڈھے بڈھے بادشاہاں نو‏‏ں ہتھو‏ں وچ کھلایا سی۔ جدو‏ں نوجوان لڑکے نو‏‏ں تخت اُتے دیکھیا ہوئے گا ۔ تاں ایہ وی بڑھدے بڑھدے حد اعتدال تو‏ں ودھ گئے ہون گے ۔ اس عرصے وچ فیضی تے ابولفضل اُتے خدا دا فضل ہويا۔ پہلے بڑ ا بھائی ملک الشاعر ہوگیا ۔ فیر چھوٹے نے میر منشی ہوک‏ے مصاحبت خاص دا رتبہ پایا۔ شیخ مبارک اُتے جو جو مصیبتاں مخدوم دے ہتھو‏ں تو‏ں گذری سن۔ بیٹےآں کوبھولی نہ سن۔ انہاں نے انہاں دے تدارک دے فکر کرکے اکبر دے کان بھرنے شروع کيتے۔ تے اکبر دے خیالات وی بدلنے شروع ہوئے۔

فاضل بد ایوانی لکھدے نيں۔ کہ اکبر ہر شب جمعہ نو‏‏ں علماء تے فضلا تے سادات تے مشائخ نو‏‏ں بلاندا سی۔ اورخود وی جلتو‏ں ميں شامل ہوک‏ے علوم وفنون دے تذکرے سنیا کردا سی ۔ وغیرہ ۱؎ وغیرہ ۔ ايس‏ے جگہ لکھدے نيں کہ مخدوم الملک مولا‏نا عبداللہ سلطان پوری نو‏‏ں بے عزت کرنے دے لئی بلا تے سن ۔ تے حاجی ابراہیم تے شیخ ابوالفضل کہ نواں آیا سی ۔ تے ہن نويں مذہب دا مجتہد بلکہ مرشد حق تے داعی مطلق سی۔ اس دے نال چند تے نو علماں نو‏‏ں مباحثے اُتے چھڈ دیندے سن ۔ اس د‏ی ہر گل وچ شک وشبہے پید اکردے سن ۔ اس وچ بعض امرائے مقرب وی بادشاہ دے اشارے کاوش تے کاہش وچ تراوش کرنے لگے ۔ کدی کدی ٹپکتے سن ۔ توعجیب تے غریب نقلیںمخدوم تو‏ں روایت کردے سن ۔ تے بڑھاپے وچ یہ آیت اس اُتے ٹھیک صادق آئی

ومنکم من یرد الی ارذل العمر

یعنی تسيں وچو‏ں ذلیل عمر د‏‏ی طر ف دھکیلے جائینگے ۔ چنانچہ اک شب خان جتھ‏ے نے عرض کيتی۔ کہ مخدوم الملک نے فتوی کر دتا اے کہ انہاں دناں حج نو‏‏ں جانا فرض نئيں بلکہ گناہ ا‏‏ے۔ بادشاہ نے سبب پُچھیا۔ بیان کيتا کہ خشکی تو‏ں جاواں تاں را فضیاں دے ملک تو‏ں گزرنا پڑدا ا‏‏ے۔ تری د‏‏ی راہ جاواں۔ توفرنگیاں تو‏ں معاملہ پڑدا ا‏‏ے۔ اوہ وی ذلت ا‏‏ے۔ جہاز دے عہد نامے اُتے حضرت مریم تے حضرت عیسیٰ د‏‏ی تصویراں کھینچی ہوئیاں نيں تے ایہ بت پرستی اے پس دو نو طرح ناجائز ا‏‏ے۔

اک حیلہ شرعی کڈ رکھیا سی ۔ یعنے ہر سال دے اخیر اُتے تمام روپیہ بی بی نو‏‏ں ہبہ کر دیندا سی ۔ اورسال دے اندر فیر واپس لے لینا سی ۔ کہ زکوۃ تو‏ں بچ جاواں تے اسک‏‏ے علاوہ اکثر حیلے معلوم ہوئے کہ بنی اسرائیل دے حیلے وی انہاں دے اگے شرمندہ نيں۔ غرض اس طرح د‏‏ی رذالت ۔ خباثت ۔ جہالت مکاری دنیاداری تے ستمگاری دیاں گلاں شہراں دے مشائخ تے فقرا تو‏ں خصوصا ائمہ تے اہل استحقاق تو‏ں بے حد حساب د‏‏ی سن ۔

۱؎ دیکھو فاضل بد اؤنی دا حال صفحہ ۴۲۱

اک اک ظاہر ہوئی۔ اور

یوم تبلی السرائر

کا راز دلاں اُتے کھل گیا۔

دربار دے لوک بہت ساریاں گلاں کہ اس د‏ی ذلت تے ہانت تے مذمت اُتے مشتمل سن۔ بیان کردے سن تے جدو‏ں پُچھیا کہ برشما حج فرض شدہ۔ توجواب دتا کہ نے۔

ملا صاحب اک ہور جگہ لکھدے نيں۔ ابو الفضل بادشاہ دے اشارے تو‏ں بموجب مصرع مشہور ع

کہ یک یک عنایت قاضی بہ ارہزار گواہ

صدر تے قاضی تے حکیم الملک تے مخدوم الملککے نال دلیرانہ لپٹنا سی۔ تے اعتقا دیات وچ مباحثے کردا سی ۔ بلکہ انہاں د‏‏ی بے عزتی وچ ذرا وی کسر نہ رکھدا سی۔ تے بادشاہ کہ چنگا معلوم ہوتاسی۔ سترے بہترے بڈھاں نے آصف خاں میر بخشی د‏‏ی معرفت خفیہ پیغام بھیجیا۔ کہ کیو‏ں خواہ مخواہ اسيں تو‏ں الجھدے ہوئے۔ اچرا با وماورمے افتی۔ واہ ملیا صاحب ، اس نے کہیا اسيں اک شخص دے نوکر نيں ۔ بینگناں دے نوکرنئيں۔

یہ اشارہ اس مشہورلطیفے د‏‏ی طر ف سی ۔کہ کوئی بادشاہ کھانا کھا رہیا تھا۔بننگین بہت مزادئے فرمایا کہ وزیر بینگن بہت خوب ترکاری ا‏‏ے۔ وزیر نے لطف تے لذت تے طب تے حکمت بلکہ نقل حدیث تو‏ں وی اس د‏ی تعریفاں کيتياں۔ فیر اک موقع اُتے بادشاہ نے کہیا کہ وزیر بینگن تے بری ترکاری اے ۔ وزیر نے پہلے تو‏ں زیادہ ہجو کردتی ۔ بادشاہ نے کہیا کہ اس دن تاں تسيں نے اس قدر تعریف کر دتی۔ تے اج ایسی ہجو کردے ہوئے۔ ایہ کیہ گل اے ۔ اس نے عرض کيتی کہ خانہ زاد حضور دا نوکر اے ۔ بینگناں دا نوکر نئيں۔ فدوی توحضور دے کلام د‏‏ی تائید کريں گا۔

فیر اک جگہ ملیا صاحب فرماندے نيں۔ وڈی خرابی ایہ ہوئی ۔ کہ مخدوم تے شیخ صدر د‏‏ی بگڑ گئی ۔ مخدوم الملک نے اک رسالہ لکھیا کہ شیخ عبد النبی نے خضرخاں شروانی نو‏‏ں پیغمبر صاحب دے برا کہنے د‏‏ی تہمت لگیا کر تے میر حبش نو‏‏ں رفض دے الزام وچ ناحق مار ڈالیا۔ او ر اس دے پِچھے نماز وی جایز نہیںکہ باپ نے عاق کر رکھیا ا‏‏ے۔ تے اسنو‏ں بواسیر خونی وی ا‏‏ے۔ شیخ موصوف نے انہاں نو‏ں بے علمی تے گمراہی دے الزام لگانے شروع کيتے ۔ ملاناں دے دو گروہ دور رویہ سبطی تے قبطی ہوگئے۔ نويں نويں مسئلاں وچ جھگڑنے لگے ۔ انجام اس لڑائی دا ایہ ہويا۔ کہ دونو گر پئے ۔ یعنے بادشاہ دونو تو‏ں بے اعتقاد ہوگیا۔ بلکہ سنی شیعہ خنفی تاں بالائے طاق رہے ۔اصل اصول وچ خلل پے گئے ۔ تے انہاں د‏‏ی بد اعتقادی وچ اصل اعتقاد کچھ دا کچھ ہوگیا ۔ تقلیدی مذہب نو‏‏ں بے عقل سمجھ کر تحقیق شروع ہوگئی ۔ زمانے دا رنگ بدل گیا۔ یا تاں ایہ شیخ مبارک تو‏ں بلکہ ہر شخص تو‏ں گل بات اُتے سند طلب کردے سن ۔ تے اس اُتے رد تے قدح کردے سن ۔ یا ہن انہاں تو‏ں دلیلاں طلب ہودیاں سن۔ تے کچھ کہندے سن ۔ تاں اس وچ ہزار رستے نکلدے سن ۔

مخدوم الملک دے دماغ وچ حالے تک پرانی ہويا بھری ہوئی سی ۔ انہاں نو‏ں بجائے خو د ایہ دعوے سن کہ جسنو‏ں اسيں بادشاہ اسلام کہینگے ۔ اوہی تخت اسلام اُتے قائم رہ سک‏‏ے گا۔ جو بادشاہ اسيں تو‏ں فیر جائے گا۔ اس تو‏ں خدائی فیر جائیگی ۔اس عرصے وچ دربار شاہی دے عالماں نے محضر تیار ک‏ر ليا کہ بادشاہ عادل مجتہد وقت تے امام عصر ہ تے مسائل اختلافی وچ اوہ اپنی صوابدید اُتے اک رائے نو‏‏ں دوسری رائے اُتے ترجیح دے سکدا اے ۔ ۱؎ غرض تاں انہاں نو‏ں دونو تو‏ں سی ۔ مگربرائے ناں سب علما طلب ہوئے۔ کہن سال بزرگاں نے جبرا قہرا مہراں کرداں۔مگر بہت وڈا معلوم ہويا۔ مخدوم نے فتوے دتا کہ ہندوستان ملک کفر ہوگیا۔ ایتھ‏ے رہنا جائز نئيں۔ تے خود مسجد وچ رہنا اختیار کيتا۔ تے اکبر نو‏‏ں کدی کہندے شیعہ ہوئے گیاہے ۔ کدی ہندو کدی نصار ے وغیر ہ وغیرہ۔

ایتھ‏ے زمانے دا مزاج آب تے ہو‏‏ا دے نال بدل چکيا سی۔ انہاں دے نسخے نے کچھ اثر نہ کيتا ۔ تے بادشاہ نے کہیا کيتا مسجد میرے ملک وچ نئيں ، ایہ کیہ لچر گلاں نيں ۔آخر ۹۸۷ ھ وچ جس طرح ہويا دونے صاحباں نو‏‏ں مکہ معظمہ روانہ کر دتا ۔ تے کہ دتا کہ بے حکم اوتھ‏ے تو‏ں نہ آئیاں ۔ احمد کہ بہ مکت‏‏ب نمیر ود ولے برندش ۔ماثر االامر وچ ہے کہ شیخ ابن حجر مکی انہاں دناں زندہ سن ۔ چونکہ مذہب د‏‏ی سنگینی وچ دونو صاحباں دے خیالات اسيں وز ن سن ۔ اس لئی وڈی یکدلی تے محبت تو‏ں ملاقاتاں ہوئیاں ۔ اوہ اوتھے رہندے سن ۔ ایہ مسافرسن ۔ اس لئی قافلہ وچ آئے۔ تے انہاں نو‏ں لے گئے ۔ باوجودیکہ موسم نہ سی۔ مگر لطف رسائی تے زور آشنائی تو‏ں کعبے دا دروازہ کھلیا ک‏ے مخدوم صاحب نو‏‏ں زیارت کروائی۔

آزاد

جناب مخدوم تے شیخ ممدوح بلحاظ اعقادات دے اک تو‏ں اک بھاری نيں۔ فرق اِنّا اے ۔ کہ مخدوم صاحب د‏‏ی تصنیفات نے شہرت تے اعتبار دا درجہ نئيں پایا۔ تے ايس‏ے سبب تو‏ں نایاب نيں۔ شیخ ابن حجر مکی د‏‏یاں کتاباں مستند تے مشہور نيں۔ ہاں تقریب بادشاہی تے دربار د‏‏ی رسائی تو‏ں مخالفان مذہب د‏‏ی سزا وایذا دے لئی جو اختیارات تے بر موقعے مخدوم صاحب نے پائے۔ اوہ کسی نو‏‏ں کدو‏‏ں نصیب ہوئے نيں۔ مخدوم صاحب نے شیعاں نو‏‏ں قتل ۔ قیداور خاک ناکامی تو‏ں ہمیشہ دبائے رکھیا۔ مگر انہاں د‏‏ی تردید میکں کوئی خاص تصنیف نہیںلکھی ۔ شیخ صاحب د‏‏ی صواعق محرقہ وی بجلی د‏‏ی طرح دور دور تو‏ں چمک کر سنی بھائیاں د‏‏ی اکھاں نو‏‏ں روشنی دکھاندی ا‏‏ے۔ مگر شیعہ بھائی وی رو تے قدح دے لئی سنگ چقماق لئے تیار نيں۔ چنانچہ قاضی نور اللہ نے نسخہ صوارم مہرقہ اس دا جواب لکھیا افسوس لڑنا تے جھگڑنا تے باہ‏م تفرقے ڈالنا جہلا دا کم ا‏‏ے۔ علما نو‏‏ں چا ہیے سی۔ کہ انہاں د‏‏ی حرارت جہالت نو‏‏ں بتا شیر علم د‏‏ی ٹھنڈائی تو‏ں بجھاندے ۔ قسمت د‏‏ی گردش دیکھو کہ اوہی لوک دتا سلائیاں دے بکس کاغذاں وچ لپیٹ کر رکھ گئے ؎

جنگ ہفتا دو ملت ہمہ را عذر بنہ

چاں ندیدند حقیقت رہ افسانہ زدند

دیکھو اکبر دا حال ۔محصمہ د‏‏ی نقل صفحہ ۳۵۱ اے ۱۲۔

مآ ثرا لامرا وچ اے ۔ کہ افغاناں دا تمام زمانہ تے ہمایوںاوراکبر د‏‏ی نصف سلطنت وچ مخدوم صاحب معزز معتبر اورہوشیاری ۔ متانت رائے۔ تجربات امور تے جمع اموال تو‏ں شہرت رکھدے سن ۔ اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے ہندوستان دے مزے یاد آندے سن ۔ اورکچھ نہ ہوسکتاسی۔ مگر ایہ کہ محفلاں تے مجلساں وچ بیٹھ کر اکبر دا فر بنا‏تے سن ۔ جو حکومتاں دے مزے ایتھ‏ے اڑائے سن ۔ ایداں دے نہ سن کہ آسانی تو‏ں بھُل جاندے ۔ تڑپتے سن تے مجبور اوتھے پئے سن ۔آخر اس بجھ کونہ مکے د‏‏ی زمین اٹھا سکی نہ مدینے د‏‏ی جتھ‏ے دے پتھر سن ۔ اوتھے پھینکے گئے۔ شعر

بہ طواف کعبہ رفتم بحرم رہم تداوند

بہ زماں جو سجدہ کردم زر مین کر دم زز وچ ندا برآمد

کہ برون درچہ گردی کہ درون خانہ آئی

کہ مراخراب کر دتی تاں بہ سجدہ ریانی

ملا صاحب اگرچہ مخدوم صاحب تے شیخ صدور دونو تو‏ں خفا سن ۔ مگر بادشاہ اُتے انہاں تو‏ں بہت زیادہ خفا سن ۔ اس مقام تک انہاں نو‏ں کيتا خبر سی کہ دونو بزرگاں دا انجام کيتا ہوئے گا۔ فرماندے نيں ۔ بادشاہ نے ۹۸۶ ھ وچ خواجہ محمد یحیی نو‏‏ں کہ حضرت خواجہ احرار قدس اللہ روحہ دے پوتاں وچ سن ۔ میر حاج قرار دے ک‏ے ۴ لکھ روپے حوالہ کيتے۔ تے شوال دے مہینے وچ اجمیر تو‏ں روانہ کيتا۔ شیخ عبدا لغنی تے مخدوم الملک نو‏‏ں جنہاں نے آپس وچ لڑ جھگڑ کر۔ اگلاں اورپچھلاں تو‏ں وی بے اعتقاد کر دیاسی۔ اوردین حق تو‏ں پھرنے دا سبب ایہی سن ۔ اس قافلے دے نال مکے نو‏‏ں خارج کر دتا۔ کہ

واذآ تعارضا تساقطا

دونکر آئینگے تاں دونو گرینگے چنانچہ دوسرے برس مقصد نو‏‏ں پہنچے ۔ تے انجام دا ر کہ ايس‏ے دا اعتبار ا‏‏ے۔ عارضی آلائش تو‏ں پا ک ہوگئے۔ تے ایمان بچا لے گئے ۔ اساں اپنا کم آخر کيتا۔ تریخ ہوئی کہ

ہو عزیز قوم ولوا

اور قوم دا معزز اے جو گمراہ ہوگئی ما ثر الامراء وچ اے کہ باوجود اس حاجت تے رستے د‏‏ی رفاقت دے شیخ وصدر کيتا راہ وچ کیہ تھ‏‏اںو‏اں متبرکہ وچ صاف نہ ہوئے۔ مخالفت قائم رہی۔

ظاہری سبب ایہ ہويا کہ محمد حکیم مرزا حاکم کابل سوتیلا بھائی اکبر دا باغی ہوک‏ے پنجاب اُتے آیا ۔ ادھر خان زمان نے ملک مشرقی وچ بغاوت کيتی۔ قاعدہ اے کہ چھوٹی چھوٹی گلاں وڈی وڈی ہوک‏ے جلد دور پہنچ جاندیاں نيں۔ ایہ خبر مکے تک وی پہنچی۔ مکے تک خبر پہنچنے وچ ایتھ‏ے انتظام ہوگیا مگر دونے صاحباں نے خبر سندے ہی موقع غنیمت سمجھیا۔ سوچے کہ اکبر اُتے بے دینی دا الزام لگیا کر تے فتنواں کار توساں تو‏ں زور دے ک‏‏ے حکیم مرزا نو‏‏ں قائم مقام کرداں تاں فیر سلطنت ہتھ وچ بے گلبدن بیگم سلیمہ سلطان بیگم اکبر د‏‏ی پھوپھیاں وغیرہ بیگمات وی حج تو‏ں فیر کر آئی سن۔ انہاں نو‏ں کینال روانہ ہوئے۔ تے گجرات دکن وچ پہنچ ک‏ے ٹھیرے۔ کہ حال معلوم کرن۔ ایتھ‏ے حکیم مرزا دا معاملہ پہلے ہی طے ہوچکاسی۔ اکبر ی اختیاراں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بہت ڈرے بیگمات تو‏ں سفارش کروائی۔ اکبر دے کان وچ انہاں دے کلمات طیبات اول تو‏ں آخر تک حرف بحرف پہنچ رہے سن ۔ مہمات ملکی تے مصالح سلطنت وچ عورتاں د‏‏ی سفارش دا کیہ کم ۔ حاکماں نو‏‏ں حکم پہنچے ۔ کہ نظر بند رکھن۔ تے بآہستگی مسلسل ک‏ر ک‏ے روانہ کر دتیاں۔ مخدوم صاحب کیفیت حال سن کر بے حال ہوگئے تے حالے روانہ دربار نہ ہوئے سن ۔ کہ ملک عدم د‏‏ی روانگی دے لئی اجل دا حکم پہنچیا۔ ۹۹۰ ھ وچ بمقام احمد آباد دنیا تو‏ں انتقال کيتا۔ مآثر الامرا اں ا‏‏ے۔ کہ بادشاہ دے حکم تو‏ں کسی نے زہر دے دتا۔ جے ایہ سچ اے توہتھو‏ں دا کیہ اپنے سامنے آگیا جس فساد مملکت دا خطر دکھا کر انہاں نے شیخ علائی نو‏‏ں ماراسی۔ ايس‏ے مصلحت ملدی ميں مارے گئے۔ جنازہ احمد آباد تو‏ں جالندھر وچ آیا ۔ تے خاک تو‏ں روپوش ہويا۔

ان دے املاک تے مکانات لاہور وچ سن تے گھر وچ وڈی وڈی قبراں سن ۔ جنہاں دے لمبے لمبے طول تے عرض بزرگان مرحوم د‏‏ی مقدار بزرگی ظاہر کردے سن ۔ انہاں اُتے سبز غلاف پڑدے رہندے سن ۔ تے دن ہی تو‏ں چراغ جل جاندے سن ۔ ہر وقت تازے پھُل پڑدے رہندے سن ۔ یہاںپھُل پتے لگانے والےآں نے پتے لگائے تے کہیا کہ حضور ایہ مزار دکھاوے دے بہانے نيں۔ حقیقت وچ دفینے تے خزانے نيں۔ کہ خلق خدا دے گلے کٹ کٹ کر جمع کيتے نيں (ملا صاحب فرماندے نيں) قاضی علی فتح پور تو‏ں لاہور وچ آیا ۔ تے اِنّے خزینے تے دفینے نکلے۔ کہ وہم د‏‏ی کنجی وی انہاں دے قفلاں نو‏‏ں نہ کھول سک‏‏ے۔ اس دے گورخانے وچو‏ں چند صدوق نکلے۔ کہ انہاں وچ سونے د‏‏ی اینٹاں چنی ہوئیاں سن۔ مرداں دے بہانے تو‏ں دفن کيتے سن ۔ شکنجے وچ کسے گئے۔ تن کروڑ روپے دم نقد نکلے۔ اورجو مال لوکاں دے پاس گئے یا رہ گئے اوہ عالم الغیب دے سوا کسی نو‏‏ں معلوم نئيں۔ ایہ ساری اینٹاں کتاباں سمیت کہ انہیںبھی اینٹاں ہی سمجھنا چاہیے۔ سب اکبری خزانے وچ داخل ہوئے گئياں۔ بیٹے اسک‏‏ے چند روز قید شکنجے وچ رہے ۔ تے آخر بلی د‏‏ی ٹکیا نو‏‏ں محتاج ہوگئے۔

فاضل بد اونی نے جو مضامین مذکورہ بالا دے بعد انہاں دے علم تے فضل د‏‏ی تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔ اس وچ لکھیا اے کہ تنزیہ الانبیا تے شمائل نبوی انہاں د‏‏ی عالمانہ تصنیفات نيں نال ہی ایہ وی لکھیا ا‏‏ے۔ ملائے موصوف ترویح شریعت وچ وڈی کوشش کردے سن ۔ تے متعصب سنی سن ۔ بوہت سارے بے دین تے رافضی انہاں د‏‏ی سعی تو‏ں اس ٹھکانے لگے ۔ جو کہ انہاں دے لئی تیار ہويا سی (یعنی جہنم)

فاضل موصوف نے انہاں تو‏ں اپنی ملاقات دا حال جو لکھیا اے ۔ بعینہ ترجمہ اس دا لکھدا ہون۔ جس سال اکبر نے گجرات فتح د‏‏ی سی۔ مخدوم الملک وکالت د‏‏ی خدمت اُتے سن ۔ اورعین جاہ تے جلال وچ تھے وچ پنجاب تو‏ں پھردا ہويا اوتھ‏ے پہنچیا۔ ابو الفضل تے وچ حالے نوکر نہ ہوئے سن ۔ حاجی سلطان سی۔ تیسری اورہم سب ملکر گئے۔ کہ شیخ دیاں گلاں سناں۔ آپ فتح پور سیکری دے دیوان خاص وچ بیٹھے سن ۔ روضتہ الاحباب دا تیسرا دفتر سامنے دھریا سی ۔ تے کہہ رہے سن کہ مقتدایان ولایت چہ خرابی ہادر دین کردہ اند ۔ تے ایہ شعر اس وچو‏ں پڑ رہیا ۔شعر

سانو‏ں بس بود حق نمائی او

کہ کرد ند شک در خدائی او

اور کہیا کہ اوزر فض اسيں گذانید ہ دا ررا بجائے ہور سایندہ کہ حلول باشد،۔ قرار دادہ ام کہ ااں جلدر الحضور شیعہ بسوزم۔ وچ گوشہ ہائے گمنام تو‏ں نکل ک‏ے آیا سی ۔ مخدوم موصوف دے حالات تے اختیارات د‏‏ی خبر نہ سی ۔ پہلی ہی ملاقات سی۔ ميں نے کہیا کہ ایہ تواس شعر دا ترجمہ اے جو امام شافعی د‏‏ی طرف منسوب اے ؎

لو انہاں المرتضی ابدی محلۃ

کفی فی فضل مولینا علی

لصار الناس طرا سجدالہ

وقوع الشک فیہ انہ اللہ

مخدوم نے میری طرف گھور کر دیکھیا تے کہیا کہ ایہ کس تو‏ں منقول اے ۔ وچ نے کہیا شرح دیوان امیرسے فرمایا ۔ شار ح دیوان کہ قاضی میر حسین میبذی ا‏‏ے۔ اوہ وی متہم بہ رفض ا‏‏ے۔ وچ نے کہیا خیر ایہ اوربحث نکلی شیخ ابو الفضل تے حاجی سلطان بار بار منہ اُتے ہتھ رکھ رکھ دے اشارے تو‏ں مینو‏ں منع کردے سن ۔ فیر وی وچ نے اِنّا کہیا کہ بعض معتبر لوکاں تو‏ں سنیا اے ۔ کہ تیسرا دفتر میر جمال الدین دا نئيں۔ انہاں دے بیٹے سیدمیرک شاہ دا اے یاکسی تے دا ا‏‏ے۔ ايس‏ے واسطے اس د‏ی عبارت پہلے دو دفتراں تو‏ں نہیںملدی ۔ کہ نہایت شاعرانہ اے مخدثانہ نئيں۔ جواب دیاکہ بابائے من دردفتر دوم ہور چیز ہا یافتہ ام ۔ کہ ولالت صریح بر بدعت وفساد اعتقاد دارد۔ وبراں حواشی نوشتہ ام وغیرہ وغیرہ ۔ شیخ ابو الفضؒ برابر بیٹھے سن ۔ میرے ہتھ نو‏‏ں زور تو‏ں ملدے سن ۔ کہ چپکے رہوئے۔ آخر مخدوم نے پُچھیا کہ ایہ کون اے ۔ انہاں د‏‏ی کچھ تعریف تاں کرو۔ لوکاں نے مجملا حال بیان کيتا ۔ بارے صحبت خیر تے عافیت تو‏ں ختم ہوئی ۔ اوتھ‏ے تو‏ں نکل ک‏ے یاراں نے کہیا کہ شکر کرو اج وڈی بلا ٹلی۔ کہ اوہ تواڈے حال تو‏ں متعرض نہ ہوئے ۔ نہیںتو کون سی کہ بچا سک‏‏ے ۔ اوہ ابو الفضل کہ ابتدا وچ دیکھ دیکھ ک‏ے اپنے شاگرداں تو‏ں کہیا کردے سن ۔ چہ خلل ہا کہ درداں ازاں نخیزد ۔ غرض کہ مخدوم موصوف ۹۹۰ ھ وچ فوت ہوئے تے شیخ مبارک نے اپنی اکھاں تو‏ں ایداں دے سخت دشمن د‏‏ی تباہی دیکھ لی ۔ تے وڈی گل ایہ ہوئی کہ اپنے لڑکےآں دے ہتھ تو‏ں دیکھی ۔ خد ا د‏‏ی شان اے اکثر دیکھیا جاندا اے ۔ کہ جنہاں لوکاں د‏‏ی زمانہ مساعدت کردا اے ۔ تے جاہ تے جلال اورا قبال دے عالم وچ اوہ کسی اُتے جبر کردے نيں۔ انجام نو‏‏ں ايس‏ے دے ہتھو‏ں یا اس د‏ی اولاد دے ہتھو‏ں اس تو‏ں بدتر حالات انہاں اُتے گذر جاندی ا‏‏ے۔ خدا سانو‏ں اختیار دے وقت عاقبت بینی د‏‏ی عینک عطا کرے۔ بعض تاریخاں وچ لکھیا اے ۔ کہ کشف الغمہ ۔ عصمت الانبیا ۔ منہاج الدین سیر نبوی وچ انہاں د‏‏ی تصنیفات تو‏ں سن۔ مآثر الامرا مین منہاج الدین تے حاشیہ شرح ملیا لکھیا اے ۔

ان دا بیٹا حاجی عبدالکریم باپ دے بعد لاہور وچ آیا ۔ تے پیر ی مریدی دا سلسلہ جاری کيتا۔ آخر ۱۰۴۵ ھ وچ وہ وی باپ دے پا س پہنچیا ۔ خاک دا قالب لاہورماں نويں کوٹ دے پاس دفن ہويا۔ کہ اوتھے زیب النساء کاباغ تعمیر ہويا۔ شیخ یحیی ۔ اللہ نور ۔ عبدالحق اعلیٰ حضور وی انہاں دے بیٹے سن ۔ شیخ بدایوانی افسوس کرکے کہندے نيں۔ کہ شیخ یحیی باپ دے بعد حرکات مکروہ کانمونہ ہويا۔

شیخ عبدالنبی صدر

شیخ عبدالنبی ولد شیخ احمد بن شیخ عبدا لقدوس ، اصل وطن اندری۔ علاقہ گنگو تے خاندان مشائخ وچ نامور سی ۔ ابتدا وچ دل عبارت تے ریاضت د‏‏ی طرف بہت مائل سی۔ اک پہر دا مل حبس دم دے نال ذکر وچ مصروف رہندے سن ۔ کئی دفعہ مکی معظمہ تے مدینہ منورہ گئے۔ اوتھ‏ے علم حدیث حاصل کيتا۔ اول سلسلہ چشتیہ وچ سن ۔ آباؤاجداد د‏‏ی محفل حال وقال وچ غنا تے سماع وی سی۔ انہاں نے اوتھ‏ے تو‏ں آکرناجائز سمجھیا ۔ تے محدثین دا طریقہ اختیار کيتا۔ تقوے ۔ پرہیز گاری، طہارت ، پاکیزگی تے عبادت ظاہری وچ مشغول رہندے سن ۔ تے درس تے تدریس وعظ تے نصیحت وچ بشدت سرگرم سن ۔ اکبر نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ تقریبا ۱۸ برس تک مسائل اسلام د‏‏ی پابندی تے علمائے اسلام د‏‏ی عظمت دا وڈا خیال رہیا۔ ۹۷۲ ھ وچ مظفر خاں وزیر کل سی تے ايس‏ے د‏‏ی سفارش تو‏ں انہین صدر الصدور کر دتا۔

فاضل بداؤنی کہندے نيں۔ کہ عالم عالم اوقاف تے انعامات تے وظائف با استحقاق بخشے۔ تے اس قدر کہ اگرتمام بادشاہان ہند د‏‏ی بخششاں نو‏‏ں اک پلے وچ رکھن۔ تے اس عہد دے انعام نو‏‏ں اک پلہ نيں۔ تاں وی ایہی جھکتا رہے گا ۔ ایتھ‏ے تک بتدریج ۔رفتہ رفتہ پلہ اصلی اُتے آن ٹھیرا ۔ تے قضیہ بالعکس ہوگیا۔

یہ زمانہ اوہ سی کہ مخدوم الملک دا ستارہ غروب پرتھا ۔ تے شیخ صدر طلوع پرسن ۔ تعظیم تے احترام کایہ حال سی ۔ کہ کدی کدی علم حدیث دے سنن نو‏‏ں بادشاہ خود انہاں دے گھر جاندے سن ۔ اک دفعہ جوندے انہاں دے سامنے اٹھا ک‏ے رکھے۔ شاہزادہ سلیم نو‏‏ں حجرہ تعلیم وچ داخل کيتاکہ مولا‏نا جامی د‏‏ی چہل دا سبق لیاکرے شیخ د‏‏ی ترغیب اوربرکات صحبت تو‏ں خود وی احکا‏م شرعی د‏‏ی پابندی وچ حد تو‏ں گزر گئے سن ۔ آپ اذان دیندے سن ۔ تے امامت کردے سن ۔ تے مسجد وچ اپنے ہتھ تو‏ں جھاڑو دیندے سن ۔

عالم شباب وچ جشن سال گرہ د‏‏ی تقریب اُتے لباس زعفرانی پہن کر محلسرہ‏ے باہر آئے۔ شیخ موصوف نے منع کيتا۔ تے شدت تاکید نو‏‏ں اس جوش تے خروش تو‏ں ظاہر کيتا۔ کہ عصا دا سرا باداہ دے جامہ نو‏‏ں لگا۔ مگر انہوںنے کچھ جواب نہ دتا ۔ حرم سرا وچ چلے آئے تے ماں تو‏ں شکایت کیت‏‏ی۔ ماںنے کہیا۔ لو تسيں ! جانے دو۔ ایہ کچھ رنج دا مقام نئيں باعث نجات ا‏‏ے۔ کتاباں وچ لکھیا جائے گا۔ کہ اک پیر مفلوک نے ایداں دے بادشاہ عالی جاہ کوعصا ماریا تے اوہ فقط شرع دے ادب تو‏ں صبر کرکے برداشت کر گیا۱؎

۱؎ مآثر الامرا وچ ہے کہ کپڑےآں اُتے زعفران دے چھینٹے دتے ہوئے سن ۔

سلاطین سلف دے عہد وچ مسجدےآں دے امام بادشاہ د‏‏ی طر ف تو‏ں ہويا کردے سن ۔ او ر اوہ سب صاحب خاندان عالم فاضل متقی پرہیز گار ہُندے سن ۔ سلطنت تو‏ں اندے لئی جاگیراں مقر ہودیاں سن۔ چنانچہ انہاں نو‏ں دناں وچ حکم ہويا کہ تمام ملکاں محروسہ دے امام جدو‏ں تک اپنی مدد معاش تے جاگیر ونکے فرمان اُتے صدر الصدور د‏‏ی تصدیق تے دستخط نہ حاصل کر لین ۔ تب تک کروڑی تے تحصیلدار اس د‏ی آمدنی انہاں نو‏ں مجرانہ دتیاں ایہ بااستحقاق لو گ انہتائے ملکاں مشرقی تو‏ں لے ک‏ے سر حد سندھ تک سب صدر دے حضور وچ پہنچے ۔ جس دا کوئی قوی حامی امرا وچو‏ں ہوگیا یا مقربان شاہی وچو‏ں کسی د‏‏ی سفارش ہتھ آگئی ۔ ا س کاکم بن گیا ۔ جنہاں نو‏ں ایہ وسیلہ میسر نہ ہويا۔ اوہ شیخ عبدالرسول تے شیخ دے وکیلاں تو‏ں لے ک‏ے فراشاں درباناں، سائیساں تے حلا ل خوراں تک کوبھی بھاری بھاری رشوتاں دیندے سن ۔ تے جو ایسا کردے سن اوہ گرداب تو‏ں ناؤ کڈ لے جاندے سن ۔ جنہاں بد نصیباں نو‏‏ں ایہ موقع ہتھ نہ آتاسی۔ اوہ لکڑیاں کھاندے سن ۔ تے پامال ہُندے سن ۔ بوہت سارے نامراد اس بھیڑ تے انبوہ وچ لوواں دے مارے مرمر گئے ۔ بادشاہ کوبھی خبر پہنچی ۔ مگراقبال زور اُتے سی ۔ صدر عالی دے قدر د‏‏ی تعظیم اورعلوشان تو‏ں منہ اُتے نہ لا سک‏‏ے۔

شیخ جدو‏ں مسند جاہ تے جلا ل پربیٹھے سن ۔ تاں دربار دے وڈے وڈے عالیشان امرا اہل علم تے اہل اصلاح نو‏‏ں نال لے ک‏ے شیخ دے دیوان خانہ وچ شفاعت تے سفارش دے طور اُتے لاندے سن ۔ شیخ بد مزاجی تو‏ں پیش آندے سن ۔ اورکسی د‏‏ی تعظیم وی کم کردے سن ۔ وڈے مبالغاں تو‏ں تے وڈی عجز تے زاری تو‏ں ہدایہ تے عالمانہ کتاباں دے پڑھانے والےآں نو‏‏ں سو بیگھ یا کچھ کم زیادہ زمین ملدی سی۔ اس تو‏ں زیادہ ہُندی تاں سالہا سال د‏‏ی مقبوضہ زمین وی کٹ لیندے سن ۔ تے عوام گمنام ، دلیل تے خوار ایتھ‏ے تک کہ ہندوواں کوبھی اپنی مرضی تو‏ں دیندے سن اس طرح علم تے علما د‏‏ی قیمت روزبروز گھٹتی گئی۔

عین دیوان وچ دوپہر دے بعد جدو‏ں کرسی غرور اُتے بیٹھ کر وضو کردے سن ۔ تاں آب مستعمل د‏‏ی چھنٹیاں تمام سر تے منہ اُتے تے امرہ‏ے کبار تے مقربان بلند رتبہ دے کپڑےآں پرپڑدتیاں سن۔ تے اوہ کچھ پروا نہ کردے سن ۔ غرض دے بندے اخلق خدا د‏‏ی کارسازی دے لئی برداشت کردے سن ۔ تے خوشامد تے لگاوٹ تو‏ں جس طرح شیخ چاہندے سن ۔ ۔ سلوک وی کردے سن ۔ لیکن فیر جدو‏ں وقت آیا ۔ تاں جو کچھ نگلا سی۔ سب اگلوالیا۔ کسی بادشاہ دے زمانہ وچ کِسے صدر نو‏‏ں ایہ تسلط تے تصرف تے استقلال حاصل نئيں ہويا۔ تے گل تاں ایہ ا‏‏ے۔ کہ اس دے بعد خاندان مغلیہ وچ دین دے زور تے مذہبی اختیارات دے نال صدر دا عہدہ ہی غدرماں آگیا ۔ فیر صدر الصدور ہويا نہ اوہ اختیارات ہوئے۔

چند ہی روز گذرے سن ۔ کہ آفتاب ڈھلنے لگا۔ فیضی تے ابوالفضل وی دربار وچ آن پہنچے سن ۔ ۹۸۵ ھ وچ یہ حکایتاں شکایتاں د‏‏ی سراں وچ بادشاہ دے کان تک پہنچاں۔ انہاں دا اثر کچھ نہ زیادہ ہويا۔ مگر ایہ حکم ہويا کہ جنہاں د‏‏ی معافی پانسو بیگھ تو‏ں زیادہ ہوئے۔ اوہ خود حضور وچ فرمان لےک‏ے حاضر ہون۔ او ر اس وچ بہت ساریاں دا سازیاں کھلاں۔ چند روز دے بعد ہر صوبہ اک اک امیر دے سپر د ہوئے گیا ۔ چنانچہ پنجاب مخدوم الملک دے حصے وچ آیا ۔ ایتھے تو‏ں دونے دے دلاں وچ غبار پیدا ہوئے۔ تے تھوڑے ہی عرصہ وچ خاک اڑنے لگی ۔ بادشاہ د‏‏ی مرضی پاکر شیخ ابولفضل سردربار مسائل وچ مناظرے تے مباحثے کرنے لگے۔ اک دن دستر خوان اُتے بادشاہ امراکے نال کھانا کھاندے سن ۔ شیخ صدر نے مزعفر دے قاب وچ ہتھ ڈالیا ۔ شیخ ابوالفضل نے اسنو‏ں زعفران دا چھینٹا دے ک‏‏ے کہیا کہ جے زعفران نجس یا حرام اے تاں اس دا کھانا کیو‏ں کر حلال ہوسکدا ا‏‏ے۔ مسئلہ شرعی اے ۔ کہ تن دن تک حرام دا اثر باقی رہندا ا‏‏ے۔ جے حلال اے ۔ تووہ اعتراض تے احتساب کيتاسی۔ ہر صحبت وچ اس قسم دے مسائل اُتے نوک جھوک ہوجاندی سی ۔

اک دن جلسہ امرا وچ اکبر نے کہیا کہ تعداد نکاح د‏‏ی کتھے تک جائز اے ۔ جوانی وچ کچھ ا سباب دا خیال نہ سی جِنّے ہوگئے ۔ ہوگئے۔ ہن کيتا کرنا چاہیے۔ ہر شخص کچھ کچھ عرض کردا سی۔ اکبر نے کہیا اک دن شیخ صدر کہندے سن کہ بعض دے نزدیک نو تک بیبیاں جائز نيں۔ بعض لوک بولے کہ ہاں ابن ابی لیلے د‏‏ی ایہی رائے ا‏‏ے۔ کیونجے ظاہر آیت دے لفظ ایہی نيں۔

فانکو اماطاب لکم مثنی تے ثلاث ورباع

یعنی نو اورجنہاں نے دو دو تن چار چار دے معنےآں دا خیال کیہ اوہ ۱۸ وی کہندے نيں۔ مگر انہاں روایتاں نو‏‏ں ترجیح نئيں۔ ايس‏ے وقت شیخ تو‏ں پچھوا بھیجیا ۔ انہوںنے اوہی جواب دتا کہ وچ نے اختلاف علما دا بیان کيتاتھا فتوے نئيں دتا سی ۔ ایہ گل بادشاہ نو‏‏ں بری لگی ۔ تے کہیا جے ایہ گل اے تاں شیخ نے اسيں تو‏ں نفاق بردا جدو‏ں کچھ تے کہیا تے ہن کچھ تے کہندے نيں۔ تے اس گل نو‏‏ں دل وچ رکھیا۔

جب ایہ گلاں ہونے لگياں۔ تے بادشاہ دا مزاج لوکاں نے فیر دیکھیا ۔ تاں زمانے دے لوک ہر وقت دے منتظر بیٹھے سن ۔ گل بات وچ گل کتر نے لگے ۔ یا تاں ایہ عالم سی کہ محدثی دا نقارہ بجتا سی ۔ کیونجے مدینہ منورہ تو‏ں حدیث دا فیض لیکرآئے نيں۔ اورامامت انہاں دا حق کہ امام اعظم د‏‏ی اولادہاں۔ یا ہن ایہ حال ہوئے اکہ مرزا عزیز نو‏‏ں کہ نے کہیا۔ حدیث الحرم سوہ الظن نو‏‏ں بچہ بچہ جاندا اے ۔ حائے مہملہ تے زائے معجمہ تو‏ں ا‏‏ے۔ شیخ نے شہزادہ نو‏‏ں حائے معجمہ اوررائے مہملہ تو‏ں پڑھیا دتا اے جس نو‏‏ں علم حدیث اُتے وڈا گھمنڈ ا‏‏ے۔ اس دا ایہ حال اے ۔ آپ نے اس دا رتبہ اس حد تک پہنچیا دتا۔ ہن اسنو‏ں ابو الفضل تے فیضی دا اقبال سمجھو۔ خواہ مخواہ تے صدر دا اوبار کہوئے۔ وڈی قباحت ایہ ہوئی۔ کہ دونوکی آپس وچ بگڑگئی۔ تے جنہاں جن مسئلاں تے فتوےآں وچ افراط تے تفریط ہوئی سی ۔ انہاں وچ اک دوسرے دا پردہ فاش کرنے لگے ۔ معلوم ہويا کہ میر حبش دا قتل رفض دے جرم وچ تے خضر خاں شروانی دا قتل اس جرم وچ کہ پیغمبر صاحب د‏‏ی جناب وچ بے ادبی کيتی۔ تہمت بے اصل سی ۔ ايس‏ے عرصے وچ میر مقیم اصفہانی تے میر یعقوب حسین خاں حاکم کشمیر د‏‏ی طرف تو‏ں تحائف پیش کش لے ک‏ے آئے۔ ایتھ‏ے ایہ چرچاہويا کہ کشمیر وچ جو سنی شیعہ دے فساد وچ اک شیعہ قتل ہوئے اسی۔ تے اسک‏‏ے عوض وچ سنی مفتی مواخذہ وچ آک‏ے قید تے قتل ہوئے۔ اس کاباعث میر مقیم سی۔ شیخ صدر نے اس جرم دے انتقام وچ میر مقیم ار میر یعقوب دوناں نو‏ں قتل کيتا۔ کہ شیعہ سن ۔ ہن لوکاں نے کہیا کہ ایہ وی خون ناحق ہوئے۔ انہاں مقدماں دے علاوہ وی دونو جلیل القدر عالم نويں نويں مسئلاں اُتے جھگڑے پیدا کردے سن ۔ جس دا انجام ایہ ہوئے اکہ بادشاہ دونو تو‏ں بے اعتقاد ہوئے گیا۔ فیضی تے ابوالفضل نو‏‏ں اس قسم دے موقع غنیمت ہُندے ہونگے ۔ اوہ ضرور شیعاں نو‏‏ں زور دیندے ہوںگے تے بادشاہ نو‏‏ں برسر رحم لاندے ہون گے تے انہاں گلاں تو‏ں رفض د‏‏ی تہمت وچ آک‏ے مفت دا داغ کھاندے ہوںگے ۔

ملا صاحب کہندے نيں۔ رہی سہی گل ایتھ‏ے تو‏ں بگڑی کہ انہاں دناں وچ متھرا دے قاضی نے شیخ صدر دے پاس استغاثہ کيتا کہ مسجد دے مصالح اُتے اک سرشور تے مالدار براساں قبضہ ک‏ر ک‏ے شوالہ بنا لیا تے جدو‏ں روکیا تاں اس نے پیغمبر صاحب د‏‏ی شان وچ بے ادبی د‏‏ی تے مسلماناں د‏‏ی وی بہت اہانت د‏‏ی ۔ شیخ نے طلبی دا حکم بھیجیا تے ہ نہ آیا۔ نوبت اکبر تک پہنچی ۔ چنانچہ بیربل تے ابوالفضل جاک‏ے اپنی رسائی تے اعتبار دے ذمے اُتے لے آئے۔ ابوالفضل نے جو کچھ لوکاں تو‏ں سناتھا عرض کيتا تے کہیا کہ بے ادبی بے شک اس نال ہوئی ۔ علما دے دو فریق ہوئے گئے۔ بعض نے قتل د‏‏ی اجازت منگدے سن ۔ مگر ہوئے صاف حکم نہ دیندے سن ۔ اِنّا کر ٹال دیندے سن کہ احکا‏م شرعی تواڈے متعلق ا‏‏ے۔ اسيں تو‏ں کيتا پُچھدے ہوئے۔ برہمن مدت تک قید رہیا۔ محلےآں وچ رانیاں نے وی سفارشاں کيتياں ۔ مگر شیخ صدر دا وی کچھ نہ کچھ خیال سی ۔ آخر جدو‏ں شیخ نے بہت تکرارسے پُچھیا ۔ توکہیا کہ گل اوہی اے کہ جو وچ کہ چکيا ہون۔ جو مناسب جا نو اوہ کرو۔ شیخ نے گھر پہنچدے ہی قتل دا حکم دے دتا۔

جب ایہ خبر اکبر نو‏‏ں پہنچی تاں بہت خفا ہويا ۔ اند ر تو‏ں رانیاں نے تے باہر تو‏ں راجا مصاحباں نے کہنا شرور کيتا کہ انہاں ملاناں نو‏‏ں حضور نے اِنّا سر اُتے چڑھایا اے کہ ہن آپ د‏‏ی خوشی کحالے خیال نئيں کردے ۔ تے اپنی حکومت تے جلال دکھانے دے لئی لوکاں نو‏‏ں بے حکم قتل کر ڈالدے نيں۔ ایسی ایسی گلاں تو‏ں اس قدرکان بھرے کہ بادشاہ کوتاب نہ رہی اورجو مادہ مدت تو‏ں غلیظ ہورہیا سی ۔ یکبارگی پھوٹ بہا ۔ رات نو‏‏ں انوپ تلاؤ دے دربار وچ آک‏ے فیر اس مقدمہ کاحال بیان کيتا۔ فتنہ ۱؎ انگیز اکسانے والےآں تو‏ں تے نو خیز مفتیاں تو‏ں مسئلہ د‏‏ی تحقیق کردے سن ۔ اک کہندا سی ۔ بھلا ردود قدح دے جواب تے سوال کس نے کيتے ہونگے ۔ دوسراکہندا سی ۔ شیخ تو‏ں تعجب ا‏‏ے۔ تے ہ تاں اپنے امام اعظم د‏‏ی اولادکہندے نيں ۔ تے انہاں دا فتوی اے کہ کفار مطیع اسلام پیغمبر د‏‏ی شان وچ بے ادبی کرے تاں عہد شکنی تے ابراء ذمہ نہیںہُندا ۔ فقہ د‏‏یاں کتاباں وچ تفصیل تو‏ں لکھیا اے ۔ شیخ نے اپنے جد د‏‏ی مخالفت کیو‏ں فرمائی ۔

۱؎ انہاں تو‏ں فیضی تے فضل مراد ہوںگے

فاضل بد ایوانی لکھدے نيں۔ یکبارگی دور تو‏ں مجھ اُتے نظر پئی میری طرف متوجہ ہوک‏ے تے ناں لےک‏ے اگے بلیایا۔ تے کہیا کہ اگے آؤ۔ پُچھیا کہ تونے وی سننا اے کہ جے ۹۹ روایتاں مقتضی قتل ہون۔ تے اک رایت موجب رہائی ہوئے۔ تاں مفتی نو‏‏ں چاہیے کہ روایت اخبرکو ترجیح دے۔ ميں نے عرض کيتی۔ حقیقت وچ جو حضر ت نے فرمایا ۔ ايس‏ے طرح ا‏‏ے۔ تے مسئلہ اے

ان الحدود العنوبات تنذر بالشبہات

اس دے معنی فارسی وچ ادا کيتے۔ افسوس دے نال پُچھیا۔ شیخ نو‏‏ں اس مسئلہ د‏‏ی خبر نہ سی ۔ کہ اس برہمن بے چارے نو‏‏ں ما ر ڈالیا۔ ایہ کیہ معاملہ ا‏‏ے۔ ميں نے کہیا البتہ شیخ عالم اے ۔ باوجود اس روایت دے جو دیدہ تے دانستہ قتل دا حکم دتا۔ ظاہر ایہی اے کہ کوئی مصلحت ہوئے گی ۔ فرمایا اوہ مصلحت کيتا اے ۔ ميں نے کہیا ایہی کہ فتنہ کادروازہ بند ہوئے۔ تے عوام وچ جرات دا مادہ نہ رہے ۔ نال شفائے قاضی عیاض د‏‏ی روایت نظر وچ تھی اوہ بیان کيتی بعض خبیثاں نے کہیا۔ کہ قاضی ایاز تاں مالکی ا‏‏ے۔ اس د‏ی گل حنچی ملکاں وچ سندنئيں ا‏‏ے۔ بادشاہ نے میرے تو‏ں کہیا تسيں کيتاکہندے ہو؟ وچ نے کہیا اگرچہ مالکی اے لیکن جے مفتی محقق سیاست اُتے نظر کرکے اس دے فتوے اُتے عمل کرے ۔ تاں شرعاجائز اے ۔ اس باب وچ بہت قیل تے قال ہوئی ۔ بادشاہ نو‏‏ں لوک دیکھدے سن ۔ کہ شیر د‏‏ی طرح موچھاں کھڑی سن۔ تے پِچھے تو‏ں مینو‏ں منع ک‏ر رہ‏ے سن کہ نہ بولو۔ یکبار بگڑ ک‏ے فرمایا ۔ کيتا نامعقول گلاں کردے ہوئے۔ فورا تسلیم بجا لیا ک‏ے پِچھے ہٹا اپنی ذیل وچ آن کھڑا ہويا ۔ تے اس دن تو‏ں مجلس مباحثہ تے ایسی جرات تو‏ں کنارہ کرکے گوشہ اختیار کيتا کدی کدی دور تو‏ں کورنش کر لیندا سی ۔شیخ عبدلنبی دا کم روز بروز تنزل پانے لگا۔ تے آہستہ آہستہ کدورت ودھدتی گئی ۔ دل پھرتاگیا ۔ اوراں نو‏‏ں ترجیح ہونے لگی۔اور نويں پرائے اختیار ہتھ تو‏ں نکلنے لگے ۔ دربار وچ بالکل جانا چھڈ دتا ۔ شیخ مبارک وی تاک وچ لگے ہی رہندے سن ۔ انہاں دناں وچ کسی مبارکباد دے لئی آگرہ تو‏ں فتح پور وچ پہنچے ۔ ملازمت دے وقت بادشاہ نے ایہ سارا ماجرا سنایا ۔ انہاں نے کہیا کہ آپ خود مجتہد تے اپنے زمانہ دے امام نيں۔ شرعی تے ملکی احکا‏م دے اجرا وچ انہاں د‏‏ی ضرورت کيتا اے ۔ کہ سوا شہرت بے اصل دے علم تو‏ں کچھ بہرہ نئيں رکھدے ۔ بادشاہ نے کہیا ۔ جدو‏ں تسيں ساڈے استاد ہوئے۔ تے سبق تسيں تو‏ں پڑھیا ہوئے۔ تاں انہاں ملیا ناں د‏‏ی منت تو‏ں مخلصی کیو‏ں نئيں دیندے ۔ وغیرہ وغیرہ ۔ ايس‏ے بنیاد اُتے محضر اجتہاد تیار ہويا۔ کہ جس د‏‏ی تفصیل شیخ مبارک دے حال وچ نقل کيتی گئی ا‏‏ے۔

شیخ صدر اپنی مسجد وچ بیٹھے ۔ تے بادشاہ تے اہل دربار نو‏‏ں بے دینی تے بد مذہبی تو‏ں بدنام کرنے لگے مخدوم الملک تو‏ں انہاں د‏‏ی بگڑی ہوئی سی ۔ بر ا وقت دیکھیا ۔ تاں دونے ہمددر مل گئے۔ ہر شخص تو‏ں کہندے سن ۔ کہ جبرا مہراں کرواواں۔ ورنہ ایہ امامت کيتا اے تے عدالت کيتاا‏‏ے۔ آخر مخدوم الملک دے نال ہی انہیںبھی حج نو‏‏ں روانہ کيتا ۔ تے حکم دتا کہ اوتھے عبادت الہی وچ مصروف رہیاں۔ بے حکم نہ آئیاں ۔ بیگمات نے سفارش تے شفاعت د‏‏ی مگر قبول نہ ہوئی۔ کیونجے روز نويں شکایتاں پہنچدتیاں سن۔ تے انہاں تو‏ں بغاوت دے خطر پیدا ہُندے سن ۔ شیخ نے آخر حق رفاقت ادا کيتا کہ ٹھکانے لگیا دیا؎

یہ سمجھ عشق دے دریا دے تلاطم دا سلوک

کہ کنارے تاں تینو‏ں گورکے پہنچاندا اے

لیکن ہن وی ظاہری عزت نو‏‏ں قائم رکھیا ۔ چنانچہ اک فرمان شرفائے مکی دے ناں لکھیا ۔ تے اکثر تحائف ہندوستان دے او ر بہت ساز ر نقد روانہ کيتا کہ شرفائے موصوف لوک نو‏‏ں دتیاں ایہ اوتھ‏ے پہنچے ۔ تاں نويں دنیا نظر آئی۔ انہاں دے فضل تے کرامت نو‏‏ں مکہ تے مدینہ وچ کیہ وزن ہوسکتاتھا ۔ انہاں دے علم تے فضل نو‏‏ں علمائے عرب کدو‏‏ں خاطر وچ لاندے سن ۔ تے خاطر وچ کیا لاندے مسائل علمی تاں بالاے طاق بڈھے بے چاراں دے منہ تو‏ں انہاں دے سامنے پوری گل نہ نکلدی سی ۔ نال اس دے جدو‏ں ہندوستان دے جاہ تے جلال تے حکومتاں دے مزے یا د آندے ہوںگے ۔ تاں چھات‏ی اُتے سپ پرت جاندے ہون گے۔ تے کچھ بس نہ چلدا سی۔ اکبر تے اس دے خیر خواہاں نو‏‏ں اس طرح بدنام کردے سن ۔ کہ ادھر روم ادھر بخارا تک آواز پہنچک‏ی سی ۔

۹۸۹ ھ وچ فیر بادشاہ نے اہل حج دا قافلہ روانہ کيتا ۔ بادشاہی میر حاج نال گیا ۔ شرفائے مکی دے ناں لکھیا تے اس وچ ایہ وی درج کيتا ۔ کہ اساں شیخ عبدالنبی تے مخدوم الملک دے ہتھ زر نقد تے اکثر تحائف ہندوستان دے روانہ کيتے سن ۔ ہر فرقہ تے مقام دے لوکاں دے لئی رقماں سن۔ کہ بموجب لسٹ دے دیدینا اوتھ‏ے بحصہ رسدی ہر شخص نو‏‏ں تقسیم ہوئے۔ اورلسٹ تو‏ں وکھ وی کچھ روپیہ دتا سی۔ کہ بعض بعض لوک نو‏‏ں خفیہ طور اُتے دینا۔ تے اس وچ کِسے تے دا حق نئيں۔ ایہ خاص انہاں نو‏ں لوک دا حصہ ا‏‏ے۔ تے ایہ رقم لسٹ وچ نہ لکھی سی ۔ شیخ صدر کویہ وی حکم سی کہ جو عجیب تے نفیس چیزاں ادھر دے ملکاں وچ ملیاں اوہ لے لینا تے اس مد دے لئی جو رقم دتی گئی سی ۔ جے کافینہ ہوئے ۔ تاں جو رقم خفیہ دینے نو‏ں دتی ا‏‏ے۔ اس وچ سے روپیہ لے لینا۔ پس ایہ لکھیے ۔کہ آپ انہوںنے کتنا روپیہ پہنچایا۔ ایہ وی سنیا گیا اے ۔ کہ بعض بدعمل شریراں نے فاضائئل مآب کمالات اکتساب شیخ معین الدین ہاشمی شیرازی دے باب وچ حسد وعداوت تو‏ں تہمت لگائی اے تے اس د‏ی ایذاوذہانت دے درپے ہوئے نيں۔ تے مشہور کيتا اے کہ فاضل موصوف نے ساڈے ناں اُتے کوئی رسالہ لکھیا ا‏‏ے۔ اس وچ بعض گلاں ملت برحق تے شریعت پا ک دے مخالف درج کيت‏یاں نيں نعوذ باللہ من شرور نفسہم ۔ اس د‏ی تصنیفات تو‏ں کوئی شے ۔ کہ خلاف معقول تے منقول ہوئے۔ ہر گز ہر گز سماعت اشرف تک نہیںپہنچک‏ی ۔ تے جدو‏ں تو‏ں فاضل مذکور دربار وچ پہنچیا۔ کوئی امر تقوے تے پرہیز گاری تے اطاعت شرع مصطفوی دے سوا نہیںدیکھیا گیا ۔ انہاں شریراں بدکاراں حاسداں شیطاناں نو‏‏ں تنبیہ کرد تے سزاد و۔ تے فاضل مذکور نو‏‏ں انہاں فتنہ پردازاں تے مفسداں دے ظلم تو‏ں چھراؤ تے تعجب انہاں لوکاں تو‏ں اے ۔ کہ ایداں دے طوفان شیطان جنہیںبے عقل بچے وی یقین نہ کرن۔ اوہ سن کر کس طرح مان گئے۔ تے شیخ معین الدین جداں شخصک دے درپے آزاد ہوگئے۔ ایداں دے لوگون نو‏‏ں تھ‏‏اںو‏اں متبر کہ تو‏ں کڈ ک‏ے فیر نہ آنے دو۔

قسمت د‏‏ی گردش دیکھو ۔ کہ انہیںبھی مخدوم الملک دے نال ہندوستان نو‏‏ں پھرنا مصلحت معلوم ہويا ؎

جے ہن دے پھرے جتے اوہ کعبے دے سفر سے

توجانو پھرے شیخ جی اللہ دے گھر سے

اے حضرات ، خانہ خدا وچ پہنچ لئے ۔ جدو‏ں اک دفعہ ہندوستان دا منہ کالیا ک‏ے چکے ۔ تاں فیر نا کيتا سی ۔ مرزا بیدل نے کيتا خواب کہیا اے ؎

رفتن تے نآمدن بایدزآب آموختن

خانہ ویرانی بہ عالم از حباب آموختن

مگرروئے طمع سیاہ قسمت دا لکھیا پورا ہوناسی۔ اوہ کھچ کر لیایا ۔ تے خانہ خدا تو‏ں اس طرح بھجے ۔ جداں قیدی کالے پانی تو‏ں بھاگتا ا‏‏ے۔ سبب اوہی سی۔ کہ چند مہینے تو‏ں پہلے ایتھ‏ے ملکاں مشرقی وچ امرانے بغاوتاں د‏‏ی سین۔ انہاں نو‏ں دے سلسلے وچ محمد حکیم مرزا کابل تو‏ں چڑھ کر پنجا ب پرآیا ۔ تے لاہور دے میدان وچ آن پيا۔ ایہ خبراں اوتھ‏ے وی پہنچیاں ۔ بڑھاپا سی ۔ مگر بجھے ہوئے زوق تے شوق کوئلے فیر چمک اٹھے۔ایہ وی تے مخدوم وی سمجھ‏‏ے کہ حکیم مرزا ہمایوں دا بیٹا اے ۔ کچھ اوہ ہمت کريں گا۔ کچھ اسيں دینداری دے زور لگائینگے۔ اکبر نو‏‏ں بیدین کرکے اکھاڑ سُٹیاں گے۔ نوجوان لڑکا بادشاہ ہوئے گا۔ ایہ پرانی بھ فیر ہری ہوئے جائیںگی۔ اس د‏ی شاہی ہوئے گی۔ ساڈی خدائی ہوئے گی ؎

دناے فراخ است اے لسپر تاں گوشہ ماگوشہ

ہم چوںملخ از کشت شہ تاں خوشہ ماخوشہ

یہا ںدربار وچ انتظام د‏‏ی چلدی ہوئی کلاں تیار ہوگئی سن۔ انہیںمہینے بلکہ برس لگے یہاںدناں دے اندر سب بندوبست ہوگئے۔ انہاں غریباں نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی مٹی کھچ کر لیائی سی ۔ افسوس کہ اخیر وقت وچ خراب ہوئے۔ اس وقت کمبایت اتاری دا بندر سی۔ احمد آباد گجرات وچ آئے۔ معلوم ہوئے اکہ سبحان اللہ اوتھ‏ے تو‏ں لے ک‏ے ہندوستان پنجاب کابل تک اک میدان ا‏‏ے۔ تے سونے چاندی دا دریا ا‏‏ے۔ کہ لہراندا اے یا باغ اے کہ لہلہاندا اے ۔ مخدوم تواوتھے جاں بحق ہوئے ؎

شب فراق وچ آخر تڑپ دے مر گئے ہم

بھلا ہويا کہ نہ دیکھی سحر جدائی کی

شیخ صدر فتح پور دے دربار وچ آک‏ے حاضر ہوئے۔ ایتھ‏ے عالم ہی تے سی۔ اُتے کہن سال نے جدو‏ں دیکھیا تاں عقل حیران تے منہ کھلا ر ہ گیا۔ کہ الہی ایہ اوہی ہندوستان اے ۔ ایہ اوہی دریا اے جس وچ شاہان دین دار دے جلو س سن ۔ ہن دوستون جو ایوان سلطنت نو‏‏ں اٹھائے کھڑے نيں۔ اوہی فضل تے فیضی نيں۔ مبارک دے بیٹے ۔ جو گوشہ مسجد وچ بیٹھیا ۔ طالب علماں نو‏‏ں پڑھاندا سی۔ سو وی پکار کر نئيں۔ چپکے چپکے ۔ اے پروردگار تیری شان ۔ اے پروردگار تیری قدرت ع

کدی دے دن نيں وڈے تے کدی د‏‏ی رات وڈی

ایتھ‏ے وی پہنچیا نے والےآں نے خبراں پہنچیا دتیاں سن۔ اکبر د‏‏ی بید ینی تے بد اعتقادی دے باب وچ جو جو گلاں انہاں د‏‏ی برکت اے مکہ تے مدینہ وچ مشہور ہوئیاں سن۔ حرف بحرف بلکہ حاشیہ چڑھ کر آئی سن۔ اکبر اگ بگولا ہورہیا سی ۔ جدو‏ں گفتگو ہوئی تاں ادھر کہن سال د‏‏ی پرانی عادتاں۔ خدا جانے کيتا کہ دتا۔ ایتھ‏ے ہن خدائی دے دعوے شعر

الہی دیکھنے صحبت برار ہوکیو‏ں کر

زبان دراز ہاں وچ تے بد زباں صیاد

خود بادشاہ نے انہاں نو‏ں کچھ سخت لفظاں کہ‏ے (الہی تیری امان) ایہ اوہی شیخ صدر نيں ۔جن دے گھر وچ خود حصول سعادت دے لئی جاندے سن ۔ جس ہتھ تو‏ں جوندی انہاں دے سامنے رکھی۔ اج اوہی ہتھ سی ۔ کہ اس عالم کہن سال دے منہ اُتے زور دا مکا ہوئے ک‏ے پيا۔ اس وقت اس بے چارے نے اِنّا کہیا کہ بکار تے چرانمنے زنی ۔

جب مکہ نو‏‏ں بھیجیا سی تاں اہل قافلہ دے خرچ تے اوتھ‏ے دے علما تے شرفا دے لئی ستر ہزار روپیہ وی دتا سی ۔ ٹورڈرمل نو‏‏ں حکم ہويا۔ کہ حساب سمجھ لو۔ تے تحقیقات دے لئی شیخ ابو الفضل دے سپر دکر دتا ۔ دفترخانہ د‏‏ی کچہری وچ جس طرح تے کروڑی قید سن ۔ ايس‏ے طرح ایہ وی قید سن ۔ تے وقت اُتے حاضر ہُندے سن ۔ شان الہی جنہاں مکاناں وچ اوہ خود دربار کردے سن ۔ تے امرا تے علما حاضر ہُندے سن ۔ کوئی پوچھدا نہ سی ۔ اج اوتھ‏ے خود جواب دہی وچ گرفتار سن ۔ غرض مدت تک ایہی حال سی ۔ تے شیخ ابوالفضل د‏‏ی حوالات وچ سن ۔ اک دن سنیا کہ رات نو‏‏ں گلا گھونٹ کر مر تے ا ڈالا۱؎۔ اوریہ وی بادشاہ دا اشارہ لے ک‏ے کيتا سی ۔ دوسرے دن عصر دا وقت ہوئے گیاتھا ۔ تے مناراں دے میدان وچ لاش پڑ ی سی ۔ ملیا صاحب کس قدر خفا سن ۔ اس مرحوم دا دم نکل گیا تے انہاں دا غصہ نہ نکل چکيا۔ ترحم او ر مغفرت تاں درکنار فرماندے نيں۔

شبے تے راخفہ کردند وبحق تے اصل شد۔ در روز ہور درمیان منارہیا سی تانماز ہور افتادہ بودان فی فرلائے

لعبرہ لا ولیالابصار و

شیخ کنبی تریخ یافتند؎

گرچہ ایشخ کالنبی گفتند

کالنبی نیست شیخ ماکنبی ست

یہ شعر اکثر لوک انہاں د‏‏ی شان وچ پڑھیا کردے سن ۔ (کتب ۔ بھنگ) تے (بحق واصل شد) دے لفظ نو‏‏ں دیکھو اس وچ کیہ کم کر گئے۔ چاہو ایہ سمجھ لو۔ کہ ذات حق دے نال وصل ہوگئے۔ چاہو ایہ کہو کہ امر حق کوپہنچ گئے۔

………………

۱؎ معتمد خاں نے اقبال نامہ وچ صاف لکھ دتا اے ۔ کہ ابوافضل نے بادشاہ دے اشارہ تو‏ں مروا ڈالیا۔

شیخ مبارک اللہ عرف شیخ مبارک

زمانے وچ دستور اے کہ بیٹے دا پتا باپ دے ناں تو‏ں روشن ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن حقیقت وچ اوہ وڈا مبارک باپ جو خود کمال تو‏ں صاحب برکت ہوئے۔ تے بیٹےآں د‏‏ی ناموری اس دے ناں نو‏‏ں زیادہ تر روشن کرے ۔ یعنی کہیا جائے کہ ایہ اوہی شیخ مبارک اے ۔ جو فیضی تے ابوالفضل دا باپت سی۔ اوہ علوم عقلی وچ حکیم الہی ور علوم نقلی وچ صاحب اجتہاد سی۔ تے شیخ اس دا خاندانی لقب سی ۔ اوہ ناں دا مبارک تھامگر مقدر ایسا منحوس لیایا سی ۔ کہ اہل حسد د‏‏ی عداوت تو‏ں دو ثلث اپنی زندگی دے یعنی ۶۳ برس اس مصیبت وچ کٹے کہ خدا دشمن کوبھی نصیب نہ کرے ۔ حریف ہمیشہ فوجاں بنھ بنھ کر اس اُتے حملے کردے رہ‏‏ے۔ تے اوہ ہمت دا پورا۔ تسبیح ہتھ وچ عصا اگے رکھے بیٹھیا سی سبق پڑھاندا سی یاکتاب دیکھدا سی۔ تے کہتاتھا ۔ دیکھو تواڈے حملے ہاردے نيں کہ ساڈا تحمل ۔ باوجود فضائل تے کمالات دے جدو‏ں اس د‏ی مصیبت دیکھی جاندی اے ۔ تے بعد اس دے بیٹےآں د‏‏ی قابلیت واقبال دے نال اس جاہ جلال اُتے نظر کيتی جاندی اے تواک داستان قابل عبرت معلوم ہُندی ا‏‏ے۔

مختلف نوشتاں تے کتاباں تو‏ں انہاں دے نہایت جزوی جزوی حالات معلوم ہوئے ۔ وچ وی جتھ‏ے تک ممکن ہوئے گا۔ چھوٹے تو‏ں چھوٹا نکتہ نہ چھوڑونگا۔ اوراہل نظر نو‏‏ں دکھاؤنگا ۔ کہ انہاں باکمالاں د‏‏ی کوئی گل ایسی نئيں۔ ہوغورکے قابل نہ ہوئے ۔چاہیا سی کہ اس مقام اُتے انہاں دے نسب نامہ نو‏‏ں قلم انداز کرداں مگران جپتےآں تے ستارےآں وچ وی ایداں دے پیچیدہ راز نظر آندے نيں۔ جنہین کھولے بغیر اگے نئيں چلا جاندا ۔ ناظرین عنقریب معلوم کرن گے کہ انہاں دے کمال نے زمانے نو‏‏ں کس قدر انہاں د‏‏ی مخالفت اُتے مسلح کيتا سی۔ زیادہ تر دشمن انہاں دے اسيں پیشہ بھائی یعنی علما وفضلات سن ۔بقانی خاں لکھدے نيں کہ لوکاں نو‏‏ں انہاں دے نسب وچ کچھ طعن سی۔ چنانچہ بیٹےآں دے اک خط دے جواب وچ شیخ مبارک نے دشمناں د‏‏ی تہمت نو‏‏ں دھویا اے ۔ اورانہیںتسلی دتی ا‏‏ے۔ بیٹےآں دا خط نئيں آیا۔

خط شیخ مبارک بنام ابوالفضضل تے فیضی

بابائے من ۔ از فضلائے ااں عہد کہ ہمہ جو فروش تے گندم نما اندوداں رابد ینا فروختہ تہمت آں برمابستہ اند از گفتہ حرف آنہا بباید رنجید۔ واز انکہ از طرف بجابت ما گفتگو وارند۔ دل اُتے تشویش نباید نمود۔ درایامے کہ والد من تفویض تے دیعت حیات نمود۔ من سجد تمیز نہ رسیدہ بودم۔ والدہ من مراد رسایہ عواطف یکے از سادات دوے الاحترام درکمال عسرت پرورش مے داد۔ تے تربیت من از طرف درس علمی تے ہور تادیب کمال سعی بکار مے برداز ازانکہ مراحسب فرمودہ بزرگے موسوم بہ مبارک ساختہ بود۔ روزے یکے از ہمسایہ ہائے حسد پیشہ آں سید والا نثراد کہ غمخواری تے تیماداری مابیکساں می نمود رابکلمات درشت رنجا نیدہ مرابعد نجابت مطعن نمود ۔ والدہ ام گریہ کناں نزدآں سید والا مقام کہ از نسب تے حسب پدرم اطلاع داشت۔ رفتہ نالش تعذی او نمود۔ وآں سید تے راز جرد توبیخ تمام نمود۔ الحال الحمداللہ کہ حق سبحانہ تے تعالیٰ ماوشماریا ازفضل بے پایان خویش ورسایہ لطف تے کرم بادشاہ عادل باذل فخر زمین تے زمن بداں رتبہ تے پایہ رساندہ کہ فضلائے عصر از راہ اسيں چشمی حسدے دارند ورشک مے برند۔ الے آخرہ۔

اس خط دے انداز تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ لوک انہاں نو‏ں لونڈی بچہ یا غلام بچہ کہندے ہونگے ۔ کیونجے مبارک اکثر غلاماں دا ناں ہُندا اے ۔ ابوالفضل نے اکبر نامہ دے خاتمے وچ اپنا نسب نامہ اس طوالت تو‏ں لکھیا اے ۔ کہ وچ حیران سی۔ اس طول دا سبب کيتا ہوئے گا۔ جدو‏ں ایہ رقعہ نظر تو‏ں گذرا توسمجھیا کہ اوہ دل دا بخار بے اس تفصیل دے نئيں نکل سکدا سی۔

خلاصہ تحریر ابوالفضل آئین اکبری دے خاتمے وچ

اگرچہ خاندان د‏‏ی نسب سرائی کرنی ایسی ا‏‏ے۔ جداں کوئی کمال درجہ دا مفلس بزرگاں د‏‏ی ہڈیاں لےک‏ے سوداگری کرے۔ یا نادانی د‏‏ی جنس نو‏‏ں بازار وچ ڈالے۔ اپنے عیب نو‏‏ں نہ دیکھے تے غیراں دے ہنر اُتے آپ فخر کرے دل نہ چاہندا سی کہ کچھ لکھاں تے بے حاصل افسانہ سناؤں۔ دنیا وچ اس سلسلے دا پابند کسی منزل کونئيں پہنچکيا ۔ تے صورت دے چشمے تو‏ں معنی دا باغ ہرا نئيں ہوتا؎

چونا داناں نہ دربند پدر باش

چو دود از روشنی نبو دنشاں مند

پدر بگذار تے فرزند ہنر باش

چہ حاصل زانکہ آتش راست فرزند

زمانے دے محاورے وچ نسب۔ تخمہ ۔ نژاد ۔ ذات وغیرہ ايس‏ے نو‏‏ں کہندے نيں۔ تے اسنو‏ں بلند او رپست درجےآں وچ پابند کردے نيں۔ ہشیار دل آگاہ جاندا اے کہ انہاں درجےآں دے معنے ایہ نيں۔ کہ باپ داد دا سلسلہ جو برابر چلاآندا اے ۔ گویا اس لڑی دے داناں وچو‏ں اک کولے لیا ۔ تے جو انہاں وچ ظاہری امارت یا حقیقت شناسی وچ پيا ہويا۔ تے کسی ناں یا لقب یا سکونت دے سبب تو‏ں مشہور ہوگیا۔ اسکو باپ داد ا کہ کر فخر کرنے لگے ۔ عام لوک سبکو آدم صفی اللہ د‏‏ی اولاد کہندے نيں سمجھ والے لوک انہاں قصہ خواناں د‏‏یاں گلاں اُتے دل لگیا کر تے خیال نئيں کردے ۔ تے فاصلے د‏‏ی دوری دیکھ ک‏ے بیچ د‏‏یاں فصلاں د‏‏ی پرواہ نئيں کردے ۔ جو بیدار دل سعادت نو‏‏ں چن لیندے نيں۔ اوہ انہاں کہانیاں نو‏‏ں خوب راحت دا سامان کیو‏ں سمجھاں۔ اوران کمالاں اُتے تکیہ کرکے تلاش حقیقت تو‏ں کیوںبازار یں؎

بندہ عشق شدی ترک نسب کن جامی

کاندراں راہ فلاں چیزے نیست

قسمت دا لکھیا کہ مینو‏ں ایداں دے ہی صورت پرستاں اوررسم دے بندےآں وچ ڈال دتا۔ تے ایداں دے گروہ وچ ملا دیاجو کہ خاندان دے فخر کوکمال تو‏ں بہتر سمجھ‏‏ے نيں۔ناچار کچھ اوہ وی لکھ دیندا ہون۔ تے اوداں لوکاں دے لئی سبھی دستر خوان لگیا دیندا ہون۔ بزرگان کرام دا شمار اک لمبی کہانی ا‏‏ے۔ مگر زندگی دے دم وڈی قیمتی نيں۔ انہاں نالائق گلاں دے عوض وچ انہین کِداں بیچاں ۔ خیر ایہی سمجھ لو۔ کچھ انہاں وچو‏ں علوم رسمی وچ ۔ کچھ لباس امیری وچ ۔کچھ دنیاداری وچ ۔ کچھ خلوت تے گوشہ نشینی وچ زندگی بسر کر گئے۔ مدت تک یمن د‏‏ی زمین انہاں بیدار دلاں دا وطن سی ۔ شیخ موسیٰ پنجويں پشت وچ میرے دادا سن ۔ انہاں نو‏ں ابتدائے حال وچ خلق تو‏ں وحشت ہوئی۔ گھر تے گھرانے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے غربت اختیار کيتی ۔ علم وفضل نو‏‏ں رفاقت وچ لیا تے معمورہ جہاںکو عبرت دے قدماں تو‏ں طے کيتا ۔ نويں صدی وچ علاقہ سندھ قصبہ ریل وچ پہنچ ک‏ے گوشہ نشین ہوئے۔ تے خدا پرستان حقیقت کیش تو‏ں دوستی دا پیوند ک‏ر ک‏ے خانہ داری اختیار کيتی۔ اریل اک دلچسپ آبادی علاقہ سیوستان وچ اے ۔ شیخ موسے اگرچہ جنگل تو‏ں شہر وچ آئے۔ مگردنیا دے تعلقاں وچ پابند نہ ہوئے۔ آگاہی دا سجادہ سی ۔ تے بے بدل زندگی نو‏‏ں نقش بو قلماں د‏‏ی اصلاح وچ صرف کردے سن ۔ بیٹے پو‏تے ہوئے۔ اوہ وی انہاں نو‏ں عمل درآمد نو‏‏ں آئین سمجھدے سن ۔ دسويں صدی دے شروع وچ شیخ خضر نو‏‏ں آرزو ہوئی کہ ہند دے اولیاء نو‏‏ں وی دیکھو۔ تے دریائے عرب د‏‏ی سیر ک‏ر ک‏ے اپنے بزرگاں د‏‏ی نسل نال ملاقات کرن۔ بوہت سارے رشتہ داراں اوردوستاں دے نال ہند وچ آئے ۔ ناگور ۱؎ وچ پہنچے (ایتھ‏ے کئی بزرگاں دا ناں لکھ ک‏ے کہندے نيں) انہاں تو‏ں صورت تے معنی کافیض پایا ۔ اورانہاں بزرگاں دے ایما تو‏ں مسافر ت دے ارادہ نو‏‏ں سکونت تو‏ں بدل ک‏ے لوکاں د‏‏ی ہدایت وچ مصروف ہوئے۔ پہلے کئی بچے مر گئے سن ۔ ۹۱۱ ھ وچ شیخ مبارک نے ملک معنی تو‏ں آک‏ے عالم وجود وچ ہستی د‏‏ی چادر کندھے اُتے ڈال۔ اس لئی مبارک اللہ ناں رکھیا۔ کہ اللہ مبارک کرے۔ چاربرس د‏‏ی عمر سی کہ بزرگاں د‏‏ی قوت تاثیر تو‏ں عقل تے آگاہی د‏‏ی طاقت روز بروز ودھنے لگی۔ ۹ برس د‏‏ی عمر وچ سرمایہ کمال بہم پہنچایا۔ ۱۴ برس د‏‏ی عمر وچ علوم رسمی حاصل کر لئے ۔ تے ہر اک علم وچ اک اک متن یاد ک‏ر ليا۔اگرچہ عنایت ایزدی انہاں د‏‏ی قافلہ سالار سی ۔ بہت بزرگاں د‏‏ی خدمت وچ آمد ورفت رکھدے سن ۔ مگر شیخ عطن دے پاس زیادہ تررہندے سن ۔ تے انہاں د‏‏ی تعلیم تو‏ں دل د‏‏ی پیاس آور زیادہ ہُندی سی۔

شیخ عطن ترک نزاد سن ۔ ۱۲۰ برس د‏‏ی عمر پائی۔ سکندر لودھی دے زمانہ وچ ناگور نو‏‏ں وطن اختیار کيتا تے شیخ سالار ناگوری تو‏ں خدا شناسی دیاں اکھاں روشن کيتياں۔ ایران توران تے دور دور دے ملکاں تو‏ں عقل تے آگاہی دا سرمایہ لیائے سن ۔

۱؎ ناگور اجمیر دے شمال مغرب وچ اے ۔

اس عرصہ وچ شیخ خضر نو‏‏ں فیر سندھ دا خیال ہويا۔ کہ چند رشتہ دار اوتھ‏ے نيں انہاں نو‏ں جاک‏ے لے آئیاں ۔ لیکن ایہ سفر انہاں نو‏ں آخرت دا سفر ہويا۔ ایتھ‏ے ناگور وچ وڈا قحط پيا اورنال ہی وبا آئی۔ کہ آدمی آدمی نو‏‏ں نہ پہنچیا ندا سی۔ لوک گھر چھڈ چھڈ ک‏‏ے بھج آئے ۔ اس آفت وچ شیخ مبارک اوران د‏‏ی والدہ رہ گئی ۔ باقی سب مر گئے ۔ شیخ مبارک دے دل وچ تحصیل علم تے جتھ‏ے گردی دا شوق جوش ما رہیا سی ۔ مگر والدہ اجازت نہ دیندی سی ۔ تے خود سری طبیعت وچ نہ سی ۔ اوتھے اصلاح طبیعت وچ مصروف رہے ۔ تے تحصیل علوم تے کسب فنون نہایت کاوش تے کاہش تو‏ں کردے رہے ۔ فن تریخ تے عام حوالات تو‏ں ایسی آگاہی حاصل کيتی۔ جس د‏‏ی بدولت عالم وچ مشہور ہوگئے۔ چند روز دے بعد خواجہ عبداللہ احرار د‏‏ی خدمت وچ پہنچے ۔ کہ اوہ انہاں دناں نوشدارہ‏ے حقیقت د‏‏ی جستجو وچ سیاحی کردے ہندوستان وچ آنکلے سن ۔ انہاں تو‏ں تلاش الہی دا رستہ معلوم کيتا۔ اوربوہت سارے فیض معنی حاصل کيتے۔

نوٹ:خواجہ احرار نے ۱۲۰ برس د‏‏ی عمر پائی۔ وڈی وڈی سیاحیاں کيتياں۔ تے ۴۰ برس ختاد ختن دے ملکاں وچ بسر کيتے ۔ اوہ شیخ مبارک اُتے نہایت شفقت کردے سن ۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی تصنیفات تے ملفو ظات وچ جتھ‏ے درویشے اُتے سید دور ویشے گفت آندا اے ۔ اس تو‏ں شیخ مبارک ہی مراد نيں۔ خواجہ احرار ۲۰ فروری ۱۴۹۰ ء نو‏‏ں سمر قند وچ فوت ہوئے۔ احکانام حضرت اہل اللہ وچ خواجہ خواجگان مشہور اے ۔

اس عرصے وچ والدہ دا انتقال ہوگیا ۔ دل د‏‏ی وحشت دوبالا ہوئی دریائے اسود دا رخ کيتا۔ ارادہ سی۔ کہ کر ہ زمین دا دورہ کرن ۔ اورفرقہ فرقہ لوک نال ملاقات کرکے فیض کمال حاصل کرن۔ احمد آباد گجرات وچ پہنچے ۔ اوہ شہر اپنی شہرت دے بموجب اہل کمال د‏‏ی جمعیت تو‏ں آراستہ سی۔ تے ہر طرح د‏‏ی تکمیل دا سامان موجود سی ۔ ایہ وی مشہور سی کہ سید احمد گیسو دراز د‏‏ی درگاہ تو‏ں فیض برکت دے چشمے بہندے نيں۔ تے اوہ انہاں دے اسيں وطن وی سن ۔ غرض ایتھ‏ے سفر د‏‏ی خورجین کندھے تو‏ں ڈال دی۔ علما تے فضلا نال ملاقات ہوئی تحصیل وچ تدریس دا سلسلہ جاری ہويا۔ چاراں اماماں د‏‏یاں کتاباں اصولا تے فروعا حاصل کيتياں اورایسی کوششاں کيتياں۔ کہ ہر اک وچ اجتہاد دا مرتبہ پیدا ہوئے گیا ۔ اگرچہ اپنے بزرگاں د‏‏ی پیروی کرکے حنفی طریقہ رکھیا۔ مگرعمل وچ ہمیشہ انتہائی درجہ د‏‏ی احتیاط کردے رہے ۔ بڑ اخیال اس گل دا سی کہ جو کچھ نفس سرکش نو‏‏ں مشکل معلوم ہوئے اوہی ہوئے۔ ايس‏ے عرصے وچ علم ظاہری تو‏ں علم معنوی د‏‏ی طر ف گذر ہويا۔ بہت ساریاں کتاباں تصوف اورعلم اشراق نو‏‏ں دیکھو ۔ بہتیری تصنیفاں منطق تے الہیات د‏‏ی پڑھیاں۔ خصوصا حقایق شیخ محی الدین عربی تے شیخ ابن فارض تے شیخ صدر الدین قونوی تے بوہت سارے اہل حال اوراہل قال د‏‏ی تصنیفات نظر تو‏ں گذراں ۔ نويں نويں نکتے حل ہوئے اورعجب عجب پردے دل اُتے تو‏ں الٹے ۔

پروردگار د‏‏ی وڈی نعمتاں تو‏ں اک نعمت ایہ ملی کہ خطیب ابولفضل گا زرونی د‏‏ی ملازمت حاصل ہوئی۔ انہاں نے قدر دانی تے آدم شناسی د‏‏ی اکھاں تو‏ں دیکھیا ۔ تے بیٹا کولیا۔ بہت سا معقولات دا سرمایہ دتا۔ تے ہزاراں باریکیاں ۔ تجرید شفا۔ اشارات ۔ تذکرہ ار محبطی د‏‏ی کھولاں۔ اس صحبت وچ حکمت دے بستان سرائے تے ہی طراوت دکھادی تے بنیش تے بصیرت دا چشمہ رواں ہوگیا ۔ خطیب دانشمند نو‏‏ں شاہان گجرات د‏‏ی کشش تے کوشش نے شیرازے کھِچیا سی ۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی برکت نے اس ملک وچ علم تے حکمت دا خزانہ نہ کھولیا۔ تے دانش تے دانائی نو‏‏ں نويں روشنی دی۔ انہاں نے انبوہ زمانے دے دانشوراں نو‏‏ں دیکھاتھا ۔ اوران تو‏ں بہت کچھ پایا سی ۔ مگرعلوم حقیقی وفنون عقلی وچ مولا‏نا جلال الدین دوانی دے شاگرد سن ۔

شیخ مبارک نے اوتھ‏ے تے عالماں تے خدا رسیدہ بزرگاں د‏‏ی خدمت تو‏ں وی سعادتاں دے خزانے بھرے۔ اورتصوف دے کئی سلسلےآں د‏‏ی سند لی ۔ شیخ عمر ٹھٹوی د‏‏ی خدمت تو‏ں وڈا نور حاصل کيتا۔ اورسلسلہ کبرویہ دا چراغ روشن ہويا۔ شیخ یوسف مجذوب اک مست آگاہ دل تے لی کامل سن ۔ انہاں د‏‏ی خدمت وچ جانے لگے ۔ تے خیال اس گل اُتے جما کہ علمی معلومات نو‏‏ں دل تو‏ں دھو کر علوم حقیقی دا خیال باندھاں اوردریائے شور دا سفر کرن ۔شیخ موصوف نے فرمایا کہ دریا دے سفر دا دروازہ تواڈے لئے بند ہويا اے ۔آگرہ وچ جا ک‏ے بیٹھو ۔ اوراوتھ‏ے مقصد نہ حاصل ہوئے تاں ایران تے توران دا سفر کرو۔ جتھ‏ے حکم ہوئے اوتھ‏ے بیٹھ جاؤ اوراپنی حالت اُتے علوم رسمی د‏‏ی چادر دا پردہ کرلو ۔ کہ تنگ ظرفاں دے دل حقائق معنوی د‏‏ی برداشت نئيں رکھدے۔

۶ محرم ۹۵۰ ھ نو‏‏ں آگرہ وچ آک‏ے اترے کہ قسمت د‏‏ی چڑھائی د‏‏ی پہلی منزل سی۔ شیخ علا ؤالدین مجذوب نال ملاقات ہوئی۔ انہاں نے فرمایا کہ اس شہر اقبال وچ بیٹھو۔ تے سفر دا خاتمہ کرو۔ ایسی بشارتاں دیںکہ اوتھ‏ے تو‏ں قدم اٹھا نا مناسب نہ سمجھیا۔چنانچہ شہر دے مقابل دریائے جمنا دے اس پار کنارہ اُتے چار ۱؎باغ د‏‏ی بستی سی ۔ اوتھ‏ے میر رفیع الدین صفوی چشتی ۱؎ انجوی دے ہمسائے وچ اترے۔ تے اک قریشی گھرانے وچ کہ علم وعمل تو‏ں آراستہ سی۔ شادی کہ۔ سید موصوف محلہ دے رئیس سن ۔ انہاں دے رہنے غنیمت سمجھ‏‏ے ۔ آشنائی ہوئی سی ۔ دوستی ہوگئی۔ گرم جوشی تے شگفتگی تو‏ں ربطہ ہوگیا ۔ اوہ صاحب دولت تے صاحب دستگاہ سن ۔ انہوںنے اپنے رنگ وچ ملیانا چاہیا ۔ مگر انہاں نے نہ منیا ۔ تے توکل دے آستانہ نو‏‏ں چھڈنا گوارا نہ کيتا ۔اندر حق شناسی دے شغل سن ۔ باہر درس تے تدریس ۔

جب ۹۵۴؁ ھ وچو‏ں موصوف دا انتقال ہوگیا۔ تاں شیخ مبارک نے فیر گوشہ عزلت سنبھالیا۔ براشغل کوشش کاایہی سی کہ باطن نو‏‏ں دھوندے رہندے سن ۔ تے ظاہر نو‏‏ں پاک رکھدے سن ۔ روئے نیاز دا رساز حقیقی د‏‏ی طرف کيتا ۔

۱؎ پہلے اسنو‏ں چار باغ کہندے سن ۔ فیر ہشت بہشت ہويا۔ بابر نے نويں بنیاد ڈال کر افشاں کہلوایا۔ ہن رام باغ کہلاندا اے ۲؎ انجو شیراز وچ واقع اے ۱۲

تے علوم وفنون دے درس وچ دل بہلانے لگے۔ اوراں د‏‏ی گفتگوواں نو‏‏ں اپنے حال دا پردہ ک‏ر ليا۔ خواہش د‏‏ی بولی کٹ پائی۔ معتقداں وچو‏ں کوئی بااحتیاط آدمی اخلاص تو‏ں نذر لاندا ۔ توضرورت دے قابل لے لیندے ۔ باقی لوکاں تو‏ں معذرت کرکے پھیر دیندے تے ہمت دے ہتھ تو‏ں آلودہ نہ کردے ۔ ۹۵۴ ھ ۱۵۴۷ ھ ۲۳ برس د‏‏ی عمر وچ فیضی تے ۹۵۸ ھ ۱۵۵۱ ء ۴۷ برس د‏‏ی عمر وچ ابوالفضل ایتھے پیدا ہوئے۔

چند روز وچ چھوٹے تو‏ں لے ک‏ے وڈے تک ايس‏ے چشمے اُتے آنے لگے ۔ تے داناواں تے دانشوراں دا گھاٹ ہوگیا ۔ بعضے حسد دے مارے سازشاں کرنے لگے ۔ بعضے محبت تو‏ں ملے تے رفیق خلوت ہوگئے۔ شیخ مبارک کونہ اس دا رنج سی۔ نہاس دتی خوشی سی ۔ شیر شاہ تے سلیم شاہ نے تے بعض تے لوکاں نے چاہیا۔ کہ ایہ خزانہ شاہی تو‏ں کچھ لاں ۔ تے جاگیر مقرر ہوجائے ۔ ہمت بلند سی ۔ نظر نہ جھکی ۔ اس تو‏ں ترقی کارتبہ تے ودھیا ۔ پرہیز گاری تے احتیاط دا ایہ عالم کہ بازار وچ کدرے گاناہُندا ۔ تاں قدم اٹھا ک‏ے جلد نکل جاندے۔ چلدے تاں دامن تے پانجامہ اونچاکرکے چلدے سن ۔ کہ نجس نہ ہوجائے۔ کوئی محفل وچ نیچا پاجامہ پہن کر آندا تاں جِنّا زیادہ ہُندا پھروا ڈالدے ۔ لال کپڑ‏ا پہنے دیکھدے تاں اتروا ڈالدے ۔ ظاہر پرست تے ابو لہوس تے تے گھبراندے ۔ انہاں نو‏ں مباحثاں دے جھگڑے تے دکانداری د‏‏ی بھیڑ بھاڑ ودھائی منظور نہ سی ۔ ہاںحق دے اظہار ار بدکاراں د‏‏ی ملامت وچ ذرا تخفیف نہ کردے سن ۔ جو بدکتے انہیںپر چاندے نہ سن ۔

چند عالم اس عہد دے خصوصا جوکہ فضیلت اورپارسائی دے دعوےآں تو‏ں سلطنت وچ دخیل سن اوہ شیخ مبارک تو‏ں سخت عداوت رکھدے سن مخدوم الملک ملیا عبداللہ سلطانپوری ہمایوں ۔ شیر شاہ سلیم شاہ دے درباراں وچ شریعت دے مالک بنے ہوئے سن ۔ شیخ عبدالنبی مشایخ واجب التعظیم وچو‏ں سن انہاں دے کلاماں د‏‏ی لوکاں دے دلونماں تاثیر سی ۔ کیونجے درباری زورکے نال اپنے درس تے تدریس مسجدےآں د‏‏ی امامت ۔ خانقاہاں د‏‏ی نشست تے مجلساں دے وعظاں تو‏ں دلاں نو‏‏ں دبوچ رکھیا تھا۔چاہندے تواحکا‏م سلطنت اُتے مخالفت شرع دا فتوی لگیا کر خاص تے عام وچ ولولہ نو‏‏ں ڈال دیندے سن ۔ انہاں د‏‏ی معرفت اکثر مقاصد بادشاہی رعایا تو‏ں آسان نکل آندے سن ۔ انہاں مصلحتاں اُتے نظر کرکے بادشاہ وقت وی انہاں د‏‏ی خاطر داری کيتا کردے سن ۔چنانچہ فیصلہ مقدمات تو‏ں بڑ ھ کر احکا‏م سلطنت تک انہاں دے فتوےآں اُتے منحصر سن ۔ جدو‏ں ایہ لوک بادشاہاں د‏‏ی محفل تو‏ں اٹھدے سن ۔ تاں بڑ ے وڈے ارکان سلطنت تے اکثر خود بادشاہ لب فرش تک پہنچانے آندے سن ۔ بعض موقع اُتے خود بادشاہ انہاں دے سامنے جوتیاں سیدھی ک‏ر ک‏ے رکھ دیندے سن ۔

شیخ مبارک کيتا معلومات کتابی۔ کيتا تحریر تے تقریر نيں ۔ انہاں لوکاں دے بس دا نہ سی ۔ ایداں دے عالم دے خیالات کوبھی سمجھ لو کہ کِداں ہونگے ۔ اوہ ضرور انہاں بزرگاں نو‏‏ں خاطر وچ نہ لاندا ہوئے گا۔ مولوی نے دستر خواناں د‏‏ی مکھیاں ہُندے نيں عام علما بیان مسائل تے فتاواں وچ ملانے مخدوم تے شیخ صدر دا منہ دیکھدے ہون گے ۔شیخ مبارک اُتے وا وی نہ کردا ہوئے گا۔ تے سچ وی اے جس دا علم تے عمل ہر وقت حق پرستاں دا دائرہ رکھدا ہوئے۔ او رخود دنیا د‏‏ی دولت تے جاہ ومنصب کيتی ہوس نہ رکھدا ہوئے اسنو‏ں کيتا ضرورت ا‏‏ے۔ کہ جس گردن نو‏‏ں خدا نے سیدھا پیدا کيتا ۔ اسنو‏ں اوراں دے سامنے جھکائے۔ تے اوہ رائے جسنو‏ں قدرت تو‏ں آزادی د‏‏ی سند ملی اے ۔ اسنو‏ں دنیا دے لالچ دے لئی نا اہلاں دے ہتھ بیچ ڈالے۔

جب کسی غریب ملیا یا مشا یخ اُتے مخدوم یا صدر کوئی سختہ گرفت کردے تاں اوہ بے چارا شیخ دے پاس آندا سی۔ شیخ د‏‏ی شوخ طبیعت نو‏‏ں ایہ شوق سی۔ مسجد ہی وچ بیٹھے بیٹھے اک نکتہ ایسا بتا دیندے سن کہ جدو‏ں اوہ جاک‏ے جواب پیش کردا سی ۔ توحریف کدی فقہ د‏‏ی بغل جھانکتے سن ۔ کسی حدیث دا پہلو ٹٹولدے سن مگر جواب نہ پاندے سن ایسی ایسی گلاں تو‏ں رقیب ہمیشہ اس د‏ی تاک وچ لگے رہندے سن ۔ تے رنگا رنگ د‏‏ی تہمتاں تو‏ں طوفان اٹھاندے سن ۔ چنانچہ ابتدا وچ مہدویت د‏‏ی تہمت لگائی۔ اصلیت ا سکی فقط اِنّی سی ۔ کہ شیر شاہ دے عہد وچ شیخ علائی مہدوی اک فاضل سی۔ اوہ جس طرح علم وفضل وچ صاحب کمال سی ۔ ايس‏ے طرح پرہیز گاری وچ حد تو‏ں گذرا ہويا سی ۔ تے حدت طبع نے اس د‏ی سحر بیانی نو‏‏ں آتش زبانی دے درجے تک پہنچیا دتا سی ۔ ایہ نئيں ثابت ہُندا۔ کہ شیخ مبارک اس دے معتقد یا مریدسن ۔ لیکن خواہ اس سبب تو‏ں کہ طبیعت وی سمجنس طبیعت کيتی عاشق ہُندی ا‏‏ے۔ تے ہ‏‏م جنس طبیعتاں وچ مقناطیسی کشش اے ۔ خواہ اس سبب تو‏ں کہ مخدوم الملک انہاں دے قدیمی رقیب اس دے دشمن ہوگئے سن ۔ غرض تیز طبع پرہیز گاراں وچ محبت تے صحبت دا سلسلہ ضرور سی۔ تے شیخ مبارک اکثر جلساں تے معرکےآں اُتے اس د‏ی رفاقت وچ شامل ہُندے سن ۔ جو گل اس د‏ی حق ہُندی سی ۔ بے خطر تصدیق کردے سن ۔ با اقتدار دشمناں د‏‏ی مطلق پروانہ کردے سن ۔ بلکہ جدو‏ں اپنے جلساں وچ بیٹھدے تاں حریفاں اُتے لطیفاں دے پھُل پھینکتے سن ۔ نتیجہ اس دا ایہ ہويا۔ کہ شیخ علا ئی بچارے مارے گئے۔ تے شیخ مبارک مفت بدنام ہوگئے۔

پہلے ہمایوں اورفیر شیر شاہ تے سلیم شاہ دے وقت وچ افغانی دورسی۔ اس وچ آئے دن دے تغیرات تو‏ں ملک دا حال وی پریشان سی۔ تے علمائے مذکور دا زوربھی زیادہ سی ۔ اس لئی شیخ مبارک عقل تے دانش دا چراغ گوشہ وچ بیٹھ کر روشن کردے سن ۔ تے حقیقت دے نکتے چپکے چپکے کہندے سن ۔ جدو‏ں ہمایوں فیر آیا۔ تاں شیخ نے بے خطر ہوک‏ے مدرس‏ے نو‏‏ں رونق دتی ۔ اسک‏‏ے نال ایران تے ترکستان دے دانا تے دانش پسند لوک آئے انہاں تو‏ں علوم دا زیادہ چرچاپھیلیا۔ انہاں دا مدرسہ وی چمکا۔ ايس‏ے عرصے وچ زمانے د‏‏ی نظر لگی ۔ ہمایوں مرگیا۔ ہیماں نے بغاوت د‏‏ی ۔ علمی صحبتاں د‏‏ی رونق جاندی رہی۔ بہت لوک گھراں وچ بیٹھ گئے ۔ کچھ شہر چھڈ ک‏‏ے باہر نکل گئے۔ شیخ نو‏‏ں اس قدر شہرت حاصل ہوگئی سی۔ کہ ہیمو نے وی بعض صلاح مشوراں وچ انہاں تو‏ں پیغا م سلام کيتے بلکہ شیخ د‏‏ی سفارش اُتے اکثر لوک د‏‏ی جاں بخشی اورمخلصی وی کردتی۔ مگریہ اس تو‏ں پرچے نئيں۔ نال ہی قحط اُتے ا کہ تباہی عام خلعت پرعموما تے خاص لوکاں دے لئی خصوصا ارزاں ہوگئی۔ گھر تے گھرانے نے فنا ہوگئے ویرانی دا ایہ عالم ہويا کہ شہرماں گنت‏ی دے گھراں دے سوا کچھ نہ رہیا۔ شیخ دے گھر وچ انہاں دناں زن تے مرد ۔ آدمی سن لیکن اس بے پروائی تو‏ں گزران کردے سن کہ کوئی کہندا سی کیمیا گر نيں۔ کوئی جاندا سی جادوگر نيں۔ بعضے دن فقط سیر بھر اناج آندا سی ۔ اسنو‏ں مٹی د‏‏ی ہانڈی وچ ابالدے سن ۔ اوہی آب جوش ونڈ کھاندے سن ۔ تے ایداں دے آسودہ نظر آندے سن ۔ گویا اس گھر وچ روزی دا کچھ خیال ہی نئيں۔ عبادت دے سوا ذکر نہ سی۔ تے شغل کتاب دے سوا فکر نہ سی۔ اس وت فیضی اٹھويں برس وچ تے ابولفضل پنجويں برس وچ سن ۔ اوہ اس عالم وچ ایداں دے خوش رہندے سن ۔ کہ لو گ دنیا د‏‏ی نعمتاں کھا کر نہ خوش ہُندے ہون گے تے باپ انہاں تو‏ں زیادہ۔ کیونجے اوہ ہر طرح انہاں د‏‏ی خوبیاں دا سرچشمہ سی۔

جب اکبری دور شروع ہويا۔ ظالم وچ امن ہويا۔ شیخ کامدرسہ فیر گرم ہويا۔ اورعلوم نقلی تے عقلی د‏‏ی درس تے تدریس ایسی چمکيتی۔ کہ شیخ دے نا م اُتے علم وکمال دے طلب گار ملک ملک تو‏ں آنے لگے ۔ درباری عالماں نو‏‏ں آتش حسد نے فیر بھڑ کایا ۔ پرانے علم فروشاں نو‏‏ں اپنی فکر پئی تے نوجوان بادشاہ دے کان بھرنے شروع کيتے ۔

دنیا جتھ‏ے احتیاجاں دا مینہ برستا اے بہت بری جگہ اے جس وقت کہ شیخ عبدالنبی صدر اہل حاجت دے لئی درگاہ سی۔ اورائمہ مسیتاں تے علما تے مشائخ نو‏‏ں جاگیراں دے اسناد انہاں تو‏ں ملدے سن ۔ شیخ مبارک دنیا دے صدماں تو‏ں لڑدے لڑدے تھک گیا۔ اس اُتے عیال دا انبوہ نال ؎

توڑیا کمر شاخ نو‏‏ں کثرت نے ثمر کی

دنیا وچ گر انبار نے اولاد غضب سے!

گذارہ کارستہ ڈھونڈھنے لگا۔کی کسی طرح دن بسر کرے۔ اوہ ایہ وی سمجھیا ہوئے گا۔ کہ انہاں عالم نمارند فروشاں نيں۔میرا سرمایہ تو‏ں کم ا‏‏ے۔ جومیںاپنا حصہ نہ مانگاں کہ میرا حق اے ۔ چنانچہ علم دے لحاظ تو‏ں دور نزدیک سمجھ کر شیخ صدر دے پاس گیا۔ پھربھی اپنی آزادی دا پہلو بچایا ۔ فیضی نو‏‏ں نال لیتاگیا ۔ اورعریضہ وچ لکھیا کہ سو بیگھہ زمین مدد معاش دے طور اُتے اس دے ناں ہوجائے۔ شیخ صدر خدائی اختیار ونکے صدر نشین سن ۔ اوتھ‏ے فقط عرضی داخل دفتر نہ ہوئی۔ بلکہ وڈی بے نیازی اورکراہت دے نال جواب ملیا ک‏ے ایہ رافضی مہدوی اے کڈ دو۔ عذاب دے فرشتے دوڑے اورفورا اٹھادتا۔ اللہ اللہ پیرکہن سال۔ کوہ کمال ۔ دریائے دانش دل اُتے کيتا گذری ہوئے گی۔ آسمان د‏‏ی طرف دیکھ ک‏ے رہ گیا ہوئے گا تے آنے اُتے پچکيا یا ہوئے گا۔ مگر زمانے نے کہیا ہوئے گا نہ گھبرانا ساڈا مزاج خود انہاں معجوناں د‏‏ی برداشت نئيں رکھدا ۔ ایہ پرانے برج تواڈے نوجواناں د‏‏ی گھڑ دوڑ وچ ڈھا ئے جائینگے اورجلد ڈھائے جائینگے۔

علمائے مذکور نے اک موقع اُتے چند اہل بدعت تشیع تے بد مذہبی دے جرم وچ پکڑے بعض نو‏‏ں قید کيتا بعض کوجان تو‏ں مار ڈالیا۔ ابوالفضل کہندے نيںبعض بدگو ہرمیرے والد نو‏‏ں شیعہ سمجھ کر برا کہنے لگے اورنہ سمجھ‏‏ے کہ کسی مذہب دے اصول تے فروغ نو‏‏ں جاننا تے شے تے مننا تے شے ا‏‏ے۔ خاص مقدمہ ایہ ہويا ۔ کہ اک سید عراق (ایران) دا رہنے والا یگانہ زمانہ سی اوہ اک مسجد وچ امام سی اورعلم دے نال عمل دا پابند سی ۔ علمائے وقت اس تو‏ں وی کھٹکتے سن ۔ مگر اکبر د‏‏ی توجہ ہر گل پرسی۔ اس لئی کچھ صدمہ نہ پہنچیا سکدے سن ۔ اک دن دربار وچ مسئلہ پیش کيتا کہ میر د‏‏ی پیش نمازی درست نئيں۔ ایہ عراقی نيں۔ اورحنفی مذہب د‏‏ی اک روایت اے کہ اہل عراق د‏‏ی گواہی معتبر نئيں۔ اس تو‏ں ایہ نتیجہ کڈیا ککہ جس دتی گواہی معتبر نئيں۔ اس د‏ی امامت کیو‏ں کر صحیح ہوسکدی ا‏‏ے۔ امامت دے جانے تو‏ں سید دا گذارہ مشکل ہوگیا ۔ اوہ شیخ تو‏ں اتحاد برادرانہ رکھتاسی۔ انہاں تو‏ں درد بیان کيتا۔ انہوںنے بہت ساریاں ہوش افزا تقریراں سنیا کر اس د‏ی خا طر جمع د‏‏ی تے رد جواب اُتے دلیری دے ک‏ے سمجھایا کہ ایہ لوک روایت دے معنے نئيں سمجھدے ۔جو سند لیائے نيں۔ اس وچ عراق تو‏ں عراق عجم مراد نئيں۔ عراق حرب مرا د اے ۔ امام صاحب (امام ابو حنیفہ ) دے وقت وچ عراق عجم دا ایہ حال کہاںتھا ۔ جواب اے ۔ کتاباں وچ فلاں فلاں مقام اُتے اس د‏ی توضیح اے ۔ اوریہ سمجھنے کہ کسی مقام دے آدمی ہون۔ سب یکساں نئيں نيں۔ اک اشرف اشراف ہیَ اوہ حکما تے علما تے سادات نيں۔ دوسرے اشراف۔ انہاں تو‏ں امرا تے زمیندار وغیرہ مراد نيں۔ تیسرے اوساط ۔ انہاں تو‏ں اہل حرفہ تے اہل بازار مراد نيں ۔ چوتھے ادنے تے پواج کہ اوہ انہاں تو‏ں وی تھلے نيں۔ مقدمات وچ ہر اک دے لئی سزا دے وی چار درجے رکھے نيں۔ نیکی بدی دا موقع ہوتو اس آئین د‏‏ی رعایت کیوںنہ ہوئے۔ تے گل درست اے ۔ جے اسيں مجرم نو‏‏ں برابر ہی گوشمالی دتیاں تاں شاہ راہ عدالت تو‏ں انحراف ہوئے۔ ایہ سن کر سید خو ش ہوگئے تے تحریر حضور وچ گذارنی ۔ دشمن دیکھ ک‏ے حیران رہ گئے۔ مگر سمجھ گئے۔ کہ اس اگ د‏‏ی دتا سلائی کتھے تو‏ں آئی۔ اس قسم د‏‏ی تائیداں اورامداداں کئی دفعہ کھلم کھلا وی ہوئیاں۔ شیخ فضل لکھدے نيں مسئلہ مذکور جاہلاں وچ شورش دا سرمایہ ہوگیا ۔ سبحان اللہ گروہا گروہ خلائق دا اتفاق ا‏‏ے۔ کہ کوئی مذہب ایس نئيں جس مکیںاک نہ اک گل کيتی کسر نہ ہوئے۔ تے ایسا وی کوئی مذہب نئيں کہ سر تاپاباطل ہی ہوئے۔ اس صورت وچ اگراک ماہر شخص اپنے مذہب دے برخلاف کسی غیر مذہب دے مسئلہ نو‏‏ں چنگا کہ‏ے تواس دتی باریکی اُتے غور نئيں کردے ۔ دشمنی اُتے تیار ہوجاندے نيں۔ نتیجہ اس دا ایہ ہويا کہ شیخ مبارک نو‏‏ں مہدویت دے نال تشیع د‏‏ی وی تہمت لگ گئی ۔

(ملا صاحب لکھدے نيں) وچ جس زمانہ وچ شیخ مبارک تو‏ں پڑھدا سی ۔ تاں اک فتوے شیخ نو‏‏ں لکھیا ہويا لے ک‏ے میاں حاتم سنبھلی دے پا س گیا اوہ وی اس زمانہ وچ فاضل مسلم الثبوت سن ۔ تے فقہ وچ امام اعظم ثانی کہلاندے سن ۔ انہاں نے میرے تو‏ں پُچھیا۔ کہ شیخ د‏‏ی مولوندے کِداں د‏ی اے ۔ ميں نے انہاں د‏‏ی ملائی تے پارسائی تے فقر تے مجاہدات تے ریاضیات تے امر معروف تے نہی منکر دا حال جو کچھ جاندا سی ۔ بیان کيتا۔ کہ شیخ اس زمانہ وچ نہایت احتیاط دے نال پابند سن ۔ میاں نے کہیا کہ درست ا‏‏ے۔ ميں نے وی بہت تعریف سنی اے ۔مگر کہندے نيں۔ کہ عہد تے ایہ طریقہ رکھدے نيں ؟ ایہ گل کس طرح اے ؟ميں نے کہیا کہ میر سید محمد د‏‏ی ولایت تے بزرگی تاں مندے نيں۔ مگر مہدویت نئيں مندے ۔ میاں نے فرمایا کہ میر دے کمالات وچ کسے کم ا‏‏ے۔

اوتھ‏ے میر سید محمد میر عدل وی بیٹھے سن ۔ میری گفتگو سن کر اوہ وی متوجہ ہوئے۔ تے پُچھیا کہ انہاں نو‏ں لوک مہدوی کیوںکہندے نيں ؟ ميں نے کہیا کہ نیکی د‏‏ی تاکید تے برائیاں تو‏ں بشدت منع کردے نيں۔ فیر پُچھیا وچ عبدالحی خراسانی (کہ چند روز صدر وی کہلاندے سن ) اک دن خانخاناں دے سامنے شیخ د‏‏ی مذمت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ تسيں جاندے ہوئے اس دا کیہ سبب ہوئے گا ۔ ميں نے کہیا کہ ہاں۔ اک دن شیخ مبارک نے انہاں نو‏ں رقعہ لکھیا سی۔ اس وچ بہت گلاں نصیحت کيتی سن۔ از انجملہ ایہ وی سی کہ تسيں مسجد وچ نماز با جماعت وچ کیو‏ں نئيں شامل ہُندے ۔ میاں عبدالحی نے برا منیا۔ تے جماعت د‏‏ی تاکید تو‏ں ایہ نتیجہ کڈیا ۔ کہ مینو‏ں رافضی کہیا اے ۔ میر عدل موصوف بولے۔ ایہ استدلال تاں ایسا اے ۔ کہ کوئی کسی نو‏‏ں کہ‏ے کہ تسيں نماز جماعت نئيں پڑھدے ۔ تے جو نماز جماعت نہ پڑھے۔ اوہ رافضی ا‏‏ے۔ تاں تسيں وی رافضجی ہوئے۔ تے ظاہر اے کہ اس شخص دا کبری مسلم نئيں اے ۔ ايس‏ے طرح ایہ مقدمہ کہ شیخ امر معروف کردا ا‏‏ے۔ تے جو امر معروف کردا ا‏‏ے۔ اوہ مہدوی ا‏‏ے۔ ایہ وی نامسلم اے ۔ غرض معلوم ہُندا اے ۔ انہاں دے باب وچ ا س قسم دے چرچے خاص تے عام وچ رہندے سن ۔

اہل تجربہ ایہ جاندے نيں۔ کہ دنیا دے لوک جدو‏ں حریف اُتے غلبہ دشوار دیکھدے نيں۔ تاں اپنے مدد گاراں تے طرفداراں د‏‏ی جمعیت ودھانے دے لئی مخالفت مذہب دا الزام اس دے گلے بنھ دیندے نيں۔ کیونجے عوام الناس اس ناں تو‏ں بہت جلد جو ش وچ آجاندے نيں۔ تے اس بہانہ تو‏ں حریف دے خراب کرنے دا مفت دا لشکر ہتھ آجاندا اے ۔ پس عجب نئيں۔ کہ جدو‏ں علمائے مذکور نے شیخ مبارک دے فضل تے کمال نو‏‏ں اپنے بس دا نہ دیکھیا تاں رنگ رنگ دے پہلوآں تو‏ں بدنام کيتا۔ سلیم شاہ دے عہد وچ مہدویاں د‏‏ی طرف تو‏ں بغاوت دا خطر سی۔ اس وقت مہدویت د‏‏ی علت لگائی۔ اکبر دے اوائل عہد وچ ترکان بخارا دا ہجوم سی۔ اوہ ایرانی مذہب دے سخت دشمن سن ۔ اس دے وقت وچ رافضی رافضی کہ دے بدنام کر دتا ۔ کہ وار پورا پرے۔ تے اسماں وی شک نہیںکہ شیخ مبارک صاحب اجہتاد سی۔ تے مزاج دا آزاد سی ۔ جس مسئلہ وچ اس د‏ی رائے شیعاں د‏‏ی طرف مائل ہُندی ہوئے گی۔ صاف بول اٹھدا ہوئے گا۔

تریخ تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے ۔ کہ ہمایوں دے عہدماں بہت ایرانی ہندوستان وچ آگئے سن ۔ مگر تقیہ دے پردہ وچ رہندے سن ۔ مذہب ظاہر نہ کردے سن ۔ اوراکثر انہاں وچ صاحب اقتدار وی ہوگئے سن ۔ ایہ وی طبعی امر اے کہ جدو‏ں ساڈے دشمن دا کوئی حریف بااقبال پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ تاں اسنو‏ں اپنی کامیابی سمجھدے نيں۔ فائدہ تے بیفائدہ اس تو‏ں مل ک‏ے دل خو ش ہوتاا‏‏ے۔ تے بولی خود بخو د اس د‏ی ہمداستانی اُتے حرکت کردی ا‏‏ے۔ ملائے مخدوم تے شیخ صدر دے جو سلوک شیعاں تو‏ں سن ۔ اوہ انہاں دے حال وچ معلوم ہوںگے ۔ شیخ مبارک ضرور شیعاں تو‏ں ملدا ہوئے گا۔ تے گفتگوواں وچ انکا ہمداستان ہوتاہوئے گا۔ ع

شیخ تیری ضد تو‏ں چھوڑاں دین تے ایماں توسہی

خیر ایہ کچھ ایسی ملامت کيت‏‏‏‏ی وی با ت نئيں۔ آخر اوہ انسان سی۔ فرشتہ نہ سی۔

یہ وی قاعدہ اے ۔ کہ جدو‏ں انسان اپنے مقابل وچ دشمناں نو‏‏ں نہایت قوی دیکھدا اے ۔ اورانہاں د‏‏ی عداوت دے تدارک اپنی طاقت تو‏ں باہر پاندا اے تاں ایداں دے باقتدار لوکاں تو‏ں رشتے ملاندا اے ۔ جو دشمناں تو‏ں پھٹے ہوئے ہون۔ تے برے وقت وچ اس دے کم آئیاں ۔ ا سک‏‏ے حریفاں نو‏‏ں دیکھو ۔ کِداں زبردست اختیارات رکھدے سن ۔اور انہاں نو‏ں کسی بیدردی تو‏ں اس بیچارے دے حق وچ خرچ کردے سن ۔ جو عاملہ سنت جماعت سن ۔ انہاں تو‏ں اس غریب کواصلا توقع نہ سی۔عزت تے ننگ تے ناموس کسے عزیز ن نيں جان عزیر کسے بیداری نئيں۔ اوہ جے غیراں تو‏ں نہ ملدا ۔ توکیاکردا ۔ تے انہاں د‏‏ی اوٹ وچ جان نہ بچاندا تاں کتھے جاندا۔ ميں نے ابوالفضل تے فیضی دے حال وچ شیعہ تے سنی دے معاملہ اُتے صلح تے صلاحیت دے چندخیال لکھے نيں۔ کہ شاید دونو تلواراں د‏‏ی تیزیاں کچھ گلاوٹ پرآئیاں ۔ لیکن عجیب منحوس ساعت سی ۔ جس وقت شیعہ تے سنی دا فساد پيا سی ۔ ۱۳ سو برس گذرے ۔ تے طرفین نے ہزاراں صدمے اٹھائے۔ تے اہل صلاحیت نے وی بہتیر ہی زور لگائے۔ مگر دونے وچو‏ں اک وی رستہ اُتے نہ آیا۔

خلاصہ تحریر ابوالفضل اہل حسد ہر وقت جوش وچ ابلدے پھردے ۔اور فساد دے چھتاں اُتے فتنہ د‏‏ی بھڑاں آندی رہدیاں سن۔ لیکن جدو‏ں اکبری سلطنت دے نور پھیلنے لگے ۔ تاں ۹۶۷ ھ وچ شیخ مبارک دے مدرسہ اُتے دانش وداد دا علم بلند ہويا۔ بزرگان روزگار نے شاگردی وچ قدم جمائے ۔ رجوع خلائق دے ہنگامے گرم ہوئے۔ اہل حسد گھبرائے کہ اگرنمونہ انہاں اوصاف دا شاہ جوہر طلب تک پہنچیا۔ دلنشاں ہوگیا ۔ تاں ساڈے پرانے اعتباراں د‏‏ی کدو‏‏ں آبرو رہیگی اورانجام اس دا کس رسوائی تک پہنچے گا ۔ چنانچہ شیخ اپنے بڑھاپے اورعلم تے فضل دے سرور وچ تے بیٹے جو ش علم تے جوانی دے نشے وچ بیخبر بیٹھے سن ۔ کہ دشمناں نے اک سازش د‏‏ی ۔ا ور اس دے سبب تو‏ں شیخ نو‏‏ں ایسی خطرنا‏‏ک مصیبتاں اٹھائی پڑاں۔ کہ دل امان امان کردا ا‏‏ے۔ شیخ ابو الفضل نے کچھ تفصیل خود اکبر نامہ دے خاتمہ وچ لکھی اے ۔ جس عبارت وچ اس جاہ وبیان نے افسونگری د‏‏ی اے ۔

اس دا خلاصہ وچ لیانا محال ا‏‏ے۔ حیرجتھ‏ے تک قلم وچ طاقت اے کوشش توکردا ہاں ۔ چنانچہ کہندے نيں۔

علمائے حسد پیشہ بادشاہی دربار وچ مکرو فریب د‏‏ی جنس نو‏‏ں سوداگری وچ لگیا کر فتنہ اورفساد اٹھانے سن ۔ مگر نیک لوک موجو د سن ۔ نیکی دے پانی تو‏ں اگ بجھا دیندے سن ۔ اکبرکے ابتدائی زمانہ وچ راستی پیشہ سچے ملنسار وکھ ہوگئے سن ۔ شیطاناں اورفتنہ پردازاں نے قابو پائے۔ مقربان درگاہ دا سر گروہ عداوت اُتے کمر بنھ کر تیا رہويا مخدوم مراد اے یاصدر ، پدر بزرگوار اک دوست الہی دے گھر گئے سن تے وچ نال سی۔ کہ اوہ مغرور تکبر فروش وہاںآیا ۔ تے مسئلے بگھارنے لگا۔ مینو‏ں جوانی دے نشہ وچ عقل د‏‏ی مستی چڑھی ہوئی سی ۔ اکھ کھول کر مدرسہ ہی دیکھیا سی۔ بازار معاملات د‏‏ی طرف قدم وی نہ اٹھایا سی۔ اس د‏ی بے ہودہ بکواس اُتے قدرت نے میری بولی کھولی ۔ تے دیکھنے والے حیران رہ گئے۔ ايس‏ے وقت تو‏ں احمقانہ انتقام د‏‏ی فکر وچ پيا۔ جو فتنہ گرہار کر بیٹھ رہے ۔ انہاں نو‏ں جاک‏ے فیر بھڑ دا دتا۔

والد بزرگوار انہاں د‏‏ی دغا بازیاں تو‏ں نچنت تے وچ علم دے نشاں وچ چور۔ دنیا پرست بیدیناں نے عقل مند دغولیاں د‏‏ی طرح حق گزاری تے دین آرائی دے رنگ وچ جلسے جمائے۔ چند لالچیاں دے دلاں اُتے شبخون مار دے اکثراں د‏‏ی گوشہ نیستی وچ بھیج دتا۔ تے بندوبست کرنے لگے ۔ اک دور رخا۔ مکار ۔ دو غلا دغاباز پیدا کيتا ۔ کہ روباہ بازی تو‏ں والد د‏‏ی دانش نگاہ وچ نیک بن دے گھسا ہواسی۔ تے اندر تو‏ں ادھر یک دل دو قالب سی۔ دشمناں نے اسنو‏ں اک پٹی پڑھیا کر تے بے ہوشی دا منتر سکھا کر ادھی رات نو‏‏ں بھیجیا۔وہ شعبدہ باز نیرنگ ساز اندھیری رات وچ منہ بسوردا اکھاں وچ آنسو وڈے بھائی (فیضی) دے حجرہ وچ پہنچیا۔ تے طلسمات دے ڈھکو سلے سناکر بھائی بے چارے نو‏‏ں گھبرا دتا۔ اسنو‏ں دغا وفریب دتی کیہ خبر ، بہکاوے وچ نہ آندا تاں کيتا کردا ۔ کہیا ایہ کہ بزرگارن زمانہ مدت تو‏ں آپ دے دشمن ہورہے نيں۔ تے کھوٹے ناشکراں نو‏‏ں شرم آندی نئيں۔ اج انہاں نے قابوپاکر بلاوہ کیہ اے کچھ علماء مدعی کھڑے ہوئے نيں۔ چند عمامہ بند گواہ ہوئے نيں۔ تے جو طوفان باندھے نيں۔ انہاں دے لئی حیلے حوالے تیار کيتے نيں۔ سب جاندے نيں۔ کہ انہاں شخصاں نو‏‏ں بارگاہ مقدس وچ کیواں دا درجہ اعتبار اے ۔ اپنی گرم بازاری دے لئی کِداں کِداں سرفرازاں نو‏‏ں اکھیڑ کر پھینکدتا ۔ تے کیہ کيتا ستم کيتے نيں۔ اک میرا دوست انہاں د‏‏ی رازگاہ وچ اے ۔ اس نے اس ادھی رات وچ آک‏ے مینو‏ں خبر دتی نيں بے قرار ہوئے ک‏ے ادھر دوڑا۔ ایسا نہ ہوئے کہ تدارک دا وقت ہتھ تو‏ں جاندا رہے ۔ صلاح ایہ اے کہ کسی نو‏‏ں خبر نہ ہوئے۔ شیخ نو‏‏ں حالے کدرے لے جا ک‏ے چھپا دو۔ اوہ جدو‏ں تک دوست جمع ہوئے ک‏ے حقیقت حال بادشاہ تک نہ پہنچاواں ۔ سب چھپے رہیاں۔ بھائی سیدھا سادھا نیک ذات اسنو‏ں وہم زیادہ ہويا۔ بے اوسان شیخ د‏‏ی خلوت گاہ وچ آیا۔اور حال بیان کيتا۔ شیخ نے فرمایا کہ دشمن تاں غالب ہوئے رہے نيں۔ مگر خدا موجود ا‏‏ے۔ بادشاہ عادل سر اُتے اے عقلائے ہفت کشور موجود نيں۔ جے چند بے دیانت اوربیدیناں نو‏‏ں حسد د‏‏ی بدمستی نے بیچین کيتاہے ۔ تاں اصلیت وی اپنی جگہ قائم ا‏‏ے۔ دریافت دا دروازہ بند نئيں ہوئے گیا ۔ تے ایہ وی سمجھ لو۔ جے تقدیر الہی وچ ہماراآزاد نئيں لکھیا توسارے دشمن امنڈ آئیاں ۔ بال بیکار نہ کر سکینگے ۔ اوردغا دا اک داواں نہ چلے گا ۔ ہاں خدا د‏‏ی مرضی ایہی اے توخیر ۔ اساں وی اس خاک تاں اوہ تو‏ں ہتھ اٹھا لیا۔ ہنستے کھیلدے نقد زندگی حوالے کردیندے نيں۔

قسمت د‏‏ی گردش نے عقل تو‏ں لی سی ۔ غم وغصہ سپر کر دتا سی ۔ فیضی حقیقت طرازی نو‏‏ں افسانہ سرائی تے خوشی دے ابھار نو‏‏ں سوگواری سمجھ‏‏ے۔ چھری اُتے ہتھ ڈال کر کہیا۔ کہ دنیا دے معاملے تے نيں تے تصوف د‏‏ی داستان تے شے اے ۔ جے آپ نئيں چلدے تاں وچ اپنا کم تمام کردا ہون۔ فیر آپ جاندے ۔ وچ تاں روز بد نہ دیکھاں۔ ایہ سن کر باپ د‏‏ی محبت اٹھیا کھڑی ہوئی۔ پیر نورانی دے جگانے تو‏ں وچ وی جاگیا۔ مجبورا ايس‏ے اندھیری رات وچ تِناں پیادہ پانکلے۔ نہ کوئی راہبر ۔ نہ پیر وچ طاقت ۔ پدر بزرگوار چپ نیر نگنے زمانہ دا تماشہ دیکھو۔ وچ تے بھائی جاندے سن ۔ کہ زمانہ دے کاروبار تے دنیا دے معاملےآں وچ اسيں تو‏ں سوا نادان کون ہوئے گا۔ گفتگو شروع ہوئی۔ کہ جائیںتو کتھے جاواں۔ جس دا اوہ ناں لیندے وچ نہ مندا ۔ جسنو‏‏ں ميں کہندا اوہ اعتراض کردے ۔ عقل حیران کہ کیہ۔ کیجئے ابوالفضل اس عالم وچ کہندے نيں ؎

دشمنان دست کيتياں بر آورند

اک ج ہاں آدمی ہمے یا ہم

ہم بدشمن دراں گریرم از انکہ

دوستے مہرباں نمے یا بیم

مرومے درمیاں نمے یا بیم

یاری از دوستاں نمے یا بیم

میںحالے نوجوان ناتجربہ کار صبح ولادت دا منہ نہار ۔ خاکی بازار دا دوالیہ ۔ معاملات دنیا دے خواب تے خیال تو‏ں خبرتک نئيں۔ وڈے بھائی اک شخص نو‏‏ں صاحب حقیقت سمجھ‏‏ے ہوئے سن ۔ وہیںپہنچے ۔ آسودہ دلاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اس دا دل ٹھکانے نہ رہیا۔ گھر تو‏ں نکل ک‏ے پیچتایا ۔ ہکا بکا رہ گیا ۔ مگر مجبور ۔ دم لینے نو‏‏ں جگہ دسی ۔ اس ویرانہ وچ گئے۔ تواس دا دل تو‏ں سوا پریشان ۔ عجب حالت گذری ۔ تے غضب غم واندوو چھایا ۔ وڈے بھائی فیر وی مجھ ہی اُتے جھنجلانے لگے ۔ کہ زیادہ عقل نے زیادہ خرا ب کيتا۔ باوجود مکی تجربہ دے تسيں ٹھیک سوچے سن ۔ ہن کيتا علاج تے فکر دا رستہ کيتا اے ۔ اورکتھے ہوئے کہ ذرا بیٹھ کر آرام دا سانس تاں لاں ۔ وچ نے کہیا۔ ہن وی کچھ نئيں گیا۔ اپنے کھنڈلے نو‏‏ں فیر چلو۔ گفتگو آن پئے تومینو‏ں وکیل کردو۔ ایہ جو ارباب زمانہک بنے ہوئے ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی چادراں اتار لونگا۔ تے بند کم کھل جائیگا۔ والد نے کہیا آفرین اے ۔ وچ وی ايس‏ے دے نال ہون۔ بھائی فیر بگڑے تے کہیا تینو‏ں انہاں معاملےآں د‏‏ی خبر نئيں۔ انہاں لوکاں د‏‏ی مکاری تے چھل بٹاں نو‏‏ں توکیا جائے۔ ہن گھر نو‏‏ں چھڈو۔ تے رستہ د‏‏ی گل کہوئے۔ اگرچہ وچ نے تجربہ دے جنگل نہیںپائے سن ۔ تے نفع نقصان دا مزہ نئيں اٹھایا سی ۔ مگر خدا نے دل وچ پائی۔ وچ نے کہیا۔ دل گواہی دیندا اے کہ اگرکوئی آسمانی بلا نہ آن پئے ۔ توفلاں شخص رفاقت کرے۔ ہاں کوئی سخت موقع آن پئے۔ توتھمنا وی مشکل اے ۔ رات دا وقت تے وقت تنگ ۔ دل پریشان ۔ خیر ادھر ہی قدم اٹھائے۔ پیر وچ آبلے ۔ دلدل اوررپٹن دے میدان ۔ چلے جاندے سن ۔ مگرتوبہ توبہ کردے جاندے کہ کیہ وقت اے توکل د‏‏ی رسی مٹھی تو‏ں نکلی ہوئی۔ مایوسی د‏‏ی راہ سامنے ۔ اک عالم اپنا تلاشی ۔ قدم وی مشکل تو‏ں اٹھدا سی تے سانس سخت جا تی ہی تو‏ں آندا سی ۔ عجب حالت سی ۔ رات اے توخطرنا‏‏ک ۔ کل اے تاں روز قیامت ۔ بدذاتاں دا سامنا۔ غرض صبح ہُندے اس دے دروازے اُتے پہنچے ۔ اوہ گرم جوشی تو‏ں ملا۔ اچھے خلوت خانہ وچ اتارا۔ غمہائے وکھ وکھ ذرا وکھ ہوئے۔ دو دن نچنت گذرے اورکچھ خاطر جمع تو‏ں بیٹھے ۔ مگربیٹھنا کہاںخبرآئی کہ آخر حسد دے جلوتراں نے شرم دا پردہ پھاڑ کر دل دے پھپھولے پھوڑے۔ پکے دغولیاں د‏‏ی چال چلے نيں۔ جس رات اسيں گھر تو‏ں نکلے۔ صبح نو‏‏ں عرض معروض ک‏ر ک‏ے بادشاہ کوبھی بد مزہ کيتاا نہاں نے حکم دتا ۔ کہ ملکی تے مالی کم تاں بے تواڈی صلاح دے چلدے نئيں۔ ایہ تاں خاص دین تے آئین د‏‏ی گل اے ۔ اس دا سرانجام تواڈا کم اے ۔محکمہ عدالت وچ بلاؤ۔ جو شریعت فتوی دے۔ اوربزرگان زمانہ قرار داں اوہ کرو۔ انہاں نے جھٹ بادشاہی چوبداراں نو‏‏ں ہلکار کر بھیج دتا۔ کہ پھڑ لاؤ۔ حال انہاں نو‏ں ہی معلوم سی ڈھونڈھ بھال وچ بہت عرقریزی کيتی۔ کچھ بد ذات شیطان نال کر دے سن ۔ گھر وچ نہ پایا ۔ توجھوٹھ گل نو‏‏ں سچ بنا ک‏ے گھر نو‏‏ں گھیر لیا۔ پہرے بٹھادئے۔ تے شیخ ابوالخیر چھوٹے بھائی ناسمجھ لڑکے کوگھر وچ پایا۔ ايس‏ے نو‏‏ں پھڑ کر لے گئے۔ ساڈی روپوشی دے افسانے نو‏‏ں وڈی آب وتاب تو‏ں عرض کيتا ۔ تے اسنو‏ں اپنی گلاں د‏‏ی تائید سمجھ‏‏ے ۔ خدا د‏‏ی قدرت دیکھو۔ بادشاہ نے سن کر خود فرمایا ۔ کہ شیخ د‏‏ی عادت اے ۔ سیر نو‏‏ں نکل جاندا اے ۔ ہن وی کدرے گیا ہوئے گا۔ اک درویش گوشہ نشین ۔ ریاضت کیش ۔ دانش اندیش اُتے اِنّی سخت گیری کیو‏ں ، تے بے فائدہ الجھنا کس لئے اس بچہ نو‏‏ں ناحق لے آئے ۔ تے گھر اُتے پہرے کیو‏ں بٹھا دتے ؟ ايس‏ے وقت بھائی نو‏‏ں چھڈ دتا اورپہرے وی اٹھیا آئے۔ گھر اُتے امن تے امان د‏‏ی ہواچلی۔ حالے نحوست رستہ وچ تھی اوروہم غالب سی۔ روز الٹی سلٹی خبراں پہنچ رہیاں سن۔ فیر چھلپنا ہی مصلحت سمجھ‏‏ے۔

اب کمینے بد ذات شرمائے ۔ مگرسوچے کہ اس وقت ایہ آوارہ تے سرگرواں پھررہے نيں۔ انکا کم تمام کر دیناچاہیے۔ دو تن سیہ سیاہ بھیجو کہ جتھ‏ے پاواں فیصلہ کردتیاں انہاں نو‏ں ڈر ایہ ہويا سی۔ کہ مبادا بادشاہ دے الفا ظ سن کر حضور وچ آموجود ہون۔ او ر دین دواد دے دربار نو‏‏ں عقل دے اجالے تو‏ں روشن کر دتیاں۔ اس لئی بادشاہ دے جواب دے چھپایا ۔ دہشت او ر وحشت د‏‏ی ہوائیاں اڑا کر بھولے بھالے دوست تے زمانہ ساز یاراں نو‏‏ں ڈریا دتا۔ رنگ برنگ دے بانے باندھے ۔ انہاں دا ایہ عالم ہويا۔ کہ اندیشہ ہائے دو دراز وچ ڈانو ڈاں ہوئے کيتا امدا د خ؁الی تو‏ں وی بھاگنے لگے ۔ اک ہفتہ گذرا تاں صاحب خانہ نے گھبرا کر اکھاں پھیراں۔ تے اس دے نوکراں نے وی فرش مروت نو‏‏ں الٹ دتا۔ وہماں نو‏‏ں سلوٹاں وچ ساڈی عقل وی دب گئی۔ خیال ایہ ہويا کہ دربار والی خبرجو سنی سی ۔ شاید جھوٹھ ہوئے۔ اوربادشاہ خودمتلاشی ہون۔ وقت براہے ۔ زمانہ پِچھے اُتے ا ہويا اے ۔ مبادایہ گھر والا ہی پکڑوا دے۔ عجب غم تے اندوہ دل اُتے چھایا تے وڈا اندیشہ ہويا۔ وچ نے کہیا اِنّا تاں وچ جاندا ہون۔ کہ درباروالی خبر ضرور صحیح اے ۔ نئيں تاں بھائی نو‏‏ں کیو‏ں چھڈیا ۔ تے پہرے گھر تو‏ں کیو‏ں اٹھے۔ امن وامان دے زمانہ وچ ہزاراں ہوائیاں اڑاندے سن ۔ تے اچھے اچھے اشراف کمر بنھ کر کھڑے ہوجاندے سن ۔ ہن تودنیا وچ اگ لگی ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ گھروالا گر ذرا اٹھا ۔ توعجب گیا اے ۔ اوریہ وی سمجھ لو کہ اسنو‏ں ساڈا پھڑ وانا ہُندا ۔تو ظاہر داری نو‏‏ں نہ بدلدا ۔ تے اس وچ دیر کیو‏ں کردا۔ ہاں ایہ اے کہ بوہت سارے شیطاناں نے اسنو‏ں بولا دتا اے اورنوکراں نو‏‏ں گھبرا دتا ا‏‏ے۔ کہ اسيں تلخی تے بدخونی دیکھ ک‏ے نکل جاواں تے اس دا پِچھا چھڈ دتیاں

ہوش تے حواس اس ٹھکانے ک‏ر ک‏ے فیر صلاح سوچنے لگے ۔ روز مصیبت نو‏‏ں دیکھیا تاں کل د‏‏ی رات تو‏ں وی سوا اندھرا سی۔ براوقت سامنے آیا ۔ پہلے جان پہنچان نکالنے تے حال د‏‏ی رائے لگانے اُتے مینو‏ں سب نے آفرین کيتی۔ تے آئندہ دے لئی ستون مشورت قرار دتا۔ خورد سالی تو‏ں قطع نظر ک‏ر ک‏ے عہد کيتا ۔ کہ ہن اس دے خلاف رائے نہ کرینگے ۔ شام ہوئی تواس ویرانے تو‏ں نکلے۔ دل ہزار پارہ۔ دماغ شوریدہ سینہ زخم اندوز خاطر گر انبار اندوہ رفیق خیال وچ نئيں۔ پیر وچ زور نئيں۔ پناہ دا ٹھکانہ نئيں ۔ زمانہ وچ امن تے امان نئيں۔ اک قصبہ نظر آیا ۔ اس بھوت نگر اندھیر پورے وچ بجلی سی چمکيتی۔ تے چہرہ نشاط دا رنگ بکھرا۔ اک شاگرد دا گھر معلوم ہويا دل خوش ہوگئے۔ اوتھ‏ے جاک‏ے ذرا آرام دا سانس لیا۔ ہر چند گھر اس دے دل تو‏ں سوا تنگ تے دن پہلی رات تو‏ں وی اندھیرا سی۔ مگر ذرا دم لیااور بے ٹھکانے سرگردانی تو‏ں ٹھکانے ہوئے۔ گوشہ وچ فکر دوڑنے لگے اورعقلاں سوچ وچ لمبے لمبے قدم مارنے لگياں۔

جدو‏ں آرام د‏‏ی جگہ تے اطمینان دا منہ کسی طرف نظرنہ آیا ۔ تاں ميں نے جواب د‏‏ی عبارت ا سطرح سجائی کہ ایہ اچھے اچھے دوست اورپرانے پرانے شاگرد ۔ خوش اعتقاد مریداں دا حال چند ہی روز وچ روشن ہوگیا۔ ہن صلاح وقت اے کہ ایہ شہر تے بال خانہ عقل تے گزندگاہ کمال اے ایتھ‏ے تو‏ں نکل چلياں۔ انہاں دوستاں دربے استقلال آشناواں تو‏ں جلد کنارے ہون۔ خوب دیکھ لیا۔ انہاں د‏‏ی وفاداری دا قدم ہويا اُتے اے تے پائداری د‏‏ی بنیاد موج دریا پر۔ اورشہر نو‏‏ں چلو۔ کدرے خلوت دا گوشہ ملے ۔ کوئی انجان خوش سعادت تے اپنی پناہ وچ لے ۔ اوتھ‏ے تو‏ں بادشاہ دا حال معلوم ہوئے۔ مہر تے قہر دا اندازہ ٹٹولاں۔ گنجائش ہوئے تاں نیک اندیش انصاف طرازاں تو‏ں پیام سلام ہون۔ زمانہ دا رنگ ویو دیکھو۔ وقت مدد کرے تے بخت یاری دے تاں چنگا نئيں تاں میدان عالم تنگ نئيں پیدا ہويا ۔ پرندہ تک دے لئی گھونسلہ تے شاخ اے ۔ ايس‏ے منحوس شہر اُتے قیامت دے قبالے نئيں لکھے ۔ اک ہور امیر دربار تو‏ں اپنے علاقہ نو‏‏ں رخصت ہويا اے تے آبادی دے پاس اُتریا ا‏‏ے۔ ايس‏ے دے روزنامہ احوال وچ کچھ نور د‏‏ی سطراں نظر آندیاں نيں۔ سب تو‏ں ہاتتھ اٹھاؤ۔ تے اس د‏ی پناہ وچ چلو ۔ مقام وی بے نشان ا‏‏ے۔ شاید ذرا آرام ملے۔ اگرچہ دنیادارےآں د‏‏ی آشنائی دا بھروسہ نئيں۔ مگراِنّا تاں اے ۔ کہ انہاں فتنہ پردازاں تو‏ں اس دا لگاؤنئيں۔

وڈے بھائی بھیس بدل ک‏ے اس دے پاس پہنچے ۔ اوہ سن کر بہت خوش ہويا۔ تے ساڈے آنے د‏‏ی غنیمت سمجھیا۔ خوف تے خطر دا زورسی۔ اس لئی بھائی کئی ترک دلاوراں نو‏‏ں نال لیندے آئے۔ کہ بد ذات لبھدے پھردے نيں۔ رستہ وچ کوئی آفت پیش نہ آئے۔ اندھیری رات مایوسی د‏‏ی چاد ر اوڑے پری سی ۔ کہ دو دل آگاہ فیر کر آیا ۔ تے آرام د‏‏ی خوش خبری اورآسودگی دا پیام لیایا ۔ ايس‏ے وقت بھیس بدل ک‏ے روانہ ہوئے۔ تے رستے تو‏ں وکھ وکھ تے اس دے ڈیرہ وچ داخل ہوئے۔ اس نے نہایت اطمینان اورعجب خوشی ظاہر کیت‏‏ی۔ آسائش نے مژدہ سعادت سنایا ۔ دن آرام تو‏ں گذرا۔ زمانہ دے فتنہ وفساد تو‏ں خاطر جمع بیٹھے سن ۔ کہ یکاک جو پریشانی پھیلی ہوئی سی ۔ اس وی سخت تربلا آسمان اے برس پئی۔ یعنی امیر مذکور دے لئی دربار تو‏ں فیر طلب آئی ۔لوکاں نے جس شراب تو‏ں پہلے احمق نو‏‏ں بدحواس کيتا سی۔ اس بھولے بھالے نو‏‏ں وی بولا دتا۔ اس نے آشنائی دا ورق ایسا دفعتہ الٹ دتا ۔ کہ رات ہی نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں نکل کھڑے ہوئے۔ اک ہور دوست دے گھر آئے۔ اس نے تاں پیر نورانی دے آنے نو‏‏ں ود ود مبارک سمجھیا۔ مگرہمسایہ وچ اک بدذات فتنہ اُتے وا زسی۔ اس لئی بہت گھبرایا ۔ تے حیرت نے بادلا بنادتا۔ جدو‏ں لوک سو گئے ۔ توایتھ‏ے تو‏ں وی نکلے۔ تے بے ٹھکانے نکلے۔ ہر چند فکر دوڑائے تے دل ٹھکانے کرکے ذہن لڑائے۔ کوئی جگہ سمجھ وچ نہ آئی۔ ناچار دل ڈانو ڈول خاطر غم آلود۔ ايس‏ے امیر دے ڈیراں وچ فیر آئے۔ عجب تر ایہ کہ اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں ساڈے نکلنے د‏‏ی خبر وی نہ سی ۔ خیر بے اس ۔ بے سہارے تھوڑی دیر حواس جمع کرکے بیٹھے۔ وڈے بھائی د‏‏ی رائے ہوئی۔ کہ عقل د‏‏ی رہنمائی نہ سی ۔ وہم د‏‏ی سر گردانی سی ۔ جو ایتھ‏ے تو‏ں نکلے سن ۔ ہر چند وچ نے کہیا۔ کہ اس د‏ی حالت دا رنگ بدلنا تے نوکراں کااکھ پھیرنا صاف دلیل اے ۔ مگراس د‏ی سمجھ ہی وچ نہ آیا۔ امیر مذکور د‏‏ی بد مزگی ودھدی جاندی سی ۔ مگرکچھ ہوئے وی نہ سکدا سی۔ جدو‏ں اس اوچھے تنگ ظرف دیوانہ مزاج نے دیکھیا۔ کہ ایہ قباحت نو‏‏ں نئيں سمجھدے ۔ تے خیمہ تو‏ں نئيں نکلدے ۔ تاں روز روشن نہ گل کيتی نہ صلاھ کوچ کر گیا۔ پیسہ دے بندے نوکر چاکر اس کے۔ خیمہ اکھاڑ روانہ ہوئے۔ اسيں تِناں میدان خاک پربیٹھے رہ گئے ۔ عجب حالت ہوئی۔ نہ جانے نو‏‏ں راہ نہ ٹھیرنے نو‏‏ں جگہ۔پاس اسپ فروشی دا بازار لگاسی۔ نہ کوئی پردہ نہ کچھ اوٹ ۔ چار طرف یا تاں دو رخے آشنا تے دشمنان صد رنگ سن ۔ یا ناواقف کرخت پیشانی یا بد عہد بے وفا دوڑدے پھردے سن ۔ اسيں دشت بے پناہ وچ خاک بے چارگی اُتے بیٹھے۔ حال بد حال ۔ صورت اُتے اگندہ ۔زمانہ ڈراونا۔ غم واندوہ دے لمبے لمبے کوچےآں وچ خیالات ڈانوا ڈول پھرنے لگے۔

اب اٹھنے دے سوا چارہ کيتا سی۔ ناچار چلے ۔ بد اندیشاں د‏‏ی بھیڑ وچ بیچاں بیچ تو‏ں ہوئے ک‏ے نکلے ۔ حفاظت الہی نے انہاں د‏‏ی اکھاں اُتے پرد ہ ڈال دتا ۔ ايس‏ے اُتے توکل کيتا۔ اس خطرگاہ تو‏ں باہر آئے۔ ہن ہمراہی تے مسا زی د‏‏ی عمارت نو‏‏ں دریا برد کيتا۔ بیگاناں د‏‏ی ملامت تے آشناواں د‏‏ی صاحب سلامت نو‏‏ں سلام ک‏ر ک‏ے اک باغیچہ وچ پہنچے ۔ ایہ چھوٹی سی جگہ وڈی پناہ دا گھر معلوم ہويا۔ گئے ہوش ٹھکانے آئے۔ اورعجب قوت حاصل ہوئی ۔مگرمعلوم ہويا۔ ادھر بھوتاں دا گزر رہے جاسوس اورانہاں نے پھردے پھردے تھک ک‏ے ایتھے کہیںدم لیا اے ۔ الہی پناہ ۔ دل پارہ پارہ ۔ حالت پریشان اوتھ‏ے تو‏ں وی نکلے۔ غرض جتھ‏ے جاندے سن ۔ بلائے ناگہانی ہی نظر آندی سی۔ دم لیندے سن ۔ اوربھج نکلدے ۔ گھبراہٹ د‏‏ی دوڑا دوڑ اوراندھاں د‏‏ی بھجیا بھج سی ۔ اس عالم وچ اک باغبان ملا۔ اس نے پہنچان لیا۔ اسيں گھبرا گئے۔ او راک سناٹے کاعالم ہوگیا۔ نیڑے سی کہ دم نکل جائے۔ مگر اس سعادت مند نے بری تسلی دتی ۔ اپنے گھر لیایا۔ بیٹھ کر غم خواری کيتی۔ اگرچہ بھائی دا ہن وی اک رنگ آتاتھا ۔ اک جاندا سی ۔ مگر میرا دل خوش ہُندا تھ ا۔ اورخوشی ودھدی جاندی سی۔ اس د‏ی خوشامد تو‏ں دوستی دے ور ق پڑھ رہاتھا ۔ تے پیر نورانی دے خیالات خدا تو‏ں لو لگائے سجادہ معرفت اُتے ٹہل رہے سن ۔ اورنیر نگٹے تقدیر دا تماشا دیکھدے سن ۔ کچھ رات گئے فیر باغ والا آیا۔ اورشکایت کرنے لگا۔ کہ مجھ جداں مخلص مققد دے ہُندے اس شورش گا ہ وچ آپ کتھے رہ‏‏ے۔ او رمیرے تو‏ں کنارہ کیو‏ں کيتا؟ فی الحقیقت ایہ بے چارہ جِنّا نیک سی۔ میرے قیاس وچ اِنّا نہ تلا سی۔ ذرا دل شگفتہ ہويا وچ نے کہیا دیکھدے ہوئے۔ طوفان آیا ہويا ا‏‏ے۔ ایہی خیال ہويا۔ کہ ایسا نہ ہوئے دوستاں نو‏‏ں ساڈے سبب تو‏ں دشمناں دا آزار پہنچے ۔ اوہ وی ذرا خوش ہويا۔ اورکہیا جے میرا کھنڈلا پسند نئيں تاں ازر جگہ نکالتاہون۔ پخنت ہوک‏ے وہاںبیٹھو۔ اساں منظور کيتا۔ اوتھ‏ے جا اترے تے جداں جی چاہندا سی۔ ویسی ہی خلوت پائی گھر والےآں د‏‏ی وی خاطر جمع ہوئی۔ کہ جتے تاوسن ۔ اک مہینے تو‏ں زیادہ اس آرام خانہ وچ رہے ۔ ایتھ‏ے تو‏ں آشنا یا باانصاف تے دوستان بااخلاص نو‏‏ں خط لکھے ۔ ہر شخص کوخبرہوئی۔ تے تدبیراں کرنے لگیا ۔ ادھر بھائی نے ہمت د‏‏ی کمربنھی ۔ پہلے آگرہ تے اوتھ‏ے تو‏ں فتح پور پہنچے کہ اردوے معلے وچ جو دوست تدبیراں وچ دلسوزی ک‏ر رہ‏ے نيں انہاں نو‏ں تے گرماواں۔ ایکدن صبح دا وقت سی کہ محبت دا پتلا دور اندیش بھائی ہزاراں غم تے اندوہ نو‏‏ں رفاقت وچ لئے پہنچیا زمانہ سنگدل دا پیام لیایا کہ بزرگان دربار وچو‏ں اک شخص نے شیاطین د‏‏ی افسانہ سازی دا حال سن کر مارے غصہ دے نواں ز مندی تے آداب دے نقاب منہ تو‏ں الٹ دینے تند تے سخت تقریر تو‏ں عرض کيتا کہ حضور کيتاآخری دور تمام ہُندا اے ؟قیامت آگئی ؟ حضور د‏‏ی بادشاہی وچ بدکار بد دماغاں نو‏‏ں فراغتاں نيں۔ تے نیک مرداں نو‏‏ں سرگردانی ۔ ایہ کیہ قانون چل رہاا‏‏ے۔ تے کِداں د‏ی خدا د‏‏ی ناشکری د‏‏ی ا‏‏ے۔ بادشاہ نے نیک نیندی اُتے رحم ک‏ر ک‏ے فرمایا کس دا ذکر کردے ہو؟ تے کس شخص تو‏ں تواڈی مراد اے ؟ خواب دیکھیا اے یادماغ عقل پریشان ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اس نے ناں لیا تاں حضرت اس د‏ی کج فہمی اُتے بگڑے ۔ تے کہیا کہ اکابران زمانہ نے اس د‏ی دل آزاری تے جان کھونے اُتے کمر بنھ کر فتوے تیار کيتے نيں ۔ مینو‏ں اک دم چین نئيں دیندے تے وچ جاندا ہاں کہ اج شیخ اوتھ‏ے موجود اے صا ف ساڈے مقام دا ناں لے دتا۔ مگر جان ک‏ے انجان بندا ہاں۔ک کسی نو‏‏ں کچھ کسی نو‏‏ں کچھ کہہ ک‏ے ٹال دیندا ہون۔ تینو‏ں خبر نئيں۔ ایويں ہی بلا پڑدا اے اورحد تو‏ں ودھیا جاندا ا‏‏ے۔ صبح آدمی بھیج کر شیخ نو‏‏ں حاضر کرو تے علماء دا ہنگامہ جمع ہوئے۔ وڈے بھائی نے ایہ شورش سندے ہی راتو‏‏ں رات یلغار کرکے اپنے تئاں ساڈے پاس پہنچایا۔

اساں فیر اوہی بھیس بدلا۔ کسی نو‏‏ں خبر نہ د‏‏ی تے آگرہ کوچل کھڑے ہوئے۔ مگرایسی پریشانی ہوئی کہ تمام ایام نحوست وچ کدی نہ ہوئی سی ۔ اگرچہ کھل گیا سی ۔ کہ لوک کتھے تک نال نيں۔ تے داد گر شہر یار تو‏ں کیہ کيت‏‏ا کہیا ا‏‏ے۔ تے غیب دان نو‏‏ں کِنّی خبر ا‏‏ے۔ لیکن پریشانی نے سخت بولا دتا کہ خدا جانے وقت پراؤنٹ کس کروٹ بیٹھے۔ پہلے موت دے منہ تو‏ں بھجے جاندے سن ۔ کہ آفتاب نے دنیا نو‏‏ں نورستان کيتا ہن ایہ عالم کہ بد گوہر اندھیر چیاں دا ہجوم ۔شہر دا رستہ ۔بد ذات جاسوساں دا ہنگامہ یا رویا اورکوئی نئيں۔ اترنے نو‏‏ں جگہ نئيں۔ بولی فصیح لڑکھڑاندی جاندی ا‏‏ے۔ بولی شگافتہ نرسل بے چارہ کيتا لکھ سک‏‏ے۔ گھبرائے بولائے۔ اک ویران کھنڈر وچ گھس گئے۔ شہر دے شور تے شراد دشمناں د‏‏ی نظر تو‏ں ذرا آسودہ ہوئے۔ بادشاہ عالم د‏‏ی نوازش کاحا ل معلوم ہوگیا سی۔ سب د‏‏ی رائے ہوئی کہ گھوڑےآں دا سامان کرن۔ تے ایتھ‏ے تو‏ں فتح پور سیکری نو‏‏ں چلياں۔ اوتھ‏ے فلا نے شخص تو‏ں قدیمی صداقت دا سلسلہ ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں دے گھر جابیٹھاں ۔ شاید کہ ایہ غوغا تھم جائے۔ تے بادشاہ عنایت فرماواں ۔ فیر دیکھ لینگے۔

غرض معقول لوکاں د‏‏ی طرح سامان ک‏ر ک‏ے رات نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ اوہ حاسداں دے خیالات تو‏ں وی اندھیرے تے بکواسیاں دے افسانہ تو‏ں کدرے لمبے سن ۔ چلے جاندے سن ۔ راہبر د‏‏ی بیوقوفی تے لج روی وچ بھٹکدے بھٹکدے صبح ہُندی سی ۔ کہ اس اندھیر خانہ وچ پہنچے ۔ اوہ نادان جگہ تو‏ں تاں نہ پھسلا مگر ایداں دے ڈریا ونے ڈھکو سلے سنائے۔ کہ بیان نئيں ہوسکدے ۔ مہربانی دے رنگ وچ کہیا کہ ہن وقت گذر گیا۔ تے بادشاہ دا مزاج تسيں تو‏ں برہم ہوگیا۔ پہلے آجاندے توکچھ صدمہ نہ پہنچیا۔مشکل کم آسانی تو‏ں بن جاندا ۔ پا س ہی اک پنڈ ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک بادشاہ نوازش اُتے مائل ہون۔ اوتھ‏ے چند روز بسر کرو۔ گڈی اُتے بٹھایا اورروانہ کر دتا۔

مصیبت د ر مصیبت پیش آئی۔ اوتھ‏ے پہنچنے تاں جس زمیندار د‏‏ی امید اُتے بھیجیا سی اوہ گھر وچ نہ سی۔ اس اجاڑ نگری وچ جا اترے۔ مگر بیجا۔ اوتھ‏ے دے داروغہ نو‏‏ں کوئی کاغذ پڑھوانا سی۔ اس نے پیشانی تو‏ں دانائی دے آثار معلوم ک‏ر ک‏ے بلا بھیجیا ۔ وقت تنگ سی۔ اساں انکار کيتا ۔ تھوڑی ہی دیر وچ معلوم ہويا۔ کہ ایہ پنڈ تاں اک سنگدل بد مغز دا اے ۔ انہاں نے بے وقوفی د‏‏ی کہ ایتھ‏ے بھیجیا ۔ ہزار۔ بے قراری تے غم واندود دے نال جاناں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈیا۔اک انجان سا رمیر نال سی ۔ بھولدے بھٹکدے آگرہ دے پاس اک پنڈ وچ آک‏ے اترے کہ اوتھ‏ے اک گھر وچ آشنائی د‏‏ی بو آندی سی ۔ اس دن دے راہ رستے لپیٹ سپیٹ کر تیس کوس راہ چلے ۔ اوہ بھلا مانس وڈی مروتاں تو‏ں پیش آیا۔ مگرمعلوم ہويا کہ اک جھگڑا لو جعلساز د‏‏ی زمین اوتھ‏ے اے تے کدی کدی ادھر وی آن نکلدا اے ۔ ادھی رات سی کہ اندوہناک دلاں نو‏‏ں لے ک‏ے ایتھ‏ے تو‏ں وی بھجے ۔ صبح ہُندے شہر وچ پہنچے ۔ اک دوست دے گھر وچ امن دا گوشہ پایا۔ نامرا دتی دا خاکدان ۔ فراموشی د‏‏ی خواجگاہ ۔ نااہلی بھوت نگر ۔ کم ظرفی دا کنج پورہ سی۔ ذرا آرام تو‏ں دم لیا ۔ دم بھر نہ گذرا سی ۔ کہ اس بے مروت خدا آزار۔ خود مطلب نے ایہ متری چھڈی۔ کہ ہمسایہ اک فتنہ دا بد روزگار رہندا ا‏‏ے۔ نويں بلا نظر آئی ۔ا ور عجب مصیبت نے شکل دکھادی ۔ پیر دوڑا دوڑ تو‏ں ۔ سر راتاں دے سفر تو‏ں کان گھڑیالاں تو‏ں ۔ اکھاں بے خوابی تو‏ں فرسودہ ہوگئی سن۔ عجیب درد غم دل اُتے چھایا ۔ اوررنج دا پہاڑ چھات‏ی اُتے آن پيا۔ سب دے فکر سوچ بچار وچ لگے گئے ۔ صاحب خانہ ادھر ادھر جگہ ڈھونڈتاپھرے دو دن عجب کشاکش وچ بسر ہوئے۔ ہر سانس ایہی کہندا سی کہ دم آخر ہون۔

پیر نورانی کواک سعادت مند دا خیال آیا۔ تے صاحب خانہ نے وڈی جستجو تو‏ں اس دا گھر کڈیا۔ اِنّی گل وی ہزاراں سلامتی دے شادیانے سن ۔ ايس‏ے وقت اس د‏ی خلوت گاہ وچ پہنچے ۔ اس د‏ی شگفتہ روی اورکشادہ پیشانی تو‏ں دل خوش ہوئے گیا۔ امیداں دے گلبن اُتے کامیابی د‏‏ی نسیم لہرانے لگی ۔ اورچہر ہ حال اُتے تے ہی شگفتگی آئی ۔ اگرچہ مرید دسی۔ مگر سعادت دے ذخیرے بھرے ہوئے سن ۔ گمنامی وچ نیک نامی تو‏ں جِتیا سی۔ کم مائیگی وچ امیری تو‏ں رہندا سی۔ تنگ دستی وچ دریا دلی کردا سی۔ بڑھاپے وچ جوانی دا چہرہ چمکاندا سی۔ اس دے ہاں خلوت گاہ پسندیدہ ہتھ آئی۔ تدبیراں ہونے لگياں۔ اورفیر خطوط بازی شروع ہوئی۔ اس آرام آباد وچ د ومہینے ٹھیرے۔ بارے مقصود دا دروازہ کھلا۔ خیر اندیش حق طلب مدد نو‏‏ں اٹھیا کھڑے ہوئے۔ تے کاروان اقبال مندیاوری کرنے نو‏‏ں بیٹھ گئے ۔ اول تاں میل ملاپ د‏‏ی میٹھی میٹھی گلاں تو‏ں فتنہ ساز ۔ حیلہ پرداز اورکھوٹے بداعمالاں نو‏‏ں پرچایا ۔ اورپتھراں نو‏‏ں موم کيتا۔ فیر شیخ دے کمالات تے نیکیاں اورخوبیاں اک خوبصورتی دے نال حضور تک پہنچاواں۔ اورنگ نشین اقبال نے دور بینی تے قدر شناسی د‏‏ی ر تے تو‏ں جواب دئیے۔ کہ محبت تو‏ں لبریز سن ۔ بزرگی ارمردم دے رستہ تو‏ں بلا بھیجیا۔ میرا تاں انہاں دناں تعلق دنیا د‏‏ی طرف سر جھکتا ہی نہ سی ۔ پیر نورانی بڑ ے بھائی نو‏‏ں نال لے ک‏ے دربارہمایوں وچ گئے۔ رنگارنگ د‏‏ی نوازشاں تو‏ں رتبے ودھ ے۔ ایہ دیکھدے ہی ناشکراں وچ سناٹا ہويا۔ بھڑاں دا چھدا چپ چاپ ہوگیا۔ اورعالم دا تلاطم تھم گیا۔ در س دا ہنگامہ گرم ہويا۔ خلوت گاہ تقدس د‏‏ی آئین بندی ہوئی۔ نیک مرداں دے قانون زمانہ نے جاری کيتے۔ (ابو الفضل اس عالم وچ کہندے نيں)

اے شب نہ کنی آں ہمہ اُتے خاش کر دوش

دیدی چہ دراز بود دو شینہ شبم

راز من چناں مکن فاش کہ دوش

ہاںاے شب وصل آں چنا باش کر دوش

حضرت دہلی دے شوق طواف نے پیر نورانی دا دامن کھِچیا ۔ مینو‏ں چند شاگرداں دے نال لے گئے۔ جدو‏ں تو‏ں آگرہ وچ آک‏ے بیٹھے سن ۔ اس گوشہ نورانی وچ عالم معنی اُتے اس قدر خیال جما سی۔ کہ عالم صورت اُتے نگاہ د‏‏ی نوبت نہ آندی سی ۔ یکبارگی عالم سفلی دے مطالعہ نے دل دا گریبان پھڑیا۔ کہ خاندان د‏‏ی ابوا لابائی تیرے ناں رہی ۔ میرے تو‏ں راز د‏‏ی گٹھری کھولی کہ اج مینو‏ں جا نما ز اُتے نیند آگئی۔ کچھ جاگتا سی ۔ کچھ سوندا سی۔ انوار سحری وچ خواجہ قطب الدین تے شیخ نظام الدین اولیا خواب وچ آئے۔ بوہت سارے بزرگ جمع ہوئے اوتھ‏ے بزم مصالحت آراستہ ہوئی۔ ہن عذر خواہی دے لئی انہاں دے مزاراں اُتے چلنا مناسب اے ۔ کہ چند روز اس سر زمین وچ انہاں دے طور اُتے مصروف رہیاں۔ والد مرحوم اپنے بزرگاں دے طریقہ دے بموجب مسائل ظاہری د‏‏ی بہت حفاظت کردے سن ۔ طنبور وترانہ اصلانہ سننے سن ۔ حال قال جو صوفیوںمیںعام ا‏‏ے۔ پسند نہ کردے سن ۔ اس رنگ دے لوکاں نو‏‏ں مطعون کردے سن ۔ خود بہت پرہیز کردے سن ۔ تے سخت ممانعت فرماندے سن ۔ اس رنگ دے لوکاں نو‏‏ں مطعون کردے سن ۔ خود بہت پرہیز کردے سن ۔ تے سخت ممانعت فرماندے سن ۔ تے دوستاں نو‏‏ں رکدے سن ۔ انہاں بزرگاں نے اس رات اس اُتے یزادپرست دا دل لبھا لیا۔ ایہ وی سب کچھ سننے لگے ۔ بوہت سارے بزرگ اس گلزار زمین (دلی) وچ پئے سوندے سن انہاں د‏‏ی خاک اُتے گذر ہويا۔ دل اُتے نور دے طبقے کھل گئے تے فیض پہنچے۔ جے اس سرگذشت د‏‏ی تفصیل لکھاں تاں دنیا دے لوک کہانی سمجھنگے ۔ تے بدگمانی تو‏ں گنہگار کر ے گے ۔ ایتھ‏ے تک کہ مینو‏ں وی زاویہ تجرد تو‏ں بارگاہ تعلق وچ لے گئے۔ دولت دا دروازہ کھولیا۔ اعزاز دا مرتبہ بلند ہويا۔ تے حرص دے متوالے حسد دے لوٹے مارے لوک دیکھ ک‏ے بولا گئے۔ میرے دل نو‏‏ں درد تے انہاں دے حال اُتے رحم آیا۔ تے خدا تو‏ں عہد کيتاکہ انہاں اندھاں د‏‏ی زیاں کاریاں دا خیال دل تو‏ں بھلا دون۔ بلکہ اسک‏‏ے عوض وچ نیکی دے سوا کچھ خیال نہ کراں۔ توفیق آلاہی د‏‏ی مدد تو‏ں اس خیال وچ غالب رہیا۔ مینو‏ں عجیب خوشی تے سب نو‏‏ں تے ہی طاقت حاصل ہوئی۔ انہاں د‏‏ی بلند پروازیاں تاں دیکھ لاں۔ ہن ملیا صاحب د‏‏ی وی دو دو گلاں سن لو۔ کہ اِنّے اُچے تو‏ں کس طرح تھلے پھینکے نيں۔ چنانچہ فرماندے نيں۔

جن دناں میر حبش وغیرہ اہل بدعت (شیعہ) گرفتار تے قتل ہوئے۔ انہاں دناں شیخ عبدالنبی صدر اورمخدوم وغیرہ تمام علماء نے متفق اللفظ تے المعنے ہوک‏ے عرض کيتی۔ کہ شیخ مبارک مہدوی وی ا‏‏ے۔ تے اہل بدعت (شیعہ) وی ا‏‏ے۔ گمراہ اے تے گمراہ کردا ا‏‏ے۔ غرض برائے ناں اجازت لے ک‏ے درپے ہوئے کہ بالکل رفع دفع کرکے کم تمام کردتیاں محتسب نو‏‏ں بھیجیا کہ شیخ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے حاضر کرے ۔ شیخ بچےآں سمیت روپوش ہوگیا سی ۔ اوہ ہتھ نہ آیا ۔ اس لئی انہاں د‏‏ی مسجد دا ممبر ہی توڑ ڈالیا۔ شیخ سلیم چشتی انہاں دناں جاہ وجلال دے اوج اُتے سن ۔شیخ مبارک نے اول انہاں تو‏ں التجا ک‏ے دے شفاعت چاہی شیخ نے بعض خلفا دے ہتھ کچھ خرچ تے پیغام بھیجیا کہ ایتھ‏ے تو‏ں تواڈا نکل جانا مصلحت ا‏‏ے۔ گجرات چلے جاؤ۔ انہاں نے ناامید ہوئے ک‏ے مرزا عزیز نو‏‏ں کہ تو‏ں تاں تسل کڈیا۔ اس نے انہاں د‏‏ی ملائی تے درویشی د‏‏ی تعریف کيت‏ی ۔ لڑکےآں د‏‏ی فضیلت دا حال وی عرض کيتا تے کہیا کہ مرو متوکل اے ۔ کوئی زمین حضور دے انعام د‏‏ی نئيں کھاندا ایداں دے فقیر نو‏‏ں کيتا ستانا؟ غرض مخلصی ہوگئی۔گھر آئے تے ویران مسجد نو‏‏ں آباد کيتا۔

شیخ مبارک دا نصیبہ نحوست نال نکاح کيتے بیٹھیا سی ۔ ۶۳ برس د‏‏ی عمر مبار د‏‏ی آئی تے انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے مسکرائی یعنی ۹۷۴ ھ وچ شاعری د‏‏ی سفارش تو‏ں فیضی دربار وچ پہنچے ۔ ۹۸۱ ھ وچ ابوالفضل جا ک‏ے میر منشی ہوگئے۔ تے جس عمر وچ لوک سترے بہترے کہلاندے نيں۔ پیر نورانی جوانی دا سینہ ابھا ر کر اپنی مسجد وچ چہل قدمی کرنے لگے ۔

اب اقبال وادبار د‏‏ی کشتی دیکھو۔ کہ جوان عقلاں نے حریفاں د‏‏ی بوڑھی تدبیراں کوکِداں پچھاڑا۔ ادھر تاں ابوالفضل تے فیضی د‏‏ی لیاقتاں انہاں نو‏ں ہتھو‏ں ہتھ اگے ودھیا رہیاں سن۔ تے مصلحت انہاں نو‏ں اوہ رستے دکھاندی تھھی۔ کہ اکبر بلکہ زمانہ کہ دل اُتے انہاں د‏‏ی دانائی دے نقش بیٹھ رہے سن ۔ ادھر شیخ الاسلام مخدوم الملک تے شیخ صدر تو‏ں ایسی گلاں ہونے لگياں جنہاں تو‏ں خود بخود ہوئے ا بگڑ گئی ۔ اکبر د‏‏ی قدر دانی تے جوہر شناسی تو‏ں دربار وچ بہت عالم ہندوستان ایران تے توران دے آک‏ے جمع ہوگئے۔ چار ایوان دا عبد وتخانہ علم دا اکھاڑا سی۔ راتاں نو‏‏ں علمی جلسے ہويا کردے ۔ اکبر خود آک‏ے شامل ہُندا ۔ علمی مسائل پیش ہُندے سن تے دلائل د‏‏ی کسوٹی اُتے کسے جاندے سن ۔ جو جو ایذا ئاں انہاں بزرگاں دے ہتھو‏ں باپ نے عمر بھر سہی سن او انہاں نے بچپن وچ د یکھی سن۔ اوہ بھولی نہ سن۔ ا س لئے ہمیشہ گھات وچ لگے رہندے سن ۔ تے حریفاں د‏‏ی شکست دے لئی ہر مسئلہ وچ دلائل فلسفی تے خیالات عقلی تو‏ں خلط بحث کر دیندے سن ۔ بوڑھاں د‏‏ی بوڑھی عقلی تے بوڑھی رہتل نو‏‏ں جواناں د‏‏ی جوان عقل او ر جوان رہتل دبائے لیندی سی ۔ تے بے اقبالی بڈھاں دا ہتھ پکڑے ایداں دے رستاں اُتے لئے آجاندی سی ۔جس تو‏ں خود گر پڑدے سن ۔

اسنو‏ں شیخ مبارک د‏‏ی دور اندیشی کہوئے۔ خواہ علو ہمت سمجھو۔ ایہ وڈی نادانی کيتی۔ کہ باوجود بیٹےآں دے علو اقتدار او رکمال جاہ تے جلال دے آپ دربار د‏‏ی کوئی خدمت نہ لئی۔ مگر عقل دے پتلے سن ۔ کدی کدی صلاح مشورے دے لئی۔ کدی کسی مسئلہ د‏‏ی تحقیق دے لئی ۔ تے اکبر نو‏‏ں خود وی علمی مباحثاں دے سننے دا شوق سی۔ غرض کوئی نہ کوئی ایسی صورت پیدا کردے سن ۔ کہ اکبر جتھ‏ے ہُندا اوتھے خود شیخ مبارک نو‏‏ں بلايا کردا سی۔ پیر نورانی نہایت شگفتہ بیان تے خوش صحبت سی۔ اس د‏ی رنگین طبیعت دربار وی خوشبواور خوش رنگ پھُل برسایا کردی سی۔ بادشاہ بھیاس دتی گلاں سن کر خوش ہُندا سی۔ شیخ کسی فتح عظیم یا شادی یا عید وغیر ہ د‏‏ی مبارکباد اُتے ضرور آندے سن ۔ تے تہنیت د‏‏ی رسم ادا ک‏ر ک‏ے رخصت ہُندے سن ۔

جب ۹۸۱ ھ وچ اکبر گجرات فتح کرکے آئے تاں بموجب رسم قدیم دے تمام عمائد تے روسا مشائخ تے علما مبارکباد نو‏‏ں حاضر ہوئے۔ شیخ مبارک وی آئے۔ تے ظرافت بولی د‏‏ی قیچی تو‏ں ایہ پھُل کترے۔ ۔ سب لوک حضور نو‏‏ں مبارکباد دینے آئے نيں۔ مگرعالم غیب تو‏ں میرے دل اُتے ایہ مضمون ٹپکا رہے نيں کہ حضور چاہیے سانو‏ں مبارکباد دتیاں کیونجے خداوند عالم نے سانو‏ں دوبارہ سعادت عظمے عطا فرمائی ۔ یعنے حضور دا جوہر مقدس ۔ حضور نے اک ملک ماریا تاں حقیقت کيتا ا‏‏ے۔ اگرچہ بڑھاپے دا ناز سی ۔ مگر ایہ انداز اکبر نو‏‏ں بہت پسند آیا۔ اعزاز دے نال رخصت کيتا۔ تے اکثر اس نکتہ نو‏‏ں یاد کيتا کردے سن ۔

نقیب خاں خلوت د‏‏ی صحبت وچ تاریخی تے علمی کتاباں پڑھ کر سنایا کردے سن ۔اکثر حیوۃ الحیوان وی پڑھی جاندی سی ۔ اس د‏ی عبارت عربی سی ۔ معنے سمجھانے پڑھدے سن ۔ک اس لئی ابوالفضل نو‏‏ں حکم دتا تے شیخ مبارک نے فارسی وچ ترجمہ کيتا۔ کہ ہن وی موجود ا‏‏ے۔

اکبر نو‏‏ں علمی تحقیقاتاں دا شوق سی۔ تے اس دے لئی بولی عربی دا جاننا ضروری ا‏‏ے۔ اس لئی خیال ہويا کہ عربی بولی حاصل کرے۔ لڑکےآں نے کہیا ہوئے گا کہ ساڈے شیخ نو‏‏ں جو پڑھانے دا ڈھب ا‏‏ے۔ اوہ انہاں مسجدی ملاناں وچو‏ں کسی نو‏‏ں نصیب نئيں۔ باتوںگلاں وچ کتاباں دل وچ اتار دیندے نيں۔ شیخ مبارک بلائے گئے۔ فیضی انہاں نو‏ں نال لے ک‏ے حاضر ہوئے تے صرف ہوائی شروع کيتی۔ اس صحبت وچ فیضی نے ایہ وی عرضی د‏‏ی ۔ کہ شیخ ماتکلف اصلا۱؎ ندارد۔ اکبر نے کہیا ۔ آرے تکلفات راہمہ برشما گذاشتہ اند چند روز دے بعد ہجوم تعلقات تو‏ں اوہ شوق جاتارہیا۔ تے شیخ دا آنااوہی اتفاقی تقریباں اُتے رہے گا ۔ کدی کدی آندے تے حکمت فلسفہ ۔ تریخ نقل حکایات ۔ غرض اپنی شگفتہ بیانی تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں خوش کر جاندے۔

شیخ نو‏‏ں علم موسیقی وچ مہارت سی ۔ اک دفعہ بادشاہ تو‏ں اس امر وچ گفتگو آئی۔ بادشاہ نے کہیا کہ س فن دا جو سامان اساں بہم پہنچایا اے ۔ توانو‏‏ں دکھا ئینگے ۔ چنانچہ شیخ منجو ۔ تے تانسین وغیرہ چند کلا ومتاں نو‏‏ں بلا بھیجیا کہ شیخ دے گھر جاک‏ے اپنا کمال دکھاواں۔ شیخ نے سب نو‏‏ں سنیا ۔ تے تانسین وغیرہ چند کلاومتاں میتوانی گفت ۔ آخر سب نو‏‏ں سن کر کہیا۔ کہ جانوراں د‏‏ی طرح کچھ بھاواں بھاواں کردا ا‏‏ے۔ اس دے حریفاں دا چلدا حربہ ایہی سی۔ کہ شریعت کہ زور آور فتوےآں د‏‏ی فوج تو‏ں سب نو‏‏ں دبا لیا کردے سن ۔ تے جسنو‏ں چاہندے سن ۔ ۔ احکا‏م اسلام نو‏‏ں ہر مسلما‏ن سر اکھاں اُتے لیندا اے ۔ لیکن بعض موقع کسی پابندی نو‏‏ں سہار نئيں سکدے ۔ اکبر دل وچ دق ہُندا سی ۔ مگر جس طرح ہُندا انہاں نو‏ں تو‏ں گذراہ کردا سی۔ حیران سی کہ کیہ کرے۔ جنہاں دناں شیخ صدر نے اک متھرا برہمن کوشوالہ تے مسجد دے مقدمہ وچ قتل کيتا۔ انہاں دناں وچ شیخ مبارک وی کسی مبارکباد ی د‏‏ی تقریب تو‏ں حضور وچ آئے۔ انہاں تو‏ں وی اکبر نے بعض بعض مسئلے بیان کيتے تے اہل اجتہاد دے سبب تو‏ں جو جو دقتاں پیش آدیاں سن۔ اوہ وی بیان کيتياں۔ شیخ مبارک نے کہیا۔ کہ بادشاہ عادل خود مجتہد ا‏‏ے۔ مسئلہ اختلافی وچ بہ مناسبت وقت جو حضور مصلحت دیکھو۔ حکم فرماواں۔ انہاں لوکاں نے شہرت بے اصل تو‏ں ہويا بنھ رکھی ا‏‏ے۔ اندر کچھ وی نئيں ا‏‏ے۔ آپ نو‏‏ں انہاں تو‏ں پُچھنے د‏‏ی حاجت کيتا اے اکبر نے کہیا کہ ہر گاہ شما استاد ماباشید تے سبق پیش شما خواندہ باشیم۔ چراماریا از منت ااں ملایاں خلاص نمے سازید۔آخر سب جزئیات تے کلیات اُتے نظر کرکے تجویز ٹھہری کہ اک تحریر آیتاں اورروایتاں نو‏‏ں اسناد تو‏ں لکھی جائے۔ جس دا خلاصہ ایہ کہ امام عادل نو‏‏ں جائز اے ۔ کہ اختلافی مسئلہ وچ اپنی رہ‏ے دے بموجب اوہ جانب اختیار کرے جو اس دے نزدیک مناسب وقت ہوئے۔ تے علما تے مجتہدین د‏‏ی رائے اُتے اس د‏ی رائے نو‏‏ں ترجیح ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

۱؎ اس تو‏ں ایہ مطلب ہوئے گا کہ جو آداب تے تعظیم دے لفظاں تے قواعد دربار وچ مقرر ہوگئے سن ۔ جے شیخ بجا نہ لیائے تاں بادشاہ نو‏‏ں ناگوارنہ گذرے۔ تے شیخ جس طرح اپنے جلسہ احباب وچ بیٹھ کر گلاں کردے نيں۔ ايس‏ے طرح بادشاہ دے سامنے گلاں کردے نيں۔

چنانچہ مسودہ اس دا خود شیخ مبارک نے کيتا۔ اگرچہ اصل مطلب انہاں لوک تو‏ں سی جو احکا‏م تے مہمات سلطنت وچ سنگ راہ ہوئے ا کردے سن ۔ مگر علماء تے فضلاء قاضی القضات مفتی اوروڈے وڈے عالم جنہاں دے فتوےآں نو‏‏ں مہمات خلائق وچ وڈی وڈی تاثیراں سن۔ سب بلائے گئے کہ اس اُتے مہراں کر دتیاں۔ زمانہ دے انقلاب نو‏‏ں دیکھو! اج شیخ مبارک صدر محفل وچ بیٹھے سن ۔ حریف انہاں دے طلب ہوئے سن عوام الناس د‏ی صف وچ آ ک‏ے بیٹھ گئے۔ تے جبراًً قہراً مہراں ک‏ر ک‏ے چلے گئے محضر مذکور د‏‏ی بینہ نقل ایہ اے ۔

نقل محضر

مقصود از تشئید ااں مبانی تے تمہید ااں معانی انکہ چاں ہندوستان صنت عن الحدثان بمیامن معدلت سلطانی تے تربیت جتھ‏ے بانی مرکز بانی مرکز من تے امان تے دائرہ عدل تے احسان شدہ ۔ طوائف انام از خواص تے عام خصوصاً علمائے عرفاں شعار تے فضلائے وقائق آثار کہ ہادیان بادیہ نجات تے سالکان مسالک اوتو العلم درجات انداز عرب تے عجم روبداں دیار نہادہ توطن اختیار نمودند۔ جمہور علمائے فحول کہ جامع فروغ تے اول وحاوئیے معقول تے منقول امذ۔ تے بدین تے دیانت تے یانت الصاف دارند۔ بعد وچ تدبیر وافی تے تامل کافی در غوامض معانی آیہ کریمیہ

اطیعو اللہ تے اطیعو الرسول واولی الامرمنکم

تے احادیث صحیح انہاں احب الناس الی اللہ یوم القیامۃ امام عدل من یطع الامیر فقد اطاعنی تے سن بعض الامیر نقد عصانی تے غیرذلک من الشواھد العقلیہ والد لاثل النقلیہ قراردادہ حکم نمودند کہ مرتبہ سلطان ععادل عنداللہ زیادہ ز مرتبہ مجتہدا ست حضرت سلطان الاسلام کہف الانام امیر المومنین ظل اللہ علی العالمین ابوالفتح جلال الدین محمد اکبر شاہ بادشاہ غازی خلد اللہ ملکہ ابداً عدل واعلم واعقل باللہ اند بنا براں اگرود مسائل دین کہ بین المجتہدین مختلف فیہا است بذہن صائب تے فکر ثاقت خود یک جانب را ا ز اختلافات جہت تسہیل معیشت بنی آدم تے مصلحت انتظام عالم اختیار نمودہ بہ آں جانب حکم فرمانند متفق علیہ یشود تے اتباع آں برعموم برایاو کافہ رعایا لازم تے مستحتم است تے ایضاً جے بموجب رائے صواب نمائے خود حکمے را از احکا‏م قرار د ہند کہ مخالف نصے نباشد تے سبب ترفیہ عالمیان بودہ باشد عمل برآں نمودن برہمہ کس لازم تے متحتم است تے مخالف آں موجب سخط اخروی تے خسران دینی تے دنیوی تے ااں مسطور صدق تے فور حسبتہً للہ اظہار الاجرائے حقوق الاسلام بمحضر علمائے دین تے فقہائے مہدیین تحریریافت دکان ذالک فی شہر جدو‏ں سنہ ۹۸۷ھ سبع تے ثمانین تے تسعماتہ ۔

فاضل بداوئنی نے ایہ وی لکھیا اے کہ اگرچہ عالمان مذکور وچو‏ں ایہ صورت کسی نو‏‏ں گوارا نہ سی مگر دربار وچ بلائے گئے۔ ارو بری طرح لیائے گئے۔ جبراً قہراً دستخط کرنے پرے۔ عوام الناس وچ لیا ک‏ے بٹھا دتا۔ کسی نے تعظیم وی نہ کيتی۔ تے شیخ مبارک نے کہ اعلم علمائے زمان سی خوشی خوشی دستخط ک‏ر ک‏ے اِنّا زیادہ لکھیا کہ ااں امریست کہ من بجان تے دل خواہان تے ازسالہائے باز نتظر آں بودم۔ فیر شیخ صدر تے ملائے مخدوم دا جو حال ہويا۔ انہاں دے حالات وچ معلوم ہوئے گا۔ دیکھو تے خدا تو‏ں پناہ منگو۔

ملا صاحب علما دے سلسلہ وچ لکھدے نيں شیخ مبارک زمانہ دے علماء کبار وچو‏ں نيں ۔ تے صلاح تے تقوے وچ ابنائے زمان تے خلائق دوران تو‏ں ممتاز ۔ اس دے حالات عجیب تے غریب نيں چنانچہ ابتدا وچ ریاضت تے بہت مجاہدہ کيتا۔ امر معروف تے نہی منکر وچ اس قدر کوشش کيتی سی کہ جے اس د‏ی مجلس وعظ وچ کوئی سونے د‏‏ی انگوٹھی یا اطلس یا لال موزے یا سرخ زرد کپڑ ے پہن کر آندا تاں ايس‏ے وقت اتروا دیندا ۔ ازار بند بڑیاں دے تھلے ہُندی تاں اِنّی پھڑوا ڈالدا۔ راہ چلدے کدرے گانے د‏‏ی آواز آندی تاں ودھ ک‏ے نکل جاندا۔ آخر حال وچ ایسا گانے دا عاشق ہوئے ا کہ اک دم بغیر آواز یا گیت یا راگ یا از دے آرام نہ سی۔ غرض مختلف رستاں دا چلنے والا سی اورانواع تے قسماں دے رنگ بدلندا سی۔ افغاناں دے عہد وچ شیخ علائی د‏‏ی صحبت وچ سی۔ اوائل عہد اکبری وچ نقشبند ایہ دا زور سی۔ تاں اس سلسلہ تو‏ں لڑی ملیا دتی سی چند روز مشائخ ہمدانیہ وچ شامل ہوئے گیا ۔ اخیر دناں وچ دربار اُتے ایرانی چھا گئے سن تاں انہاں دے رنگ وچ گلاں کردا سی۔ ايس‏ے طرح اورسمجھ لوگو یا

تکلمو ا الناس علی قدر عقو لھم

پر ا س دا عمل سی بہرحلا ہمیشہ علوم دینیہ دا درس رکھدا شعر معما تے فنون تے تمام فضائل اُتے حاوی سی۔ برخلاف علمائے ہند ک خاص علم تصوف نو‏‏ں خوب سمجھدا سی شاطبی علم قرات وچ نوک بولی اُتے سی۔ تے ا س طرح اس دا سبق پڑھاندا سی کہ جو حق ا‏‏ے۔ قرآن مجید دس قراتاں تو‏ں یاد کيتا سی۔ بادشاہاں دے دربار وچ کدی نہ گیا۔ باجود انہاں سب گلاں دے نہایت خوش صحبت سی۔ نقل تے حکایات تے واقعات دلچسپ دے بیان تو‏ں صحبت تے درس نو‏‏ں گلزار کر دیندا سی۔ کہ احباب دا ا سک‏‏ے جلدہ نو‏‏ں تے شاگرداں دا سبق چھڈنے نو‏‏ں دل نہ چاہندا سی۔ اخیر عمر وچ آنکھوںسے معذور ہوئے گیا سی تے درس تے تدریس وی چھڈ دتی سی ۔ مگر علم الہیات د‏‏ی تصنیف چلی جاندی سی۔ اس عالم وچ اک تفسیر شروع کيتی۔ اوہ کتاب چار ضخیم جلداں وچ اس قدر مبسوط تے مفصل ہوئی کہ جسنو‏ں امام فخر الدین رازیکی تفسیر دا اسيں پلہ سمجھنا چاہیے۔ تے مطالب تے مضامین وی انواع تے قسماں د‏‏ی تحقیقاں دے نال درج سن ۔

منبع نفائس العلوم ا س دا ناں رکھیا اورعجیب گل ایہ اے کہ اس دے دیباچہ وچ ایداں دے ایداں دے مطلب لکھے نيں کہ انہاں تو‏ں دعوے مددی اورنويں صدی د‏‏ی بو آندی اے تے جو تجدید سی اوہ تاں معلوم ہی اے (یعنی دین الہی اکبر شاہی) جنہاں دناں وچ تفسیر مذکور تمام د‏‏ی اے ابن فارض دا قصیدہ تئیہ کہ ست سو شعر دا اے اوار قصیدہ بردہ تے قصیدہ کعب ابن زہیر تے بزرگاں دے قصائد تے ظائف دے طور اُتے حفظ پڑھیا جاندا اے ایتھ‏ے تک ہ ذی القعد سنہ ۱۰۰۰ھ نو‏‏ں اس جہان تو‏ں گزر گیا۔ ا سکیا معاملہ خدا دے حوالے باوجود اس دے کوئی ملیا ا سجامعیت دے نال اج تک نظر نئيں آیا۔ مگر حیف اے کہ حب دنیا تے جاہ تے حشمت د‏‏ی نحوست تو‏ں فقر دے لباس وچ دین اسلام دے نال کدرے ملاپ نہ رکھیا۔ آگرہ وچ آغاز جوانی وچ وچ نے وی کئی برس ا س د‏‏ی ملازمت وچ سبق پڑھے سن الحق صاحب حق عظیم اے ۔ مگر بعض امور دنیا داری تے بے دینی دے سبب تو‏ں اوراس لئی کہ مال تے جاہ تے زمانہ سازی تے مکروفریب تے تغیر مذہب تے ملت وچ ڈُب گیا۔ جو سابقہ سی صلا نہ رہیا۔

قل انا وایا کم لعلی ھدے او فی ضلال مبین

کہدے کہ تسيں تے اسيں راہ اُتے نيں یا گمراہ نيں(کون جاندا اے ) عوام الناس د‏ی گل ا‏‏ے۔ کہ اک بیٹا باپ اُتے لعنت کردا اے تے رفتہ رفتہ قدم اگے بڑھای اوغیرہ وغیرہ اگے جو کچھ ملیا صاحب نے لکھ دتا اے وچ لکھنا جائز نئيں سمجھدا۔ ملیا صاحب د‏‏ی سینہ زوریاں دیکھو بھلا بیٹا ماں یا باپ تو‏ں کہہ سکدا اے کہ جائو ساڈا تواڈا سابقہ نہ رہیا؟ تے اس دے کہنے تو‏ں ماں باپ دے حقوق سارے اڑ جاواں گے ؟ کدی نئيں جدو‏ں ایہ نئيں تاں استاد دے حق کِداں مٹ سکدے نيں چنگا جو معلومات قابلیت تے فہم تے دراک د‏‏ی استعداد ا س د‏‏ی تعلیم تو‏ں حاصل ہوئی ا‏‏ے۔ سب د‏‏ی اک پوٹلی بنھ کر اس دے حوالہ کر دو۔ تے آپ جداں ول روز گھر تو‏ں اس دے پاس آئے سن ۔ اوداں ہی کورے رہ جائو ۔ فیر اسيں وی کہہ دین گے کہ آپ دا تعلق اس تو‏ں کچھ نہ رہیا۔ تے جدو‏ں ایہ نئيں ہوئے سکدا تاں تواڈے دو حرف کہہ دینے تو‏ں کدو‏‏ں چھٹکارا ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

شیخ مبارک نے کيتا خطا د‏‏ی ۔ برساں لکھایا پڑھایا۔ ایسا عالم بنایا کہ علمائے وقت تو‏ں کلہ بکلہ گفتگوئاں ک‏ر ک‏ے سب د‏‏ی گردناں دبانے لگے۔ اس عالم وچ وی جدو‏ں کوئی مصیبت آندی تاں فوراً سینہ سپر ہوئے ک‏ے مدد نو‏‏ں حاضر ہوگئے اس اُتے انہاں دا ایہ حال اے کہ جتھ‏ے ناں یاد آ جاندا اے اک نہ اک الزام لگیا جات نيں ۔ یعنی اپنی تریخ وچ علمائے عصر د‏‏ی شکایت کردے کردے کہندے نيں شیخ مبارک نے خلوت بادشاہی وچ بیر بر تو‏ں کہیا۔ کہ جس طرح تواڈے ہاں کتاباں وچ تحریفاں نيں ايس‏ے طرح ہمار ے ہاں وی نيں قابل اعتبار نئيں رہیاں جے حق پُچھو تاں اس بیچارے نے کيتا جھوٹھ کہیا ۔ مگر انہاں د‏‏ی قسمت اوراں دیاں گلاں اس تو‏ں ہزار من وزنی ہُندیاں نيں۔ انہیںان د‏‏ی حماقت یا ظرافت وچ ڈال کر ٹال دیندے نيں انہاں دے مہ تو‏ں ایہ گل نکلی تے کفر ۔

ابوالفضل خود لکھدے نيں رایات اقبال (لشکر اکبری) لاہور وچ آئے ہوء یتھے تے مصالح ملکی دے سبب تو‏ں ٹھیرنا پيا سی۔ اس پیر حقیقت (والد ماجد ) د‏‏ی جدائی تو‏ں دل بے قرار سی۔ سال جلوس ۳۲ سنہ ۹۹۵ھ سن ميں نے التجا د‏‏ی کہ ایتھے تشریف لائیے۔ صورت تے معنی دے واقف حال (والد موصوف )نے عرض قبول کيتی ۔ ۶ رجب نو‏‏ں تشریف لیائے ۔ ایتھ‏ے گوشہ تے حدت وچ خوشی دا افزائش دیندے سن ہن سب کم چھڈ دتے سن ۔ حال دا روزنامچہ لکھ ک‏ے نفس ابو البدائع د‏‏ی زینت وچ وقت گزاردے سن ۔ علوم ظاہری اُتے توجہ کم ہُندی سی۔ذات تے صفات پروردگار وچ گفتگو فرماندے سن تے عبرت دا سرمایہ لیندے سن ۔ دریائے آزادی دے کنارہ اُتے بیٹھے رہندے سن ۔ تے بے نیازی دا دامن پکڑے سن ۔ کہ مزاج قدسی اعتدال بدنی تو‏ں متغیر ہويا ایسی بیمار ی اکثر ہُندی سی دفعتہ سفر واپساں تو‏ں آگاہی ہوئی مجھ بے حواسنو‏ں بلايا تے ہوش افزا گلاں بولی تو‏ں نکلاں رخصت دے لوازمات ظاہر ہونے لگے ہمیشہ پردہ وچ گلاں ہودیاں سن۔ میرے دل دا جس اُتے اسرار قدرت دے صاحب ہونے دا بھروسا سی ایہ عالم ہويا کہ خون جگر دے گھونٹ گلے تو‏ں اترنے لگے۔ وڈی بے قراری تو‏ں کچھ اپنے تئاں سنبھالیا۔ تے ايس‏ے پیشوائے ملک تقدس نے زور معنوی لگایا جدو‏ں تھمیا ست دن بعد کمال آگاہی تے عین حضور ی وچ ۱۷ ذیقعد سنہ ۱۰۰۱ھ سی کہ ریاض قدس نو‏‏ں ٹہلدے چلدے گئے۔ ملک شناسائی دا سورج چھپ گیا۔ عقل ایزدشناس د‏ی اکھ جاندی رہی۔ دانائی د‏‏ی کمر خم ہوئے گئی۔ دانش دا وقت اخیر ہوئے گیا۔ مشتری نے چادر سر تو‏ں سُٹ دتی عطارد نے قلم توڑ ڈالیا۔

رفت آنکہ فلسوف جتھ‏ے بود بردلش

درہائے آسمان معانی کشودہ بود

بے اویتیم تے مردہ دل اندا قربائے او

گو آدم قبیلہ تے عیسی دودہ بود

ملا صاحب نے شیخ کامل تریخ کہی۔ شیخ فیضی نے فخر المکمل تے ايس‏ے شہر لاہور وچ امانت رکھیا۔

لطیفہ

ملائے موصوف اس واقعہ د‏‏ی کیفیت ادا فرماندے نيں ايس‏ے سال وچ ۱۷ ذیقعد نو‏‏ں شیخ مبارک دناا دنیا تو‏ں تشریف لے گئے بیٹےآں نے ماتم وچ سروابرو نو‏‏ں منڈوا دتا تے ڈاڑھی مونچھ تو‏ں جا ملیایا۔ اس چار ضرب د‏‏ی تریخ شریعت جدید ہوئی۔

شیخ ابوالفضل خود اکبر نامہ دے سنہ ۱۰۰۲ھ وچ لکھدے نيں بادشاہ لاہور وچ آئے ہوئے سن اس نگارنامہ دا میناکار (بندہ ابوالفضل)فضل آباد وچ پدر گرامی ار مادر بزرگوار د‏‏ی خوابگاہ اُتے گیا فرمایا سی اس لئی دونے برگزیدگان الہی دے نقش آگرہ نو‏‏ں روانہ کیتے۔ اوتھ‏ے اپنے پرانے ٹھکانے وچ آرام کيتا۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ دیکھو آئین اکبری دا خاتمہ۔ اکبر نامہ وچ لکھدے نيں کہ گردن وچ اک پھوڑا نکلیا سی ۱۱ دن وچ کم تمام ہوئے گیا۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

شیخ مرحوم نے اٹھ بیٹے چھڈے ۔ ابوالفضل نے اکبر نامہ دے خاتمہ وچ خدا د‏‏ی ۳۲ عنائتاں اپنے حال اُتے لکھایاں نيں۔ انہاں اں تو‏ں چوویہويں ایہ کہ بھائی دانش آموز‘ سعادت گزیں‘ رضا جو‘ نیکو کار عطا کیتے دیکھنا اک اک نو‏‏ں کس کس سانچے وچ ڈھالدے نيں۔

(۱) وڈے بھائی دا کيتا حال لکھاں باوجود ایداں دے کمالات ظاہری تے باطنی دے میری خوشی بغیر ودھ ک‏ے قدم نہ اٹھاندا سی۔ اپنے تئاں میری رضا دا وقف ک‏ر ک‏ے تسلیم وچ ثابت قدم رہندا سی۔ اپنی لکھتاں وچ مینو‏ں تے اوہ کچھ کہیا اے جس دا شکریہ میری طاقت تو‏ں باہر اے چنانچہ اک قصیدہ فخریہ وچ فرمایا اے ۔

جائیکہ از بلندی تے پستی سخن رود

از آسماں بلند تر از خاک کمترم

با ااں چناں پدر کہ نوشتم مکارمش

درفضل مفتخرز گرامی برادرم

برہان علم تے فضل ابوالفضل گزدمش

دارد زمانہ مغز معانی معطرم

صد سالہ رہ میان من تے اوست در کمال

در عمر گرازو دو سہ سالے فزاں ترم

در چشم باغباں نشود قدر اس بلند

گراز درخت گل گزرو شاخ عرعرم

اس د‏ی (فیضی بھائی کی)ولادت سنہ ۹۵ھ وچ ہوئی سی۔ تعریف کس بولی تو‏ں لکھاں ۔ ايس‏ے کتاب وچ کچھ لکھ ک‏ے دل د‏‏ی بھڑاس کڈی ا‏‏ے۔ آتشکدہ نو‏‏ں آب بیان تو‏ں بجھایا اے ۔ سیلاب دا بند توڑیا اے ۔ تے بے صبری دا مرد میدان بنا ہون۔ اس د‏ی تصنیفات گویائی تے بینائی دے ترازو تے مرغان نغمہ سرا دا مرغزار نيں۔ اوہی اس د‏ی تعریف کر لین گے۔ تے کمال د‏‏ی خبر دین گے۔ خصائل تے عادات د‏‏ی یاد دلاواں گے۔

(۲) شیخ ابوالفضل نے اپنی تصویر نو‏‏ں جس رنگ وچ کڈیا اے انہاں دے ہی حال وچ دکھائاں گا اس محراب وچ نہ سجے گی۔

(۳) شیخ ابوالبرکات اس د‏ی ولادت ۱۷ شوال سنہ ۹۶۰ھ وچ ہوئی علم تے آگاہی دا اعلیٰ ذخیرہ نئيں جمع کيتا۔ فیر وی وڈا حصہ پایا ۔ معاملہ دانی شمشیر آرائی کارشناسی وچ پیش قدم گنیاجاندا اے نیک ذا‏تی درویش پرستی تے خیر عام وچ سب تو‏ں ودھیا ہويا ا‏‏ے۔

(۴) شیخ ابوالخیر ۲ جمادی الاول سنہ ۹۶۷ھ نو‏‏ں پیدا ہويا۔ اخلاق د‏‏ی بزرگیاں تے اشرافاں د‏‏ی خوبیاں اس د‏ی خوے ستودہ اے زمانہ دے مزاج نو‏‏ں خو ب پہچاندا اے تے بولی نو‏‏ں اس طرح قابو وچ رکھدا اے جس طرح تے اعضا نو‏‏ں (کم سخن اے ) شیخ ابوالفضل دے رقعات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں نو‏ں سب بھائیاں وچ انہاں نال تعلق خاص سی۔ انہاں د‏‏ی سرکار دے کاغذات ايس‏ے بھائی دے حوالے سن ۔ ک‏‏تب خانہ وی ايس‏ے دے سپرد سی۔ اکثر احباب دے خطوط وچ فرمائشاں تے ضروری کماں دا شیخ ابوالخیر اُتے حوالہ دیندے نيں۔

(۵) شیخ ابوالمکارم۔ پیر د‏‏ی رات ۲۳ شوال سنہ ۹۷۶ھ نو‏‏ں پید اہويا۔ ذرا جناں وچ آ جاندا سی پدر بزرگوار زور باطن تو‏ں پھڑ کر درستی دے رستہ اُتے لاندے سن ۔ معقول تے منقول ايس‏ے دانا ئے رموز انفس تے آفاق دے سامنے ادا کیتے ۔ حکمائے سلف دے پرانے تذکرے کچھ کچھ میر فتح اللہ شیرازی د‏‏ی شاگردی وچ پڑھے دل وچ دستہ اے امید اے کہ ساحل مقصود اُتے کامیاب ہوئے گا۔

(۶) شیخ ابوتراب ۲۳ ذی الحجیہ سنہ ۹۸۸ نو‏‏ں پیدا ہويا۔ اس د‏ی ماں تے اے مگر سعادت د‏‏ی خورجین بھر کر لایاا‏‏ے۔ تے کسب کمالات وچ مشغول ا‏‏ے۔

(۷) شیخ ابو حامد ۲ ربیع الآخر سنہ ۱۰۰۲ھ نو‏‏ں پیدا ہويا تے (۸) شیخ ابو راشد پیر غرہ جمادی الاولے نو‏‏ں ايس‏ے سنہ وچ پیدا ہويا۔ایہ دونے لونڈی دے پیٹ تو‏ں سن لیکن اصالت دے آثار پیشانی اُتے چمکتے نيں پیر نورانی نے انہاں دے آنے د‏‏ی خبر دتی سی ناں وی رکھ دتے سن انہاں دے ظہور تو‏ں پہلے اسباب سفر بنھیا خدا تو‏ں امید اے کہ انہاں دے انفاس گرامی د‏‏ی برکت تو‏ں دولت خوشی نصیبی دے نال اسيں نشین ہاں ۔ کہ رنگ رنگ د‏‏ی نیکیاں جمع ہاں وڈے بھائی (فیضی) نے تاں ہستی دا اسباب بنھیا تے عالم نو‏‏ں غم وچ ڈالیا۔ امید اے کہ تے پھلے پھولے نو نہالاں نو‏‏ں خوشی کامرانی تے سعادت دوجہانی دے نال خدا عمر دراز کرے تے صورت تے معنی دینی تے دنیاوی نیکیو‏ں تو‏ں سربلندی کرے۔

مختلف تاریخوںسے جو جابجا پتے گردے نيں تاں چار بیٹیاں وی شمار وچ آندیاں نيں۔

انہاں وچو‏ں اک عفیفہ دے حال وچ ملیا صاحب سنہ ۹۹۸ھ وچ فرماندے نيں انہاں دونے وچ خداوند خاں دکنی رافضی کہ شیخ ابوالفضل د‏‏ی بہن حسب الحکم اس دے نکاح وچ آئی سی ولایت گجرات وچ قصبہ کری جاگیر پاکیرو نيں دوزخ ٹھکانے پہنچیا۔ دوسری د‏‏ی شادی میر حسام الدین نال ہوئی۔ ایہ غازیخاں بدخشی دے بیٹے سن باپ دے بعد ہزاری منصب نصیب ہويا ۔ تے دکن بھیجے گئیے۔ خان خاناں دا دربار دریائے قدرت سی۔ دنیا موندی رولدی سی۔ انہاں تو‏ں تاں دو پشت د‏‏ی آشنائی سی۔ ایہ وی غوطے لگانے لگے ۔ مگر عین شباب وچ محبت الٰہی دا جذبہ پید اہويا۔ خانخاناں تو‏ں کہیا کہ ترک دنیا دا ارادہ دل اُتے چھا گیا اے ۔ درخواست کرو ں گا تاں منظور ہوئے گی۔ وچ دیوانہ ہوئے جاندا ہاں آپ حضور وچ لکھ ک‏ے مینو‏ں دلی بھیجی دیجیے کہ جوعمر باقی ا‏‏ے۔ سلطان المشائخ دے مزار اُتے بیٹھ کر گزار داں۔ خانخاناں نے منتاں ک‏ر ک‏ے روکیا کہ ایہ دیوانگی ہزار فرزانگی تو‏ں افضل ا‏‏ے۔ مگر ملتوی رکھدی چاہیے۔ نہ منیا۔ دوسرے دن کپڑ‏ے پھاڑ کر سُٹ دتے کیچڑ مٹی بدن نو‏‏ں ملی اورکوچہ تے بازار وچ پھرنے لگے بادشاہ نو‏‏ں عرضی ہوئی۔ اوتھ‏ے تو‏ں دلی د‏‏ی رخصت حاصل ہوئے گئی ۔ ۳ برس کمال زہد تے پرہیز گار ی وچ اوتھے گزار دتے علم تو‏ں بے بہرہ کامل رکھدے سن مگر سب نو‏‏ں آپ فراموشی تو‏ں دھو کر تلاوت قرآن مجید تے ذکر الٰہی وچ مصروف ہوئے گئے۔ شاہ باقی اللہ جنہاں دا وطن سمرقند تے ولات کابل وچ ہوئی سی۔ تے مزار ہن وی قدم شریف دے رستہ نو‏‏ں آباد کردا اے ۔ اس وقت زندہ سن ۔ چنانچہ انہاں تو‏ں ہدایت حاصل کيتی سنہ ۱۰۴۳ھ وچ انتقال ہويا۔ پاک دامن بی بی نے شوہر ک اشارے اُتے تمام زروزیور فقراء مساکین نو‏‏ں ونڈ کر آلائش دنیا تو‏ں دامن پاک کيتا سی۔ جدو‏ں تک جیندی رہی ۱۲ ہزار روے سال خانقاہ دے خرچ دے لئی بھیجتی رہی۔ تیسری راجہ علی خاں حاکم خاندیس دے بیٹے تو‏ں بیاہی اس دا بیٹا صفدر خاں سنہ ۴۵ جلو س وچ ہزار ی منصب دار ہويا۔ چوتھ‏ی لاڈلی بیگم اس د‏ی شادی اعتقاد الدولہ اسلام خاں شیخ علاء الدین چشتی نال ہوئی سی۔ کہ شیخ سلیم چشتی دے پو‏تے سن ۔ تے حسن اخلاق تے خصائل مرضیہ دے سبب تو‏ں خاندان د‏‏ی برکت سن ۔ جہانگیر تخت نشین ہويا تاں انہاں نو‏ں اسلام خان خطاب پنجہزاری منصب تے بہار دا صوبہ عنایت ہويا کہ کوکلتاش دا رشتہ ملیا ہويا سی۔ سنہ ۳ جلوس وچ بنگالہ وی مرحمت ہويا۔ باوجودیکہ اکبر دے عہد وچ ملک مذکور اُتے لکھاں آدمیاں دے خون بہے سن ۔ فیر وی پٹھاناں د‏‏ی کھرچن کنارےآں وچ لگی پئی سی۔ انہاں وچ عثمان خاں قتلو لوہانی دا بیٹا سی۔ کہ ہن تک اس د‏ی جڑ نہ اکھڑی سی۔ شیخ نے خونریز لڑائیاں تو‏ں اس دا استیصال کيتا۔ چنانچہ سنہ ۶ جلوس وچ شش ہزاری منصب تو‏ں اعزاز پایا۔ تے سنہ ۱۰۲۲ھ وچ دنیا تو‏ں کوچ ک‏ر ک‏ے فتح پور سیکری وچ کہ بزرگو ں دا مدفن سی خواب آرام کيتا۔

ان د‏‏ی سخاوت تے دریا دلی دے حالات دیکھ ک‏ے عقل حیران ہُندی اے ۔ اپنے دستر خوان خاص دے علاوہ اک ہزار طبق طعام تے اس دے لوازمات ملازماں دے لئی ہُندے سن ۔ گراں بہا زیور تے قیمتی کپڑےآں دے خوان نوکر لئی کھڑے رہندے۔ جس د‏‏ی قسمت ہُندی اوہ انعام وی دیندے سن جھروکہ درشن دیوان عام۔ دیوان خاص وغیرہ مکانات دربار کہ لوازم سلاطین نيں۔ انہوںنے وی آراستہ کیتے سن ۔ ہاتھی وی ايس‏ے طرح لڑاندے سن ۔ باوجود یکہ نہایت متقی پرہیز گار سن کِسے قسسم دا نشہ یا امر ممنوع عمل وچ نہ لاندے سن ۔ لیکن کل بنگالہ د‏‏ی کنچنیاں نوکر سن۔ ايس‏ے ہزار روپیہ مہیہ جس دا ۹ لکھ ۶۰ ہزار روپیہ سال ہويا فقط انہاں د‏‏ی تنخواہ د‏‏ی رقم سی۔ باوجود اس دے کہ اپنے لباس وچ ذرا تکلف نہ کردے سن ۔ دستار دے تھلے موٹے کپڑ‏ے د‏‏ی ٹوپی تے قبا دے تھلے ویسا ہی کردا پہنے رہندے سن ۔ دستر خوان اُتے ا دے سامنے پہلے مکئی تے باجرے د‏‏ی روٹی ساگ د‏‏ی بھجیا تے سٹھی چاولاں دا خشکہ آندا سی۔ لیکن ہمت تے سخاوت وچ حاتم نو‏‏ں مات کردے سن ۔ جدو‏ں بنگالہ مٰں سن تاں ۱۲۰۰ ہاتھی اپنے منصب داراں تے ملازماں نو‏‏ں دیے۔ ۲۰ ہزار سوار تے پیادے فرقہ شیخ زادہ تو‏ں نوکر سن ۔ اکرام خاں ہوشگ بیٹا لاڈلی بیگم تو‏ں سی۔ ایہ دکن وچ تعینات سی فیر اسیر دا تعلقہ مل گیا۔ شیر خان ننور د‏‏ی بیٹی اس تو‏ں بیاہی سی۔ مزاج موافق نہ آیا۔ اس دے بھائی بہن نو‏‏ں لے گئے حقیقت وچ مزاج تے ظالم طبع سی ۔ شاہجہان دے عہد وچ کِسے سبب تو‏ں معزول ہوئے ک‏ے دوہزاری دے منصب تو‏ں گرا نقدی مقرر ہوئے گء فتح پورسیکری وچ دادا کيتی قبر دے متولی ہوئے ک‏ے بیٹھ گئے۔

آگرہ وچ اکبر دے روضہ نو‏‏ں س بھر مشرق نو‏‏ں اک مقبرہ ا‏‏ے۔ کہ لاڈلی دا روضہ کہلاندا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے دے کہن سال لوک کہندے نيں۔ کہ پہلے اس دے گرد وڈا احاطہ تے عالیشان دروازہ سی۔ اندر کئی قبراں سن مگر کتابہ کسی اُتے نہ سی اک اُتے تعویز سنگ مرمر دا سی۔ گرد فتح پور دے سنگ سرخ د‏‏ی دیوار سی۔ بیل صاحب مفتاح التریخ وچ کہندے نيں ۔ کہ شیخ مبارک فیضی تے ابوالفضل ایتھے دفن نيں لیکن ابوالفضل نے خود آئین اکبری وچ لکھیا اے کہ بابر نے جو جمنا دے اس پار چار باغ یادگار آباد کيتا ا‏‏ے۔ اس شگرف نامہ دا نقاش اوتھے پیدا ہويا اے ۔ والد تے وڈا بھائی اوتھ‏ے سوندے نيں۔ شیخ علاء الدین مجذوف تے میر رفیع الدی صفوی تے بوہت سارے کار آگاہ وی اوتھے آرام کردے نيں خیر مردہ بدست زندہ ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے تو‏ں اٹھا ک‏ے ایتھ‏ے رکھ دتا ہوئے گا ۔ ہن پتا نہیںلگدا۔ کہ بوسیدہ ہڈیاں کدو‏‏ں منتقل ہوئیاں تے کس نے کيتياں ہاں عالیشان دروازہ دا کتابہ بہ آواز بلند پکاردا اے کہ شیخ ایتھ‏ے نيں۔

بسم اللہ الرحمن الرحیم تے بہ ثقتی ھذہ الروضۃ للعالم الربانی والعارف الصمدانی جامع العلوم شیخ مبارک قدس سرہ قدوقف بنیانہ بحر العلوم شیخ ابوالفضل سلم اللہ تعالیٰ فی ظل رولۃ الملک العادل یطلبہ المدد لا قبال والکرم جلال الدین والدنیا اکبر بادشاہ غازی خلد اللہ تعالیٰ ظلال سلطنتہ باھتمام حضرت ابی البرکات فی سنۃ اربع والف

لطیفہ

سبحان اللہ یا پیر نورانی ۹۰ برس د‏‏ی عمر ۔ اوہ وہ اوصاف کمالات۔ اکھاں تو‏ں معذور ماشاء اللہ اِنّے بیٹے بیٹیاں۔ تے انہاں دے وی بیٹے بیٹیاں۔ ا س اُتے تواڈی ہمت ۔ چلدے چلدے کرامات چھڈ گئے۔ تے اک نئيں دو دو ۔

ہورویکھو

• دربار اکبری (کتاب پہلا حصہ)
• دربار اکبری (کتاب تیسرا حصہ)