دربار اکبری (کتاب تیسرا حصہ)

ابو الفیض فیضی فیاضی

سنہ ۹۵۴ھ وچ جدو‏ں کہ ہندوستان د‏‏ی سلطنت سلیم شاہ د‏‏ی سلامتی وچ متفکر سی۔ شیخ مبارک شہر آگرہ وچ چار باغ دے پاس رہندے سن ۔ کہ نہال امید وچ پہلا پھُل کھلا۔ اقبال پکاریا کہ مراد دا پھل لیائے گا کامیاب ہوئے گا۔ تے کامیابی پھیلائے گا۔ ابوالفیض اس دا ناں ا‏‏ے۔ معصوم بچہ باپ د‏‏ی نحوست دے سایہ وچ پلا۔ اوہ افلاس د‏ی خشک سالی اٹھاندا۔ عداوت دے کانٹے کھاندا جوانی د‏‏ی بہار نو‏‏ں پہنچیا۔ لیکن اک لحاظ تو‏ں انہاں دناں نو‏‏ں وی اقبال دے دن سمجھو کہ عمر دے نال اس د‏ی فضیلت تے کمالات وی جوان ہُندے گئے۔ اس د‏ی مصیبتاں د‏‏ی داستان اس دے باپ دے حال وچ سن چکے نيں۔ تے اکثر دلچسپ حالات ابوالفضل دے بیان وچ دیکھو گے۔ اس نے علم تے فضل دا سرمایہ باپ تو‏ں پایا ۔ تے علو عقلی تے نقلی جو ایشیا وچ مروج سن انہاں وچ مہارت حاصل کيتی۔ مگر فن شعر وچ جو کمال دکھایا اوہی ثابت کردا اے کہ فیضی دا دل تے دماغ فیضان قدرت تو‏ں شاداب سی۔ تے ملک الشاعر اپنی شاعری نال لے ک‏ے آیا سی۔ باپ اگرچہ شاعر نہ سی۔ لیکن ہمہ دان فاضل سی بیٹے دے کلام نو‏‏ں دیکھدا سی۔ اسنو‏ں نکتہ نکتہ تو‏ں آگاہ کردا سی۔ بولی نو‏‏ں فصاحت د‏‏ی چاٹ لگاندا سی۔ تے اس تو‏ں رموز سخن دے سرچشمے کھولدا سی فن طب نو‏‏ں حاصل کيتا مگر اس تو‏ں فائدہ فقط اِنّا لیا کہ بندگان خدا نو‏‏ں معالجہ تو‏ں فیض پہنچاندا سی۔ تے کچھ اجرت نہ لیندا سی۔ جدو‏ں ہتھ وچ زیادہ رسائی ہوئی تاں دوا وی اپنے کولو‏‏ں دینے لگا۔ جدو‏ں خدا نے دستگاہ ودھائی تے فرصت نے تنگی د‏‏ی تاں رفاہ د‏‏ی نظر تو‏ں اک شفا خانہ بنوا دتا۔

ان باپ بیٹےآں دے حال قادر مطلق د‏‏ی قدرت نمائی دا اک عمدہ نمونہ نيں۔ جدو‏ں کہ دشمناں دا اخیر حملہ انہاں اُتے طوفان نوح د‏‏ی طرح گزر گیا۔ تے اوہ صحیح سلامت نکلے۔ تاں خدا دا شکر بجا لیائے اس وچ اکبر تے نیک اندیش نیت دا حال وی معلوم ہويا۔ تے زمانہ دا رنگ دربار د‏‏ی حالت دے نال بدلدا نظر آیا۔ بڈھا فاضل اپنے لٹے گھر تے گری ہوئی مسجد وچ آ ک‏ے بیٹھیا۔ ٹوٹے پھوٹے ممبر اُتے چراغ رکھ دے درس تے تدریس دا دروازہ کھول دتا۔ تے تعلیم ہدایت دے جلسے فیر گرم ہوئے گئے۔ اوہ دیکھدا سی کہ باد افضل تے کمال دا طالب ا‏‏ے۔ تے اہل دانش تے باتدبیر لوکاں نو‏‏ں لبھدا ا‏‏ے۔ جو لوک اس سلسلہ وچ نامزد ہُندے نيں دربار وچ پہنچ ک‏ے معزز مقام پاندے نيں۔ اس دا کمال اپنے بازوئے پرواز نو‏‏ں دیکھدا اے تے رہ جاندا سی۔ مگر آفرین اے غیور ہمت تے بے نیاز دل نو‏‏ں کہ امراء دے دروازےآں د‏‏ی طرف نہ جھکتا سی۔

شیخ فیضی جس دا آئے دن صدماں نے قافیہ تنگ کر رکھیا سی۔ ہن اس د‏ی طبیعت وی ذرا کھلنے لگی سی شاخ طبع تو‏ں جو پھُل جھڑدے سن انہاں د‏‏ی مہک میدان عالم وچ پھیل کر دربار تک پہنچنے لگی۔ سنہ ۹۷۴ھ وچ بادشاہی لشکر نے چتوڑ اُتے علم اٹھائے سن ۔ جو کسی تقریب تو‏ں دربار وچ اس دا ذکر ہويا کمال دے جوہری نو‏‏ں جواہر دے شوق نے ایسا بے قرار کيتا کہ فوراً طلب فرمایا۔ دشمن وی لگئے ہی ہوئے سن ۔ انہاں نے اسس حسن طلب نو‏‏ں طلبی عتاب دے پیرایہ وچ ظاہر کيتا۔ تے حاکم آگرہ دے ناں لکھیا کہ فوراً گھر تو‏ں بلاؤ تے سواراں دے نال روانہ کر دو۔ کچھ رات گئی سی۔ کہ چند ترکاں نے آ ک‏ے گھر اُتے غل مچایا انہاں نو‏ں کيتا خبر سی کہ اسيں بادشاہ دے شوق دا گلدستہ لینے آئے نيں۔ یا مجرم نو‏‏ں پھڑنے نو‏‏ں آئے نيں۔ دشمناں نے بہادران شاہی دا بہکا دتا سی۔ کہ شیخ بیٹے نو‏‏ں چھپائے رکھے گا۔ تے حیلے حوالے کريں گا۔ ڈراوے تے دھمکاوے دے بغیر نہ دے گا۔ اتفاقاً فیضی باغ وچ سیر نو‏‏ں گئے سن تے اہل حسد کاسارا مطلب ایہ سی کہ اوہ در کر بھج جائے گا۔ کچھ نہ ہوئے تاں شیخ تے اسس دے عیال تھوڑی دیر پریشانی وسرگردانی وچ تاں رہیاں شیخ نو‏‏ں خبر ہوئی اس نے بے تکلف کہ ہدتا کہ گھر وچ نئيں اے سپاہی ازبک بے عقل نہ خود کسی د‏‏ی سمجھاں نہ کوئی انہاں د‏‏ی سمجھ‏‏ے۔ اس اُتے بادشاہی حکم تے شیطانون دا دل وچ وسوسہ ڈالیا ہويا نیڑے سی کہ خنااں دا وسواس سچ دا روپ بدل ک‏ے فتنہ برپا کر دے اِنّے وچ فیضی وی آن پہنچے۔ بے حیا بے شرم شرمندہ ہوئے گئے۔ آمدنی دے رستے بند سن ۔ سفر دا سامان کتھے بارے شاگرداں تے اہل ارادت د‏‏ی سعی تو‏ں ایہ مشکل وی آسان ہوئے گئی ۔ تے رات ہی نو‏‏ں فیضی روانہ ہوئے۔ گھر تے گھرانے دے لوک غم وچ ڈُب گئے۔ کہ ویکھو ہن کيتا ہُندا اے کئی دن دے بعد خبر پہنچی۔ کہ خسرو آفاق نے غریب نوازی فرمائی اے کچھ خطر دا مقام نئيں ا‏‏ے۔ فیضی بادشاہ دے سامنے حاضر ہوئے تاں حضور بس بارگاہ وچ سن ۔ اس دے گرد جالی دا کٹہریا سی اہاں باہر کھڑا کيتا۔ ایہ سمجھ‏‏ے کہ اس طرح کلام دا مزہ نہ آئے گا ايس‏ے وقت قطعہ پڑھیا

قطعہ

بادشاہا درون پنجر دام

از سر لطف خود مراجادہ

زانکہ من طوطئی شکر خایم

جائے طوطی درون پنجرہ بہ

اکبر اس حاضر کلامی تو‏ں بہت خوش ہويا تے پاس آنے د‏‏ی اجازت دتی ۔ جو قصیدہ اول دربار وچ پڑھیا اس دا مطلع ایہ اے :

سحر نوید رساں قاصد سلیمانی

رسید ہمچو سعادت کشادہ پیشانی

تین کم دو سو شعر نيں۔ تے ہر شعر تو‏ں کمال شاعری دے نال فضیلت تے فلسفہ حکمت دے فوارے جاری نيں۔ تے چونکہ رستے وچ کہیا اے تے موقع وقت سامنے ا‏‏ے۔ اس لئی اکثر مناسب حال مضمون نہایت خوبصورتی تو‏ں ادا ہوئے نيں چنانچہ بادشاہ سواراں دے پہنچنے اُتے جو گھر وچ گھبراہٹ پئی تے اپن طبیعت نو‏‏ں جو اضطراب ہويا اس وقت د‏‏ی پریشانی تے بے قراری د‏‏ی حالتاں عجیب عجیب رنگ تو‏ں دکھادی نيں تے جتھ‏ے موقع پایا اے دشمناں دے منہ وچ وی تھوڑی تھوڑی خاک بھر دتی ا‏‏ے۔

ازاں زماں چہ نویسم کہ بود بے آرام

سفینہ دلم از موج خیز طوفانی

گہے چو وہم سراسیمہ کز کدام دلیل

برم ظنون تے شکوک از علوم ایقانی

چرابود متخالف رسوم اسلامی

چرابود متشابہ حروف فرقانی

زباں کشیدہ بدارا القضائے عجب تے ریا

شہود کذب زدعوے گران ایمانی

جے حقیقت اسلام در جتھ‏ے انیست

ہزار خندہ کفر است بر مسلمانی

وہ بلند خیال شاعر کہ اک شگفتہ مزاج عالم سی۔ اپنی شگفتہ بیانی تے دانش خداداد تے فرح دانی د‏‏ی بدولت نہایت کم عرصہ وچ درجہ مصاحبت تک پہنچ گیا۔ تے چند ہی روز وچ ایسا ہوئے گیا۔ کہ مقام ہوئے یا سفر کسی عالم وچ بادشاہ نو‏‏ں اس د‏ی جدائی گوارا نہ سی اس نے اعلیٰ درجہ دا اعتبار پیدا کيتا۔ ابوالفضل وی دربار وچ بلائے گئے۔ تے ایہ عالم ہويا۔ ہ مہمات سلطنت وچ کوئی گل بغیر انہاں د‏‏ی صلاح دے نہ ہُندی سی فیضی نے کوئی ملکی تے مالی خدمت نئيں لئی۔ اورایسا ہوئے وی نئيں سکدا سی کیونجے ادھر ہتھ ڈالدا تاں پہلے شاعری تو‏ں ہتھ اٹھاندا ۔ لیکن ملک تے مال دے جزوی جزوی معاملے اس د‏ی صلاح اُتے منحصر سن ۔ اک پرانی کتاب میرے ہتھ آئی اس دے دیباچہ تو‏ں معلوم ہويا کہ اس وقت ہندوستان دے بادشاہ دفتراں دے کاغذ ہندو ملازم ہندی اصول دے بموجب رکھدے سن ۔ ولایندی ہُندے سن ۔ تاں اپنے طور اُتے لکھدے سن ۔ تے اس تو‏ں دفتر شاہ وچ عجب خلط ملط ہوئے رہیا سی۔ اکبر دے حکم تو‏ں نو ڈر مل فیضٰ میر فتح اللہ شیرازی۔ نظام الدین بکشی حکیم ابوالفتح حکیم ہمام مل ک‏ے بیٹھے تے کاغذات دفتر دے لئی قواعد تے ضوابط باندھے ايس‏ے دے ضمن وچ حساب دے قواعد وی لکھے گئے۔ کہ سب محاسب اک طور اُتے عمل درآمد کرن تے تحریراں وچ اختلاف نہ ہوئے۔

جو شاہزادہ پڑھنے دے قابل ہُندا سی اکبر اس د‏ی استادی تو‏ں فیضی نو‏‏ں اعزاز دیندا سی۔ کہ تعلیم تے تربیت کرو چنانچہ سلیم مراد دانیلال سب اس دے شاگرد سن تے اسنو‏ں وی اس امر دا وڈا فخر سی۔ اپنی ہر تحریر وچ دو گلاں دا شکر درگاہ الٰہی وچ بجا لاندا ا‏‏ے۔ اول ایہ کہ درگاہ شہنشاہ وچ قربت ہوئی ۔ دوسرے شاہزاداں د‏‏ی استادی تو‏ں اعزاز پایا۔ مگر بار بار ہزار عجز تے انکسار تو‏ں کہندا اے کہ انہاں دے دل روشن اُتے سب کچھ روشن ا‏‏ے۔ مینو‏ں آندا کيتا اے جو انہاں نو‏ں سکھائاں وچ انہاں تو‏ں آپ آداب اقبال دا سبق لیندا ہون۔

نظر غور تو‏ں دیکھو انہاں دے تے انہاں دے حریفاں د‏‏ی معرکہ آرائی دے انداز تے آئین جنگ بالکل اک دوسرے دے خلاف سن ۔ حریف کہندے سن ۔ کہ سلطنت شریعت دے تابع ا‏‏ے۔ اسيں صاحب شریعت نيں اس واسطے صاحب سلطنت نو‏‏ں واجب ا‏‏ے۔ کہ جو کچھ کرے ساڈی اجازت بغیر نہ کرے تے جدو‏ں تک ساڈا فتویٰ ہتھ وچ اے تب تک سلطنت نو‏‏ں اک قدم بڑھانا جائز نئيں اس دے مقابل مین انہاں دا دستور العمل ایہ سی۔ کہ صاحب سلطنت خدا دا نائب ا‏‏ے۔ جو کچھ اوہ کردا اے عین مصلحت اے تے مصلحت ملکی اے اوہی شریعت اے سانو‏ں ہر حال وچ اس دا اتباع تے اطاعت واجب اے جو اوہ سمجھدا اے اسيں نئيں سمجھدے جو اوہ حکم کرے ا س دا بجا لیانا ساڈا فخر اے نہ کہ اس دا حکم ساڈے فتویٰ دا محتاج ا‏‏ے۔

آزاد اج کل دے روشن دماغ کہندے نيں کہ دونے بھائی حد تو‏ں زیادہ خوشامدی سن ۔ درست اے انہاں لوکاں دے سامنے بجلی چمکتی اے مگر پِچھے بالکل اندھیرا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں کيتا خبر ا‏‏ے۔ کہ موقع وقت کيتا سی تے انہاں دا میدان کِداں پرانے اُتے زور تے جنگ آزمودہ دشمناں تو‏ں بھریا ہويا سی ایہی آئین جنگ تے ایہی توپ تے تفنگ سن جنہاں نے ایداں دے حریفاں اُتے فتح یاب کيتا۔ اک امن امان د‏‏ی حکومت اے جداں محفل تصویر اس وچ بیٹھ کر جو چاہن گلاں بناواں۔ نويں سلطنت دا بنانا تے اپنے حسب مطلب بنانا اورپرانی جڑاں نو‏‏ں زمین د‏‏ی تہہ تو‏ں کڈنا انہاں نو‏ں لوکاں دا کم سی جو کر گئے خوشامد کيتا آسان گل اے پہلے کوئی کرنی تاں سیکھے۔ سنہ ۹۹۰ھ وچ آگرہ کالپی کال خبر د‏‏ی تحقیقات معافی دے لئی صدر الصدور د‏‏ی مسند اُتے بیٹھے۔

سلاطین چغتائیہ وچ ملک الشاعر دا خطاب سب تو‏ں اول غزالی شہیدی نو‏‏ں ملیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد شیخ فیضی نو‏‏ں ملیا ا‏‏ے۔ ایہ خطاب وی اس نے اپنی درخواست تو‏ں نہ لیا سی۔ اس کوا علیٰ درجے د‏‏ی قربت تے اقتدار حاصل سی مگر اس نے کسی منصب یا حکومت کیت‏‏ی ہوس نہ کيتی۔ ملک سخن د‏‏ی حکمرانی خدا تو‏ں لیایا سی۔ ايس‏ے اُتے قانع رہیا تے ایہ کچھ تھوڑی نعمت تاں نئيں سی ۔ اکبر نامہ وچ شیخ ابوالفضل نے لکھیا اے کہ سنہ ۹۹۶ھ وچ ایہ خطاب ہويا اتفاق تو‏ں ایہ دو تن دن پہلے شگفتگی طبع نے اک قصیدہ دے اشعار وچ رنگ دکھایا ا‏‏ے۔

آں روز کہ فیض عام کردند

تاکار سخن تمام کردند

ماریا ملک الکلام کردند

از بہر صعود فکرت ما

ماریا بہ تمام در ربودند

آرائش ہفت بام کردند

اکبر اسنو‏ں تے اس دے مرصع کلام نو‏‏ں بہت عزیز سمجھدا سی۔ بلکہ اس د‏ی گل بات نو‏‏ں خلعت تے دربار دا سنگار جاندا سی اوہ ایہ وی جاندا سی کہ دونے بھائی ہر خدمت نو‏‏ں ایسی سنجیدگی تے خوبصورتی تو‏ں بجا لاندے نيں کہ جو اس دے لئی مناسب اے ۔ اس تو‏ں وی بہتر درجہ اُتے پہنچیا دیندے نيں تے ہر کم نو‏‏ں جانفشانی تو‏ں تے دلی عرق ریزی تو‏ں بجا لاندے نيں۔ ايس‏ے واسطے تو‏ں انہاں نو‏ں اپنی ذات تو‏ں وابستہ سمجھدا سی۔ تے بہت خاطر داری تے دلداری تو‏ں کم لیندا سی۔ فیضی نو‏‏ں کچھ فرمائش د‏‏ی سی۔ ایہ حضور وچ کھڑے لکھ رہے سن ۔ اکبر چپ سی تے انہاں د‏‏ی طرف کن انکھیاں تو‏ں دیکھدا جاندا سی۔ بیربر وی وڈے منہ چڑھے ہوئے سن ۔ انہاں نے کچھ گل کيتی اکبر نے اکھ تو‏ں منع کيتا۔ تے کہیا حرف مزنید شیخ جیو چیزے مینولیسد۔ اس فقرے تو‏ں تے وقت اخیر د‏‏ی گفتگو تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بادشاہ انہاں نو‏ں شیخ جیو(شیخ جی) کہیا کردا سی۔

اکبر نو‏‏ں آرزو سی کہ کل ہندوستان میرے زیر قلم ہوئے۔ تے سلاطین دکن ہمیشہ آزاد رہنا چاہندے سن ۔ تے اکثر آزاد رہندے سن ۔ چغتائیہ دے انداز حکومت وچ وی کچھ تے سن ۔ اہل دکن نو‏‏ں پسند نہ سن تے اوہ اس طرح د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں وڈی بے عزتی سمجھدے سن کہ سکہ خطبہ بحالی برطرفی تبدیلی عطیہ وغیرہ وچ کِسے دے حکم دے تابع ہاں انہاں د‏‏ی صورت حال ایسی سی کہ انہاں گلاں نو‏‏ں کھلم کھلا اکبر وی نہ کہہ سکدا سی۔ چنانچہ کدی نامہ تے پیغام گھلدا سی کدی انہاں نو‏ں آپس وچ لڑوا دیندا سی کدی حدود دکن اُتے کسی امیر نو‏‏ں بھیج کر خود ہی لڑائی ڈال دیندا سی۔ انہاں وچ برہان الملک فرمانروائے احمد نگر سی کہ اپنے ملک ے تباہ ہوئے ک‏ے دربار اکبر ی وچ حاضر ہويا ۔ چند روز ایتھ‏ے رہیا ۔ انہاں نے روپے تے سامان تو‏ں مدد د‏‏ی ۔ تے راجی علی خاں حاکم خدندیس نو‏‏ں وی فرمان سفارشی لکھیا۔ چنانچہ اس د‏ی یاوری تو‏ں اپنے ملک اُتے قابض ہويا۔مگر جدو‏ں حکومت حاصل ہوئی۔ تاں جو انھاں امیدتیاں سن اوہ پوری نہ ہوئیاں۔ ہن ارادہ ہويا کہ فوج کشی کرن لیکن ایہ وی انہاں دا آئین سی۔ کہ جتھ‏ے تک ممکن ہُندا سی دوستی تے محبت تو‏ں کم کڈدے سن ۔ چونکہ اوتھ‏ے حاکم شاہانہ زور رکھدے سن تے سکہ خطبہ وی اپنے ناں دا رکھدے سن اس لئی سنہ ۹۹۹ھ وچ اک اک امیر دانا نو‏‏ں ہر اک دے پاس بھیجیا راجہ علی خان حاکم خاندی د‏‏ی سفارت شیخ دے سپرد ہوئی۔ برہان الملک د‏‏ی فرمائش امین الدین دے ناں ہوئی شیخ ابوالفضل د‏‏ی تجویز تو‏ں ایہ قرار پایا کہ راجہ علی خاں دے کم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے شیخ فیضی تے امین الدین برہان الملک دے پاس جاواں تے حقیقت وچ راجہ علی خاں ملک دکن د‏‏ی کنجی سی۔ تے امارت موروثی عمر د‏‏ی درازی عقل تے تدبیر دولت وافر جمعیت نے سپاہ نے اس د‏ی کوشش نو‏‏ں ملک مذکور وچ وڈی تاثیر دتی سی ميں نے فیضی د‏‏ی اوہ عرض داشتاں دیکھی نيں جو ا س نے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے اکبر نو‏‏ں لکھی سن۔ انہاں تو‏ں رسوم زمانہ دے قانون تے اکبر ی دربار دے بوہت سارے آئین تے آداب روشن ہُندے نيں ۔ تے انہاں آداب تے آئین دا بنھن والا کون اے ایہی آئین بند سن کہ ارسطو او سکندر نو‏‏ں آئینہ گر ی سکھاندے نيں۔ عرایض مذکورہ تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ اوہ اس خدمت تو‏ں جو اعتبار تے اعزاز دا عالی منصب سی ہرگز خوش نہ سی اوہ اپنے آقا د‏‏ی حضور دا عاشق سی۔ چنانچہ حرف حرف تو‏ں افسوس جدائی تے اشتیاق مجرائی ٹپکتا ا‏‏ے۔

عرضی اک رپورٹ اے جو اصل مقام تے رستہ دے جزوی حالات تو‏ں اطلاع دیندی اے وچ ایتھ‏ے صرف اس صورت حال دا ترجمہ لکھدا ہون۔ کہ کس طرح راجی علی خان نو‏‏ں فرمان شاہنشاہی دتا تے خلعت پہنایا۔ تے خان مذکور کس طرح پیش آیا فیضی لکھدے نيں۔

فدوی نے خیمے تے سراپردے تو‏ں اس شان تو‏ں ترتیب دتے سن جداں بندگان عالم پناہ دے لئی شایان ہُندے نيں۔ سراپردےآں دے دو درجے کیتے سن ۔ دوسرے درجے وچ تخت عالی سجایا سی۔ تمام زربفت لپیٹ دتا سی۔ اُتے مخمل زرباف دا شامیانہ تانا سی۔ تخت اُتے شمشیر بادشاہی خلعت خاصہ تے فرمان عالی رکھیا سی امرائے موجودہ تخت دے گرد بآداب شائستہ ترتیب تو‏ں کھڑے سن ۔ انعامی گھوڑے وی آئین مناسب دے سامنے سن رای علی خاں اپنے ارکین تے وکلائے حکا‏م دکن نو‏‏ں نال لے آئے انہاں آداب تے قواعد دے نال آیا۔ جو کہ بندگی تے دولت خواہی دے لئی لازم نيں دوسرے تو‏ں پیارا ہويا۔ جو سراپردہ پہلے درجہ سی۔ اس وچ وڈے وڈے ادب تو‏ں داخل ہويا۔ تے اپنے ہمراہیاں نو‏‏ں لے ک‏ے اگے ودھیا۔ دوسرے سراپردہ وچ پہنچیا۔ دور تو‏ں تخت عالی دکھادی دتا تے تسلیم بجا لیایا ار ننگے پیر ہويا۔ تھوڑی دور چلا سی کہ کہیا گیا ایتھ‏ے ٹھہر جائو تے تن تسلیماں بجا لاؤ نہایت آداب تو‏ں تن تسلیماں ادا کيتياں تے اوتھے ٹھہرا رہیا۔ تب بندہ نے فرمان معلے نو‏‏ں دونے ہتھو‏ں اُتے لے ک‏ے اسنو‏ں ذرا اگے بلايا تے کہیا کہ بندگان عالی حضرت ظل الٰہی نے کمال عنایت تے بندہ نوازی تو‏ں توانو‏‏ں دو فرمان بھیجے نيں۔ اک ایہ اے کہ اس نے فرمان دونے ہاتھو ں وچ لیا۔ ادب تو‏ں سر اُتے رکھیا تے فیر تن تسلیماں کيتياں بعد وچ ميں نے کہیا کہ دوسرا فرمان وچ ہون۔ فیر تسلیم بجا لیایا۔ تب ميں نے کہیا کہ حضور نے خلعت خاصہ عنایت فرمایا اے تسلیم بجا لیایا تے پہنا۔ ايس‏ے طرح تلوار دے لئی تسلیم کيتی۔ جدو‏ں حضور دے حرف عنایت دا ناں آندا سی۔ تسلیماں بجا لاندا سی۔ فیر اس نے کہیا برساں ہوئے آرزو اے کہ بیٹھ کر تسيں تو‏ں گلاں کراں۔ ایہ فقرہ اس نے کمال شوق تو‏ں کہیا سی۔ اس لئی ميں نے کہیا کہ بیٹھیے۔ ادب تو‏ں میرے سامنے بیٹھ گیا۔ بندہ نے مناسب وقت حکمت آمیز حقیقت آئین مطالب بیان کیتے۔ کہ جو ا سک‏‏ے قیام سعادت د‏‏ی رہنمائی کرن۔ انہاں سب دا خلاصہ اوصاف الطاف تے جاہ تے جلال بندگان حضور دے سن ۔ اس نے عرض کيتی حضرت دا بندہ دولت خواہ ہاں انہاں دا بنایا ہويا ہاں انہاں دا نظر یافتہ ہاں حضرت د‏‏ی خوشی چاہندا ہاں تے عنایت دا امیدوار ہاں ميں نے کہیا حضرت د‏‏ی عنایت تسيں اُتے بہت اے توانو‏‏ں اپناں د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں۔ تے بندہ خاص سمجھدے نيں ۔ اس تو‏ں زیادہ دلیل اس د‏ی کيتا ہوئے گی کہ مجھ ایداں دے غلام خاص نو‏‏ں تواڈے پاس بھیجیا متواتر تسلیماں بجا لیایا تے خوش ہويا۔ اس عرصہ وچ دو دفعہ اٹھنے نو‏‏ں اشارہ کيتا۔ اس نے کہیا۔ اس صحبت تو‏ں سیری نئيں ہُندی دل چاہندا اے شام تک بیٹھیا رہون۔ چار پنج گھڑی بیٹھیا خاتمہ مجلس اُتے پان تے خوشبو حاضر ہوئی میرے تو‏ں کہیا کہ تسيں اپنے ہتھ تو‏ں دو۔ ميں نے کئی بیڑے اپنے ہتھ تو‏ں دتے وڈی تعظیماں تو‏ں لئی۔

فیر کہیا گیا کہ بندگان حضرت دے دوام دولت دے لئی فاتحہ پڑھو نہایت ادب تو‏ں فاتحہ پڑھی فیر کمال تواضع تو‏ں لب فرش دے پاس تخت دے سامنے کھڑا ہويا۔ بادشاہی گھوڑے حاضر سن ۔ باگ ڈور نو‏‏ں چوم کر کندھے اُتے رکھ لیا تے تسلیم کيتی۔ شاہزادہ عالمیان دے گھوڑےآں د‏‏ی باگ ڈوراں نو‏‏ں وی کندھے اُتے رکھ دے تسلیم د‏‏ی شاہزادہ عالمیان شاہ مراد دا گھوڑا لائے۔ تاں اس د‏ی باگ ڈور گلے وچ لپیٹ کر تسلیماں کيتياں تے رخصت ہويا۔ بندہ دے آدمی گن رہے سن کل پچیس تسلیماں کيتياں۔ بہت کشادہ پیشانی سی۔ تے خوش سی پہلی تسلیم اُتے میرے تو‏ں کہیا کہ فرمائیے تاں حضرت دے لئی ہزار سجدے کراں۔ ميں نے اپنی جان حضرت اُتے فدا کر دتی ا‏‏ے۔ فدوی نے کہیا کہ تواڈے اخلاص تے ارادت دے لئی تاں ایہی شایاں ا‏‏ے۔ مگر سجدہ دے لئی حضرت نے حکم نئيں۔ خاصاں درگاہ اپنے جوش اخلاص دے مارے سجدہ وچ سر جھکا دیندے نيں۔ تاں حضرت منع فرماندے نيں۔ کہ ایہ درگاہ خدا ہی دے واسطے ا‏‏ے۔

اک برس ۸ مہینے تے ۱۴ دن وچ دونے سفارتاں دا سرانجام ک‏ر ک‏ے سنہ ۱۰۰۱ھ وچ حضور وچ حاضر ہوئے تعجب اے کہ برہان الملک اُتے انہاں دا جادو نہ چلا۔ بلکہ جو پیشکش بھیجے اوہ وی مناسب حال نہ سن ۔ راجہ علی خاں تجربہ کار بڈھے سن ۔ انہاں نے اعلیٰ درجے دے تحائف تے نفائس عریضہ دے نال بھیجے۔ تے بوہت سارے عجز تے انکسار دے مضمون ادا کیتے ۔ ایتھ‏ے تک کہ شاہانہ چیزاں دے نال بیندے وی سلیم کیلئی بھیج دیے۔ ایتھ‏ے آ ک‏ے فیر اوہ مصاحبت اوہی گرم جوشیاں اوہی دربار داریاں شاعری پھُل برسات‏ی سی۔ غور تصنیف کان تو‏ں جواہر کڈدی سی۔ مگراس سفر تو‏ں آ ک‏ے زندگی دا طور کچھ تے ہوئے گیا سی۔ اکثر خاموش رہندے سن ۔ ايس‏ے عالم وچ بادشاہ د‏‏ی تحریک تو‏ں خمسہ اُتے فیر ہتھ ڈالیا۔ تفسیر وغیرہ کتاباں وی اخیر ہی وچ نکالاں ۔ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے عقل حیران ہُندی ا‏‏ے۔ کہ ایہ کردے کيتا سن ؟ اٹھ پہر دے دن رات دے تاں ایہ کم نئيں۔

سنہ ۱۰۰۳ھ دے اخیر وچ طبیعت بے لطف ہوئی ضیق النفس دہ تنگ کرنے لگا۔ ۴ مہینے پہلے دق ہر کر ایہ رباعی بولی تو‏ں نکلی۔

رباعی

دیدی کہ فلک بمن چہ نیرنگی کرد

مرغ دلم از قفس بد آہنگی کرد

آں سینہ کہ عالمے درو میگنجید

تانیم نفس برآدرم تنگی کرد

اخیر وچ سب تو‏ں دل اٹھا لیا سی۔ تے مرض وی کئی جمع ہوئے گئے سن ۔ د تے دن بالکل چپ رہے شاہ دانش نواز خود خبر نو‏‏ں آئے پکاریا تاں اکھ کھولی۔ آداب بجا لیائے مگر کچھ کہہ نہ سک‏‏ے دیکھ ک‏ے رہ گئے۔ ہائے افسوس اس موقع اُتے حکم بادشاہی دا زور کيتا چل سکدا سی ۔ انہوںنے وی رنج اٹھایا۔ تے آنسو پی کر چلے گئے۔ بادشاہ ايس‏ے دن شکار نو‏‏ں سوار ہوئے ۔ آخرت دے مسافر نے بھائی تو‏ں کہیا تسيں حضور تو‏ں چار دن د‏‏ی رخصت لے لو چوتھے دن خود روانہ ہوئے گئے۔ صفر سنہ ۱۰۰۴ھ سی جو فضل تے کمال دے گھر تو‏ں نالہ تے ماتم دا شوراٹھا۔ شعر تے سخن نے نوحہ خوانی د‏‏ی کہ لفظاں دا صراف تے معنی دا مرصع کار مر گیا۔ بیماری د‏‏ی حالت وچ ایہ شعر اکثر پڑھیا کردے سن ۔

گر ہمہ عال بہم آید بجنگ

بہ نشود پائے یکے مور لنگ

مرنے دا وقت ایسا نازک ہوتاہے کہ ہر شخص دا دل پگھل جاتاہے مگر حق تاں ایہ اے ک ملاصاحب وڈے بہادر نيں۔ دیکھو اس دے مرنے د‏‏ی حالت نو‏‏ں کس طرح بیان کردے نيں۔ وچ باحتیاط ترجمہ کردا ہون۔ محاورہ وچ فرق رہ جائے تاں اہل ذوق معاف فرماواں۔۱۰ صفر نو‏‏ں ملک الشاعر فیضی اس عالم تو‏ں گزر گیا۔ چھ مہینے تک ایداں دے مرضاں د‏‏ی شدت اٹھائی کہ ضد اک دوسرے د‏‏ی سن ۔ ضیق النفس ۔ استسقاء تے ہتھ پائاں کاورم۔ خونی قے نے طول کھِچیا۔ مسلماناں دے جلانے نو‏‏ں کتاں سیگھلا ملیا رہندا سی۔ کہندے نيں کہ جانکندن د‏‏ی سختی وچ وی کتے کيتا آواز نکلدی سی۔ ایجاد شراع تے دین اسلام دے اندا ميں وڈا تعصب رکھدا سی۔ اس لئی اس وقت وی دین دے مقدمہ وچ اک متقی پرہیز گار صاحب علم تو‏ں لایعنی بیہودہ کفر دیاں گلاں کہندا سی۔ کہ اس دے عادات وچ داخل سن شاید ايس‏ے تو‏ں اپنی ذات بابرکات مراد اے پہلے وی انہاں گلاں اُتے اصرار رکھدا سی اس وقت وی کہندا رہیا ۔ ایتھ‏ے تک کہ اپنے ٹھکانے اُتے پہنچیا۔ تریخ وے فلسفی تے شیعی تے طبعی دہری اک ہور ہوئی قاعدہ الحاد شکست (کئی تاریخٰں تے ایسی ایسی ناموزاں کہی نيں کتھے تک لکھاں فیر لکھدے نيں ’’ادھی رات سی تے اوہ حالت نزع وچ سی۔ کہ بادشاہ خود آئے۔ بیہوش سی محبت تو‏ں اس دا سر پکڑکر اٹھایا۔ تے کئی دفعہ پکار پکار کر کہیا شیخ جیو اسيں حکیم علی نو‏‏ں نال لیائے نيں۔ تسيں بولدے کیو‏ں نئيں۔ بیہو ش سی۔ صدا ندا کچھ نہ سی۔ دوبارہ پُچھیا تاں پگڑی زمین اُتے دے ماری آخر شیخ ابوالفضل نو‏‏ں تسلی دے ک‏ے چلے گئے۔ نال ہی خبر پہنچی کہ اس نے اپنے تئاں حوالہ کر دتا (مرگیا) اندا کہ کر وی ملیا صاحب دا دل کالی نہ ہويا۔ خاتمہ کتاب وچ شاعر د‏‏ی ذیل وچ فیر لکھدے نيںَ فنون جزئیہ وچ مثلاً شعر معما عروض قافیہ تریخ لغت طب خط انشا وچ اپنا عدیل زمان وچ نہ رکھدا سی۔ اوائل وچ تخلص مشہور تو‏ں شعر کہ‏ے آخر وچ چھوٹے بھائی دے خطاب د‏‏ی مناسبت نيں کہ اسنو‏ں غلامی لکھدے نيں شان ودھانے نو‏‏ں فیاضی اختیار کيتی مگر مبارک نہ ہويا اک دو مہینے وچ رخت زندگی بنھ کر گٹھڑ دے گٹھڑ حسرت ہمراہ لے گیا۔ سفاہت تے فلہ پن دا موجد غرور گھمنڈ اورکینہ دا مخترع نفاق خباثت ریا۔ جدو‏ں جاہ نمود تے شیخی دا مجموعہ سی۔ اہل اسلام دے عناد تے عداوت د‏‏ی دادی وچ تے اصل اصول دین دے طعن وچ صحابہ کرام تے تابعین د‏‏ی مذمت وچ اوراگلے پچھلے متقدمین متاخرین مشائخ دے باب وچ کہ مر گئے تے زندہ نيں بے اختیار تے بے دھڑک بے ادبی کردا سی۔ سارے علماء صلحا تے فضلا دے باب وچ خفیہ تے ظاہر رات تے دن ایہی حال سی۔ کل یہود تے نصارٰ ہنود واور مجوس اس تو‏ں ہزار درجہ بہتر سن چہ جائے کہ نظاریہ تے صباحیہ تمام حرام چیزاں نو‏‏ں دین محمدی د‏‏ی ضد تو‏ں مباح جاندا سی۔ تے فرائض نو‏‏ں حرام جو بدنامی سو دریائاں دے پانی تو‏ں نہ دھوئی جائے گی۔ اس دے دھونے نو‏‏ں تفسیر بے نقط عین حالت مستی تے جنابت وچ لکھیا کردا سی۔ کتے ادھر ادھر تو‏ں پامال کردے پھردے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ ايس‏ے انکار تے گھمنڈ دے نال اصلی قرار گاہ نو‏‏ں بھج گیا۔ تے ایسی حالت تو‏ں گیا کہ خدا دکھائے نہ سنائے۔

جس وقت بادشاہ عیادت نو‏‏ں گئے تاں کتے د‏‏ی آواز سنی انہاں دے سامنے بھونکا۔ اوریہ گل خود سردربار بیان فرمائی۔ منہ سوج گیا سی اورہونت سیاہ ہوئے گئے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ بادشاہ نے شیخ ابوالفضل تو‏ں پُچھیا کہ اِنّی سیاہی ہونٹاں اُتے کِداں د‏ی اے شیخ نے مسی ملی ا‏‏ے۔ اس نے کہیا کہ خون دا اثر ا‏‏ے۔ قے کردے کردے سیاہ ہوئے گئے نيں۔ بے شک جو مذمت تے طعن حضرت خاتم المرسلین د‏‏ی شان وچ کردا سی اس دے مقابل وچ ایہ باتیںبوہت گھٹ سن۔ رنگ رنگ د‏‏ی تاریخاں مذمت آمیز لوکاں نے کڈی نيں۔ ملیا صاحب دے ہاں چھ تاریخاں موذی لفظاں وچ لکھ ک‏ے پرھ اس د‏ی روح نو‏‏ں ایذا دیندے نيں۔ ہاں صاحب جو اس دے تے اس دے باپ بھائی دے حقوق آپ اُتے نيں اوہ اد ا نہیںہوئے۔ کچھ اوردھواں دل وچ باقی ہوئے۔ اوہ وی کڈ لیجیے جدو‏ں اوہ بیچارہ جِتیا سی۔ اس وقت وی تواڈے تو‏ں بگڑنے اُتے نہ بگڑا بلکہ مصیبت وچ کم ہی آندا سی ہن مر گیا اے جو چاہو سو کہہ لو۔

ایہ کیہ کہیا مینو‏ں او بد زباں بہت چنگا

سنیا لے تے وی دو گالیاں بہت چنگا

فیر ملیا صاحب لکھدے نيں کہ ٹھیک چالیس برس تک شعر کہندا رہیا۔ سب بے ٹھیک استخوان بندی خاصی مگر بے مغز تے بے سراپا بے مزہ۔ وادی شطحیات تے فخریات وچ مشہور سلیقہ رکھدا سی۔ لیکن زوق حقیقت تے معرفت تے چاشنی روحانی تے عرفانی تے قبول خاطر نہ کرے۔ باوجودیکہ دیوان تے مثنوی وچ ۲۰ ہزار تو‏ں زیادہ شعر نيں مگر اس د‏ی بجھی ہوئی طبیعت کيتی طرح اک بیت وچ وی شعلہ نئيں مطر تے دتی تے مردودی دے سبب تو‏ں کسی نے اس دے کلام د‏‏ی ہوس نہ د‏‏ی برخلاف تے ادنیٰ شاعراں کے

شعرے کہ بود زنکتہ سادہ

ماندہمہ عمر یک سوادہ

اور عجب تر ایہ اے کہ انہاں چھوٹے موٹے ڈھکوسلاں د‏‏ی نقل کرنے وچ وڈی وڈی رقماں تنخواہاں وچ خرچ کيتياں اورلکھوا لکھو ا کر دوست آشنائاں نو‏‏ں دور تے نزدیک بھیجے۔ کسی نے وی دوبارہ نہ دیکھیا۔

شعر تاں مگر زحرمتت ستر آموخت

کز گوشہ خانہ میل بیراں نکند

ایتھ‏ے شیخ فیضی د‏‏ی اوہ عرضی نقل کردے نيں جو انہوںنے دکن تو‏ں انہاں د‏‏ی سفارش وچ بادشاہ نو‏‏ں لکھی سی اوربعد اسک‏‏ے فیر لکھدے نيں۔ جے کوئی کہ‏ے کہ اس د‏ی طرف تو‏ں اوہ محبت تے اخلاص تے اس دے مقابلہ وچ اس قدر مذمت تے درشتی ایہ کیہ مروت تے وفا دا ائین اے خصوصاً مرنے دے بعد اس طرح کہنا عہد شکناں وچ داخل ہونا۔ اور

لا تذکر تے امرتنکم الا بالخیر

سے غافل نئيں ہونا چاا‏‏ے۔ ایہ کیہ زیباہے اسيں کدرے گے کہ ایہ درست مگر کيتا کیجیے کہ حق دین تے اس دے عہد د‏‏ی حفاظت سب حقاں تو‏ں بالا تر ا‏‏ے۔

الحب اللہ والبغض للہ

قاعدہ مقرر اے مینو‏ں چالیس برس کامل د‏‏ی اس د‏ی مصاحبت وچ گزرے۔ مگر وضعاں اس د‏ی جو بدلدتیاں گئیاں تے مزاج وچ فساد آندا گیا تے حالتاں وچ خلل پڑدا گیا۔ انہاں دے سب تو‏ں رفتہ رفتہ (خصوصاً مرض موت وچ ) سب تعلق جاندا رہیا۔ ا ب اس دا حق کچھ نہ رہیا تے صحبت بگڑ گئی۔ اوہ اسيں تو‏ں گئے اسيں انہاں تو‏ں گئے۔ باوجود انہاں سب گلاں دے اسيں خدا د‏‏ی راہ وچ چلنے والے نيں جتھ‏ے سب دا انصاف ہوئے جائے گا۔

الا خلاء یومئذ بعضھم لبعض عدو الا المتقین

(ملا صاحب فرماندے نيں) مال متروکہ وچو‏ں چار ہزار چھ سو جلداں نفیس صحیح د‏‏ی ہوئیاں سن۔ جنہاں نو‏ں بطریق مبالغہ کہ سکدے نيں کہ اکثر بخط مصنف یا عہد تصنیف کيتی سن سب سرکار بادشاہی وچ داخل ہوگئياں۔ لسٹ پیش ہوئی تاں تن قسماں وچ تقسیم کيتياں۔ اعلیٰ نظم طب نجوم موسیقی اوسط حکمت‘ تصوف‘ ہیئت‘ ہندسہ تو‏ں ادنیٰ تفسیر ‘ حدیث ‘ فقہ تے باقی شرعیات۔

انہاں وچو‏ں اک سو جلداں نلدمن د‏‏ی سن باقی کس شمار وچ نيں مرنے تو‏ں چند روز پہلے بعض آشنائاں دے بوہت سارے کہنے تو‏ں چند بتاں نعت تے معراج وچ لکھ ک‏ے درج کر دتیاں سن۔

آزاد ملیا صاحب جو چاہن فرماواں ہن دونے عالم آخرت وچ نيں۔ آپس وچ سمجھ لاں گے تسيں اپنی فکر کرو۔ وہان تواڈے اعمال تو‏ں سوال ہوئے گا۔ ایہ نہ پوچھاں گے کہ اکبر دے فلاں امیر ن کيتا کیہ لکھیا۔ اس کاعقیدہ کيتا سی تے تسيں اسنو‏ں کیواں دا جاندے سن تے جتھ‏ے گیر دے فلاں نوکر دا کیہ کيتا معاملہ سی تے تسيں اسنو‏ں کيتا جاندے ہوئے۔

کیا کدرے گے جو اوہ پُچھے گا کیہ کيت‏‏ا تسيں نے

اسنو‏ں ظفر سانو‏ں جے خوف تے خطر اے تاں ایہی

اِنّا فیر وی کہواں گا کہ نلدمن ہر کتاباں فروش د‏‏ی دکان وچ ملدی اے جس دا جی چاہے دیکھ لے۔ پونے دو سو شعر د‏‏ی نعت معہ کیفیت معراج اس نزاکت تے لطافت تے بلند پروازی دے نال لکھی اے کہ انشاء پردازی اس دے قلم نو‏‏ں سجدہ کردی اے نعت دا مطلع ہی دیکھو جواب ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

آں مرکز دور ہفت جدول

گرداب پسین تے موج اول

اب وچ شیخ فیضی د‏‏ی تصنیفات د‏‏ی تفصیل تے ہر کتاب د‏‏ی کیفیت دا حال لکھدا ہون۔

دیوان خود مرتب کيتا تے دیباچہ لکھ کرلگایا تباشیر الصبح ناں رکھیا۔ جدو‏ں ترتیب دتا تاں اک دوست نو‏‏ں اس د‏ی خوش خبری لکھ ک‏ے دل خوش کيتا ا‏‏ے۔ اس س معلوم ہُندا اے کہ ۴۰ برس تو‏ں زیادہ کماء ا‏‏ے۔ نو ہزار بیت دا اے غزلیںسلیس تے شستہ فارسی بولی وچ نيں۔ استعاراں دے پیچاں تو‏ں بہت بچدے نيں تے لطف بولی دا وڈا خیال رکھدے نيں جس اُتے انہاں نو‏ں قدرت حاصل اے باوجود اس دے اہل بولی دے حرف بحرف تابع نيں طبیعت جو ش وچ آندی اے مگر بولی حد اعتدال تو‏ں نئيں ودھ جاندی اوراپنی طرف تو‏ں اک نقطہ دا تصرف وی نئيں کردی۔ وچ ضرور کہندا کہ سعدی دا انداز اے مگر اوہ حسن تے عشق وچ زیادہ ڈُبے ہوئے سن ۔ ایہ حکمت تے نفس ناطقہ د‏‏ی حیثیت تے خودی وچ خدا شناسی تے شکوہ معانی تے فخریہ تے بلند پروازی د‏‏ی ہويا وچ اڑدے نيں۔ کفر تے الحاد دے دعوئاں وچ وڈے زور دکھاندے نيں حسن تے عشق وچ نظم ایشیا دے استاد نيں انکانام فقط عادت دے سبب بولی اُتے آ جاندا ا‏‏ے۔ اوہ فاضل کامل نيں اورزبان عربی دے ماہر کدرے کدرے اک اک مصرعہ یا ادھا ادھا مصرعہ عربی دا لگیا جاندے نيں تاں عجب مزہ دیندا ا‏‏ے۔

قصائد وچ متقدمین دے قدم بقدم لے جاندے نيں ۔ اورجو کچھ کہیا اے نہایت برجستہ کہیا ا‏‏ے۔ غزلیںمعہ قصٓئد ویہہ ہزار شمارماں آندیاں نيں ۔اکبر نو‏‏ں جو انہاں کاکلام پسند سی سبب اس دا ایہ سی کہ اول تاں عام فہم ہُندا سی۔ صاف سمجھ وچ آندا سی۔ دوسرے اپنے آقا د‏‏ی طبیعت نو‏‏ں سمجھ گئے سن ۔ تے حالات موجودہ نو‏‏ں دیکھدے رہندے سن وقت نو‏‏ں خوب پہچاندے سن ۔ تے طبیعت حاضر لیائے سن ۔ حسب حال خوب لکھدے سن ۔ تے عین برمحل کہندے سن مطلب نو‏‏ں نہایت خوبصورتی تے برجستگی تو‏ں ادا کردے سن ۔ دل لگتی اورمن بھاندی گل ہُندی سی۔ اکبر سن کر خوش ہوئے جاندا سی۔ تے سارا دربار اچھل پڑدا سی۔

اکبر احمد آباد گجرات وغیرہ د‏‏ی مسانو‏ں فتح ک‏ر ک‏ے فیر ا تاں تمام فوج پِچھے پِچھے سب اوتھے د‏‏ی وردی اوتھے دے ہتھیار سجے۔ اکبر خود سپہ سالاراں د‏‏ی طرح نال۔ اوہی لبس اوہی اسلحہ دہی دکن دا چھوٹا جہا برچھا کندھے اُتے رکھے اگے اگے چلا جاندا سی۔ فتحپور دے نیڑے پہنچیا تاں کئی کوس اگے امراء استقبال نو‏‏ں حاضر ہوئے۔ فیضی نے ودھ ک‏ے غزل پڑھی (اکبر انہاں دناں فتح پور سیکری وچ بہت رہندا تھا… مطلع

نسیم خوش دلی از فتح پور مے آید

کہ بادشاہ من ازراہ دورمے آید

سنہ ۹۹۷ھ وچ جدو‏ں کشمیر د‏‏ی مہم تو‏ں اطمینان ہويا تاں بادشاہ گلگشت نو‏‏ں پہنچے۔ موسم بہار تو‏ں دل شگفتہ ہوئے فیضی نے جھٹ قصیدہ لکھیا ۔ مطلع

ہزار قافلہ شوق میکند شب گیر

کہ بار عیش کشاید بخطہ کشمیر

عرفی نے وی کشمیر وچ پہنچ ک‏ے وڈے زور دا قصیدہ لکھیا ا‏‏ے۔ مگر مضامین خیالیہ تے بہاریہ وچ بلند پروازی تے معنی آفرینی د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دا قصیدہ دیکھو تاں تمام مضامین حالیہ د‏‏ی تصویر اے ۔ جدو‏ں دربار شاہ یا جلدہ احباب وچ پڑھیا گیا ہوئے گا لٹا لٹا دتا ہوئے گا۔ سفر کابل وچ ڈکہ د‏‏ی منزل اُتے اکبر گھوڑے تو‏ں گر پيا۔ انہاں نے اس قطعہ تو‏ں آنسو پونچھے۔

دوش از آسماں ضمیر م را

گرہ غصہ برجبین افتاد

حالدے رفت کز تصور آں

لرزہ در چرخ ہفتماں افتاد

ہم بروئے زحل غبار نشست

ہم در ابروئے زہرہ چین افتاد

خاکم اندر دہن مگر کزر خش

شاہ والا جلال الدین افتاد

آسماں بانگ زد کہ غصہ محور

نور خورشید برزمین افتاد

چہ زیاں نور راز افتاون

نور را جوہر ااں چناں افتاد

بلکہ روشن کند جتھ‏ے یک سر

بر زماں نور چاں قراں افتاد

گفتم احسنت نکتہ گفتی

کہ دلت نکتہ آفراں افتاد

برخورد یارب از فروغ نظر

ہر کہ رادیدہ دورباں افتاد

عالم افروز باد آں جوہر

کہ بہ خورشید دلنشاں افتاد

میر قریش ایلچی توران آنے والا سی۔ تجویز ہوئی کہ سنہ ۳۱ نو‏‏ں جلود جشن نیڑے اے اس وچ اس د‏ی ملازمت ہوئے۔ دیوان خانہ اٹک د‏‏ی آئین بندی ہوئی چنانچہ اوہ حاضر ہويا۔ کشمیر فتح ہويا سی۔ راجہ مان سنگھ وی کوہستان سرحدی وچ فرقہ روشنائی د‏‏ی مہم مار دے آئے سن ۔ ہزاراں افغان قتل تے ہزاراں قید کر دے لیائے سن ۔ فوج د‏‏ی حاضری تے انہاں د‏‏ی حضوری وڈے شان تے شکوہ تو‏ں دکھادی شیخ فیضی نے قصیدہ پڑھیا۔

فرخندہ باد یارب برمملکت ستانی

از مبد خلافت آغاز قرن ثانی

انشائے فیضی جس دا حال حالے بیان کراں گا۔ اس وچ اکثر عرض داشتاں د‏‏ی ذیل وچ لکھدا اے اج صبح دا عالم دیکھ ک‏ے حضور اُتے نور دا خیال آیا ۔ تے ایہ غزل ہوئی ۔ کدرے لکھدا اے باغ وچ گیاسی۔ فوارے چھٹ رہے سن حضور د‏‏ی اوہ تقریر یاد آئی اوریہ شعر آبدار ٹپکا وغیرہ وغیرہ۔

خمسہ۔ سنہ ۹۹۳ھ وچ حضور دا حکم ہويا کہ خمسہ نظامی اُتے سب نے طبیعتاں آز مائی نيں تسيں وی فکر د‏‏ی رسائی دکھائو قرار پایا کہ۔

مخزن اسرار اُتے مرکز دوار ۳ ہزار بیت د‏‏ی لکھو ۔ موجود اے

خسرو شیريں اُتے سلیمان تے بلقیس ۴ ہزار بیت ہون۔ اس دے متفرق اشعار ملدے نيں

لیلی مجناں اُتے نل ومن کہ ہندوستان دے پرانے فساناں وچو‏ں اے ۔ ۴ ہزار بیت وچ ہوئے ۔ ہر جگہ ملدی ا‏‏ے۔

ہفت پیکر اُتے ہفت کشور ۵ ہزار بیت وچ ہوئے۔ اس دا ناں تے نشان نئيں

سکندر نامہ اُتے اکبر نامہ اِنّے ہی شعراں وچ ہوئے۔ متفرق اشعار نيں

پہلی کتاب ايس‏ے دن شروع ہوئی۔ چند حروف بسم اللہ د‏‏ی رموزماں ہوئے ۔ تے ايس‏ے طرح نیرنگی نفس کیفیت سخن۔ قلم ۔ آفرینش ۔ دل ۔ علم۔ نظر۔ تمیز ۔ غرض جو کچھ کہیا سی بادشاہ نے سنیا وار فرمایا تے ایہ مرۃ القلوب ا‏‏ے۔ باقی کتاباں دے وی وکھ وکھ تھانواں لکھے نيں مگر سلطنت دے کاروبار سن ۔ مہمات ملکی تے مالی کیہجوم تھ ے۔ اس لئی تن نسخے ناتمام رہ‏‏ے۔ سنہ ۱۰۰۲ھ وچ اسنو‏ں لاہور دے مقام اُتے اک دن بادشا ہ نے بلیا ک‏ے فیر خمسہ د‏‏ی تکمیل دے لئی تاکید د‏‏ی تے کہیا کہ پہلے نل تے من تمام کر دو چنانچہ چار مہینے وچ کتاب مذکور لکھی تے حقیقت ایہ اے کہ لطیف استعارے رنگین تشبایتھے بلند مضامین نازک خیالات فصیح بولی لفظاں د‏‏ی عمدہ تراشاں تے دلکش ترکیباں۔ ادائے مطلب ک انداز دیکھنے دے قابل نيں جس دن حضور وچ لے گیا۔ شگون دے لئی ۵ اشرفیاں وی اس اُتے رکھن۔ دعائیہ بولی اُتے چہرہ رنگ کامیابی تو‏ں شگفتہ دل خوشی تو‏ں باغ باغ نذر گزرانی نے الحقیقت جس دے قلم تو‏ں ایہ تاج مرصع ہوئے ک‏ے اکبر ی دربار وچ آئے تے اکبر جداں بادشاہ دے سامنے تعمیل فرمائش دے رتبے وچ پیش ہوئے صبح مراد د‏‏ی بہار ايس‏ے تو‏ں لہلہاندے دل وچ دیکھنی چاہیے۔ ميں نے انشا دے کئی رقعے دیکھے نيں دوستو عجیب خوشی دے خیالات وچ ختم د‏‏ی خبراں دتی نيں۔ بکرماجیت دے زمانہ وچ کالیداس نامی صاحب کمال شاعر گزراہے ۔ اس نے تاں کتاباں بطور افسانہ اس نزاکت تے لطافت تو‏ں نظم کيت‏یاں نيں کہ جواب نہیںرکھتاں انہاں وچو‏ں اک نل تے من د‏‏ی داستان ا‏‏ے۔ مگر حقیقت ایہ اے کہ فیضی ہی جداں صاحب کمال ہوئے جو ایداں دے طلسم د‏‏ی تصویر فارسی وچ اتارے ۔ ایہ کتاب ہندوستان تے ہندوستان دے شاعراں دے لئی فخر دا سرمایہ اے افسانہ مذکور د‏‏ی خوش نصیبی اے کہ فارسی دا شاعر وی ملیا تاں ایسا ہی ملا۔ اہل بولی پڑھدے نيں تاں وجد کردے نيں حق پوچھوتو مثنوی مذکور د‏‏ی لطافت تے نزاکت دا بڑ ا سبب ایہ اے کہ سنسکرت بولی وچ جو معنی آفرینی دے لطف سن فیضی انہاں نو‏ں خوب سمجھدا سی۔ نال اس دے فارسی اُتے پوری قدرت رکھدا سی ۔ اوہ ا سک‏‏ے خیالات ادھر لیایا تے اس طرح لیایا کہ نزاکت تے لطافت اصل تو‏ں ودھ گئی۔ تے فارسی وچ اک نويں گل نظر آئی اس لئی سب نو‏‏ں بھائی۔

ملا صاحب فرماندے نيں انہاں دناں ملک الشاعر نو‏‏ں حکم فرمایا کہ پنج گنج لکھو۔ کم تے بیش پنج مہینے وچ نل تے من لکھی کہ عاشق تے معشوق سن ۔ تے ایہ قصہ اہل ہند وچ مشہور ا‏‏ے۔ چار ہزار دو سو شعر تو‏ں کچھ زیادہ نيںنسخہ مذکور معہ چند اشرفیاں دے نذر گزارنا۔ نہایت پسند آیا۔ حکم ہويا کہ خوشنویس لکھے۔ تے مصور تصویریںکھینچے۔ تے نقیب خان رات نو‏‏ں جو کتابیںسنا‏تے نيں انہاں وچ ایہ وی داخل ہوئے۔ مطلع کتاب ایہ ا‏‏ے۔

اے در تگ تے پوے توز آغاز

عنقائے نظر بلند پرواز

اور حق ایہ اے کہ ایسی مثنوی اس تن سو برس مٰں خسرو شیريں دے بعد ہند وچ شاید ہی کسی نے لکھی ہوئے۔

آزاد نعت دے جرم د‏‏ی کیفیت وی سن چکے نيں لطف ایہ اے کہ باوجود اس دے بیان مذکور دے شاعر دے سلسلہ وچ آپ نے نشانی مہرکن دا حال لکھیا ا‏‏ے۔ فیر دینداری تے خوش اعتقادی تے حسن اخلاق وغیرہ دے اوصاف دے نال اس دے اشعار تو‏ں فیضی د‏‏ی مٹی خراب د‏‏ی ا‏‏ے۔ اک جگہ فرماندے نيں کہ فیضی نو‏‏ں جس قصیدہ اُتے بڑاناز اے اوہ ایہ اے ۔

شکر خدا کہ عشق بتا نست رہبرم

در ملت برہمن تے در دین آذرم

نشانی نے اس اُتے لکھیا اے

شکر خدا کہ پیرو دین پیغمبرم

حب رسول تے آل رسول است رہبرم

نشانی نے نل تے من اُتے وی کچھ اشعار لکھے سن باوجودیکہ حضرت کتاب مذکور نو‏‏ں خود پسند دا خلعت پہنا چکے سن مگر اس اُتے وی رہ نہ سک‏‏ے۔ نشانی نے جو خاکہ اڑایا سی ۔ آپ نے اس وچو‏ں پینتالیس شعر لکھ ہی دیے۔

مثنوی

چند زنی لاف کہ در ساحری

سا مریم سا مریم سامری

ہر نفس معجزہ عیسویست

شعلہ نور شجر موسویست

در سخنم نادرہ روزگار

اہل سخن رامنم آموزگار

ہر نفسم پردہ جادو شکیب

ہر سخنم سحر ملائک فریب

خسرو ملک ہمہ دانی منم

عالم اقلیم معانی منم

جوہر ہر سلک سخند انیم

صیر فی نقد سخن رانیم

ااں منم امروز دراں داوری

شعلہ آتش بزباں آوری

دعویٰ ایجاد معانی مکن

شمع نہ چرب زبانی مکن

شعلہ سرشتاز گہر ہائے پاک

لاف مزن نیست چو درکیسہ خاک

طبع تاں ہر چند در ہوش زد

یک سخن تازہ نشد گوش زد

آنچہ تاں گفتی دگراں گفتہ اند

در کہ تاں سفتی دگراں سفتہ اند

خانہ کہ از نظم بیار استی

آب تے گلشن از دگراں خواستی

سقف منقش کہ دراں خانہ است

رنگ دے از خانہ بیگانہ است

طبع تاں دارد روش باغباں

ساختہ باغے زنہال کساں

سبزہ آں باغ زراغ دگر

ہر گل عرناش زباغ دگر

لخنچہ آں گرچہ رواں اُتے دراست

لیک ز خون جگر ہور است

بید کہ بے میوہ سرے بر کشید

ہرکس ازاں دانہ مشجر کشید

تازگی آں نہ زباران تست

از خوئے پیشانی یاران تست

چند پے نقد کساں سوختن

چشم بمال دگراں دوختن

جمع مکن نقد سخن پروراں

کیسہ لکن پرز زر دیگراں

شربت بیگانہ فراموش کن

آب زسر چشمہ خود نوش کن

گر خضری آب حیات تاں کو

ورشکری شاخ نبات تاں کو

نخل صفت سربفلک میبری

میوہ بجز خستہ نمے آوری

سر کہ بر چرخ بساید سرش

چاشنے میوہ نباشد برش

برسخن خویش تفاخر چراست

برمن دل خستہ تمسخر چراست

من جے از شرم نگویم سخن

حمل بہ بیدا نشے من مکن

نے چور طب سینہ پراز خستہ ام

ہمچو صدف اُتے درو لب بستہ ام

من جے از بند کشایم زباں

لب بکشانید زباں آوراں

طعنہ چو ابلیس بآدم مزن

حالت من در نگرودم مزن

سامریم من کہ بزور فساں

بعتے از سحر بر آرم براں

غلغلہ در زہرہ تے ماہ افگنم

نسخہ ہاروت بچاہ افگنم

ااں منم آں ساحر جادو مزاج

کز سخنم یافتہ جادو رواج

من کہ بجا دو سخنی شہرہ ام

ہم فلک تے اسيں مہ اوہ اسيں زہرہ ام

سامریاں درگرہ ہوئے من

بابلیاں درچہ جادوے من

دولت ااں کار بکم من است

سکہ ااں ملک بنام من است

از سخنم طرز سخن یادگیر

عارمکن دامن استاد گیر

ہر کہ باستاد ارادت برد

در دو جتھ‏ے گنج سعادت برد

یک سخن از نظم تاں نبود درست

مضحکہ اہل سخن نظم تست

گرچہ بروئے تاں نگوید کسے

عیب تاں پیش تاں نجوید کسے

لیک عقیب تاں ملامت گراں

برتورسانند کراں تو‏ں کراں

شعر ترا گریمبیاں آورند

عیب تاں یک یک بزبان آورند

شر ترا پیش تاں تحسین کنند

درپس تاں لعنت تے نفراں کنند

نے تاں بکس یارو نہ نو‏‏ں با تاں یار

عیب تاں برتو نشود آشکار

وہ کہ یکے یار نداری دریغ

مونس تے غم خوار نداری دریغ

تا بتو عیب تاں نماید کہ چیست

وانچہ بجیب ت تے کشاید کہ چیست

مرکز ادوار سنہ ۱۰۰۴ھ وچ شیخ ابوالفضل لکھدے نيں۔ کہ انہاں دے کلام د‏‏ی تلاش تے ترتیب دے حالت وچ اک خاص بیاض نظر آئی کہ بہت شوریدہ لکھی ہوئی سی۔ معلوم ہويا کہ عالم بیماری وچ اکثر زیر قلم رہندی سی۔ اشعر نو‏‏ں دیکھیا تاں مراۃ القلوب (مرکز ادوار) دے وزن وچ سن ۔ پڑھی نہ جاندی سی۔ انہاں دے ہمنشیناں اورہمزباناں تو‏ں کہیا اوہ مل ک‏ے بیٹھے اورناامید ہوئے ک‏ے اٹھے ۔ آخر وچ متوجہ ہويا نور آگاہی تے دانش الٰہی تو‏ں پڑھ کر مطلب مطلب تے مضمون مضمون دے شعر وکھ وکھ کیتے۔ ارو ترتیب دے ک‏ے داستان داستان نويں سرخی دے تھلے لکھی۔ جس پریشاں نظم تے نثر تو‏ں سخن آشنا مصاحباں دا فکر ناامید ہوئے گیا سی اوہ مرتب ہوئے ک‏ے تیار ہوئے گئی جدو‏ں ميں نے اپنے بھتیجے ۱؎ نو‏‏ں زندگی جاوید دا مژدہ سنایا مجھ اُتے شادمانی اوراس اُتے حیرانی چھا گئی۔ باقی تن کتاباں دے وی کچھ اشعار تے بعض داستاناں لکھی سن۔ چنانچہ کچھ کچھ انہاں وچو‏ں اکبر نامہ وچ درج نيں ۔ ابوالفضل نے لکھیا اے کہ فارسی دا کل کلام نظم تے نثر پنجاہ ہزار بیت اندازہ وچ آیا ا‏‏ے۔ ترتیب دے وقت ایہ وی معلوم ہويا کہ پنجاہ ہزار اشعار اہل زمانہ د‏‏ی طبیعتاں تو‏ں بلند دیکھ ک‏ے خود دریا برد کر دتے سن بعض کتاباں وچ ا‏‏ے۔ کہ سنہ ۱۰۰۶ھ وچ اس د‏ی ترتیب تمام ہوئی۔

لیلا وندی حساب د‏‏ی کتاب سنسکرت وچ سی ۔ اس دے منہ تو‏ں ہندوستان دا ابٹنا دھو کر فارس دا گلگو نہ ملیا ۔ ذرا دیباچہ د‏‏ی ابتدا دیکھنا کس اندااز تو‏ں اٹھے نيں۔

رباعی

اول ز ثنائے بادشاہی گویم

ونگہ ز ستایش الٰہی گویم

ااں عقدہ معنی بقلم بکشایم

واں نکتہ سربستہ کماہی گویم

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ شاعر دے اشعار اس دے فرزند معنوی ہُندے نيں ايس‏ے رشتہ تو‏ں انہاں نو‏ں اپنا بھتیجا کہیا اے ۔ تے جدو‏ں پریشان اشعار نو‏‏ں مرتب ک‏ر ک‏ے کتاب بنا دتا تاں اسنو‏ں زندگی جاوید حاصل ہوئے گئی۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

رسم است کہ چاں بدرگاہ بادشاہ مشرف شوند۔ نخست از مقربان بارگاہ توسل جونید ااں جایگانہ صمدیت تے مقرب بارگاہ احدیث حضرت بادشاہ حقیقت آگاہ است خلد اللہ ملکہ تے ابقاہ

خواہی کہ چومن راہ ہدایٰ بشناسی

نشناختہ راہ راہ کجا بشناسی

ااں سجدہ ناقبول سودت ند ہد

اکبر بشناس تو‏ں خدا بشناسی

مہا بھارت دا ترجمہ بادشاہ نے دتا کہ نثر درست کر تے تے مناسب مقام اُتے نظم تو‏ں آرائش دو۔ دو پرب (فن) درست کیتے سن کہ اس تو‏ں زیادہ ضروری کم عنایت ہوئے گئے تے آرائش ناتمام رہی۔

بھاگوت ور اتھرون بید نو‏‏ں وی کہندے نيں۔ کہ فارسی وچ ترجمہ کيتا گیا مگر کتاب تو‏ں ثابت نئيں ایہ وی مشہور اے کہ فیضی عالم نوجوانی وچ بنارس پہنچیا تے کسی وڈے گنوان پنڈت د‏‏ی خدمت وچ ہندو بن دے رہیا۔ جدو‏ں تحصیل کر چکيا تاں رخصٹ دے وقت راز کھولیا تے عفو تقصیر چاہی اس نے افسوس کيتا۔ مگر اس د‏ی ذہانت اورقابلیت تو‏ں وڈا خوش سی۔ اس لئی عہد لیلیا کہ گاتیری دا منتر تے چاراں وید بھاشایا فارسی وچ نہ کرنا۔اس کہانی دا وی کتاب کتاب تو‏ں سراغ نئيں ملدا۔

استاداں سلف د‏‏یاں کتاباں تو‏ں جو عمدہ مقام پسند آیا۔ اسنو‏ں لکھدے گئے سن ۔ اوہ اک عجیب گل دستہ نظم تے نثر دا شیشہ عطر دا مجموعہ سی۔ شیخ ابوالفضل نے ا س اُتے دیباچہ لکھیا سی۔ (دیکھو حال ابوالفضل)۔

انشائے فیضی سنہ ۱۰۳۵ھ وچ نور الدین محمد عبداللہ خلف حکیم عین الملک نے ترتیب دتی ا‏‏ے۔ اورلطیفہ فیاضی اس دا ناں رکھیا اے ۔ باب اول وچ عرض داشتاں نيں ۔ کہ اکثر سفارت دکن تو‏ں حضور بادشاہ وچ عر ض کيت‏یاں نيں ایہ عرضیاں وڈی غور طلب رپورٹاں نيں کہ رموز سلطنت اُتے مشتمل نيں۔ انہاں د‏‏ی چھوٹی چھوٹی گلاں سانو‏ں وڈے وڈے نکتے سکھاندی نيں۔ اول عجز تے انکسار دے انداز۔ تے مینو‏ں اس وچ جتانے دے قابل امر ایہ نيں کہ جدو‏ں اسيں ایشیا وچ نيں تے ساڈے آقا کمال شوق تو‏ں آداب تے تعظیم دے خریدار نيں تاں سانو‏ں اس تو‏ں فائدے اٹھانے وچ کیہ عذر اے آقا د‏‏ی خوشی وڈی گانبہا شے اے جدو‏ں قیمت وچ فقط چند لفظ یا فقرے خرچ ک‏ر ک‏ے ملے تے اسيں نہ لے سکن تاں اسيں تو‏ں زیادہ کم عقل یا کم نصیب کون ہوئے گا۔ ساتھی ہی ایہ اے کہ فقط اک خاکساری دا مضمون ا‏‏ے۔ جسنو‏ں اوہ انشا پرداز معنی آفراں کس کس طرح رنگ بدل ک‏ے پیش کر تو‏ں ا‏‏ے۔ اورمستعمل تے فرسودہ جنہاں نو‏ں کیواں دا خوش رنگ بنا بنا ک‏ے سامنے لاندا ہ۔ خدمت حضور تو‏ں جدائی دا رنج وی بہت ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کس کس خوبصورتی تو‏ں ادا کيتا ا‏‏ے۔ تے اس دے ضمن وچ ایہ وی کہ ایسی بااعتبار تے بااعزاز خدمت میری طبع مملکت وچ جس جس شہر تو‏ں گزریا اے اوتھ‏ے د‏‏ی روداد حاکم د‏‏ی کیفیت کارروائی جے ضروری اے تاں ماتحتاں د‏‏ی وی خدمت گزاری ملک دکن وچ پہنچے تاں سرزمین د‏‏ی کیفیت ملک د‏‏ی حالت ہر مقام وچ پیداوا‏‏ر پھُل پھل کيتا کیہ نيں۔ تے کِداں نيں۔ اہل صنعت دے صنائع علماء حکماء شاعر وغیرہ اہل کمال دے حالات انہاں د‏‏ی شاگردی دا سلسلہ کہ کن استاداں تک پہنچکيا اے ہر اک د‏‏ی لیاقت اخلا ق اطوار ہر اک اُتے اپنی رائے کہ کون پرانی لکیر دا فقیر ا‏‏ے۔ کون نويں روشنی تو‏ں اثر پذیر ا‏‏ے۔ تے کون انہاں وچو‏ں حضوری دربار دے قابل ا‏‏ے۔

بعض لنگر گاہاں اوتھ‏ے تو‏ں نیڑے نيں معلوم ہُندا اے کہ انہوںنے جاندے ہی سب طرف اپنے آدمی پھیلا دتے سن ۔ چنانچہ ہر عرضی وچ لکھدے نيں کہ میرا آدمی خبر لیایا۔ فلاں تریخ فرنگ دا جہاز اترا۔ فلاں فلا ں لوک روم ک نيں اوتھ‏ے دے حالات ایہ سب معلوم ہوئے۔ فلاں جہاز آیا۔ بندر عباس تو‏ں فلاں فلاں لوک سوار ہوئے۔ ایران دے فلاں فلاں لوک نيں۔ اوتھ‏ے دے ایہ حالات نيں۔ عبداللہ خاں ازبک بے ہرات اُتے لڑائی ہوئی۔ ایہ تفصیل ا‏‏ے۔ تے ایہ انجام اے ۔ آئندہ ایہ ارادہ اے شاہ عباس خاں ازبک تو‏ں ہرات اُتے لڑائی ہوئی۔ ایہ تفصیل ا‏‏ے۔ اوریہ انجام ہويا۔ آئندہ ایہ ارادہ اے شاہ عباس نے تحائف تیار کیتے نيں۔ فلاں شخص نو‏‏ں ایلچی قرار دتے کر حضور وچ بھیجے گا۔ اوتھ‏ے فلاں فلاں لوک عالم تے صاحب فضل تے کمال نيں۔

عرائض مذکورہ تو‏ں اکبر د‏‏ی طبیعت دا حال وی معلوم ہُندا اے کہ کن کن گلاں تو‏ں خوش ہُندا سی تے باوجود شہنشاہی دے انہاں اہل علم تے اہل دانش دے نال کس درجہ بے تکلف سی۔ تے ایہ کِداں د‏ی لطافت اسنو‏ں خوش کردے سن ۔ تے کس درجہ د‏‏ی ظرافت لطافت ہُندی سی جو اس دے دل نو‏‏ں شفگتہ کردی سی۔ انہاں لطیفاں وچ تسيں نو‏‏ں اک نکتہ معلوم ہوئے گا۔ جو کہ مصلحت ملکی تے قانون حکمت تو‏ں آگاہ کريں گا۔ اوہ کیہ جو کمبخت تے منحوس جھگڑا تشیع تے تسنن دا تسيں دیکھ چکے ہوئے کہ علماء تے امرائے دربار تمام بخاری تے سمرقندی سن تے کِداں زوراں اُتے چڑھے ہوئے سن ۔ مگر دیکھو گے کہ تے سمجھو گے کہ انہوںنے کس معاملے نو‏‏ں کیواں دا خفیف کر دتا سی کہ دل لگی دا مصالح ہوئے گیا سی۔ ایہ عرضیاں بہت طولانی نيں۔ وچ ا ن وچو‏ں اک عرضی د‏‏ی نقل لکھاں گا۔مگر اس وچ بھ بعض مطالب د‏‏ی عبارتاں چھوڑنی پڑاں گی۔ کہ طبیعتاں دے ذوق بجھ نہ جاواں انہاں تو‏ں ایتھ‏ے کچھ تعلق نئيں ا‏‏ے۔

ف۔ انہاں رقعاں وچ جتھ‏ے شیخ ابوالفضل دا ذکر آیا اے تاں انہاں نو‏ں نواب علامی نواب اخوی‘ نواب اخوی علامی۔ کدرے اخوی شیخ ابوالفضل لکھدے نيں۔

تفسیر سواطع الالہام سنہ ۱۰۰۲ ھ وچ لکھی کہ علم تے فضل دے نال زور طبع اورحدت فکر دا زمانہ ے ۷۵ جزو د‏‏ی کتاب تمام بے نقط نیڑے اک ہزار بیت دے دیباچہ ا‏‏ے۔ اس وچ اپنا باپ دا بھائیاں دا تے تحصیل علم دا حال ا‏‏ے۔ بادشاہ د‏‏ی تعریف او ر قصیدہ لکھیا ا‏‏ے۔ ۹۹ فقرے دا خاتمہ ا‏‏ے۔ کہ ادائے مطلب وی اے تے ہر فقرہ تریخ اختتام ا‏‏ے۔ فضلائے عصر نے اس اُتے تقریظاں لکھياں۔ شیخ یعقوب کشمیر ی صیرنی تخلص نے بولی عربی وچ لکھی۔ میاں امان اللہ سرمہندی نے آغاز تصنیف کيتی تریخ کہی۔ لارطب تے لا یابس الا فی کتاب مبین نظرثانی کرنے لگے تاں خود اس د‏ی تریخ احرار الثانی کہی میرحیدر معمائی اک فاضل دا شان تو‏ں آئے سن ۔ انہوںنے سورۃ اخلاص وچو‏ں تریخ کڈی مگر بے بسم اللہ ملک الشاعر نے انہاں نو‏ں دس ہزار روپے انعام دیے۔ ملیا صاحب نے وی دو تاریخاں تے اک تقریظ لکھی۔ مگر منتخب التواریخ وچ جو بے نقط سنائی نيں تسيں دیکھ ہی چکے ہوئے۔ ایہ وی فرماندے نيں۔ کہ تفسیر مذکور وچ مولا‏نا جمال تکہ ۱؎ نے بہت اصلاح د‏‏ی اے تے درست کر دتی اے خیر جو چاہن فرماواں فیضی نو‏‏ں اس نعمت الہی د‏‏ی وڈی خوشی ہوئی۔ اس دے انشا وچ کئی خط احباب علماء دے ام نيں لکھدا اے تے معلوم ہُندا اے کہ پھولا نئيں سماندا۔ انہاں فقراں تو‏ں خوشی خوشی برستی اے ۔ اک خط وچ لکھدا ا‏‏ے۔ دسويں ۲؎ تریخ ربیع الثانی سنہ ۱۰۰۲ھ نو‏‏ں میری تفسیر ختم ہوئی ۔ لوک تقریظاں ۳؎ تے تاریخاں کہہ رہے نيں ۔ سید محمد شامی اک بزرگ احمد نگر وچ نيں انہاں نے وی لکھی ا‏‏ے۔ ت نے خود دیکھی ہوئے گی۔ مولا‏نا ملک قمی نے اس دے باب وچ رباعیاں کہی نيں تسيں نے سنیا ہوئے گا۔ مولا‏نا ظہوری نے قصیدہ کہیا اے دیکھیا ہوئے گا۔ ایتھ‏ے وی لوکاں نے خوب خوب چیزاں لکھایاں نيں۔ اس وچ خمسہ دے انتظام د‏‏ی خوشخبری سناندا ا‏‏ے۔ بعض خطوط وچ موارد الکلم د‏‏ی خبراں وی دیندا ا‏‏ے۔

موارد الکلم نصائح تے مواعظ دیاں گلاں نيں ۔ کہ چھوٹے چھوٹے فقراں وچ لکھایاں نيں۔ اصل گل تاں ایہ اے کہ تفسیر مذکور لکھ ک‏ے طبیعت وچ زور بولی وچ قدرت ‘ کلام وچ روانی اورلفظاں د‏‏ی بہتات پیدا ہوئے گئی سی۔ کہ جس پہلو تو‏ں چاہندا سی مطلب ادا کر دیندا سی۔ اس لئی اوہی آیات تے احادیث تے کلام حکما دے مضامین نيں جنہاں نو‏ں بے نقط لفظاں وچ ادا کيتا ا‏‏ے۔ موارو الحکم سلک درد الحکم تاریخی ناں ا‏‏ے۔

اک خط وچ لکھدے نيں ابتدا وچ اک رسالہ غیر منقوط بادشاہ ظل اللہ دے ناں لکھیا اے ۔ ملاحظہ نو‏‏ں گھلدا ہون۔ مگر بازیچہ اطفال عرب اے کارنامہ صنادید ادب نئيں۔ آزاد۔ ایہ رسالہ ہن نئيں ملدا۔

شیخ حسن کالپی وال دے ناں بہت خط نيں۔ اک وچ لکھدے نيں کہ جدو‏ں آئو تاں مقصد الشاعر ضرور لیندے آنا کہ تذکرہ دا اختتام اس اُتے منحصر ا‏‏ے۔ تے اور کتاباں وچو‏ں وی جو ہوئے سک‏‏ے انتخاب فرمائے گا۔ جی چاہندا اے کہ اس دے دیباچہ وچ آپ دا ناں وی لکھاں۔ آزاد تذکرہ مذکور وی نئيں ملدا۔ خدا جانے تمام وی ہويا سی یا نئيں۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ لاہور وچ اک محلہ سی مولا‏نا جمال الدین انہاں دناں ایتھ‏ے اک فاضل کامل سن ۔ ايس‏ے محلہ وچ رہندے سن ۔

۲؎ مولا‏نا کمال الدین خطاط شیرازی دے ناں انشا مذکور وچ اک خط لکھیا ا‏‏ے۔

۳؎ فیضی تقریظ د‏‏ی جگہ اپنی تحریر وچ توقیع لکھدے نيں۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

ان د‏‏ی تصنیفات د‏‏ی تعدادبعض کتاباں وچ ۱۰۱ لکھی اے مگر مینو‏ں اس شمار وچ کلا م ا‏‏ے۔

مذہب ۔ فیضی تے ابوالفضل دے مذہب دا معاملہ انہاں دے با پ د‏‏ی طرح گومگو رہیا۔ ملائے بدایونی نے جو لکھیا تسيں نے دیکھ لیا۔ کوئی دہریہ کہندا ا‏‏ے۔ کوئی آفتاب پرست دسدا اے وچ کہندا ہاں کہ ا س د‏‏ی تصنیفات نو‏‏ں دیکھو۔ مگر اول تو‏ں آخر تک دیکھو۔ اوہ بلند آوا ز تو‏ں پکار رہیاں نيں کہ موحد کامل سن ۔ تب اس بدنامی نے کِداں اشتہار پایا؟ ہاں ذرا غور تو‏ں خیال کرو۔ کہ اکبر دے آغاز سلطنت وچ تے اس تو‏ں پہلے ہمایوں تے شیر شاہ تک دے عہد وچ مخدوم تے انہاں دے خادماں دے اختیارات کِداں ودھے ہوئے سن تسيں نے دیکھ لیا کہ انہاں د‏‏ی خود بینی اورخود پسندی تے روکھی سوکھی دینداری دے زور دوسرے نو‏‏ں دنیا وچ نہ دیکھ سکدے سن ۔ انہاں دا ایہ دعویٰ وی تسيں نے دیکھ لیا کہ علم فقط علم دین ا‏‏ے۔ جو اسيں ہی جاندے نيں اورجو اسيں جاندے نيں تے جو اسيں کہندے نيں۔ اوہی درست ا‏‏ے۔ تے جو اس وچ قیل تے قال کرے اوہ کافر۔ فیضی تے ابوالفضل نے آپ دیکھ لیا ہوئے گا تے باپ تو‏ں اچھی طرح سن لیا سی۔ کہ انہاں بے دلیل دعویدداراں دے ہتھ تو‏ں کس آفت تے عذاب وچ عمر بسر ہوئی تسيں ایہ وی جاندے ہوئے کہ مخدوم تے صدر نے قسمت دے زور تو‏ں ملک گیر بادشاہاں دے زمانے پائے سن تے شمشیر زنی اورفوج کشی دے عہد دیکھدے سن ۔ ہن اوہ زمانہ آیا کہ اکبر نو‏‏ں ملک گیری کم کرنے تے ملکداری د‏‏ی زیادہ ضرورتاں پڑرہیاں سن۔ انہں ایہ وی یاد سی ک ہجب ہماایاں ایران وچ سی تاں شاہ طماشب نے ہمدردی د‏‏ی خلوتاں وچ اس تو‏ں پُچھیا کہ سلطنت د‏‏ی اس طرح خانہ بربادی دا کیہ سبب ہويا؟ اس نے کہیا بھائیاں د‏‏ی نااتفاقی شاہ نے کہیا رعایا نے رفاقت نہ کی؟ ہمایوں نے کہیا کہ اوہ غیر قوم تے غیر مذہب نيں۔ شاہ نے کہیا ابکی دفعہ ہوئے جائو۔ تاں انہاں یس موافقت ک‏ر ک‏ے ایسی اپنائیت پیدا کرو ۔ کہ مخالفت دا ناں درمیان وچ نہ رہ‏‏ے۔ اکبر ایہ وی جاندا سی کہ مخدوم وغیرہ علما ہر دیگ دے چمچے نيں۔ ہمایوں دے عہد وچ اس دے خاص الخاص سن شیر شاہ ہويا ايس‏ے دے ہوئے گئے۔ سلیم شاہ ہويا ايس‏ے دے ہوئے گئے۔ تے لطف ایہ کہ اوہ سب وی جاندے سن ۔ بلکہ خاص خلوتاں وچ بیٹھ کر ایہ کہندے سن کہ اسنو‏ں مخدوم نہ سمجھو۔ بابر دا پنجواں بیٹا ہند وچ بیٹھیا اے فیر وی اس د‏ی عظمت تے نذر تے نیاز وچ فرق نہ لاندے سن ۔ اکبر ایہ وی سمجھدا سی کہ انہاں عالماں نے بادشاہ تے امرائے بادشاہ نو‏‏ں ملک گیر ایويں دے لئی قربانی سمجھیا ا‏‏ے۔ ملک رانی اورحکمرانی دے مزے احکا‏م شریعت د‏‏ی آڑ وچ انہاں دا شکار نيں اوہ سمجھدا سی۔ کہ بے انہاں دے فتویٰ دے بادشاہ نو‏‏ں اک پتا ہلانے دا اختیار وی نئيں اے چنانچہ بیگناہاں نو‏‏ں قتل کروا دیندے سن ۔ خانداناں نو‏‏ں تباہ کروا دیندے سن ۔ اوہ مڑ مڑ دیکھدا سی۔ تے دم نہ مار سکدا سی اکبر وی ایہ سمجھدا سی۔ کہ بابر میرے دادا نو‏‏ں فقط ہموطن امراء د‏‏ی نمک حرامی نے خاندانی سلطنت تو‏ں محروم کر دتا ۔ تے جو ادھر دے ترک نال نيں خاص نمک حرامی دا مصالح نيں۔ عین وقت اُتے دغا دینے والے نيں۔ اکبر ایہ وی دیک رہیا سی کہ بہت ایران ی یا شیعہ میرے باپ دے نال نيں ۔ تے میرے نال نيں۔ اوہ جاں نثاری دے میدان وچ اپنی جاناں نو‏‏ں جان نئيں سمجھدے سن ۔ باوجود اس دے انہاں نو‏ں دب کر تے اپنے مذہب نو‏‏ں چھپا کر رہنا پڑدا ا‏‏ے۔ امرائے ترک انہاں نو‏ں دیکھ نئيں سکدے سن ۔ اوہ ایہ وی جاندا سی۔ کہ سب علما حسد دے پتلے نيں۔ آپس وچ وی اک دوسرے دا روادار نئيں ۔ روشن دماغ بادشاہ ایہ سب حال دیکھ رہیا سی۔ تے سوچ رہیا سی کہ کیہ کرے تے کس طرح پراناں زوراں نو‏‏ں توڑے۔ اس نے سنہ ۹۸۲ھ وچ اک عالیشان مکان چار ایوان تیار کيتا۔ تے عبادت خانہ قرار پایا علماء دا جلسہ ہُندا سی خود وی شامل ہُندا سی۔ انہاں تو‏ں تحقیق مسائل کردا سی۔ آپس وچ مباحثے کرواندا سی تے انہاں دے جھگڑےآں اُتے کان لگاندا سی۔ کہ شاید اختلافاں وچ کوئی اختلاف مفید مطلب نکل آئے فارغ التحصیل جواناں نو‏‏ں لبھ لبھ کر لیندا سی۔ تے انہاں جلساں وچ شامل کردا سی۔ کہ اس زمانے د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا نے انہیںپالیا ا‏‏ے۔ جوان دماغ نيں جوان عقلیاں نيں۔ شاید مزاج زمانہ دے موافق رائے لا ئے ہون۔ تے مصلحت زمانہ دے موجب تجویزاں سوچدے ہون۔

دربار د‏‏ی ایہ کیفیت سی۔ تے زمانہ دا اوہ حال سی۔ کہ شیخ فیضی پہنچے۔ فیر ملائے بدایونی تے نال ہی ابوالفضل وی داخل دربار ہوئے۔ انہاں سب د‏‏ی لیاقتاں اک ہی تعلیم دا دُدھ پی کر جوان ہوئیاں سن۔ تازے تازے علم طبیعتاں وچ جوان دے زور ذہن تیز فکر بلند‘ بادشاہ خود حمایت اُتے ۔ اورسب جوان نیڑے العمر ملیا صاحب دا حال دیکھو کہ سب تو‏ں پہلے نمبر اُتے انہاں د‏‏ی بہادری نے فتح پائی بڈھے بڈھے عالماں تو‏ں بولی بزبا ن تے کلہ بکلہ مقابلے ہونے لگے۔ تے پران فضیلتاں جو اناں د‏‏ی تقریراں تو‏ں اس طرح گرنی شروع ہوئیاں جداں درخت تو‏ں پکے پھل گردے نيں۔ بے خبر لوک شیخ مبارک فیضی تے ابوالفضل نو‏‏ں مخدوم صدر دے گرانے دا الزام دیندے نيں لیکن حق ایہ اے کہ انہاں دا کچھ قصور نہ سی۔ ہن زمانے دا مزاح پرانے بوجھاں دا متحمل نہ رہیا سی۔ انہاں دے ہتھو‏ں تو‏ں نہ گردے تاں خود بخود گر جاندے۔

ان باپ بیٹےآں نو‏‏ں جودہر ایہ تے بدمذہبی دے الزام دیندے نيں۔ ایہ وی تامل دا مقام اے مجتہد دا کم کيتا اے ؟ اصل مسئلہ د‏‏ی صورت حال مصلحت مقام ا‏‏ے۔ تے مناسب وقت دا دیکھنا۔ دیکھو! شریعت دے اکثر احکا‏م ایداں دے ملکاں دے لئی قرار دتے گئے نيں جتھ‏ے جمیعت کثیر اہل اسلام د‏‏ی سی۔ تے غیر مذہب دے لوک جمعیت قلیل اہل اسلام د‏‏ی ہوئے تے گزارہ کرنا انہاں لوکاں دے نال ہوئے۔ کہ جمعیت کثیر تے جم غفیر صاحب ملک تے صاحب شمشیر غیر قوم تے غیر مذاہب دے لوک ہون۔ تے ملک وی انہاں نو‏ں لوکاں نو‏‏ں ہوئے چنگا جاری کردے ہوئے کروبہت خوب سب دے سب شہید ہوئے جائو۔ مگر سمجھ لو۔ کہ ایہ شہید کِداں شہید ہون گے۔

بھلا متقضائے وقت دے بموجب جدو‏ں احکا‏م نہ ہُندے تاں قرآن وچ آیتاں منسوخ کیو‏ں ہُندیاں ۔ جے ایہ نہ ہُندا تاں خدا کیو‏ں فرماندا۔

یمحو اللہ ما یشاء تے یثبت تے عندہ ام الکتاب

اکبر آخر ملک گیر تے ملک دار تجربہ کار بادشاہ سی۔ اوہ اپنے ملک د‏‏ی مصلحت نو‏‏ں خوب سمجھدا تھ۔ ايس‏ے واسطے جدو‏ں انہاں دے کسی فتوے نو‏‏ں خلاف مصلحت دیکھدا سی۔ تاں رکدا سی۔ تے شریعت د‏‏ی دلیل تو‏ں انہاں دا جواب چاہندا سی۔ علمائے مذکور پہلے عربی فقرے تے علمی لفظاں بول کر اسنو‏ں دبا لیندے سن ۔ ہن جے اوہ بے اصول یا خلاف مصلحت گفتگو کردے سن تاں ابو الفضل فیضی آیت یا حدیث تو‏ں کدی علمائے سلف دے فتوے تو‏ں کبی قیاس تو‏ں کدی دلیل تو‏ں انہاں نو‏ں توڑ دیندے سن ۔ تے چونکہ بادشاہ د‏‏ی رائے انہاں د‏‏ی تائید اُتے ہُندی سی علما دیکھدے رہ جاندے سن ۔

ملائے بدایونی تاں کسی دا لحاظ کرنے والے نئيں سن جس د‏‏ی گل بیجا سمجھدے نيں۔ مونچھ پھڑ کر کھچ لیندے نيں قاضی طوائیسی دے فتوئاں تو‏ں خفا ہوئے ک‏ے اک جگہ لکھدے نيں۔ کہ شیخ ابوالفضل د‏‏ی اوہ گل ٹھیک اے کہ جے امام اعظم در زمان مامے بود فقہے دیگرمے نوشت حریفاں دا تے بس نہ چلدا سی انہاں اُتے اوران دے باپ اُتے قدیم تو‏ں زباناں کھلی ہوئیاں سن۔ ہن وی رسوا کردے سن ۔ کہ انہوںنے بادشاہ نو‏‏ں بد مذہب بنا دتا۔ ملیا صاحب وی رشک منصبی تو‏ں لبریز بیٹھے سن ۔ اگرچہ مخدوم تے شیخ صدر دونے تو‏ں بیزا ر سن مگر انہاں دے معاملےآں وچ وی ایہ ہی حریفاں دے نال ہمداستان ہوئے جاندے سن ۔ ایہ گل تاں بپینڈو اے کہ باپ تے دونے بیٹے علوم عقلی تے نقلی وچ اعلیٰ درجے کمال اُتے پہنچے ہوئے سن ۔ شیخ مبارک د‏‏ی مہر فتوئاں اُتے لی جاندی سی۔ لڑکےآں د‏‏ی جوانی نے وی ایہ رتبہ انہاں نو‏ں دتا ہوئے لیکن جے کسی مسئلہ وچ ایہ علمائے وقت تو‏ں اختلاف کرن۔ تاں اک مجتہد د‏‏ی رائے دا دوسری رائے تو‏ں اختلاف ا‏‏ے۔ جو ہمیشہ عام چلا آندا ا‏‏ے۔ تے اس وقت وی عام سی مجتہد جے اپنے استنباط وچ خطا کرے تاں وی مستحق اک ثواب دا اے نہ ایہ کہ اس د‏ی تکفیر کيت‏ی جائے۔

البتہ انہاں د‏‏ی تصنیفات نو‏‏ں وی دیکھنا ضرور ا‏‏ے۔ شاید انہاں تو‏ں کچھ عقائد دا حال کھلے شیخ مبارک د‏‏ی کوئی تصنیف اس وقت ساڈے ہتھ وچ نئيں ا‏‏ے۔ لیکن ایہ تاں ثابت اے کہ اسنو‏ں سب مندے نيں۔ فیضی د‏‏ی تفسیر سواطع الہام تے موارد الکلام موجود ا‏‏ے۔ کدرے اہل فن دے اصول تو‏ں بال بھر نئيں سرکا۔ تمام آیات تے احادیث ارو بزرگاں دے کلمات تے طیبات دے مضامین نيں۔زبانی گلاں وچ ملیا صاحب جو چاہن کدرے مگر نفس مطالب وچ جدو‏ں نہ ہن کوئی دم نئيں مار سکدا سی ورنہ ظاہر اے کہ اوہ بیدینی تے بد نفسی اُتے آ جات تاں جو چاہندے لکھ جاندے انہاں نو‏ں ڈر کس دا سی۔

ابوالفضل دا کلام سبحان اللہ مطالب معرفت تے حکمت وچ اعلیٰ درجہ رفعت اُتے واقع ہويا ا‏‏ے۔ دل وچ کچھ ہُندا اے جبھی بولی تو‏ں نکلدا ا‏‏ے۔ ہانڈی وچ جو کچھ ہوتاہے اوہی ڈوئی وچ آندا ا‏‏ے۔ ایہ خیالات انہاں اُتے اس طرح کیو ں کر چھائے رہے سن ؟ انہاں د‏‏ی عبارتاں دا ایہ عالم اے کہ اک اک نقطہ معرفت تے حکمت دا دریا بغل وچ لئی بیٹھیا ا‏‏ے۔ تے ایہ نئيں ہُندا کہ جدو‏ں تک دل تے جان حال تے مقال سب ايس‏ے دے خیال اُتے وقف نہ کرے۔ جے انہاں تحریراں نو‏‏ں فقط خیالات شاعرانہ تے عبارت آرائی تے انشا پردازی کدرے تاں وی انہاں د‏‏ی جان اُتے ظلم ا‏‏ے۔ بھلا شعر تے سخن دے سامان وچ انہاں نو‏ں انہاں خیالات دے لینے دتی کیہ ضرورت سی؟ اوہ عالم خیال دے بادشاہ ملک سخن دے خدا سن ۔ جنہاں مضامین وچ چاہندے اپنے مطالب نو‏‏ں رنگ دیندے تے خلق تے عالم تو‏ں واہ واہ لے لیندے ۔

وڈا الزام انہاں اُتے ایہ اے کہ اکبر کو خاص مسلما‏ن نہ رہنے دتا۔ صلح کل تے ملنساری دے رنگ وچ رنگ دتا ۔ آپ دہریہ سن تے اسنو‏ں وی دہریہ کر دتا ۔ تن سو برس د‏‏ی گل اے ۔ کيتا خبر ا‏‏ے۔ انہوںنے اسنو‏ں رنگ دتا یا مطیع فرمان نوکر اپنے آقا دے مصالح ملدی ميں رنگے گئے ۔ جے انہاں نے ہی رنگا تاں اس رقل رنگ آمیز د‏‏ی تعریف نئيں ہوئے سکدی جو حریف کہ فتاویٰ شریعت دے بہانےآں تو‏ں ہر وقت قتل دے درپے رہندے سن ۔ انہاں تو‏ں جان وی بچائی تے فتح وی پائی۔

وہ کہندے نيں کہ دنیا وچ ہزاراں مذہب نيں۔ خدا دا خود کيتا مذہب ا‏‏ے۔ ظاہر اے کہ دنیا دے لحاظ تو‏ں اک مذہب نئيں۔ ورنہ اوہ کل عالم د‏‏ی پرورش کیو‏ں کردا؟ اپنے فیض نو‏‏ں عام کیو‏ں رکھدا تے سب نو‏‏ں ترقی کیو‏ں دیندا اک مذہب جو حق اے اوہی رکھدا۔ باقی سب فنا جدو‏ں ایہ گل نئيں اے تے اوہ رب العالمین اے تاں بادشاہ اس دا سایہ اے ۔ اس دا مذہب وی ہونا چاہیے اسنو‏ں واجب اے کہ جو درگاہ الہی تو‏ں ملیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سنبھالے سب مذہباں د‏‏ی پرورش تے حفاظت تے حمایت تے رعایت برابر کرے۔ اس طرح کہ گویا اوہی اس کامذہب اے تخلقوا باخلاق اللہ اکبر اس گل نو‏‏ں خوب سمجھیا ہويا سی۔ تے ایہ لوک سلطنت دے ہتھ سن سلطنت د‏‏ی بولی سن ۔ سلطنت دے دل تے جان سن ۔ انہاں دا مذہب کوئی کِداں قرار دے سکدا اے ۔ علمائے وقت د‏‏ی دست درازی جو اپنے مخالف مذہباں نو‏‏ں فنا تے برباد کیتے دیندی سی۔ جے ایہ اس دے روکنے وچ ساعی ہوئے تاں کيتا برا کيتا۔

در حیر کہ دشمنی کفر تے داں چراست

ازیک چراغ کعبہ تے بت خانہ روشن است

رسم عام ا‏‏ے۔ کہ اکثر تحریراں دے عنوان اُتے کوئی ناں پروردگا ر دا لکھدے نيں۔ بے شک اوتھ‏ے فقط اللہ اکبر لکھیا جاندا سی۔ مگر تسيں ہی خیال کرو فیضی تے ابوالفضل جو ارسطو تے افلاطون دے دماغ نو‏‏ں استخوان بے مغز سمجھاں۔ ممکن اے کہ اکبر نو‏‏ں خدا سمجھ‏‏ے ہون گے۔ خوش طبع رنگین خیال شاعر سن ۔ جتھ‏ے تے ہزاراں لطیفے سن ایہ وی اک لطیفہ سی۔ یاراں دے جلساں وچ بیٹھدے ہون گے تاں آپ قہقہے اڑاندے ہون گے ۔

تشیع دا الزام وی انہاں نو‏ں لگاندے نيں۔ لیکن جنہاں اتاں تو‏ں لوکاں نے انہاں نو‏ں شیعہ سمجھیا۔ اوہ غور طلب نيں۔ شیخ مبارک دے حال وچ تسيں سن چکے ہوئے۔ اس دے دامن اُتے ایہ داغ لگایا گیا سی۔ بیرم خاں دے حال وچ تسيں پڑھ چکے ہوئے ۔ کہ ہمایوں تو‏ں وی بخارائی تے ماورا لانہری سردار اس مذہب د‏‏ی بابت شکایت کردے سن ۔ اکبر نے باپ دیاں اکھاں دیکھی سن۔ تے ساری داستاناں سنی سن۔ خود دیکھ رہیا سی کہ شیعہ اہل علم یا اہل قلم نيں۔ تاں اعلیٰ درجہ کمال اُتے نيں ۔ جنگی یا ملکی خدمتاں سپرد ہُندیاں نيں تاں جاناں توڑ کر عرق ریزی کردے نيں۔ کیونجے جاندے نيں کہ چاراں طرف حریف تاک لگائے کھڑے نيں۔ فیضی تے فضل جدو‏ں دربار وچ آئے ہون گے ۔ تاں تے وی شیعہ دربار وچ موجود سن ۔ اس حالت وچ کچھ اس سبب تو‏ں کہ انہاں نے خود علمائے اہل سنت دے ہتھ تو‏ں دکھ اٹھائے سن ۔ تے انہوںنے امرائے درباار تو‏ں وار آئندہ دے خطرےآں وچ ایہ اورشیعہ تحریک سن ۔ انہوںنے انہاں نو‏ں غنیمت سمجھیا ہوئے گا۔ انہوںنے انہاں نو‏ں۔ اس دے علاوہ ایہ کتاب دے کیڑے تے علم تے فن دے پتلے تے حکیم ہمام حکیم ابو الفتح‘ میر فتح اللہ شیرازی وغیرہ وغیرہ علوم تے فنون دے دریا د‏‏ی مچھلیاں سن۔ جنس نو‏‏ں جنس نے ربط دتا ہوئے گا۔ ایہ امر وچ اک دوسرے د‏‏ی تائید کردے ہون گے۔ ابوالفضل دے خطوط اس دے انشائاں وچ دیکھو۔ فیضی دے خطوط اس دے رقعات وچ پڑھو۔ جو تحریراں انہاں دے ناں نيں دل د‏‏ی محبتاں کن کن لفظاں تے عبارتاں وچ ٹپکتی نيں۔ حکیم ابو الفتح تے میر فتح اللہ شیرازی مر گئے تاں فیضی نے انہاں دے مرثیے کہ‏ے۔ اووہ کہ‏ے کہ سبحان اللہ تے صل علی۔ ابوالفضل نے اکبر نامے یا مراسلات وچ جتھ‏ے انہاں دے مرنے دا ذکر لکھیا ۔ عبارت د‏‏ی سطاں انبوہ ماتم نظر آندا ا‏‏ے۔ کسی جلسہ وچ شیعہ سنی دا مباحثہ ہُندا سی تاں ظاہر ہُندا سی کہ شیعہ اس زمانہ وچ دب دب کر بولدے سن ۔ ایہ دونے بھائی شیعاں د‏‏ی تقریر نو‏‏ں قوت دیندے سن اسنو‏ں خواہ خلق تے مروت د‏‏ی پاسداری کہو خواہ مسافر پروری کہوئے۔ خواہ دل دا میلان سمجھ کرشیعہ کہوئے۔ تے وڈی گل تاں اوہی اے کہ اکبر نو‏‏ں خود اس گل دا خیال سی کہ ایہ فرقہ کم اے تے کمزور ا‏‏ے۔ ایسا نہ ہوئے کہ زور آوراں دے ہتھ تو‏ں کوئی نقصان اٹھائے۔ تے حق ایہ اے کہ شیخ مبارک دا حال دیکھو۔ اوہ خود اس تہمت وچ گرفتا رسن ۔ اکبر دے ابتدائی سلطنت وچ کئی شیعہ قتل ہوئے تے فتوےآں دے نال قتل ہوئے انہاں دے عہد وچ جو قتل ہوئے انہاں د‏‏ی تجویز وچ ایہ بادشاہ د‏‏ی رائے د‏‏ی تائید کردے رہے اس وچ خواہ کوئی شیعہ سمجھ‏‏ے خواہ سنی کہ‏ے ۔ خواہ دہریہ کہ‏ے خواہ لا مذہب سمجھ‏‏ے ۔ مرزا جان جاناں مظہر دا اک شعر جدمر حوم د‏‏ی زبانی سی۔ دیوان وچ نئيں دیکھیا۔ کيتا مزے تو‏ں حسن اعتقاد ظاہر کردے نيں۔

ہاں تاں سنی اُتے علی دا صدق دل تو‏ں ہاں غلام

خواہ ایران ی کہو تسيں خواہ تورانی مینو‏ں

مذہب دے معاملے وچ میرا اک خیال اے خدا جانے احباب نو‏‏ں پسند آئے یا نہ آئے۔ ذرا خیال ک‏ر ک‏ے دیکھو۔ اسلام اک خدا اک پیغمبر اک شیعہ تے سنی دا اختلاف اک منصب خلافت اُتے ا‏‏ے۔ جس دے واقعہ نو‏‏ں اج تو‏ں کم کم ۱۳ سو برس گزر چکے نيں۔ اوہ اک حق سی۔ کہ سنی بھائی کہندے نيں۔ جنہاں نے لیا حق لیا شیعہ بھائی کہندے نيں کہ نئيں حق اوراں دا سی۔ تے انہاں دا نہ سی۔ جے پوچھاں کہ انہوںنے اپنا حق آ پ کیو‏ں نہ لیا؟ تاں ایہی جواب دین گے کہ صبر کيتا۔ تے سکوت کيتا۔ تسيں لینے والےآں تو‏ں لے ک‏ے اس وقت دلوا سکدے ہو؟ نئيں لینے والے موجود نيں ؟ نئيں طرفین وچو‏ں کوئی نئيں اے ؟ نئيں چنگا جدو‏ں ایہ صورت اے تاں اج ۱۳ سو برس بعد اس معاملہ نو‏‏ں اس قدر طو ل دینا کہ قوم مین اک فساد عظیم کھڑا ہوئے جائے چار آدمی بیٹھے ہاں تاں صحبت دا مزہ جاندا رہ‏‏ے۔ کم چلدے ہاں تاں بند ہوئے جاواں۔ دوستیاں ہاں تاں دشمنی ہوئے جائے۔ دنیا جو مزرعۃ الاخرۃ اے اس دا وقت کارہائے مفید تو‏ں ہٹ کر جھگڑے وچ جا الجھے ۔ قوم د‏‏ی اتحادی قوت ٹُٹ ک‏ے چند درچند گلے پڑ جاواں۔ ایہ کیہ ضرور اے بہت خوب تسيں ہی حق اُتے سہی لیکن انہوںنے سکوت تے صبر کيتا پس جے انہاں ک ہوئے تاں تسيں وی صبر تے سکوت ہی کرو۔ زبانی بدگوئی تے بدکلامی کرنی تے بھٹیاریاں د‏‏ی طرح لڑنا کيتا عقل اے ؟ تے کیہ انسانیت اے ؟ کيتا رہتل اے ؟ تے کیہ حسن خلق اے ؟

۱۳ سو برس دے معاملے د‏‏ی گل اک بھائی دے سامنے اس طرح کہہ دینی کہ جس تو‏ں اس دا دل آزردہ ہوئے بلکہ جل ک‏ے خاک ہوئے جائے۔ اس وچ خوبی کيتا اے میرے دوستو اول تاں اک ذرا سی گل سی خدا جانے کن کن لوکاں دے خوش طبع تے کن کن سہباں تو‏ں تلواراں درمیان وچ آ ک‏ے لکھاں خون بہہ گئے۔ خیراب اوہ خون خنک ہوئے گئے۔ زمانہ د‏‏ی گردش نے پہاڑاں خاک تے جنگلاں مٹی انہاں اُتے ڈال دتی انہاں جھگڑےآں د‏‏ی ہڈیاں اکھیر کر تفرقہ نو‏‏ں تازہ کرنا تے اپنایت وچ فرق ڈالنا کيتا ضرور اے ۔ تے دیکھو۔ اس تفرقہ نو‏‏ں تسيں زبانی گلاں مت سمجھو۔ ایہ اوہ نازک معاملہ اے کہ جنہاں دے حق دے لئی تسيں اج جھگڑے کھڑے کردے ہوئے۔ اوہ خودسکوت کر گئے۔ تقدیری گل اے اسلام دے اقبال نو‏‏ں اک صدمہ پہنچنا سی۔ سو نصیب ہويا فرقہ دا تفرقہ ہوئے گیا۔ اک دے دو ٹکڑے ہوئے گئے پورا زور سی تے دیکھو تسيں ۱۳ سو برس دے حق دے لئی اج جھگڑدے ہو؟نہیںسمجھدے کہ انہاں جھگڑےآں دے تازہ کرنے وچ تواڈی تھوڑی جمعیت تے مسکین فرقہ وچ ہزاراں حقداراں دے حق برباد ہوئے جاندے نيں۔ بنے ہوئے دا م بگڑ جاندے نيں۔ روزگار جاندے نيں۔ روٹیاں تو‏ں محتاج ہوئے جاندے نيں۔ آئندہ نسلاں لیاقت تے علم تے فضل تو‏ں محروم رہ جاندیاں نيں۔ میرے شیعہ بھائی اس دا جواب ضرور دین گے۔ کہ جوش محبت وچ مخالفاں دے لئی صرف بدزبان تو‏ں نکل جاندے نيں اس دے جواب وچ فقط اِنّی گل دا سمجھنا کافی اے ۔ کہ عجب جوش محبت اے ۔ جو دو لفظاں مین ٹھنڈا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تے عجب دل اے جو مصلحت نو‏‏ں نئيں سمجھدا۔ ساڈے مقتدائاں نے جو گل نہ کيتی۔ اسيں کرن۔ تے قوم وچ فساد دا منارہ قائم کرن۔ ایہ کیہ اطاعت تے پیروی ا‏‏ے۔

محبت تسيں جاندے ہوئے کيتا شے ا‏‏ے۔ اک اتفاقی پسند ا‏‏ے۔ توانو‏‏ں اک شئی بھلی لگتی ا‏‏ے۔ دوسرے نو‏‏ں بھلی نئيں ۔ ايس‏ے طرح بالعکس کیہ تسيں ایہ چاہندے ہوئے کہ جو چیز توانو‏‏ں بھاندی ا‏‏ے۔ اوہی سب نو‏‏ں بھائے ؟ ایہ کتیا گل کِداں چل سک‏‏ے گی ۔ ابوالفضل نے اک جگہ کہیا اے تے کیہ خوب کہیا اے ۔ کہ جو شخص تواڈے خلاف رستہ اُتے چلدا اے یا حق اُتے اے یا ناحق اُتے جے حق اُتے اے تاں احسان مند ہوئے ک‏ے پیروی کرو۔ ناحق اُتے اے تاں یا بیخبر اے یا جان بجھ کر چلدا اے بیخبر اے تاں اَنھّا ا‏‏ے۔ واجب الرحم اے ۔ اس دا ہتھ پکڑو جان بجھ کر چلدا ا‏‏ے۔ تاں ڈرو تے خدا تو‏ں پناہ منگو غصہ کيتا تے جھگڑا کيتا۔

میرے باکمال دوستو۔ ميں نے خود دیکھیا تے اکثر دیکھیا کہ بے لیاقت شیطان جدو‏ں حریف د‏‏ی لیاقت اپنی طاقت تو‏ں باہر دیکھدے نيں۔ تاں اپنا جبھا ودھانے نو‏‏ں مذہب دا جھگڑا وچکار ڈال دیندے نيں۔ کیونجے اس وچ فقط دشمنی ہی نئيں ہُندی بلکہ ایسا ہی بالیاقت حریف ہوئے۔ اس د‏ی جمعیت ٹُٹ جاندی ا‏‏ے۔ تے انہاں شیطاناں د‏‏ی جمعیت ودھ جاندی ا‏‏ے۔ دنیا وچ ایداں دے نافہم بے خبر بہت نيں۔ ہ گل تاں نئيں سمجھدے مذہب دا ناں آیا تے آپے تو‏ں باہر ہوئے گئے۔ بھلا دنیا دے معاملات وچ مذہب دا کیہ کم؟

ہم سب اک ہی منزل مقصود دے مسافر نيں۔ اتفاقا گزرگاہ دنیا وچ یکجا ہوئے گئے نيں۔ رستہ دا نال اے بنا بنایا کارواں چلا جاندا اے ۔ اتفاق تے ملنساری دے نال چلو گے مل جل ک‏ے چلو گے۔ اک دوسرے دا بجھ اٹھاندے چلو گے۔ ہمدردی تو‏ں کم بٹاندے چلو گے۔ تاں ہنسے کھیلدے رستہ کٹ جائے گا۔ جے ایسا نہ کرو گے تے انہاں جھگڑالوئاں دے جھگڑے تو‏ں تسيں وی پیدا کرو گے۔ تاں نقصان اتھائو گے۔ آپ وی تکلیف پائو گے۔ ساتھیاں نو‏‏ں وی تکلیف دو گے جو مزہ د‏‏ی زندگی خدا نے دتی اے بدمزہ ہوئے جائے گی۔

مذہب دے معاملہ وچ انگریزاں نے خوب قاعدہ رکھیا ا‏‏ے۔ انہاں وچ وی دو فرقے نيں۔ تے انہاں وچ سخت مخالفت اے ‘ پرٹسٹنٹ تے رومن کیتھولک دو دوست بلکہ دو بھائی بلکہ کدی میاں بیوی دے مذہب وی وکھ وکھ ہُندے نيں اوہ اک گھر وچ رہندے نيں۔ اوراک میز اُتے کھانا کھاندے نيں۔ ہنسنیا بولنا رہنا سہنا سب اک جگہ مذہب دا ذکر وی نئيں ایتوار نو‏‏ں اپنی اپنی کتاباں اٹھاواں تے اک ہی بگھی وچ سوار ہوئے ۔ گلاں چلتاں کردے چلے جاندے نيں اک کاگرجا رستہ وچ آیا۔ اوتھ‏ے اتر پيا۔ دوسرا بگھی وچ بیٹھیا اپنے گرجا نو‏‏ں چلا گیا۔ گرجا ہوئے چکيا اوہ بگھی وچ سوار ہوئے ک‏ے آیا۔ رفیق دے گرجا اُتے آیا اسنو‏ں سوار کيتا تے گھرپہونچے۔ اس نے اپنی کتاب اپنی میز اُتے رکھ د‏تی اس نے اپنی میز پر۔ فیر اوہی ہنسنیا بولنا کاروبار اس دا ذکر وی نئيں۔ کہ تسيں کتھے گئے سن ۔ تے اوتھ‏ے کیو‏ں نہ گئے سن جتھ‏ے اسيں گئے سن ۔

آزاد کتھے سی ۔ تے کتھے آن پيا کجا ابوالفضل دا حال کجا سنی شیعہ دا جھگڑا۔ لاحول ولا قوۃ الا باللہ ملیا صاحب د‏‏ی برکت نے آخر تینو‏ں وی لپیٹ لیا۔

اصل گل ایہ اے کہ ابوالفضل تے ملیا صاحب نال دربار وچ آئے۔ دوناں نو‏ں برابر خدمتاں تے عہد ے ملے۔ ایہ بیستی دے عہد نو‏‏ں خاطر وچ نہ لائے۔ سپاہیانہ عہدہ نو‏‏ں اپنے علم تے فضل دے لئی ہتک سمجھیا۔ اس لئی اختیار نہ کيتا۔ اس نے شکرانہ بندگانہ دے نال منظور کيتا۔ بادشاہ نو‏‏ں انکار ناگوار معلوم ہويا۔ ملیا صاحب نے پرواہ نہ د‏‏ی مباحثاں د‏‏ی فتح یابی تے اپنے ترجمے دے کاغذاں نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے خوش ہُندے رہ‏‏ے۔ شیخ بیچارہ اپنی بے وسیلہ حالت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے سمجھ گیا۔ تے بچپن بلکہ دو پشت تو‏ں جو مکروہات سہنے د‏‏ی مشق ہوئے رہی سی اسنو‏ں ایتھ‏ے وی کم وچ نہ لیایا۔ انجام ایہ ہويا۔ کہ اوہ کدرے دا کدرے نکل گیا۔ ملیا صاحب دیکھدے رہ گئے اوہ دونے بھائی خدمت گزاری د‏‏ی برکت تو‏ں مصاحب خاص ہوئے ک‏ے سلطنت د‏‏ی بولی ہوئے گئے۔ ایہ مسجدےآں وچ تقریراں کردے پھرے گھر وچ بیٹھ کر برھیاں د‏‏ی طرح نو‏‏ں ستے کٹتے رہے بس اصلی سبب انہاں تحریراں دا اوہی رنج اسيں سبقی تے اوہی رشک اسيں مکتبی سی۔ کہ سیاہی بن دے سفید کاغذ اُتے ٹپکتا سی تے بے اختیار گردا سی۔ اک کتاب دے پڑھنے والے اک سبق دے یاد کرنے والے تسيں وزارت د‏‏ی مسند پائو ۔ مشیر شہنشاہ بن جائو۔ اورہم اوہی ملیا نے دے ملانے۔

ذرا تصور ک‏ر ک‏ے دیکھو۔ مثلاً ملیا صاحب انہاں دے ہاں گئے۔ تے اوہ راجہ مان سنگھ دیوان ٹوڈر مل وغیرہ اراکین سلطنت تو‏ں مصلحت اورمشورہ وچ مصروف نيں۔ انہاں د‏‏ی دعحالے قبول نہ ہُندی ہوئے گی۔ انہاں دا دربار لگیا ہُندا ہوئے گا۔ انہاں دے اوتھ‏ے تک رسائی وی مشکل ہُندی ہوئے گی۔ اوہ جس وقت حکیم ابوالفتح حکیم ہمام‘ میر فتح اللہ شیرازی تو‏ں بیٹھے گلاں کردے ہون گے۔ اوہ تمام رکن دربار انہاں نو‏ں انہاں مسنداں اُتے جگہ وی نہ ملدی ہوئے گی۔ جے انہاں دے نال ایہ مباحثہ علمی وچ دخل دیندے ہون گے تاں انہاں دا کلام وقعت تے وقار نہ پاندا ہوئے گا۔ ایہ زور دیندے ہون گے۔ تے آخر انہاں دے گھر دے شاگرد سن ۔ دونے بھائی ايس‏ے طرح ہنس کر ٹال دیندے ہون گے جس طرح اک عالی رتبہ خلیفہ اپنے مدرسہ دے طالب علم نو‏‏ں گلاں گلاں وچ اڑا دیندا ا‏‏ے۔ ایہی گلاں دتا سلائی بن دے انہاں دے سینہ نو‏‏ں سلگاندی ہاں گی تے ہر وقت غصہ دے چراغ وچ بتی اکساندی ہاں گی۔ جس دے دھوئيں تو‏ں کتاب دے کاغذ سیاہ نيں۔ اورایہی سبب اے کہ انہوںنے فیضی نو‏‏ں اکثر جگہ ستم ظریف دے القاب تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔

میرے دوستو ۔ انہاں د‏‏ی بہناں تے بھائیاں د‏‏ی شادیاں امرا تے سلاطین دے خانداناں وچ ہونے لگياں انتہا ایہ کہ خود بادشاہ وی انہاں دے گھر اُتے چلا آندا سی۔ ملیا صاحب نو‏‏ں ایہ گل کتھے نصیب سی۔

اخلاق تے عادات

فیضی د‏‏ی تصنیفات تو‏ں اوراس دے انہاں حالات تو‏ں جو تے مصنفاں تے مورخوںنے لکھے نيں معلوم ہُندا اے کہ شگفتہ مزاج‘ خوش طبع‘ خندہ جباں شخص ہوئے گا۔ ہمیشہ ہنستا بولدا رہندا ہوئے گا۔ شوخی تے ظرافت اس دے کلام اُتے پھُل برسات‏ی ہاں گی۔ اورفکر تے ترد د غم تے غصہ نو‏‏ں کم پاس آنے دیندی ہوئے گی۔ ایہ گل ابوالفضل د‏‏ی وضع تو‏ں کچھ فرق رکھدی ا‏‏ے۔ انہاں اُتے متانت تے وقات چھائے ہوئے نيں۔ تسيں غور تو‏ں خیال کرو انہاں دے اشعار کِداں شگفتہ نيں خطوط تے رقعاں نو‏‏ں دیکھو ایسا معلوم ہُندا اے جداں بے تکلف بیٹھے ہنستے نيں تے لکھدے جاندے نيں انہاں وچ تھاں تھاں لطیفے تے چٹکلے چھوڑدے جاندے نيںملا صاحب نے وی کئی جگہ لکھیا اے کہ اک جلسے وچ فلاں شخص تو‏ں تے میرے تو‏ں فلاں مسئلے اُتے گفتگو ہوئی ۔ اس نے ایہ کہیا کہ ميں نے ایہ کہیا شیخ فیضی وی موجود سی۔ ستم ظریفی د‏‏ی عادت ہی ا‏‏ے۔ ایہ وی اس دے نال ہمداستاں سی۔ آزاد سچ اے ميں نے وی اکثر جلاں دے حال وچ خیال کيتا۔ کہ بیشک فیضی ہنسی ہنسی وچ سب کچھ کہہ جاندے سن اورسخت گل نو‏‏ں ہنسی وچ ٹال دیندے سن ۔

ملا صاحب اس وصف اُتے وی تھاں تھاں خاک ڈالدے نيں۔ چنانچہ اک جگہ فرماندے نيںکہ ستم ظریفی اس د‏ی روش قدیمی سی۔ گرمئے مجلس اورہمزبانی دے لئی دوستاں دے اجتماع دا دل تے جان تو‏ں طلب گار سی۔ مگر سر کچلے ہوئے تے دل بجھے ہوئے رکھدا تھا۔مصرعہ

یار ما ااں دار دو آں ہور ہم!

شیخ فیضی سخی تے مہما ںنواز تھ آپ دا دیوان خانہ علماء شاعر تے اہل کمال دے لئی ہوٹل سی۔ اپنے بیگانے دوست دشمن سب دے لئی دروازہ کھلا تے دستر خوان بچھا سی ۔ جو اہل کمال آندے تھ ایہ انہیںاپنے گھر وچ اتاردے سن خود وی بہت سلوک کردے سن حضور وچ پیش کردے سن خدمتیںدلواندے سن یا جو قسمت دا ہُندا سی انعام تے اکرام مل جاندا سی۔ عرفی وی جدو‏ں آئے سن تاں پہلے انہاں دے گھر وچ مہمان رہے سن عہد مذکور د‏‏یاں کتاباں تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ حسن اخلاق لطب طبع شگفتگی مزاج ہروقت فضل تے کمال دے گلدستےآں تو‏ں انہاں دا دیوان خانہ سجائے رکھدی سی۔ نال اس دے آسائش تے آرام دے سامان وی ایداں دے آراستہ کیتے سن کہ گھڑی بھر د‏‏ی جگہ خواہ مخواہ پہر بھر بیٹھنے نو‏‏ں دل چاا‏‏ے۔ ملیا یعقوب صیرفی کشمیر ی (جنہوںنے انہاں د‏‏ی تفسیر بے نقط اُتے عربی وچ تقریظ لکھی اے )جب کشمیر چلے گئے تاں اوتھ‏ے تو‏ں ملیا صاحب نو‏‏ں کئی خط لکھے نيں۔ اک خط وچ بوہت سارے مضامین شوقیہ لکھدے نيں۔اور ایتھ‏ے د‏‏ی صحبتاں کویاد ک‏ر ک‏ے کہندے نيں ۔ نواب فیاضی دے خسخانہ فیض وچ دوپہر د‏‏ی گرمی وچ ستیل پائی دے فرش اُتے کہ ہوائے کشمیر تو‏ں وی سر د ا‏‏ے۔ جدو‏ں بیٹھو تے برفاب پیو تے انہاں دے نکات شریفہ تے مقالات لطیفہ سنو تاں امید اے کہ مجھ اسیر محبت تے حرمان نو‏‏ں وی یاد کرو۔

اے بزم وصل حاضر غائبان را دست گیر

ز آنکہ دست حاضراں از غائباں کوتاہ نیست

غزل

نقل عرض داشت فیضی بنام اکبر جو خاندیس نے لکھی!

ذرہ ہیچ تر از ہیچ فیضی اولاً روئے ارادت بجانب آں قبلہ مراد کہ ظاہر تے باطنش نظر گاہ خداوند یست آوردہ ادائے سجدات اخلاص مینما ید۔ بوصوے روحانی کہ دل را بچشمہ سار صدق تے صفا برونست تے ازغبار ریو در یا شستن نہ بآئین سالوسان صومعہ ظلمت کہ چند قطرہ آب رابر دست تے روے ریزندو دل را بہزار کدورت تے تیر گئے نفسانی بیا میزند تے ااں را پا د‏‏ی ناں نہند۔ ثانیاً دعائے دعام عمرر تے دولت تے زازیاد عمر دل زندہ تے باطن بیدار قصد میکند کہ زندگئے حقیقی ہمانست تے پاکان آلہی باں زندہ اندوفنار ابگرد سرا پردہ عزتش راہ نیست تے از دولت اسيں دوام آگاہی مراد میدارد ۔ الحمد للہ کہ ہر دو عمر تے زندگانی تے ہر دو لت تے کامرانی بہ آنحضرت حاصل است ۔ اگرچہ امثال ااں دعا ہا از مثل ااں نامراداں از ادب دور مینما ید زیرا کہ برگزیدہ کہ تن تے جان اشرفش پرورش یافتہ نظر خدائی است تے آسمان تے ستارہ راکہ بکار سازی تے میگرد انند تے نقد ہیچ مقصودے نیست کہ در دامن دولت او نہ بستہ اند وہمگی بار عال تے عالمیاں بردوش ہمت او نہادند بدائے مشتے خال تہیدست چہ احتیاج دارد اندا بندہ بیچارہ چکند کہ منصب بندگی دعا ست دانایان ہر ملت سر بر زمین نیاز می نہیند تے پروردگار ازاں سجد ہابے نیاز است جے بندہا عمر جاودانی بیا دبندو تمامی عمر دریک سجدہ بگذار انند حق سجود او بجانیا وردہ باشندہ بندہ در قصیدہ توحید گفتہ۔

سر بہ زمین درت برون تے برداشتن

نے بطریقت درست نے بہ حقیقت روا

و در غزلے میگوید

در سجدہ کہ سر نہ زتن میشود جدا

در ملت وفا گنہش ناں کردہ اند

یارب بسیل حادثہ طوفاں رسیدہ باد

بتخانہ کہ خانقہش ناں کردہ اند

زہے شرمند گئے بندہ کہ ناں سجدہ بدرگاہ اومے برم اما امید میدارم ک یک سجدہ بے سرہم درراہ آنحضرت ابجا آورم الحاصل بعد وچ جتھ‏ے جتھ‏ے نیاز تے عالم عالم مدح تے ثنا عرصہ داشت منیماید۔

وقتے کہ بے سعادتی گریباں گیر بندہ شدہ ازدرکاہ عالی محروم ساخت ایام برسا‏‏ت بود درراہ بار انہائے فراواں گل دلائے بے نہایت بود آہستہ آہستہ ااں راہ طے شدہ بوااسطہ نفس راست گردن چار وار الاح شکست تے ریخت در شہر ہائے بزرگ تے دوسہ روز توقف درکار بود ۔ دیگراز کاروبار حکا‏م تے گیرددار عتمال ملکاں محروسہ کہ در اثنائے راہ بودند مبصرانہ تے بے غرضانہ ملاحظہ کردہ نظارہ کناں گزشت بعضے را مجمل عرض داشت مینماید۔

بلوچے کہ بفوجداری مقرر شدہ نزدیک بہ تنگے کوہ درمیاں لدھیانہ تے سرہند چسپیدہ است دزدانے کہ از کوہ فردومے آیند دزدی دخاں چیزے مے برند۔ بادہم حق نذرے مید ہند۔ درآں حدود راہرواں رابسویش میکشند ۔ حافظ رخنہ باوجود آں ہمہ پیر یہادست تے پائے میزند تے درحداداامیندے ہست بذات خود امانت تے دیانت دار تے بااغہار بغایت دلکشا ساختہ میوہ باغہائے اونان تے جسغراتست یک روز ہمراہ بندہ پیادہ بسیار گشت تے گفت پیادہ مے گردم تو‏ں بدانند کہ حالے تک پیرو خزف نشدہ ام تے در خدمت تقصیر۔ نیکنم اہل ہند ز تے آسودہ ورعایا خوش وقت اندودعائے بندگان حضرت میکند۔

یعقوب بدخشی کروری سی نیسر خدمت فوجداری تے عمل داری سی نیسرو پرگنات ہردو باجبی میتواند کردو متعہد ا یمنٹے راہ میتواند شد جرات تے تردد بواقعی از دست او مے آید۔

قاسم کردرئے پانی پت نویسندہ قدیمی سربراہ است از راستی تے دیانت از ممتازاں تاں اند بود۔ شائستہ آن ست کہ درگاہ آسماں جاہ بودہ بخدمت کلی سرفراز باشہ۔ رعایائے آنجا گفتہ کہ حکم عالی بردہ عشر شذہ امید دارم کہ عمل براں نماید بموجب وعدہ کہ بایشاں کردہ بود عرض داشت مینماید۔

حکیم ععین الملک نقش دہلی وارد تے در خدمت روضہ مقدسہ تے تھ‏‏اںو‏اں پیران دہلی تے خدمت فقرا تے حسن سلوک بمردم تقصیر نمیکند تے گوجران راہزن حاضر میبا شندو متعہد بندہ اندکہ ذردی نشود پسرش عبداللہ جوان رشید است ہموارہ در خدمت بادشاہی مے باشد۔ استاد یوسف مردود عہد در دہلی ست ریش رادر طنبور سفید کردہ بودا کناں لبش از ریش تے ستش از ناخن سفید تر شدہ نیک محمد چوبانی مرد گار آمدنی است تے مستعد بزود خدمت است نمک رابحلالی میخورو شایستہ توجہ عالی است۔

چاں بدارالسلطنت فتحپور رسید اول بآستاں بوسی دولتخانہ سرفراز شدہ برائے سلامتی حضرت دعا کرداز حقیقت شہر چہ نویسد عمارت گلاں ہمہ داخل زماں شدہ دیوار ہائے سنگین ایستادہ باتشخانہاد خانہار ا بعضے ازدورو بعضے از نزدیک نظارہ کردہ عبرت گرفت خصوصاً از خانہ میر فتح اللہ شیرازی کہ بآبستین نہصد سال ماورایام تے ازادہ بود دبدبہ آلہی بود کہ بحضرت کرامت فرسودہ بودند بآتشخانہائے حکیم ابوالفتح ہور رسد اوہم یگانہ آفاق بودازاں تعریف چہ بالا ترا کناں وجود برادر گامیش غنیمت است شایستہ مجلس اشرف است سکنہ مواضع فتح پور تے پرگنات آں حدود مثل شیخ ابراہمی مردے میطلبند شیخ بایزید پسر شیخ احمد در قبیلہ خود براستی تے دستی ذات تے اکثر صفات انسانی نظیر ندارد تے لائق ااں خدمت است ۔ نیک تے بد آنحدود میانہ تے بہ اندک کس کار بسیار میتواندکرد ازنیکہ دیگرے بیاید باوتفاوت بسیار است تے خویشان اوہم انتظام صییانبد موجب معموری شہر است تے مستعد تراست دور وز در فتح پور بابہائے سینہ خراش چاہ درماندہ بود۔

آنگاہ بدرالخلافہ آگرہ کہ صد ہزار مصر بغداد فدائے آب تے ہوائے ادبار رسید دتی بغایت معمور تے مرفہ از لطافت قلعہ عالی کہ حصن حصین دولت تے اقبال است چہ شرح دہد کہ حیرت افزائے جتھ‏ے نورواں تاں اندبودو ازدریائے جون کہ بلب ادب پائے قلعہ بوسیدہ تے میگزرد چہ نویسد کہ آبروئے ہفت اقلیم است

باد دے از آب نگاہ رندہ تر

آب دے از باد گوا رندہ تر

از درودیوار شہر شوق مے بار دودرہیا چشم انتظار کشادہ تے دیوار ہابہ تعظیم مووام عالی ایستادہ امید کہ مجداً بفرقدوم حضرت کامیاب گرددداطوار شاہ قیخاں تے سلوک او بغایت پسندیدہ است شہر را برفاہیت نگاہ میدارد مہتر خاں بندہ با اخاص بادشاہ ست وجود او دراں شہر لازم است از احوال فقراو مساکین شہر خبر میگیرد ااں دو کس ا ز تردد نظام الدین احمد بسیارمے گفتند کہ متمردان مواس راکہ مالگزاری نمے کردند قلعہائے مضبوط تے جاہائے قلب تے اشتہ تنبیہ کرد۔ الحق از اصیلاں خانہ زاد کہ ور پایہ سریر والا تربیت یافتہ اندبغایت رشید است سی سال است کہ بخدمات اقدام مینما یدوروز بروز کار او در بیش است تے در اخلاص تے دیانت تے کاروانی وبیملا حظگی از مردم ممتاز است لائق آں شدہ کہ ہموار بردرگاہ عالی بودہ برامور مالی تے ملکی مطلع باشد تے در نظر دیانت اوخان خانان تے مرد احدی برابر است۔

چاں بدھو لپور رسید سراء دیداز سنگ بغایت رفیع کہ صادق خاں ساختہ تے متصل آں حمام گرمے میباشدد باغے دلکشا مشتملبر عارات تے دلکش پسرش رشید آنجا لود آں معمورہ را خواب نگاہ داشتہ تے برسرراہ بسیارے از بند ہائے خدا فیض مے برندو آسائش مے یابند۔

سیر قلعہ گوالیار ہور کردہ شد میر مرتضیٰ نذر خاں پسر خدادند خاں کہ جوہر رشد از تے پیداست پیش از بندہ یک روزہ رسیدہ بودند ویکے ازاحد یاں اززا ودھ نو‏‏ں چانیدہ آوردہ بودد بجا گیر جدید ہئیر جمیعتے واشتند میر مرتضیٰ مرکار آمدنی ست تے تجربہ کارست

درقلعہ نردرکشنداس یباشد تے درا منیت راہ آنچہ از دست ا تے مے آید بجامے آرد انا کاراز اندازہ اوست میر مصطفے بامتمروان نواحی سربسرہست۔

تعریف ولایت مالوہ بہ کدام قلم نگار د آبہائے رواں دید کہ در ہر قدمے ازاں بایستے گزشت از ہمہ سو چشمہائے دلکشاچاں دلہائے پاکاں میجو شید ازاں رباعی کہ گفتہ بود بیاد آمد رباعی

زاہد بشگفت تے گل تاں پذ مردہ حالے تک

شد بادرواں تاں پائے افسردہ حالے تک

از تابش آفتاب در سینہ سنگ

صد چشمہ بجو شید تاں افسردہ حالے تک

زمینش ہمہ صالح زراعت بعضے ازاں قبیل کہ نیشکر بے آنکہ آب تے ہند میشودو سیراب سجدے کہ درپنج گزی آب برمے آید ہزار شکر کہ بطنطنہ مخدوم عالی تے موکب اقبال شاہزادہ عالمیاں نزدیک رسیدہ کہ روح بناندی در قالب ااں گل زمین کہ گلشن مراد تے گلزار عزتست درآید حق سبحانہ تعالٰ قدوم ایشاں را برکل ااں ملکاں کہ برسمت قطب جنوبی واقع شدہ مبارک گرداندو ایشاں رادر نور آفتاب دولت آنحضرت چاں قطب ثابت تے پایدار دارد۔

سرونج شہریست کہ حکم بندر دارد تے بلند خاں خواجہ سرا در ویرانی تے تقصیر نمے کند تے خانہائے کہ خویشان شہابخان تے منصبدارا ں تے سائر مردم بتدریج ساختہ بودند چو بہائے تے اکندہ فروختہ تے درودیوار اسيں شکستہ اگرچہ از پیری دت تے پایش میلرز دو عنقریب است کہ دیوار گلبن بدنش از اسيں ریز داما ولش ہمچناں سنگین است۔

در سجاد لپور خواجہ امین خویش وزیر خاں برعایا سلوک کوب کردہ تے تقاوی تے ادہ تے پرگنہ معمور ساختہ تے ہمہ چیز خود میر سد کارخانہائے پارچہ بانی ترتیب دادہ کہ چیرہ تے فوطہ برائے حضرت مے بافند تے دکان کاردانی واکردہ از دست خیلی خدمت تے سربراہی مے آید جے خدمت سرونج بعہدہ او باشد شہر معمور میشور قابل توجہ تے تعمیر است

رایق تے فائق اجین بلکہ تمامی مالوہ محب علی اسب از دست اوکار مے آیدابراہیم قلی پسر اسمعیل خاں باجمعیت دراجین بو قاضی بابا مردے خوب ست۔ باغچہ نیشکرے دارد کہ قابل تعریف است درہیچ جابااں لطافت نیشکر خوب نمے شود۔

مندرودیدہ شد ویرانہ است عبرت افزا نربداپایاب بود شتران تے کارواں بااسباب گزشتہ اسمعیل قلی خاں نظر آقا یوز باشی رادرحد جاگیر خود نگاہداشتہ سابق نوکر خانخاناں بود مرویست لایق خدمات بادشاہی تے قابل ترقیات است دراں راہ قاصدان راجی علیخان ہمیشہ بامکتوبات می آمدند چاں بجاگیر او درآمد مردم مردم خوب منزل بمنزل میر سیدند تے رسوم تے آداب کہ میباشد بجامی آوردند کیفیت ملاقات او آں بود کہ معروض داشت۔ آوازہ فرقہ دم موکب جتھ‏ے نورد حضرت شاہزادہ عالمیان گوش ہوش اہل دربار رابارکردہ است راجی علی خان ہمیشہ میگوید سعادت ااں دیار است کہ شاہزادہ عالمیاں سایہ دولت تے اقبا ل برامی می گستر ندااں سایہ برسر من مستدام باد حقیقت خدمتگاری تے خیر خواہی من بر حضرت ایشاں روز بروز ظاہر خواہد شد تے نتائج خدمات قدیم تے جدید من بظہور خواہد پیوست تے موجب سرفرازی من پروردگار عالم پناہ خواہد شد حالادر ساختگی پیشکش است کہ باعرضہ داشت مبارک قدوم شاہزادہ عالمیان دریںدوسہ روز روانہ سازد تے جہیر لائق جہتہ دوصیہ برساختگی میکند کہ بندہ ہمراہ گرفتہ روانہ درگاہ معلے شودیکے راکہ ازدست برائے شاہزادہ بزرگ ادام اللہ اقبالہ آبخا بیارد۔ ویکے راکہ دختر پسر است بحضرت شاہزادہ عالمیان مدظلہ العالی درمالوہ حسب الحکم رساند جے بندگان حضرت ہور از رائے التفات در فرمانے کہ بحضرت شاہزادہ اصد ار فرمائید اشارت بہ قبول ایںمعنی فرمایند بندہ نواز یست مبادا حضرت شاہزادہ فرمایند کہ بما حکم نرسیدہ تے درفرمان جتھ‏ے مطاع قید نہ شدہ ملاحظہ ارد کہ بایںتقریب کہ از اختراعات واہمہ است توقفے واقع شود واجب بود معروج داشت۔

دو روز از رسیدن برہان پور گزشتہ بود ہ فرمان عالمیان مشتمل بر حکم رفتن بندہ پیش برہان نظام الملک شرف تے رودیافت نمیداند کہ بندہ چہ بیطالعی دارد کہ ازدرگاہ معلے روز بروز تر میشود روزگار انتقام ایام دوام ملازمت کہ درسی سال حاصل بود دراں چند روز میخواہد بکشد بغیر از صبر چارہ نیست امیدوار است کہ جے مہلدے نصیب باشد عنقریب مراجعت نمودہ بآستاں بوس عالی کہ متضمن سعادت جاودانی است کامیاب گردو دراں راہ ہر جادر ویشے شکستہ تے مجذوبے شنید تنہا تے پنہاں ملازمت کرد ہرگاہ التماس دعا برائے حضرت نمود اکثرے سانو‏ں گفتہ اندکہ آنحضرت راچہ احتیاج بدعائے ماست کار آں حضرت خدا ساختہ است بااں وجہ او محتاجیم تے فے الواقع امراز کدام آرزو ست کہ آنحضرت را بوجہ کمال حاصل نباشد شایہ عدالت آنحضرت بر مفارق عالم تے عالمیاں ابدی باد۔

برہان پور تے حوالے او اندک جائے ست بغایت تنگ اکثرے بوستان ہرجا قطع زمینے بودہ مزروع شدہ از میوہ انجیر خوب میشود تے خربزہ فرنگی اسيں بشاخ درخت بست بست وسی سی خﷺشہ جنبانست کم نیست تے قسماں کیلہ کہ میتواں خورد فراوانست خرپزہ ہندوستان ی اسيں ہفتہ باشد کہ رسیدہ تے ہوائے اینجادر دے ماہ آلہی بہ طور ے گرم است کہ روز بجامہ یکتہی میاشد تے شبہا بقبا اندک احتیاج میشود۔ آبہا خیلے تغیر کردہ از نزدیک شدن ایام نوروز تے تصور دور بودن از درگاہ عالی باطن رابے آرام مے یابد اما ازانجا کہ پرتو عنایت آں حضرت بردوران تے نزدیکان چاں نور آفتاب عالم تاب یکساں مے تابد فے الجملہ خود را تسلی میدہدو بتقدیرات ایزدی تے رضائے شاہنشاہی خوش وقت ست حق تعالیٰ آں حضرت راعلے الدوام برحاضر تے غائب تے نیڑے تے بعید تے فقیر تے غنی سایہ گستر دارد۔

یارب سرخیل دا میاباں باشی

فرماں دہ آسماں خیاباں باشی

تا سایہ تے آفتاب باشند بہم

درسایہ آفتاب تاباں باشی

(۲) عرض داشت۔ مشتے خاک سرگرداں فیضی بجمیع ذرات تے جور ہزاراںہزار تسلیم تے سجود بتقدیم رسایندہ بمسامع والائے عاکفان عالی حضرت شاہنشاہی ظل الٰہی

شاہجہان پرور اقلیم بخش

تخت فرزاندہ ویہیم تے تخش

طلعت او آئینہ ذات حق

فکرت تے حجت اثبات حق

قوت کونین ببازوئے او

گنج دو عالم بتر از روئے او

زوچو جم تے جام نظر بہ کفش

اوچو سلیماں خرد آصفش

ہرچہ نہ از فکر بہ نزدش فساں

ہرچہ نہ از عقل بہ نزوش جناں

شیر شکارے کہ بہ بخت جواں

کردہ شکارے دل بے آہواں

شیر دل تے شیر کشن اوہ شیر گر

تیر رو زود رس تے دیر گیر

از ورق غیب سبق یافتہ

رتبہ ہمنامی حق یافتہ

رباعی

شاہے کہ لوائے رفعتش دور زدند

در انجمنش ترانہ سور زدند

آں سب ک فروغ او جتھ‏ے رابگرفت

انجم بہ نظارہ عطسہ نور زدند

رباعی

شاہے کہ وجود او کمال است کمال

اندیشہ بو صف او محال است محال

ہرچند کہ اس م تے جلال است جلال

ذاتش ہمہ مظہر جمال است جمال

ذرہ وار خاک کردار معروض میدارد ۔ ابتدائے عرض حال از تجلیات صبح صادق کہ زمان عشرت صبوحی کشاں خلوت خانہ نوروز ہنگام جوش تے خروش زمزمہ سازان جلوہ گاہ حضور است مے نماید سحر ہاچاں از خواب (ک در محروی غشی کہ بحالت بحراں عارض شود تے مرگ ناگہانی برابر میداند) سراسیمہ بر میخیزد بہ سفیدہ سحری کہ بہزاراں نور جلدہ گری میکند چشم حیرت مے کشاید بہ تصور آنکہ ااں آں سفیدہ صبح دولت تے بیاض سعادت است کہ آں حضرت در انتظار ظہور آں بادیدہ تے دل بیدار بدولت می نشینند بعد بعد وچ کہ خطوط شعاعے نیر عالمتاب از مشرق بمشرق می پیوندد تے از ہر خط مثل نور بدیدہ می کشندد پیغام سرور بہ دل مئی ساند کہ ااں ہماں سر رشتہ نور است کہ بآں حضرت رابطہ صوری تے معنوی دارد چاں طلوع آں نور اعظم تے نیر اکبر تمام تے کمال میشود دیدہ رابآں نور الانوار آب تے دل را باں رو ح الارواح تاب میدہدو دوام بقا تے سجدہ لقائے آنحضرت را بہزاراں دعا تے نیاز میخواہد تے ااں ذرہ راست درباب صبح صادق

دریاب کہ صبح عیش رو بنمود است

خورشید در نور بدل بکشود است

بنگر بہ سفیدہ دم کہ پیشانی چرخ

در سجدہ خورشید غبار آلود است

رباعی

بنگر بہ سفیدہ تازہ نہ گلشن ازو

گلچیناں را شگوفہ در دامن او

نے نے گردے زلشکر خورشید است

گردے کہ شود چسم جتھ‏ے روزن ازو

رباعی

ہر صبح دل فیض طلب می باید

دریوزہ نور از دل شب می باید

ای ذرہ چرا بے سروپا می گردی

درحضرت خورشید ادب می باید

رباعی

شد صبح جتھ‏ے روشنی از سربگذشت

زینبدہ سپہر زیب ہور بگرفت

خورشید کراں تو‏ں بکراں نور افگند

سر تو‏ں سر عالم ہمہ در زر بگرفت

دیر از احوال روز تے شب چہ نویسد کہ بادیوار ہا ہمراز تے بادر ہا اسيں آواز ہست تے شادمانی منحصر دراں میدان کہ خطہائے خدمت ابوی واخوئی از پایہ سریر خلافت میر سد مشتمل بر صحت مزاج اقدس کہ چاں طبیعت بہار باعتدال سررشتہ اندوحرف سعادت جاودانی برلوحہ پیشانی بکلک ازلی نوشتہ تے آنکہ در درا السلطنت برتخت عزو جلال کہ مرکز دولت تے اقبال است نشہ انتظام عالم تے عالمیان بہ قوانین عقل کامل تے اسالیب عدل شامل میفر مایند تے مژدہ فتح تے نوید نصرف از اطراف تے اکناف ملکاں محروسہ میر سد۔ ازاں بشارت ہائے ربانی سجد ہائے شکر پروردگار بتقدیم میر ساند تے این نیم نفس باقی ماندہ رابہ سانو‏ں مژدہ ہائے دلاویز وابستہ میداند دچاں حالات ااں حدود موبموے برضمیر انور کہ آئینہ گیندی نمائے عل کل میداند روشن است ۔ برہماں اکتفامی نماید برہان نظام الملک از خاک برداشتہائے آنحضرت تے پروردہ نعمت آں دولت خانہ خود را میداند ۔ چہار ماہ کامل ہست کہ بر سر جاگیر عادل خاں رفتہ از احمد نگر بمسافت ہفتاد وپنج کر وہے نشستہ تے برکنار آب نہلوارہ کہ آبیست بزرگ تے سرحدیست میاں جاگیر ہر دو قلعہ گلبن ساختہ تے عادل خاں حالے تک در قلعہ بیجا پور نشستہ تے لکر خود را باشاہزادہ ہزار سوار فرستاد تے ہر روز جمعے ا ز طرفین برآمدہ جنگ میکندو از جانبین جماعتے کشتہ میشود تے دراں ایام باقر را کہ عموی برہان نظام الملک میشود دربیجا پور بفلاکت می بودو عادل خاں تے ابرداشتہ تے پیش رو لشکر خود کردہ گفت کہ تاں بحکومت میر سی تے ازاں معنی فی الجملہ نگرانی راہ یافتہ تے راجی علی خاں دوکس اعتمادی خود را پیش نمودہ احتمال دارد کہ دراں ماہ گرگ آشتی فرار یابد اماحالے تک اثرے پیدانیست وقتے کہ از احمد نگر میرفت مبالغہ عظیم کردہ شدد بیطاقتی ہا نمودہ شد بعجز تمام گفت کہ پیش کش تیار میشود بآنکہ نیمہ رارفتہ بود دو مرتبہ پیش او رسید تے چندانکہ درحوصلہ گنجد نصیحت ہائے روشن کہ درجات تے دانش تے قانون معاملہ پسند نماید ۔ رہنمونی کردہ شد گفت حالے تک پیشکش تیار نشدہ بے اختیار در شہر اُتے شورش کہ از فتنہ سازاں تے اوباشاں لبالب است تکیہ بر اقبال آں حضرت کردہ توقف نمود ہمیشہ خط مینو یسد کہ شماریا معاملہ بآں درگاہ عالم پناہ رواں مے ساز م چاں تربیت کردہ تے نظر یافتہ حضرت است امیدوار است کہ ہمیشہ بر شاہزادہ سعادت سلوک نماید تے سلوک او مقبول درگا ہ حضرت شود تو‏ں عاقبت او بخیر باشد چیز برآں حضرت ظاہر است تے ہمہ تے قائق احوال ہور برضمیر اقدس پرتو خواہد نداخت احمد نگر را احمد بنا کردہ کہ پدر نظام الملک بحر یست کہ جد ااں برہان است بااں طریق برہان بن احمد تے احمد قلعہ ساختہ از شہر چا ر پنج تیر پرتاب دور است تے حاکم آبخامی نشیند تے اطراف قلعہ میدان ست تے شہر طولانی آباد شدہ تے حصارے ندارد وا ز احمد نگر دوکر اوہی چشمہ ایست کہ آب را بطریق کاریز بہ شہر آوردہ تے تقسیم کردہ در بعضے خانہائے بزرگاں جدول پوشیدہ ازاں آب رسیدہ تے حوضکہاست کہ پرمیشودو باقی مردم بہ تمام تے کمال شورا بہائے چاہ میخورند تے مولا‏نا عبدالرحمن جامی از بوالعجبی ہائے عالم گفتہ اند

مستلزم ممات بود زہر تے قیمتی است

سرمایہ حیات بود آب تے کم بہاست

در ایام جناں مرتضے بیراں شہر صلابت خاں بنامش باغے ساختہ فرح بخش ناں سردبسیار داردو عماردے است درمیان حوض بندہ آں را ندیدہ تے ہوائے ااں حدود چندانے گرم نیست درعین سرطان کہ تیر ماہ الہی است شبہا احتیاج بلحاف میشو داز میوہ ہائے خربزہ خود اصلانیست چیزے درشت بیمزہ میشود کہ مردم ااں جامیگفتند خرپزہ است بندہ باور نکردوہ از میوہ ہا انجیر ااں جا بدنیست او انگور فخرے تے ہور اقسا اسيں میشود اما فراواں نہ انناس از اطراف بسیار می آرند۔

امرت پھل وکیلہ فراوان است انبہ ااں جابد نیست گل سرخ بغایت کم باوجود کمی کم بوہم چنبہ تے ہور گلہائے ہندوستان بسیار است درخت صندل درباغہانشاں مید ہند درخت فلفل بسیار ست چند درخت انبہ ااں جاست کہ در دلود حوت برمیدہد واز محترفہ زرگراں خوب تے پارچہ بافاں بے بدل اند۔ از ہمہ چیز دکن پارچہ است کہ میتواں گفت کاغذ تے پارچہ خوب دردو جامے سازند تے مے بافندیکے درپتن تے ہور در دولت آباد بیش ازاں چند سال دو بار ای جا قتل عام شرویک کس ازمردم ولایت زندہ نماندہ تے تاسہ روزمی کشتند مردم خوب از فضلا تے تجار تے غیر آں کہ دراں مدت جمع شدہ بودند بہ قتل رسیدند تے خانہائے آنہارا بغارت بردند تے یکبار ہور بعد وچ آمدن برہان الملک تاراج عظیم برسرغریباں شد تے ہر کہ برسر اسباب خود می ایستادمی کشتند تے زخمی میکردند برادران شیخ منور ااں جاغارت زدہ تے زخمی ہستند واز شرم بخانہ خود نمی تواند رفت تے شیخ منور ااں جا امید وار عنایت است تے سوداگران افغان لاہوری تاراج زدہ بسیارمی گردند تے بعضی مردم تے ملازماں عصمت قباب سلیمہ سلطان بیگم ہور غارت یافتہ ہستند اسبابے کہ بدست ااں طور اوباشاں افتادہ باشد چگونہ باز بدست می آید بیفائدہ می گردند تے سرگردانند۔

ہور ابراہیم عادل خاں حاکم بیجا پور بیست تے دوسالہ است تے برادر زادہ علی عادل خاں خالی از جوہر سعادت نیست ارادت غائبانہ بحضرت داردچاں دلاور حبشی تربیت کردہ اوتسنن دارد تے ااں دلاور را بد کردہ اند حالا پیش نظام الملک ہست تے محمد قلی قطب الملک تشیع دارد۔

معمورہ ساختہ تے عمارت پرداختہ بھج نگر ناں بنام بھج متی کہ فاحشہ کہنہ تے معشوقہ قدیم ادست حالا ولایت دکن ازانچہ در جاگیر ااں دوسہ کس مقرر است تے چہ ازانچہ راجہا دارند تے سلوک اینہا باک ہور مبصر اند باوجود چنداں موانع ملاحظہ کردہ شد جے دمے چند ہور مہلت باشد بحضور اشرف بہ تفصیل عرضہ داشت خواہد نمود وااں ولایت را داخل ملکاں محروسہ می شمار دویک مرتبہ طنطہ قدوم اشرف تے آوازہ موکب عالی ااں حدود رسید۔ ااں غزل بہ طریق حسب حال روئے نمود چاں از دل اخلاص منزل برخاستہ امید بہ وقوع انجامد ۔

غزل

نسیم صبح مشک افشاں زگرد راہ می آید

مگر از موکب اقبال اکبر شاہ می آید

شبستان سعادت راز نقل وے لبالب کن

کہ شہ در بوستان تے شمع درخرگاہ می آید

مغنی حجلہائے ارغناں ترا قفل بردرنہ

کہ در گوشہ صدائے کوس اکبر شاہ می آد

بہ مہد سایہ دولت جتھ‏ے گو بادشاہی کن

کہ بال افشاں ہمائے چتر ظل اللہ می آید

جے غم در غم شادی نمیرد جائے آں وارد

نشاط دوستاں بر دشمناں جانکاہ می آید

منجم بر سعادتہائے روز افزاں کواکب را

بشارت دہ کہ بر اوج ثریا ماہ می آید

بہ ہمت فتح عالم کن کہ در میداں سریاراں

ز صد لشکر بیاید آنچہ ازیک آہ می آید

دعا رامی برم تو‏ں آسماں بردست تے ااں باشد

کہ از دست دعا گویان دولت خواہ می آید

دم صبح سعادت میدہد غافل مشو فیضی

کہ فیض صبح آگاہی بر دل آگاہ می آید

خموشی را بلند آوازہ کن ااں جا کہ از حیرت

عیادت نیک میخیزد نفس کوتاہ می آید

حضردا برہمزدگی ضمیرد تے آشفتگی دماغ نہ آنچناں سراسیمہ دارد کہ سروسامان سخن آرائے برگ تے نوائے اندیشہ پیمائے ماندہ باشد دلیل ااں معنی ست کہ از لسان الغیب دارد شدہ۔

کے شعر تر انگیز خاطر کہ حزاں باشد

یک نکتہ ازاں معنی گفتیم تے سانو‏ں باشد

گاہ گاہے در د ولی تے حسب حالی بے اختیار بیراں می تراددگاہ ہمہ حسب حالت گاہ دریک بیت دوبیت درج میابد باقی بطفیل گفتہ میشود چنانچہ روشن غزل است کہ ہر بیندے از حاندے خبر میدہد تے آنکہ تمام غزل بیک تے تیرہ واقع میشود نادرمے افتد یک مرتبہ عرضہ داشت بدرگاہ می فرستاد تے ااں غزل درحسب حال آں روئے نمود۔

فرستادہ ام گل بدست گیا اے

زبہر کل گوشہ کج کلا اے

نفس ریزہ بستہ بربال شوقے

جگر پارہ ماند بر برگ آہے

گرد دادہ دل در کف تیرہ شامے

گردہ کردہ دم بادم صبح گاہے

مژہ چند بر موکب شہر یارے

نظر باز بر جلوہ شاہ راہے

بااں نیم آہے کہ تالب بجنبد

تسلی دہ آرزو گاہے گاہے

ہزاراں غم آورد روبا کہ گویم

کہ برنیم جاں کس نیار تے سپاہے

چرا میزند شعلہ سر تو‏ں بہ پایم

جے موبمویم ندارد گناہے

زخون ناب مژگاں چہ بیراں تراوم

چہ گلہا کہ سہ روز شب گیا اے

چہ پرسی کہ در خاک تے خاں کیست فیضی

بیغتاد صیدے زفتراک شاہے

یک مرتبہ بعضے ہمراہاں بہ طریق خالی شدن شہر تے گریز اگریزی مردم داخل فتنہ تے فساد بیدلی کردند تے بندہ نصیحت گرانیہا بودم تے میگفتم کہ یاراں مرابہ فتراک اقبال ابد قرین بندید تے ااں را حصار الٰہی بہ شمار ید تے غم مخورید دراں باب ااں غزل روئے نمود

باز یادان طریقت سفرے درپیش است

باز یادان طریقت سفرے درپیش است

رہ نوردان بلارا خطرے درپیش است

پانہ نہادہ دراں بادیہ قافلہ سوز

ہر کہ دیدم ز اندیشہ سرے درپیش است

کس نمی گویدم از منزل اول خبرے

صد بیاباں بگذشت تے دگرے درپیش است

ہمرہاں ااں ہمہ نومید بنا شید از من

کہ دعائی سحرم را اثرے درپیش است

مانہ آنیم کہ نادیدہ قدم بگذاریم

شکر کن قافلہ را رہبرے درپیش است

عاقبت ناصیہ ماشود آئینہ بخت

کوکب طالع ماریا نظرے درپیش است

اے صبا برسر آفاق گل مژدہ بریز

کہ شب تیرہ ماریا سحرے درپیش است

فیضی ار قافلہ کعبہ رواں نیست براں

ااں قدر ہست کہ از قدرے درپیش است

آخر الامر بعضے ہمراہان تاب ہمراہی نیاوردہ تے کوتہ اندیشی نمودہ رفتند بہ تقریب آنہا گفتہ شد حسب حال است کہ نوشتہ می شود۔

زہم رہاں بہ کہ نالم کہ کوتہی کردند

بمیر قافلہ عشق بے رہی کردند

ہزار بادیہ زاں نامور فغاں آباد

کہ محمل دلم ازبار خود تہی کردند

گذاشتن چومنے را نہ از مروت بود

براہ عقل نرفتند تے ابلہی کردند

بگرد نالہ شبگیر بختیاں گردم

کہ در سماع نشستند تے خرگہی کردند

بیار ساقی ازاں شمع راہ گر مرداں

بدہ بکورئے آنانکہ گمرہی کردند

نوید بخت بہ فیضی رساں کہ اہل طلب

جمازہ گرم بیاد شہنشہی کردند

ہور در ایام طراوت بہادر تے لطافت اروی بہشت کہ نسیم آں از دل دود مے انگیخت وہوائے آں برجگر آتش مے بیخت دوبیت گفتہ شدہ بود درمیان ااں غزل است کہ در زمین غزل میر شاہی واقعہ شدہ است

ماسادہ لوح دیر تے خط سر نوشت ما

عکس است از کتابہ طاق کنشت ما

در راہ ما دلیر تگاپو مکن کہ ہست

بالعرسالکان مراسر نوشت ما

اے کبک مسعت قہقہہ برباغ مامبر

گل غنچہ میکند دم اردی بہشت ما

معلوم شد کہ حاصل مازین بہار چیست

روزے کہ برق فتنہ وزدگرد کشت ما

تعظیم حال دروکشاں داشت در نظر

پیر مغاں کہ برسرخم ماند خشت ما

فیضی بہ بین بہ ناصیہ ماکہ عشق کرد

محو سجودیت رقم سرنوشت ما

ودر سانو‏ں ایام یکبار فوارہ میجو شید ااں غزل حسب حال روئے نمود

میکشد شعلہ سرے از دل صد پارہ ما

جوش آتش بود امروز بفوارہ ما

ہر کسے روز ازل تختہ تعلیم گرفت

عشق مشاطگی آموخت ز نظارہ ما

ہیچ دانی دل ماخورد چرا بشکستند

آسماں آئینہا ساخت ز سیارہ ما

رونق عہد بہ بینید کہ بر بستر خاں

فتن مے بارو از آئین ستمگارہ ما

خون پاکاں بود امروز دراں شہر کہ ہست

جرعہ مژدہ فشاں برلب خونخوارہ ما

دیدہ او بگذار جگر انباشتہ باد!

ہر کہ گوید خبرے از دل آوارہ ما

فیضی از نقد جتھ‏ے گرچہ تہی دستانیم

کیمیا سالہ برد زنگ ز رخسارہ ما

تربت میر حسن دہلوی در دولت آباد ات غالباً ہمراہ سلطان علاء الدین آمدہ ااں جا عمر مستعار را بآخر رسانید بخاطر رسید کہ دیوان ا تے کشودہ یک غزل تبر کاتیمنا تتبع نمودہ شود اتفاقاً ااں غزل آمد

باز نوائے بلبلاں عشق تاں یاد میدہد

ہر کہ بہ عشق نیست خوش عمر بباد میدہد

شکستہ بستہ گفتہ شداز اتفاقات حسنہ آنکہ ناں حضرت شاہزادہ عالمیاں قافیہ بود تے بنام ایشاں مزین ساختہ فرستادہ تے ااں معنی راتفاول برفتح تے نصرت نمود بعرض اشرف ہور میر ساند

صبح کہ ترک مست من شیشہ کشا میدہد

عقل بخاک میدہد صبر بباد میدہد

ہم مژہ اش ستیزہ را دشن بدست میدہد

ہم نگہش زمانہ را عربدہ باد میدہد

آہ کہ بردماغ دل میز ندم نسیم خاں

جرعہ بسا غرے کہ آں ترک نژاد مید ہد

جلوہ کاروان مانیست بناقہ تے جرس

شوق تاں راہ می بعد درد تاں زاد میدہد

بیکسم تے شکستہ دل تشنہ ابر وہمہ

گربخور ندخون من کیست کہ داد میدہد

فیضی نامراد من ازغم دہر غم مخور

زانکہ مراد اہل دل شاہ مراد میدہد

تاج ستان تے تاج بخش باد کہ درسپہ کشی

باغ غبار موکبش تاج قباد میدہد

الحاصل در ہر آنے تے درہر شانے آں حضرت ملحوظ تے مشہور ندو مناقب تے معالی آں حضرت ہموارہ در نظر است تے حالات تے کمالات درپیش دیدہ جلوہ گر در نظم تے نثر حضرت تے ااں حالت دراں غزل درج نمودہ شد

ہر نظم گوہراں کہ بیاد تاں گفتہ ام

دل رخنہ کردہ تے جگر خویش سفتہ ام

از دیدہ صد نگاہ فراہ‏م نمودہ ام

تاکر دصد نظارہ زراہ تاں رفتہ ام

بیداری ستارہ گواہ است کز فراق

شب بگذر اندم کہ بر آتش نخفتہ ام

بربستہ ام شگاف دل از پارہ جگر

تابنگری کہ درد تاں در دل نہفتہ ام

دارم ہزارہ پارہ ولے دہ چہ حسرت است

کاندر خزان ہجر تاں گلگل شگفتہ ام

چاں جلعہ تاں در تے دل تے در دیدہ من است

تاخود حدیث گفتہ تے از خود شنفتہ ام

فیضی گماں مبر کہ غم دل بگفتہ ماند

اسرار عشق آنچہ تواں گفت گفتہ ام

ہور امثال شش جہاز از ہرمز دریاے شدہ بود خواجہ معنائی جہری کہ عمدہ تجار است باقفائے دولت اسپ عراقی تاسہ جہاز بکوہ رفت تے قاعدہ فرنگیان است کہ چہار اسپ رابکوہ می برندواسپان را آنچہ خواہش میکنندے مے گیرند تے باقی را میگزا ر ندوبسہ جہاز در اروی بہشت ماہ الٰہی در چیول کہ داخل جاگیر نظام الملک است رسیدہ ااں مردم گفتہ اند کہ بست تے چہار روز در دریا بودیم بعضے سوداگراں تے بعضے قزلباشاں راکہ از صر ٖصر حوادث تے فتن عراق تے فارس فرار نمودہ بعزیمت آستاں بوس آں حضرت بمامن ملکاں حفوسہ رسیدہ اند کلانتر اینہا حسن قلی افشار ست جوان بہادر ست در زمان طہماسب حکومت بعضے از نواحے اصفہان کردہ تے ہور حسین بیگ لشکر نویس است کہ در ایام حکومت یعقوب خاں نتوانست آبخا قرار بہ بو دن داد۔ وااں دوکس باکو چ خو د آمدند تے در چیول فکر زار راہ میکنند بہ بندہ خطہا فرستادہ استمائے طلب داشتہ بودند بندہ یک جواب بہر ود نوشتہ بود خط اینہا بجنس تے نقل خط خود ارسال داشتہ بنظر اقدس خواہد گذشت ہور از اہل جہاز حمزہ حسن بیگ است کہ خویش خان خاناں است عزیمت تتہ دارد ہور حاجی ابراہیم رکابدار سابق شاہ طہماسپ بود عنایت بیگ تے امی شناسد تے غلامے زرگر اسيں میداند چندے از اہل جہاز تو‏ں احمد نگر اند احوال عراق تے روم تے آں حدود بطورے کہ معلوم شد خلاصہ آں بعرض میر ساند شاہ عباس بہ بست سالگی رسیدہ تے عین شعلہ جوانی اوست زانچہ طالع دو برادر اوکہ ابوطالب میرزا تے طہماسپ میراز انام دارند مصحوب عرضہ داشت ارسال داشتہ منجمان درگاہ احوال تے احکا‏م از آغاز تے انجام عرض خواہند نمود شاہ عباس بہ تفننگ اندازی تے چوگان بازی تے نیزہ بازی تے شکار شغفے تمام دارد تے بیاز شاہین مائل ست پارسال دو مرتبہ در نیزہ بازی از اسپ افتاد یک مرتبہ در اصفحان تے یک مرتبہ در شیر ازو در ہر مرتبہ بزانوئے او آسیب عظیم رسیدہ اما بخیر گذشت آثار شجاعت تے جاوت تے غیرت از پیشانی احوال او مے درخشند باوجود مستی جوانی تے شاہی کہ ہوش ربائے اکثر جوانان است جوہر رشد تے عقل ازومی تابد حالے تک بہ نفس خود بہ مہمات سلطنت پرداختہ تے کاروبار ملک تے مال بہ عملہ تے فعلہ گذاشتہ ۔ فرہاد خاں وکیل مطلق العنان تے مصاحب دائمی اوست تے حاتم بیگ ارد باری کہ ازدرایت تے کفایت بہرہ تمام دارد وزیر حکومت است نزدیک رسیدہ کہ شاہ‏م اسيں از خواب گران غفلت بیدار شودو از مستی ااں بادہ ریا ہشیار گردد۔ تے ازاں کہ اکثر ولایت خراستان از بے پروائی تے پریشاں رائی از دست رفتہ بغایت متاثر است تے در استخلاص آں اہتمام دارد پار سال میخواست کہ برسرخراساں لشکری چاں نیڑے ہری رسید طاعونہ پیدا شد بعضے رادر تہ بغل تے بعضے رادر بیخ ران کہ مفرح اعضائے رئیسہ اند بشرہ مقدار نکود یا زیادہ یا کم برمی آید تے ازہم میگذشتند ۔ شاہ اسيں تب کرد تے فتح عزیمت نمود تے بجانب قزواں شتافتہ تے فرہاد خاں با بعضے امرائے خراساں تے بعض؁ شہر را گرفتہ در حوالے مشہد رسید تے چنداں ہزار ازبک رادراں میاں کشت پسر عبداللہ از براہ یلغار کردہ تے برسراورفت واد بموجب قرارداد کہ بشاہ کردہ بود برگشتہ بہ قواں آمد مردم کارواں میگفتند کہ پسر عبداللہ خاں باپنج شش ہزار کس کہ دراں یلغار رسیدہ بودند جے فرہاد خاں می ایستاد کار از پیش بردہ بود شاہ را پار سال منجماں منع میکردند کہ بہ خراسان متوجہ نشود تے بہ امسال مے گفتند کہ لشکر بہ کشد فتح از جانب شاہ خواہد بود تے بہ ہمیںمضمون خطے از خان احمد گیلانی کہ از عالم نجوم بہرہ مند ست ہور رسیدہ تے ہور دولتیار کرد درمیان تبریز تے قزواں بابست ہزار کس نامردی کردیک مرتبہ شاہ بجبتہ دفع تے حساں حاں حاکم قم را باپا نزدہ ہزار کس فرستادہ بود حساں خاں شکست یافتہ بود احتمال داشت کہ چاں بخراساں متوجہ شود دولتیار برسر قزواں بیاید شاہ در دہم رمضان سال گذشتہ خود برسر دولتیار رفت بعضے برادران دولتیار ااں معنی را فہمیدہ خود شمشیر درگر دن کردہ پیش شاہ آمد شاہ اورا در صندوق کردہ در قزوین آورد تے سوخت مردم می گفتند کہ دفع او کم از دفع ازبک نبود شاہ درہمہ ایام تورچی راپیش خان احمد گیلانی فرستادہ بود تے برسر پرخاش شدہ بود کہ ماریا ااں ہمہ حوادث ردے از شماداد ہیچ اثر یک جہ‏تی ظاہر نشد خسان احمد ضعیف نالی کردہ پیری تے توانائی را درمیان آورد اظہار کمال خلوص واردات نمودہ تے گفتہ کہ ولایت تے ناموس من ہمہ تعلق بشاہ دار دو صبیہ خودر ابہ فرزند شاہ کہ صفی ناں دارد تے درمشہد متولد شدہ تے شش سالہ است امزوساختہ عریضہ نوشت شاہ ااں معنی قبول نمودہ ا ز قزوین حاتم بیگ رابا جمعے از علما بگیلان فرستاد تے رشب برات گزشتہ عقد غائبانہ کردہ اند ورفتن تے آمدن ااں مردم بہ چہل روش کشید خاں احمد آرزو ابریشم قماش کار است تے ہور تحفہا نیڑے بدہ ہزار تاں ماں فرستاد تے بروند ہاہ‏م خوب پیش آمد بعد وچ شاہ ز قزوین بہ اصفہان متوجہ شدہ در راہ خطے رسید کہ در یزدجماعۃ ازبک نیڑے بصد تے پنجاہ کس بہ بہانہ موداگری آمدہ اندو بہ سپاہی مے مانند بحاکم یزد نوشت ہ آنہا راندا رسیدمن بہ حکمت نگاہ دارد تے چاں شاہ در یزد آمد آنہارا اُتے سید تے خواست کہ آزار رساند گفتہ اند کہ ما سوداگ‏‏ر انیم جے شما سوداگراں را آزار میر سانید سوداگران ولایت شماہ‏م آنجا بسیار اند شاہ آنہار ا گذاشت تے ازیزد باصفہاں آمد تے قور چیاں را باہتمام تمام ولایتہا فرستاد تے مقرر ساخت کہ در سانو‏ں نوروز حوالے طہراں کہ ہمہ لشکر از اطراف جمع باشد تے قرارداد کہ امر تے قورچیاں کوچ خود را ہمراہ بردندتا برسر ناموس خود بودہ خیال برگشتن بخود راند ہند تے انتظار خیر باد کار سلطان کہ بدرگاہ عالم پناہ آمدہ بسیارمے برد تے توقع داشت کہ فکر لشکر ازاں جانب بہ طرف خراسان تعین شود ظاہر آنست کہ جے امرائے اطراف ولایت تمرد تے مخالفت نہ نمودہ باشند بعد وچ نوروز برخراساں لشکر کشیدہ باشد تے منجمان عراق می گفتند کہ شاہ را دراں سال خطرے عظیم تے قاطعے در درجہ طالع تے سیدہ تاچاں بگذر د شاہ را رگ غیرت در جنبش است تے داعیہ تردد دارد تاتقدیر چیست شاہ لشکرے کہ از ملکاں خود طلبیدہ بااں تفصیل است

ذوالفقار خاں برادر خاں حاکم اردبیل تے دامغان تے ہ ہزار کس حسین خان قجر باجمعتہ قجر دراز دہ ہزار کس شاہ قلی سلطان شاملو حاکم ہمدان چہار ہزار کس۔ چراغ سلطان حاکم رے چہار ہزار کس فرخ خاں برادر مرتضے خاں ترکمان پنج ہزار کس۔ محمد قلی سلطان پسر مرتضے خان دو ہزار کس بنیاد خاں عاکم شیراز توابع دہ ہزار کس۔ حاکم یزد مع توابع پنج ہزار کس۔ امیر حمزہ خاں دسیادش خاں معہ پیادہ تے سوار چہار ہزار کس۔ حاکم یزد معم توابع پنج ہزار کس۔ امیر حمزہ خان تے سیادش خاں معہ پیادہ تے سوار چہار ہزار کس۔ ملک سلطان محمد ہشت ہزار کس۔ ملک سلطان شاملو ہزار کس۔ احمد سلطان ذوالقدر ہزار کس۔ فرخ حسین خان شاملو پنج ہزار کس پسر علی خاں ہزار کس ۔ یادگار علی سلطان حاکم خوارزم تے شمنان شوار تے پیارہ دو ہزار کس۔ پیادہ تے سوار اصفہان دہ ہزار کس جماعہ پیادہ از جمیع شہر ہا پانزدہ ہزار کس۔ تفصیل لشکر قورچی خاصہ وغیرہ بست ہزار کس نور باشی وغیرہ سوار یاز دہ ہزار کس۔ پیادہ ہشت ہزار کس تفصیل لشکر غلامان شاہ دیو جمشید حاکم قزوین دو ہزار کس۔ دیو حسین سہ ہزار کس۔ دیو ابدال دو ہزار کس۔ ااں لشکر از صد ہزار کس زیادہ است مردم می گفتند اکثر خواہند آمد کہ ہنگامہ اہتمام عظیم است تو‏ں امروز دراں صحبت شدہ باشد

ہور یکے از عراق مبارک ناں در نواحے شہر شوستر خروج کردہ تے مکرابہ لشکر روم جنگ کردہ ہمہ محل بر ایشاں ظفر یافتہ تے خود را از محبان شاہ میگیرد تے دم یک جہ‏تی میزند تے تحفہ گرامی میفرستد۔ دو سال شدہ تے در بصرہ تے بغدا د از رہگزر او بر تریست یکے از مخالفان او آمدہ ملازم شاہ شد بادشاہ تے اد اخل قورچیاں ساختہ روزے بہ شاہ گفت کہ مبارک بشما فیلسوفی میکند جے باورندا تے اسپے دارد کہ بہ نہصد تومان خریدہ تے امروز چشم زمانہ مثل او تگاورے ندیدہ باشد ازو طلب دارند جے فرستاد ہرچہ او میگوید راست است۔ در ساعت شاہ باد خطے مے نویسد ہ مابر جناح سفریم تے شنیدہ ایم کہ چناں اسپے دارید خاطر مائل باں شدہ ست بفر ستید جے میسر شود از سواران کار آمدنی ہور آنچہ در وقت گنجد بفر ستید کہ دراں یساق باما باشند چاں ااں خط بمبارک میر سید در ہماں روز ہما ں وقت ہماں مرکب باسی صد اسپ ہور باپسر خود معہ شش ہزار سوار روانہ مے ساز تے ااں ہاپیش شاہ سید ند ہور دہ ہزار عرب از اعراب عامری در نوحے خراسان جمع شدند تے از برائے دین تے مذہب قرار بہ جنگ اذبک دادند۔ انتظار شاہ میکشیدند۔

ہور از وقائع پار سال آنکہ شاہ عباس دو برادر خورد خودرا کہ ابوطالب مرزا طہماسپ مرزا ناں داشتتند میل کشیدہ تے اسمعی مرزا تے پسر حمزہ مرزا می کشیدہ چاں بسیار خورد سال بود میل بافتن تاب نتوانست آور بہ ہماں عذاب جاں بحق تسلیم کردہ شاہ عباس دو پسر دارد یکے مرزا صفی کہ بعرض رسید ہور مرزا حیدر کہ پار سال ولادت یافت تے سلطان محمد پدرش نابینائے مطلق شدہ ہمراہ شاہ عباس می باشد تے برائے ا تے خیمہ علیحدہ میز نند اندک چیزے باد مقر ر شدہ بفسق تے فجور مشغول ست ہزال تے خندہ تے رقاصی د خواندگی برمزاج او غالب است۔

ہور پیرانہ سال در ارد پیل دبائے عظیم شدہ چنانچہ بسیارے از مردم شہر را گذاشتہ بہ اطراف رفتہ بودند تے ااں جاکہ ماندہ بودند تمام تے کمال مردہ بودند تے سوداگ‏‏ر بسیار خانہ بخانہ مردم افتادہ بود تے درخا نہائے جمعے بگل برآوردہ بودند چاں بشاہ ااں خبر رسید قورچی تعین نماید کہ ضبط اموال تے تحقیق مردم مہلک نماید

ہور از احوال پیرانہ سال اانکہ چاں بکتاش خاں کہ حاکم کر ماں تے یزد بود جمعتے داشت تے بشاہ عباس سرکشی میکرد یعقوب خاں ذوالقدر کہ حاکم شیراز بود بفر مودہ شاہ عباس برسریز درفت تے بکتاش راکشت تے اسباب فراواں بدست او افتاد تے دماغ آں تنگ حوصلہ خللے پیدا کردہ تے باد بیخردی تے سودائے کوتہ اندیشی در اسراو پیچیدہ چنانچہ بہ مردم خودی گفت کہ من از شاہ طہماسپ حاصل شدہ ام تے بہ بادشاہی برسر دو ر شیراز بنیاد خود سری تے سرکشی مے کردد نزدیک بقعہ شیخ سعدی قلعہ ساخت تے شاہ عباس از اصفہان مکرر تے اطلبیدہ تے اموالے کہ بدست تے افتادہ بود طلب تے اشت نہ خود رفت نہ از اموال چیزے کہ بکار آید فرستاد شاہ از اصفہان بادروازدہ ہزار کس یلغار کردہ بہ شیراز رسید تے اودر قلعہ اصححر شیراز با چہار صد کس مستحصن شدہ شاہ چہار ماہ نشست جماعتے کثیر رابہ دور قلعہ تعین نمود ہ در مجلس خود می گفت کہ باعتمادے تر از یعقوب نوکرے نداریم تے دشمناں تے اتر سانیدند تے اوہم متوہم شدہ پیش مانمے تاں اندر رسید ااں خبر مکرر باوریدہ شام اسيں معتمداں را فرستاد تے بہ افسون تے افسانہ او رارا قلعہ کشیدہ شاہ از تقصیرات او درگذشت باآنکہ روزے خان بیگ کہ ملازم یعقوب خاں بود بہ شاہ گفت کہ یعقوب خاں قصد شمادارد تے جمعے را براں کار موافق ساختہ شاہ قبو ل ااں معنی بنمود تاروزے بہ شکار برآمدند باجمعے از افراد خاں بیگ باز درعین شکار بہ شاہ گفت کہ یعقوب خاں در زیر جامہ زرہ پوشیدہ تے برسر غدر است شاہ بہ تقریبے دست بردوشش میر ساند مے یابد کہ زرہ پوشیدہ است بہ بہانہ درد سر ترک شکار کردہ بہ شہرمے آید روز ہور در دیوان خانہ می نشیندو مے گوید کہ یعقوب خاں را حاضر ساختند تے جمعے از نوکروان اوراکہ ہر یکے بہ لقبے تے خطابے بدنام کردہ بو د آوردند اتفاقاً پیش ازاں بجپد روز ریسماں بازاں ریسما نہاکشیدہ بودند کہ ریسماں بازی کنند یعقوب خاں رابجااء خود میگوید کہ بنشنید تے ابہ تمسخڑ آنجامے نشاند تے شاہ خود عصائے گرفتہ پیش اومی ایستد تے میگوید کہ شاہی بہ یعقوب خاں میر سد ایشاں شاہ باشند تے مانوکر اں آنگاہ شاہ ایستادہ بہ آواز بلند میگوید کہ شاہ یعقوب خاں چناں حکم میفر مایند کہ فلاں نوکر ماریا ور ریسماں بہ کشند ہمچناں تے امی کشید ند تاآنکہ ہلاک می شدد ہمچناں ہریکے را بہ طرزے خاص کشتند آخر نوبت بہ یعقوب خاں میرسد تے آویختہ درشکنکہ کردند تے بہ سیاست مام لقمہ سگاں ساختند تے حکومت فارس بہ بنیاد خاں ذوالقدر وادہ خود باصفہان آموقریب دو ماہ آنجا بودہ تفردین رسید تے تتمہ احوال سابقہ معروض شد۔

ہور از اخبار روم آنست کہ سلطان مراد در استنبول است صرع قدیم کہ داشتہ دراں ایام طغیاں کردہ چنانکہ بعضے اوقاات از صباحے تعشی مے کرد تو‏ں آخر روزگاہ بہ نیم روز تانیم شب سوار نمے تاں اند شادر در سواری بسیار میگردد تاسہ فرسخے ااں طرف تبریز در تصرف رومیہ است تے کوتل شمال سرحد شہ تے قراحسن استاد جلورا پارسلا بہ استنبول فرستادہ سرحدم مشخص کردند وحاکم تبریز خواجہ سرائیست جعفر ناں بہ تدبیر تے شجاعت در گنجہ سراواں تے قراباغ قلعہا ساختہ تے استحکا‏م نمودہ رومیہ بہ ہمسائیگی قزلباشاں راضٰ ترانداز ہمسائیگی اذبک غالباً سلطان مراد بہ عبداللہ خان نتوشہ بود کہ باعث تاخیر تے اہمال چیست ازاں طرف شما بیایند تے ازاں طرف مامے آئیم تاقزواں سرحد جانبین بودہ باشد عبداللہ خاں نوشتہ خراساں خود بقزواں منتہی میشود تے نزدیک است کہ گرفتہ شود۔ مے آیم داعیہ تے شوق ملاقات درج کردہ بود رومیہ را ااں حروف دور از کار ناخوش آمدہ رنجیدہ در کنگاش نہ آں بودند کہ بہ شاہ عباس کمک بد ہند پسر مرزا حمزہ پیش رومیہ است اگرچہ رومیہ تے اطلبیدہ اند کہ با وصیت خواہ‏م کرد اما محالست کہ خلاف قانون کنند تے در طلبید نش حیلہ چند خیال کردہ اند۔

ہور سرآمد دانشمندان عراق تے فارس میر تقی الدین محمد است کہ مشہو بہ تقیانسا بہ است تے بہ دانشمندی او امروز در ولایت کسے نیست از شاگردان میر فتح است وقتے کہ میر فتح اللہ مولا‏نا مرزا جان در شیراز کوس دانشمندی میزدند او نیزیکے از مدرسان مشہور شیراز بودہ بندہ مدتست کرصیت کمالات ادمی شنود از میر فتح اللہ مکرر تعریف او شنیدہ تے کسے راکہ ااں چناں شاگردے ماندہ باشد دلیل کمال او برعالمیاں سانو‏ں بس۔

ملا محمد رضائے ہمدانی از شیراز میر سد تے اار وماغ سوختہائے مدرسہ است تے جوہر فضیلت تے اہلیت ازو ظاہر میگوید میرتقی میر الدین محمد آزروئے آستاں بوس حضرت بسیار داستہ زادراہ بہم نرسید تے فرصتے بدست نیفتادہ وگرنہ دراں قافلہ می آید جے فرمان عالیشان بہ الغامے بہ طلب او برود سرفرازی اوست یادگار میرفتح اللہ فرزند معنوی ایشانست بموجب آنکہ گفتہ اند

اے گل بتو خور سندم تاں بوئی کسے داری

امید است کہ بدرگاہ معلے رسیدہ ا ز مجلس عالی کہ محل تدریس علوم کوفی تے الٰہی تے مقام اکتساب کمالات نفسی تے آفاقی است مستفیض گردد۔

وہور قاضی زادہ ہمدانست کہ ابراہیم ناں دار وبہ پیمائے دانشمندی شفا درس می گوید تے برشرح اشارات حاشیہ نوشتہ تے ترقیات عظیمش روئے دادہ تے در ارد وئے شاہ است تے ااں محمد رضا کہ آمدہ قرابتے بہ اودارد۔

و ہور شیخ بہاء الدین اصفہانی است ر بعلبک متولد شدہ تے ہفت سالہ ہمراہ پدر بہ ہرات آمدہ تے پیش پدر خود ملیا عبداللہ ایزدی تحصیل نمودہ در جمیع علوم تبحرے دارد تے ممتاز است در اصفہان فی باشد۔

ہور از مستعدان صاحب فطرت عالی تے مشرب والا کہ لائق مجلس عالی تاں اندبود چلپی بیگ است در شیراز تے قزواں تحصیل کردہ تے دراں دواز د ہ سال تے اتر قیات عظیم رو نمودہ دارد تے ہمہ جامیگویند تے حالا در شیراز است جے ذرہ توجہ عالی بجانب او اسيں شود بجائے خود است۔

ہور در احمد نگر دو شاعر خاکی نہاد صافی مشرب اندو در شعر مرتبہ عالی دارندکے ملک قمی کہ بکس کمتر اختلاطہ میکندو ہمیشہ مژہ ترے دارد ازوست ااں رباعی دیک بیت

رباعی

ہر جاکہ بمردمے رسی مردم شو

در ہر کہ غبارے نگری قلزم شو

آمیزش حسن تے عشق سر ازلیست

من در تاں گم تے تاں ہور در من گم شو

بیت

رفتم کہ خاراز پا کشم محمل نہاں شداز نظر

یک لحظہ غافل گشتم تے صد سالہ راہ‏م دورشد

ہور ملائے ظہوری کہ بغایت رنگین کلام است تے مکارم اخلاق تمام عزیمت آستاں بوس دارد ازو ست ااں رباعی تے دو بیت

گرنام اثر برد دعا از مانیست

حاجت کہ گئے شود روا از ما نیست

صبرے کہ زمانیست جدا از ما نیست

در دے کہ کشد نیک دوا از ما نیست

بیت

بیاباں کرد اوغم نامہ پروازے نمے داند

کف خونی مگر بربال مرغ نامہ بر ریزد

بیت

شوق صد بار فزاں میکشدم ہر نفسے

ااں قدر مہر روانیست کسے رابہ کسے

ہور از حکایتہائے رنگاں کہ بندہ شنیدہ آنست کہ اذبکے را گرفتہ بودند کہ کلاوہ ریسیماں بخودداشت چاں پرسید ند گفت والدہ پیررے دارم بہ من دادہ است کہ جے توانی بخون رافضی رنگین کن کہ چاں بمیرم کفن مرابہ آں بدو زند۔

مولا‏نا ظہوری نقل کردہ کہ روزے در باغ یکے از شرفائے مکہ معظمہ مجمعے بودہ تے اقام مردم برکنار حوض نشستہ مید اشتند بہ تقیربے یکے از ہالی ماورا النہر گفتہ کہ فردا چہار یار بہ چہار گوشہ حوض کوثر نشستہ آب بمومناں خواہند داد محمود صباح نیشاپوری درآں مجمع بود برخواستہ گفتہ نامعقول می گویند حوض کوثر مدوراست تے ساقیش حضرت مرتضی علی تے گریختہ شیخ عطار فرمود

زنا دانی دلے اُتے جہل تے اُتے مکر

گرفتار علی ماندی تے بوبکر

گرآں بہتر تے ااں بہتر تراچہ

چو حلقہ ماندہ بردر تراچہ

چو یک دم زاں تخیل می نرستی

ندانم تاخدا را دے پرستی

اہل عالم در ہر دو لیائے یکے از مردم را معبود خود ساختہ واز خدا غافل شدہ توجہ آں شخصے دارند۔

در ولایت دکن اصل دکنیاں داور الملک رامے اُتے ستند تے در عوام مشہو بہ دارالملک است یکے از سپاہیان گجرات بودہ تے ہما نجاکشتہ شد دربست سی جاقبر بنام او ساختہ اندواز دحام دارند۔

ہور سید محمود گیسو دراز است تے قبر او در گلبرگہ است کہ داخل جاگیر عادل خان است تے سابق در دہلی صومعہ مشیخت داشتہ سالے کہ حضرت صاحبقرانی فساد ہندوستان راشنیدہ متوجہ فتح آں بودند سید مذکور دکن آمدہ۔

ملا عبداللطیف بربری بشوق عربی شگفتہ بودند تے در برہانپوری بود تے عرائض راجی علی خاں را تے انشا میکرد نقل غریب بفقیر بذرانیدہ کہ یکے ا اولا ید محمود گیسو دراز حضرت اللہ ناں دارود پیش ازیںیکساں در برہانپور آمدند خادم از پیش من آمد کہ حضرت اللہ آمدند دو عا میر سانند تے می فرمایند کہ کجا فرودمی آئیم گفتم خوش آمدند تے صفا آوردند درخانہ خود فرودآیند۔ روز ملاقات بہ ملیا عبداللطیف گفت کہ میدانید کہ من کیستم حضرت مریم را برعرش بردند تے حضرت میر سید گیسو دراز را حاضر ساختند تے بی بی را با حضرت میراں عقد بستند مانتیجہ ایشانیم ملیا محمد عبداللطیف میگوید کہ من گفتم عجب است کہ بہ فرنگ تشریف نہ بردند گفت ولایت برادر ماست معلوم نیست کہ مردم آنجا سلوک لائق بما کنند یا نہ بندہ از خواجہ نظام الدین احمد ناں ااں برادر عیسے مکرر شنید غالباً بہ گجرات اسيں رفتہ بود۔

ہور شنیدہ شد کہ تحریر ناں حکیمے بود نظام الملک بحری اورا از فرنگ طلبیدہ اعتبار کردہ بود کہ روزے ااں حکیم در مجلس اوار خواجگی شیخ شیرازی کہ از دانشمندان مشہور است تے از شاگرد انہاں خواجہ جلال الدین محمود اُتے سید کہ جے سر دنیا آتش افروزند تے مانعے نباشد از کوہ تے تل آں آتش دیدہ میشود تے آنکہ میگویند کہ تخت فلک قمر کرہ آتش ہست چرا دیدہ نمے شود بآنکہ مانعے نیست خواجگی شیخ جواب دادند ک از جہت بعد مسافت دیدہ نمیشود حکیم فرنگی نظام الملک گفت جے حکم شود رقص کنم کہ ااں سخن صدرص دارد ہماں ساعت شاہ طاہر رسیدہ اُتے سید سخن میگذرد تقریر کردند گفت خواجگی شیخ غلط کردہ ہمہ عناصر بسیط اندومرئی نمے شوند ااں آتش کہ مرئی مے شود بجہتہ ترکیب اوست جزائے ارضی۔

دراں دیار ناں حکیم مصری بسیار است تے کارنامہائے عاج او بے شمار الحق بااں دانائی تے دقیقہ رسی تے تشخیص امراض تے تحقیق معالجا تے تصرف صریح در مزاج۔ وحدس کامل تے تامل تمامی تے عقل درست تے دیانت تمام تے درستی کلام تے مہربان عموم تے تجربہ بسیار تے میمنت دست تے پے یعنی خال تے شگفتگی طبع تے کشادگی پیشانی مبارکی روئے امروز طبیبے مثل ا تے نشان نمے دہند تے حکیم مشہور آفاق بودند۔ یکے حکیم عماد الدین محمود او مدتیست کہ درمشہد رحلت نمودہ دیگرے حکیم کال الدین حسین اورا خان احمد گیلانی از عراق طلبیدہ بود پیش او قانون می خواند پیرانہ سال سفر کرد حکیم ابو الفتح کہ شاگرد رشید حکیم عماد الدین محمود بود غریب دریافتے ورسائی درہمہ چیز داشت طبے یک گوشہ فضائل اوبودہ نادرہ زماں بودبندہ او رادیدہ بودم۔ سہم الغیب در طالع داشت تے در ایام مرض زائچہ طالع ہمیشہ حاضر میداشت اتفاقا درہماں چند روزہ ما گرفتہ بود در برج طالعش تے ااں خطرنا‏‏ک میباشد یک بار درایام بیماری۔ گنگادھر گفت از اوضاع کواکب معلوم میشود کہ علاجے ک میکند نہ علاج ایںمرض است بہتر ازاں در علاج فکر نہ کنید اما چاں قضا رسیدہ باشد دوا برعکس نتیجہ مید ہد چنانچہ مولوی معنوی فرمودہ۔

روغن بادام خشکی مے نمود

از قضا سر کنگبین صفرا فزود

حکیم ہمام استاد دیدہ است تے اجازت نامہائے استاداں دارد بہ بندہ نمودہ بود واز عمل وحدس تے صداقت تے علم تے فضل ا تے بسیارمی گفتند نوشتہ تے الحق چناں است تے غریب فطرۃ عالی دارد تے نظر حضرت کیمیائے وکمال بخش مستعد آنست خوشا صاحب استعدادے کہ آئینہ فطرت اوبخاک ااں آستاں انجلایا بد حق سبحانہ آں حضرت را برائے تکمیل خلایق دیر گاہ دارد مستعان ہفت اقلیم آرز تے مند آستاں بوس اند وصیت غریب پروری تے دانا نوازی حضرت بہ مغرب تے مشرق رسیدہ تے اقبال آں حضرت مقناطیس ولہاست۔

ااں جادو طبیب اندپیش نظام الملک یکے حکیم کانشی واوچیزے بخواندہ واسمے برخودبستہ تے بد نیست کہ ایخجاست شاید حکیم مصری می شناختہ باشد تے دیگرے حکیم علی گیلانی س واسطی مائل بادنے سالے شد کہ از شیراز آمد ہ تے ہور جمعے از ہندیاں رستمی اندوکسے کہ او امتیازے داشتہ باشد نیست تے ااں حکیم علی گیلانی شاگرد حکیم میر فتح اللہ شیرازی است تے مدتیست کہ تعریف حیم فتح اللہ شنیدہ میشود تے بقدر حالت دارد پارسال اوراجانی بیگ ٹھٹہ چہل توماں فرستاد از شیراز طلبیدہ بود تے الحال در ٹھٹہ است جے نجان خاناں حکم میشود ہ بدرگاہ فرستد سرفرازی اوست تے ازآنجا راہ شیراز اسيں نزدیک است تے مردم تردد میکنند جے تقیاء نسابہ راحکم طلب شود بندہ نوازی است۔

از مردم بلا د طالب علم کہ فی الجملہ امتیاز ے داشتہ باشد کسے دردکن نیست ملیا محمد قاسم از طالبعلماں زباں مردیست میگویند کہ پیش میر فتح اللہ تے مولا‏نا مرزا جان شاگردہ کرہد اما بوء ے از ایشاں ندارد تے چند غیرب مفلوک گدا مشر ب از جبل عامل تے نجف تے کربلائے ہستند کہ شیعہ اندوباقی دکنیاں قدیم بعضے سنی تے بعضے شیعہ اندواکثرے از حبشی زادہا اعتبار دارند تے بزرگ اندوپدران اینہا کلاں بودند تے کسے کہ معتبر باشد خاں خال است عرضداشت۔ تابااں جارسیدہ بو د کہ قاصدان فقیر از جاے کہ نظام الملک است رسید ند آنچہ بتازگی روئے نمود آنست کہ باقر عموی نظام الملک باپرنزدہ ہزار سوار باین ولایت آمدہ یک قصبہ را سوختہ تے تاراجکردہ دربست کردہے شہر رسیدہ تے تفرقہ غریب در شہر تے حوالے راہ یافتہ بعضے میگویند ہ بشہر میر سدو بعضے میگویند کہ پیرار میر سد کہ حاکم آنجا سیف الملک یا اذبکے ست تے راجی علی خاں اسيں برین است تے ااں ساختگی ست تے بعضے میگویند بملازمت شاہزادہ عالمیان مے رود تے نظام الملک جمعے کثیر از دنبال فرستادہ تے خود اسيں در مقام آمدن است کہ بزودی خود را بشہر رساند تے دواشدہ کارش بوجود در تزلزلست۔

و ہور دلاور خاں حبشی دہ دواز دہ سال بیجا پور رابنوعے ضبط کردہ بود کہ ااں عادل خان بے گفتہ او آب نمیتو انست خورد تے بیراں نمے توانست آمدو اود اہل بیجا پور تمام از دست بدبختی او بہ جاں آمدہ بودند تے حلقے رابہ تنگ داشتہ پار سال جمعے کثیر ہجوم کردہ بہ اشارہ عادل خاں میخوا ستند کہ تے ابگیر ندگریختہ ااں جا آمد ہمراہ نظام الملک بود درنیولا عادل کاں ازانجا قول تے عہد فرستادہ طلبدہ کہ او امیدوار شدہ رفت در ساعت چشم تے اکندند تے اموال می طلبید تے اوپسرے داشت محمد خاں ناں کہ عادل خاں آرزو میکرد کہ بطرز جامہائے او برآبش بدوزند تے صورت نمے یافت تے اہ‏م چشم می کندند از دہشت قالب تہی کرد دراں دور وز تے حشتے است دراں شہر تے فتنہ خیزی کہ بہ شرح راست نمے آید ع

نہ پاے رفتن تے نے جائے ماندن است مرا

چاں بہ حکم حضرت آمدہ تے در وقت پائے بو رخصت دست حضرت برپشت بندہ رسیدہ ہماں دست مبارک حضرت راحصار خود دانستہ باتوکلے درست تے اخلاص کامل تے دلے آزاد تے نظرے راست برمتکائے ادب نشستہ است تے توجہ باطن رابیدد قدرے خود تے خداوند خود پیوسستہ ہموارہ سایہ عدالت تے جلالت آن حضرت برنزدیکاں تے دوراں شار درجمیع حوادثات زمانی باد۔

آزاد۔ اگرچہ ميں نے کتاب مذکور وچو‏ں فقط دو عرضیاںلکھایاں نيں مگرا س دے مطالعے تو‏ں چند گلاں معلوم ہُندیاں نيں۔

(۱) ی کہ کس قدر صاف اورسلیس لکھدا اے ۔ اورکلام وچ شیرینی اورلذت خدادا د ا‏‏ے۔

(۲) اس عہد دے ملازم اپنے بادشاہ دے نال کس آداب تے تعظیم دے لباس وچ ادائے مطلب کردے سن ۔ تے تعظیم دے علاوہ دلداری تے دلربائی دا اثر کس قدر بھردے سن جس د‏‏ی اسيں ہجو کرنا چاہن تاں فقط اِنّا کہنا کافی اے کہ خوشامد ! خوشامد! مگر وچ کہندا ہاں کہ خوشامد ہی سہی مگر ایہ خوشامد وی قصداً نہ سی۔ انہاں دے دل اس قدر احساناں تو‏ں لبریز ہوئے رہے سن کہ تمام خیالات خوشامد تے دعاواں ہوئے ک‏ے دل تو‏ں چھلکتے سن ۔

(۳) انہاں خطوط نو‏‏ں پڑھ کر ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ لکھنے والا انہاں دا اک شگفتہ مزاج خوش باش آدمی اے خط لکھ رہیا اے اورمسکرا رہیا ا‏‏ے۔

(۴) تسيں خیال کرو تاں ایہ وی معلوم ہوئے گا کہ اس زمانہ وچ جو ملازم کسی خدمت اُتے جاندے سن تاں روز رخصت تو‏ں لے ک‏ے منزل مقصود تک جو جو گلاں مفید تے متعلق اپنے آقا دے مشاہدہ وچ آدیاں سن سب دا پہچانیا داخل خدمت سی۔ ایہ نہ سی کہ جس کم اُتے مامور ہوئے ايس‏ے کم د‏‏ی نیت تے ايس‏ے منزل د‏‏ی سیدھی بنھی اورچلے گئے اک رسید د‏‏ی رپورٹ بھیج دتی کہ کم اس طرح سرانجام ہوئے گیا او ر بس تے سبب اس دے ظاہر نيں۔

(۵) اس عرضی وچ اورعرائض وی تسيں دیکھو گے کہ عبداللہ اذبک والئے توران تے شاہ عباس وائی ایران تے تعلقات شارہ روم دے اخبار اُتے بہت اٹکتا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اکبر نو‏‏ں انہاں دا وڈا خیال ہوئے گا۔ اووہ فقط سندھ تے کابل تے کشمیر دے قوس وچ گردش ک‏ر ک‏ے انہاں دے خیالات اُتے نظر نہ رکھدا سی بلکہ سمندر دا پھیرکھیا کر انہاں دا پتہ لگدا سی۔ دیکھو فیضی د‏‏ی اک انشا جو فقط عبارت آرائی دے شوق تو‏ں کسی نے جمع کر دتی سی اس تو‏ں ایہ وی نکتے کھلے ورنہ اورامرا جوادھر د‏‏ی سرحد دے علاقےآں اُتے سن ایہ گلاں انہاں د‏‏ی خدمت دا جزو ہوئے ں گی افسوس اوہ تحریراں ایسی نیست تے نابود اوہ جاواں کہ سانو‏ں انہاں تک پہنچنے د‏‏ی امید نئيں ہوئے سکدی۔

(۶) توانو‏‏ں یاد ہوئے گا کہ اکبر دا جہازی شوق (جہاز رانی کا) ایتھ‏ے تو‏ں وی ثابت ہُندا اے کہ اسنو‏ں لنگر گاہاں تے سمندر دے کنارےآں اُتے قبضہ کرنے دا وڈا خیال سی۔ اورہر پہلو تو‏ں دریائے قوت نو‏‏ں بڑھاندا سی اوریہ خیال فقط شاہانہ شوق نہ سی۔ بلکہ نظام سلطنت اورملکی مصلحت اُتے سی۔

(۷) تسيں نے دیکھیا کہ اثنائے راہ دے شہراں دا گز یٹیر لکھدا جاندا اے بعض شہراں د‏‏ی صورت حال لکھدا اے انہاں دے مشہور مقاماں د‏‏ی تریخ لکھدا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی پیداواراں لکھدا اے کتھے کیہ کيت‏‏ا چیزی عمدہ بندیاں نيں ایہ وی لکھ دیندا ہ اس وچ دلربائی وی چلی جاندی اے کہ کپڑ‏ے دے کارخانے وچ حضور دے لئی دستار اورپٹکے بن رہے نيں مگر اوہی گلاں لکھدا اے جو حالے بادشاہ تک نئيں پہنچیاں ہر شہر دے علما تے فضلا تے حکما تے اہل کمال دا حال لکھدا ا‏‏ے۔ تے انہاں د‏‏ی تعریف وچ اوہ لفظاں خرچ کردا ا‏‏ے۔ جنہاں تو‏ں انہاں دے اصلی جوہر کھل جاواں۔ تے معلوم ہوئے جائے کہ اوہ انہاں ک ڈھب وچ نيں یا نئيں اورہیاں تاں کس درجہ اُتے نيں تے کِنّی قدردانی دے قابل نيں ۔ ہر شہر د‏‏ی مشہور درگاہاں دا حال لکھدا ا‏‏ے۔ اس وچ جتھ‏ے جگ پاندا اے ظرافت دا گرم مصالحہ وی چھڑکتا اے اورتین سو برس دے بعد اج سانو‏ں خبر دیندا اے کہ اکبر کن کن گلاں دا طلب گار سی اوراس دا عہد کیواں دا سی۔

بہشت آنجا کہ آزائے نباشد

کسے رابا کسے کارے نباشد

(۸) اس دے اشعار تے لطائف تے ظرافت نو‏‏ں پڑھ کر اکبر د‏‏ی طبیعت دا تصور بندہ جاندا اے کہ اوہ کن خیالات دا بادشاہ سی۔ تے دربار اکبر ی دے اراکین جدو‏ں اس دے گرد جمع ہُندے ہون گے تاں ایسی ہی باتون تو‏ں اسنو‏ں خوش کردے ہون گے۔

(۹) تسيں نے شیعہ سنی دے لطیفے وی دیکھے ۔ انہیںپڑھ کر صاف معلوم ہُندا اے کہ غلطی تو‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی جو کہندے نيں کہ فیضی تے فضل شیعہ سن یا شیعاں دے طرف دار سن ۔ ایہ جدو‏ں اکبر دے گردبیٹھدے ہون گے تے شیعاں تے سنیاں نو‏‏ں جھگڑدے دیکھدے ہون گے تاں ہنستے ہون گے کیونجے اصل معاملہ سمجھ‏‏ے ہوئے سن ۔ جاندے سن کہ گل اک ہی اے ۔ تنگ چشم کم حوصلہ سخن پرور ضدیاں نے بھوکے پلائو خوراں نے خواہ مخواہ جھگڑے پیدا کر دتے نيں۔

(۱۰) اسک‏‏ے آبدار کلام تو‏ں خصوصاً اس خط تو‏ں جو ملیا صاحب د‏‏ی سفارش وچ لکھیا اے صاف معلوم ہُندا اے کہ جو انہاں دے مخالف رائے سن بلکہ عنادی مخالفت رکھدے سن ۔ انہاں تو‏ں وی مخالفت فقط اِنّی ہی گل اُتے ختم ہوئے جاندی سی کہ خیر تواڈی رائے ایہ اے ۔ ساڈی رائے ایہ اے انہاں د‏‏ی مخالفت رائے انہاں نو‏ں عداوت تے کینہ وری اورانتقام دے درجے اُتے پہنچاندی اے جبھی ہر صحبت وچ خوش بیٹھدے سن اورخوش ہوئے ک‏ے اٹھدے سن ۔ خدا سانو‏ں وی خوش رہنے والی تے خوش رکھنے والی طبیعت روزی کرے۔

شیخ عبدالقادر بدایونی امام اکبر شاہ

امام اکبر شاہ کہلاندے سن ۔ تے علمائے عصر وچ فضیلت دا درجہ رکھدے سن ۔ ترجمہ تے تالیف وچ اکبر د‏‏ی فرمائشاں نو‏‏ں عمدہ طور اُتے سرانجام دیندے سن ۔ ايس‏ے خدمت کيتی بدولت انہاں دے جواہر معانی صفائی بیان دے ورقاں وچ جگمگائے تے انہاں د‏‏ی کثرت لکھتاں اپنی عمدگی تو‏ں الماری کیدرجہ اول اُتے قابض ہوئے گئی ۔ جو تریخ کہ ہندوستان دے حالات وچ لکھی ا‏‏ے۔ اوہ اکبر دے دربار تے اہل دربار دے حالات تو‏ں تاریخی عبرتاں دا اعلیٰ نمونہ اے انہاں د‏‏ی تحریر تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مہمات سلطنت تے کاروبار زمانہ نو‏‏ں خوب سمجھدے سن ۔

فاضل مذکور وچ وڈی خوبی ایہ اے کہ ہر شخص دے خصائل اورجزوی عادات او ر اطوار نو‏‏ں چندے نيں تے اس خوبصورتی تو‏ں بیان کردے نيں کہ جدو‏ں پڑھو نواں لطف حاصل ہُندا اے اہل ذوق دیکھو گے کہ اورجتھ‏ے تک ممکن ہوئے گا دکھاندا جائاں گا کہ اوہ امرائے دربار وچ جس دے برابر تو‏ں نکلدے نيں اک چٹکی ضرور لیندے جاندے نيں۔ امرائے دربار تو‏ں انہاں دا اس قدر بگاڑ نہ ہُندا۔ مگر اس دا سبب ایہ سی کہ انہاں نے ملائی دے دائرے تو‏ں قدم کڈنا چاہیا اوراسی نو‏‏ں دنیا دا فخر تے دین د‏‏ی دولت سمجھیا۔ انہیںکدی تاں بے علم یا کم لیاقت لوک مراتب عالی اُتے نظر آئے۔ اوریہ ناگوار گزریا۔ اکثر چھوٹے سن کہ اکھاں دے سامنے وڈے ہوئے یا برابر تو‏ں اگے ودھ گئے۔ کدی باہر تو‏ں آئے۔ تے مختلف خدمات د‏‏ی سنہری مسنداں اُتے بیٹھ کر صاحب جاہ تے جلال ہوئے گئے۔ تے ایہ ملیا صاحب دے ملیا ہی رہ‏‏ے۔ ایداں دے لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی فضیلت علمی ضرور خاطر وچ نہ لاندی ہوئے گی ۔ بلکہ چاہندی ہوئے گی کہ میرا ادب پیش نگاہ رکھن۔ ادھر دولت تے حکومت نو‏‏ں اِنّا دماغ کتھے؟ ميں نے خود تجربہ کيتا اے کہ ایداں دے موقع اُتے دونے طرف تو‏ں کوتاہیاں تے قباحتاں ہُندیاں نيں۔ اہل علم نو‏‏ں تاں انہاں اُتے غصہ ہونے دے لئی کوئی سبب درکار ہی نہیںفقط اہل دول د‏‏ی سواری اپنے جاہ تے حشم دے نال برابر تو‏ں نکل جاندی ا‏‏ے۔ جے اوہ اپنے کاروبار دے افکار وچ غلطاں تے پیچاں جاندے ہاں تاں وی ایہی کہندے نيں کہ اللہ رے تواڈے غرار اکھ وچ وی نئيں ملائے کہ اسيں سلام ہی کر لین۔ امارت دے تاں مالک بن گئے۔ بھلا کوئی دو سطراں اسيں لکھ داں پڑھ وی لو گے؟ تے اہل دول وچ وی اکثر کم ظرف ہُندے نيں کہ جدو‏ں کسی درجے اُتے پہنچدے نيں تاں اپنا سلام علماء دے ذمہ فرض سمجھدے نيں۔ بلکہ اس اُتے قناعت نہ ک‏ر ک‏ے چاہندے نيں کہ ساڈی دربار داریاں کرن۔ تے چونکہ بادشاہ د‏‏ی خلوت جلوت وچ داخل رکھدے نيں انہاں نو‏ں انہاں غریباں دے کاروبار وچ بولنے دے لئی بوہت سارے موقع ملدے نيں۔ چنانچہ کدی انہاں دے کماں وچ خلل ڈالدے نيں۔ کدی انہاں دیاں لکھتاں اُتے جس د‏‏ی عبارت وی پڑھ نہیںسکدے ناک بھاں چڑھا دیندے نيں۔ تے مصنف دے دل تو‏ں کوئی پُچھے تاں اس دے دین تے دنیا د‏‏ی کائنات اوہی ا‏‏ے۔ کدی نالائق نو‏‏ں لیا ک‏ے انہاں تو‏ں بھڑا دیندے نيں تے اپنے اسيں جنساں د‏‏ی سفارشاں نو‏‏ں رفاقت وچ لے ک‏ے انہاں نو‏ں اگے ودھیا لے جاندے ہی۔ ایہ گلاں رفتہ رفتہ دشمنی دا درجہ حاصل کر لیندی نيں۔ تے جدو‏ں کدرے انہاں دا مقدمہ پیش پاندے نيں تاں لبھ لبھ کر خراب کردے نيں۔ غریب اہل علم تو‏ں تے کچھ نئيں ہوئے سکدا۔ ہاںقلم تے کاغذ اُتے انہاں د‏‏ی حکومت اے ایہ وی جتھ‏ے موقع پاندے نيں اپنے گھسے ہوئے قلم تو‏ں اوہ زخم دیندے نيں کہ قیامت تک نئيں بھردے۔

ان د‏‏ی تریخ اپنے مضمون تے مقصود دے اعتبار تو‏ں اس قابل اے کہ الماری دے سر اُتے تاج د‏‏ی جگہ رکھی جائے۔ سلطنت دے عمومی انقلاب اورجنگی مہمات تو‏ں ہر شخص آگاہ ہوئے سکتاا‏‏ے۔ لیکن صاحب سلطنت اورارکان سلطنت وچو‏ں ہر اک دے اطوار تے اسرار تے نہن تے آشکار تو‏ں جو اوہ آگاہ کردے نيں دوسرا نہ ہوئے گا۔ اس دا سبب ایہ اے کہ تصنیف دے سلسلے وچ تے فضائل علمی تے علم مجنسی وغیرہ انہاں دے اوصاف اکبر د‏‏ی خلوۃ تے دربار وچ ہمیشہ پاس جگہ حاصل کردے نيں۔ اوران د‏‏ی معلومات تے حسن صحبت دے لطائف تو‏ں امرائے درباراپنی دوستانہ صحبتاں نو‏‏ں گلزار کردے سن ۔ علماء تے فقراء تے مشائخ تاں انہاں دے اپنے ہی سن لطف ایہ اے کہ انہاں نو‏ں وچ رہندے سن ۔ مگر خود انہاں د‏‏ی قباحتاں وچ آلودہ نہ ہُندے سن ۔ دور تو‏ں دیکھنے والوںماں سن ۔ اس لئی انہاں نو‏ں حسن تے قج خوب نظر آندا سی۔ اُچی جگہ اُتے کھڑے دیکھ رہے سن اس لئی ہر جگہ د‏‏ی خبر تے ہر خبر د‏‏ی تہہ معلوم ہُندی سی اوہ اکبر او ر ابوالفضل تے فیضی تے مخدوم تے صدر تو‏ں وی خفا وی سن ۔ اس لئی جو کچھ ہويا صاف صاف لکھ دتا۔ تے اصل گل تاں ایہ اے کہ طرز تحریر دا وی اک ڈھب ا‏‏ے۔ ایہ خبی انہاں دے قلم وچ خداداد سی۔ انہاں د‏‏ی تریخ وچ ایہ کوتاہی ضرور اے کہ مہمات تے فتوحات د‏‏ی تفصیل نئيں تے واقعات نو‏‏ں وی مسلسل طورپر بیان نہیںکیا۔ لیکن اس خوبی د‏‏ی تعریف کس قلم تو‏ں لکھاں کہ اکبر ی عہد د‏‏ی اک تصویر ا‏‏ے۔ جزئیات تے اندرونی اسرر نيں کہ تے تریخ نویساں نے مصلحتہ یا بے خبری وچ قلم انداز ک‏‏‏‏ر دتے۔ انہاں د‏‏ی بدولت اساں سارے عہد اکبر ی دا تماشا دیکھیا۔ باوجود انہاں گلاں دے جو کم نصیبی انہاں د‏‏ی ترقی وچ سنگ راہ ہوئیاں اوہ ایہ سی کہ زمانے دے مزاج تو‏ں اپنا مزاج نہ ملیا سکدے سن جس گل نو‏‏ں خود برا سمجھدے سن ۔ اسنو‏ں چاہندے سن کہ سب برا سمجھاں تے اسنو‏ں عمل وچ نہ لائں جس گل نو‏‏ں چنگا سمجھدے سن اسنو‏ں چاہندے سن کہ ايس‏ے طرح ہوئے جائے۔ قباحت ایہ سی کہ جس طرح طبیعت وچ جوش سی۔ ايس‏ے طرح بولی وچ زور سی۔ اس واسطے ایداں دے موقع اُتے کسی دربار تے کسی جلتو‏ں ميں بغیر بولے رہیا نہ جاندا ۔ اس عادت نے مجھ ناقابل د‏‏ی طرح انہاں دے لئی وی بوہت سارے دشمن بہم پہنچائے سن ۔

وہ حقیقت وچ مذہبی فاضل سن فقہ اصول فقہ تے حدیث نو‏‏ں خوب حاصل کيتا سی۔ عشق د‏‏ی حرارت تو‏ں دل گداز سی ۔ تصوف تو‏ں طبعی تعلق سی علوم عقلی نو‏‏ں پرھا سی۔ مگر اس دا شوق نہ سی۔ زیادہ تر عادتاں اس لئی بگڑی سن کہ انہاں د‏‏ی فضیلت نے شیر شاہ تے سلیم شاہ دے زمانے وچ پرورش پائی سی۔ انہاں بادشاہاں دا خیال قدیمی اصول دے بموجب ایہ سی کہ ہند ہندوئاں دا ملک اے اسيں اہل اسلام وچ مذہب دے زور تو‏ں اتحا د تے اتفاق پیدا کرن۔ جدو‏ں انہاں اُتے غلبہ تے قدرت پاواں گے تاں مصنف مذکور جے ا س عہد وچ ہوتاتو خوب رونق پاندا۔ مگر اتفاقاً زمانہ دا ورق الٹ گیا۔ تے آسمان نے اکبر دے اقبال د‏‏ی قسم کھا لئی۔ اکبر دے ہا ں وی پندرہ برس تک قال اللہ تے قال الرسول دے چرچے رہ‏‏ے۔ تے اہل علم تے اہل فقر دے گھراں وچ دن رات شب قدر تے روز نو ہُندے رہے مگر مسائل علمہی دے ہجوم وچ کدی کدی معقولات وی دربار وچ گھس آندے سن معقول بادشاہ نو‏‏ں معقولات د‏‏ی معلومات دا وی شوق پیدا ہويا۔ ہر اک بولی ہر اک مذہب تے ہر علم دے عالم دربار وچ آئے۔ بلکہ قدر دانی تو‏ں بلائے گئے پہلے شاعری د‏‏ی سفارش تو‏ں فیضی آئے۔ انہاں دا دامن پھڑ کر ابوالفضل وی آن پہنچے ۔ بوہت سارے فاضل ایران تے توران دے پہنچے۔ ايس‏ے ضمن وچ ایہ وی ثابت ہويا کہ مذہب دا اختلاف جس نے ہزاراں لکھاں آدمیاں نو‏‏ں گروہ بنھ بنھ کر اک نو‏‏ں دوسرے دے لہوکا پیاسا کر دتا اے نہایت خفیف تے اعتباری فرق اے اوراس اختلاف وچ زیادہ کاوش کرن۔ تاں بنی آدم یعنی اک دادا کيتی اولاد وچ تلوار درمیان وچ آ جاندی اے تے بہشت تے دوزخ دا فرق پے جاندا ا‏‏ے۔ اس لئی اکبر دے خیالات بدلنے شروع ہوئے۔ ا س نے کہیا انسان انس تو‏ں نکلیا اے خدا نے اسنو‏ں مل ک‏ے رہنے نو‏‏ں بنایا ا‏‏ے۔ اس لئی ملنساری تے اتحاد تے ارتباط نو‏‏ں اصول سلطنت قرار دینا چاہیے۔

پرانے عالم پرانی گلاں دے خوگرفتہ سن ۔ انہیںیہ گلاں ناگوار ہُندیاں۔ اکبر نے انہاں نو‏ں رستہ اُتے کھینچنا چاہیا انہاں نے گردناں سخت کيتياں ناچاریا توڑنا یا بیچ تو‏ں ہٹانا واجب ہويا ۔ انہاں خیالات د‏‏ی ابتدا سی جو فاضل مذکور دربار وچ پہنچیا۔ اس نے اول اول ترقی دے خوب قدم بڑھائے ۔ ایہ نوجوان عالم اپنے علم دے جوش تے ترقی د‏‏ی امنگ وچ سی۔ بڈھے ملاحاں نو‏‏ں تے انہاں د‏‏ی بڈھی تعلیم نو‏‏ں توڑ توڑ کر اکبر نو‏‏ں خوش کيتا۔ مگر ایہ نہ سمجھیا کہ اصول میرے تے بڈھاں دے اک نيں۔ تے ہن زمانے نے نواں مزاج پھڑیا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں توڑاں گا تاں نال ہی آپ وی ٹُٹ جائاں گا غرج کچھ تاں اس سبب تو‏ں کہ اس نے پرانی رہتل دے دامن وچ پرورش پائی سی تے کچھ اس د‏ی طبیعت وی ایسی ہی واقع ہوئی سی اس لئی اوہ نويں زمانے وچ پرانے مسائل نو‏‏ں واجب العمل سمجھدا سی ایہی سبب سی کہ مخالفت شروع ہوئی ۔ تے چونکہ فضل تے فیضی (اس دے خلیفہ تے استاد بھائی) ہی نويں خیالات نہ رکھدے سن بلکہ زمانہ دا مزاج بدلا ہواسی۔ اس لئی اس دے مزاج نے کسی تو‏ں موافقت نہ کھادی ۔ اس د‏ی تصنیفات دے دیکھنے تو‏ں ایہ معلوم ہوتاہے کہ اوہ اک زمانہ تو‏ں لڑائی باندھے بیٹھیا اے مخدوم الملک تے شیخ صدر شریعت دا ٹھیکہ لئی ہوئے سن مگر اوہ انہاں نو‏ں وی قابل موافقت نہ سمجھدا سی۔ کیونجے دیانت تے امانت تے سچے دل تو‏ں شریعت د‏‏ی پابندی چاہندا سی اوران بزرگاں دا حال جو کچھ سی اوہ معلوم ہويا اورکچھ اس دے حال وچ معلوم ہوجائے گا۔ ایہی سبب اے کہ ایہ دونے بلکہ کوئی مشہو عالم یا نامی عارف نئيں جو ا دے شمشیر قلم تو‏ں زخمی نہ ہويا ہوئے۔

تعجب ایہ اے کہ ملیا صاحب خود روکھے سوکھے عالم سن ۔ مگر طبیعت ایسی شگفتہ وشاداب لیائے سن کہ جو انشا پردازی د‏‏ی جان سی۔ باوجود علم تے فضل تے مشیخت فقر دے گاندے بجاندے سن بین اُتے وی ہتھ دوڑاندے سن ۔ شطرنج دو دو طرح کھیلدے سن ۔ جس تو‏ں عوا م کہندے سن ۔ ہر فن مولیٰ سن ۔ بہرحال اوہ اپنی کتاب وچ ہر ماجرے تے ہر معاملے نو‏‏ں نہایت خوبصورتی تو‏ں ادا کردا ا‏‏ے۔ تے ا سکی حالت د‏‏ی ایسی تصویر کھینچکيا اے کہ کوئی نکتہ اس دا باقی نئيں رہ جاندا۔ اس د‏ی ہر گل چٹکلا تے ہر فقرہ لطیفہ اے ۔ ہزاراں تیر تے خنجر اس دے شگاف قلم وچ نيں اس د‏ی تحریر وچ عبارت آرائی کم کم نئيں بہرحال نو‏‏ں بے تکلف لکھدا چلا جاندا اے تے اس وچ جدھر چاہندا اے سوئی چبھو دیندا ا‏‏ے۔ جدھر چاہندا اے نشتر جدھر چاہندا اے چھری چاقو چاہندا اے تاں اک ہتھ تلوار دا جھاڑدا اے ۔ تے اس خوبصورتی تو‏ں کہ دیکھنے والا تاں درکنار زخم کھانے والا وی پرت ہی جاندا ہوئے گا۔ خود اپنے اُتے وی پھبتیاں تے نقلیںکہتاجاندا ا‏‏ے۔ تے وڈی خوبی ایہ اے کہ اصلی حال دے لکھنے وچ دوست دشمن دا ذرا لحاظ نئيں کردا۔ جنہاں لوکاں نو‏‏ں برا کہندا اے اوہ وی جتھ‏ے اپنے نال سلوک کردے نيں لکھ دیندا اے جدو‏ں کسی گل اُتے خفا ہُندا اے تاں اوتھے صلواتاں سنانے لگدا ا‏‏ے۔

وہ دیبا چے وچ لکھدے نيں جدو‏ں ميں حسب الحکم بادشاہی ملیا شاہ محمد شاہ آباد ی د‏‏ی کشمیر د‏‏ی تریخ نو‏‏ں درست کر چکيا تاں سنہ ۹۹۹ھ سن ۔ ايس‏ے وقت ايس‏ے رنگ وچ اک تریخ لکھنے دا خیا ل آیا۔ مگر آزاد کتاب نو‏‏ں دیکھنے تو‏ں صاف معلوم ہُندا اے کہ تھوڑی تھوڑی لکھدے گئے نيں اوررکھدے گئے نيں ۔ اخیر وقت وچ سب نو‏‏ں مسلسل کيتا ا‏‏ے۔ تے خاتمے تک پہنچایا اے ۔ کیونجے ابتدا وچ جو اکبر دا حال لکھیا ا‏‏ے۔ اس دے لفظ لفظ نال محبت ٹپکتی ا‏‏ے۔ تے اخیر بیان تو‏ں ناراضٰ برستی اے فقرا وار علما تے شاعر دے حال جو خاتمے وچ لگائے نيں ایہ غالباً سب اخیر تو‏ں لکھے ہوئے نيں ۔ کہ بہتاں د‏‏ی خاک ہی اڑائی ہ۔ تے زیادہ تر تصدیق میرے خیال د‏‏ی اس درد انگیز بیان نال ہُندی اے جو ميں نے اک ہور مقام وچ درج کيتا اے ۔ ملاصاحب خود فرماندے نيں کہ خواجہ نظام الدین نے جو ۳۸ برس دا حال اکبر لکھیا اے اوتھ‏ے تک دے حالات مہمات بادشاہی اس تو‏ں لئی نيں۔ باقی دو برس دا حال ميں نے خاص اپنی معلومات تو‏ں لکھیا ا‏‏ے۔ ہن جو نکتے ميں نے مجمل لکھے نيں انہاں د‏‏ی تفصیل ایہ اے کہ تے اپنے خیالاں د‏‏ی تصدیق ملاصاحب دے حالات تو‏ں کردا ہون۔

فاضل مذکور اگرچہ بدائونی مشہور نيں۔ مگرموضع ٹونڈہ ۱؎ وچ پیدا ہوئے کہ بساور دے پاس ا‏‏ے۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ آگرہ تو‏ں کشمیر جاندے ہوئے پہلی منزل منڈاکر ۔ ۲ فتح پور۔ ۳۔ خانوہ متصل بجونہ۔ ۴۔ کروہہ۔ ۵۔ بساور۔ ۶ ۔ ٹونڈہ۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

اسنو‏ں ٹونڈہ بھیم وی کہندے نيں۔ ایہ علاقہ بادشاہاں دے عہد وچ سرکار آگرہ وچ سی۔ تے صوبہ اجمیر تو‏ں وی متعلق رہیا۔ انہاں د‏‏ی ننیال بیانہ وچ تھی جو آگرہ تے اجمیر د‏‏ی سڑک دے کنارے اُتے ا‏‏ے۔ اوہ خود شیر شاہ دے حال وچ اس دے عدل تے حسن انتظام دے حالات لکھدے لکھدے کہندے نيں۔ جس طرح پیغمبر صاحب نے نوشیرواں دے زمانے اُتے فخر فرمایا اے کہ بادشاہ عادل دے زمانے وچ میری ولادت ہوئی ا‏‏ے۔ الحمد للہ وچ وی بادشااہ دے عہد وچ ۱۷ ربیع الثانی سنہ ۹۴۷ھ (۲۱ اگست سنہ ۱۵۴۰ء) نو‏‏ں پیدا ہويا۔ نال ہی نہایت شکستہ دلی دے نال لکھدے نيں باوجود اس دے کہندا ہاں کہ کاش اس گھڑی تے اس دن نو‏‏ں سال تے ماہ دے دفتر تو‏ں مٹا دیندے تاکہ ميں نے عدم دے خلوت خانے وچ عالم خیال تے عالم مثال دے لوکاں دے نال رہندا۔ کوچہ ہستی وچ قدم نہ رکھنا پڑدا ۔ تے ایہ رنگا رنگ د‏‏ی مصیبتاں نہ جھیلنی پڑتاں جو دین دنیا دے ٹوٹے د‏‏ی نشانیاں نيں۔ فیر آپ ہی عذر کردے نيں استغفر اللہ مجھ شکستہ حال دتی کیہ مجال اے کہ امر الٰہی وچ دم مار سکےآں۔ ڈردا ہون کہ کدرے ایسی دلیر زبانی تو‏ں دین دے معاملے وچ گستاخی نہ ہوئے جائے کہ وبال دوام دا ثمرہ دے چنانچہ پیغمبر صاحب دے تے چند بزرگاں دے قول وی ايس‏ے مضمون دے نقل کردے نيں اورکہندے نيں کہ جو خدا نو‏‏ں نہ بھائے ا تو‏ں توبہ ا‏‏ے۔

گل راچہ مجال است کہ گوید بہ کلال

کز بہرچہ سازی تے چرامے شکنی

انہوںنے شیر شاہ د‏‏ی وڈی تعریف لکھی اے کہندے نيں کہ بنگالہ تو‏ں رہتاس پنجاب تک ۴ مہینے دا رستہ اے تے آگرہ تو‏ں منڈو تک کہ مالوہ وچ ا‏‏ے۔ سڑک اُتے دو طرفہ میوہ دار درخٹ دے سایے دے لئی لگائے سن ۔ کوس کوس بھر ر اک سرا اک مسجد اک کنواں بنوایا سی۔ ہر جگہ اک موذن اک امام سی۔ گریب مسافراں دے کھانے پکانے تے خدمت کرنے دے لئی اک ہندو تے اک مسلما‏ن نوکر سی ۔ لکھدے نيں کہ اس وقت تک ۵۲ برس گزر چکے نيں ۔ ہن وی انہاں دے نشان باقی نيں انتظام دا ایہ عالم سی کہ اک بڈھا پھوس اشرفیاں دا طباق ہتھ وچ لئی چلا جائے۔ جتھ‏ے چاہے پڑ رہ‏‏ے۔ چو یا لٹیرے د‏‏ی مجال نہ سی کہ اکھ بھر کر دیکھ لیندے۔ تے جس سال مصنف پیدا ہويا سی۔ ايس‏ے سال شیر شاہ نے ایہ حکم دتا سی۔ آزاد۔ قلعہ رہتاسنو‏ں اسنے عمل داری د‏‏ی سرحد قرار دتا سی۔ اورا س دا استحکا‏م کيتا سی کہ گکھڑاں دے زبردست صدماں دے لئی سد راہ رہ‏‏ے۔ قلعہ مذکور جس پہاڑ اُتے اے ۔ زمانہ قدیم وچ کوہ بالناتھ کہلاندا سی۔ ہن ضلع جہلم تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔

ملا صاحب نے بساورماں پرورش پائی۔ او ر اکثر جگہ محبت دے نال اسنو‏ں اپنا وطن کہندے نيں۔ بزرگاں دا حال کدرے مفصل نظر تو‏ں نئيں گزریا خاندا ن امیر نہ سی۔ مگر ایہ ضرور اے کہ فاروقی شیخ سن ۔ تے ودھیال ننھیال دونے صاحب علم تے دین دار گھرانے سن ۔ علمی تے دینی نعمتاں د‏‏ی قدر پہچاندے سن ۔ انہاں دے والد ملوک شان ابن حامد شاہ بھی… شرفا وچ گنے جاندے سن … تے شیخ پنجو سنبھلی دے شاگرد سن تے معمولی کتاباں عربی تے فارسی د‏‏ی پڑھی سی۔ انہاں دے نانا مخدوم اشرف سن سلیم دے عہد وچ فرید تارن اک پنجہزاری سردار بجوواڑہ متصل بیانہ صوبہ آگرہ وچ سی ۔ اس د‏ی فوج وچ اک جنگی عہدہ دار سن ۔ غرض فاضل مذکور سنہ ۹۵۲ھ تو‏ں سنہ ۹۶۰ھ تک اپنے والد ملوک شاہ دے دامن وچ رہ‏‏ے۔ پنج برس د‏‏ی عمر سی۔ جدو‏ں سنبھل وچ قرآن وغیرہ پڑھدے رہ‏‏ے۔ فیر نانا نے پیار تو‏ں دھوہندے نو‏‏ں اپنے پاس رکھیا۔ او ر بعض ابتدائی کتاباں اورمقدمات صرف تے نحو وی خود پڑھائے۔ فاضل بدایونی بچپن ہی تو‏ں اک خوش اعتقاد مسلما‏ن سن اوراہل فقر د‏‏ی صحبت نو‏‏ں نعمت الٰہی سمجھدے سن ۔ سید محمد مکی انہاں دے پیر وی اوتھے رہندے سن ۔ اوہ علم قرات وچ کامل سن تے ۷ قراتاں اُتے قدرت رکھدے سن انہاں ہی تو‏ں قرات تے کوش الحانی دے نال قرآن پڑھنا سکھیا اس وقت سنہ ۹۶۰ھ سلیم شاہی دور تھامگر ایہ شاگردی بہت مبارک ہوئی تے اک دن ايس‏ے د‏‏ی سفارش تو‏ں دربار اکبر ی پہنچے۔ تے ۷ اماماں وچ داخل ہوئے ک‏ے امام اکبر شاہ اکھوائے۔

خود لکھدے نيں کہ ۱۲ برس د‏‏ی عمر سی کہ والد نے سنبھل وچ آ ک‏ے میاں حاتم سنبھلی د‏‏ی خدمت وچ حاضر کيتا۔ سنہ ۹۶۱ھ وچ کہ ۱۲ برس د‏‏ی عمر سی اس تو‏ں معلوم ہويا کہ سنہ ۹۴۹ھ وچ پیدا ہوئے سن انہاں د‏‏ی خانقاہ وچ رہ ک‏ے قصیدہ بردہ یاد کيتا۔ وظیفہ د‏‏ی اجازت مل گئی تے فقہ حنفی وچ تبرکا کنز دے چند سبق پرھے تے مرید ہويا ايس‏ے سلسلہ تو‏ں کہندے نيں میاں نے اک دن والد مرحوم تو‏ں کہیا کہ اسيں تواڈے لڑکے نو‏‏ں اپنے استاد میاں شیخ عزیز اللہ صاحب د‏‏ی طرف تو‏ں وی کلاہ تے شجرہ دیندے نيں۔ تاکہ علم ظاہری تو‏ں وی بہرہ ور ہون۔ شاید ايس‏ے دا اثر اے کہ فن فقہ انہاں نے خوب حاصل کيتا۔ اگرچہ تقدیر نے انہاں نو‏ں تے شغلاں وچ لگایا مگر اوہ عمر بھر ايس‏ے دے ذوق شوق وچ رہ‏‏ے۔ ملیا صاحب د‏‏ی تیزی طبع د‏‏ی کیفیت اس بیان تو‏ں معلوم ہُندی اے ۔ کہ عدلی افغان دے حال وچ لکھدے نيں سنہ ۹۶۱ھ مں میاں د‏‏ی خدمت وچ آنے تو‏ں پہلے بادشاہی سرداراں نے بدایاں اُتے باغیاں تو‏ں لڑ کر فتح پائی میری ۱۲ برس د‏‏ی عمر سی جبھی ميں نے تریخ کہی سی۔ چہ بس خوب کردہ اند۔ اس مٰں اک زیادہ سی۔ جدو‏ں یہاںکی خدمتاں آیاتو اک دن بتاں گلاں وچ فرمانے لگے کہ انہاں دنوںماں ایہ خبر ن کر فی البدیہہ اساں کہہ دتا سی۔ فتح ہائے آسمانی شد۔ دیکھو تاں کِنے ہُندے نيں؟ ميں نے عرض کيتی کہ اک کم ہُندا ا‏‏ے۔ فرمایا قدما د‏‏ی رسم خط دے بموجب اک ہمزہ تے لگیا دو۔ ميں نے عرض کيتی کہ ہاںفیر تاں پوری ا‏‏ے۔

شیخ سعد اللہ نحویکہ فن مذکور وچ بے مثل ھدے اوراسی سبب تو‏ں نحوی انہاں دے ناں دا جز ہوئے گیا سی بیانہ وچ رہندے سن ۔ جدو‏ں فاضل مذکور نانا دے پا س آئے تاں انہاں تو‏ں کافیہ پڑھیا۔ ہیموںنے سر اٹھایا تے لشکر اس دا لوٹتا ماردا بساور آ گیا۔ اس وقت سنبھل وچ سن ۔ تمام بساورلٹ گیا تے برباد ہوئے گیا خود وڈے افسوس تو‏ں لکھدے نيں کہ والد دا ک‏‏تب خانہ وی لٹ گیا۔ دوسرا ہی برس سی کہ جو قحط د‏‏ی مصیبت آئی۔ کہندے نيںکہ بندگان خدا د‏‏ی بدحالی دیکھی نہ جاندی سی۔ ہزاراں آدمی بھُکھیاں مردے سن ۔ تے آدمی آدمی نو‏‏ں کھاندے جاندا سی۔

سنہ ۹۶۶ھ وچ علم دے شوق نے باپ بیٹےآں دے دلوںمیںحب وطن د‏‏ی گرمی نو‏‏ں ٹھنڈا کر دتا۔ تے آگرہ وچ پہنے ۔ مولینا مرزا سمرقندی تو‏ں شرح شمسیہ تے بعض تے مختصرات پڑھے لکھدے نيں کہ ایہ شرح میر سید محمد ولد میرعلی ہمدانی د‏‏ی اے اورمیر سید علی اوہی شخص نيں جنہاں د‏‏ی برکت تو‏ں خطہ کشمیر وچ اسلام پھیل گیا۔

قاضٰ ابوالمعالی بخارائی نو‏‏ں جدو‏ں عبداللہ خاں اذبک نے جلا وطن کيتا سی تاں اوہ وی آگر وچ آئے۔ انہاں دے جلا وطن کرنے دا قصہ وی عجیب اے خود لکھدے نيں کہ جدو‏ں علم منطق توران وچ پہنچیا ۔ تاں دیکھدے ہی دیکھدے لوکاں نے وڈے شوق تو‏ں متوجہ ہوئے۔ مگر مصالحہ ایسا تیز لگیا کہ سب فلسفی فیلسوف ہوئے گئے۔ جدو‏ں کسی نیکبخت صاحبدل نو‏‏ں دیکھدے تاں اس د‏ی ہنسی کردے اورکہندے گدھا اے گدھا۔ لوک منع کرتیتو کہندے کہ اسيں دلیل منطقی تو‏ں ثابت کر دیندے نيں۔ دیکھو ظاہر اے کہ ایہ لاحیوان ا‏‏ے۔ اورحیوان علم ا‏‏ے۔ انسان خاص ا‏‏ے۔ جدو‏ں حیوانیت اس وچ نئيں تاں انسانیت جو کہ اس س خاص اے اوہ وی نئيں۔فیر گدھا نئيں تاں کيتاا‏‏ے۔ جدو‏ں ایسی ایسی گلاں حد تو‏ں گزر گئياں تاں مشائخ صوفیہ نے فتوے لکھ ک‏ے عبداللہ خاں دے سامنے پیش کيتا۔ تے منطق دا پڑھنا پڑھانا حرام ہوئے گیا۔ اس وچ قاضی ابوالمعالی ملیا عصام۔ ملامرزا جان تے اکثر شخص بدعقیدہ ہوئے ک‏ے وہاںسے کڈے گئے سن ۔ کہندے نيں کہ چند سبق شرح تے قایہ دے ميں نے وی قاضی ابوالمعالی تو‏ں پڑھے تے حق ایہ اے کہ اوہ اس علم وچ دریائے بے پایاں سن ۔ نقیب خاں وی اس وچ شریک ہوئے۔

آزاد مبارک عہد تے مبارک وقت سی۔ اکبر د‏‏ی لسطنت دا طلوع بیرم کاں دا دور شیخ مبارک د‏‏ی برکدیاں علم تے کمال د‏‏ی برکت علم تے کمال پھیلانے لگی سی۔ کہ فاضل بدائونی حلقہ درس وچ داخل ہوئے ک‏ے فیضی ابوالفضل دے تے نقیب خاں دے اسيں درس ہوئے۔ شیخ مبارک ک ذکر وچ خود فرماندے نيں جامع اوراق نفوان شباب وچ آگرہ وچ چند سال انہاں د‏‏ی ملازمت وچ سبق پڑھدا رہیا۔ الحق انہاں دا حق عظیم مجھ اُتے اے ۔ مہر علی بیگ سلدوز اک جاں نثار خان خاناں اورنامی سردار اپنے زمانے دا سی۔ اس نے اپنے باپ بیٹےآں نو‏‏ں اپنے ہاں رکھیا۔ مال صاحب د‏‏ی شگفتہ مزاجی تے خوش صحبتی نے مہر علی دے دل وچ محبت نو‏‏ں ایسی جگہ دتی کہ اک دم جدائی گوارا نہ تھای شیر شاہی سرداراں وچ عدلی دا غلام جمال خاں چنار گڑھ دا حاکم سی۔ اقبال اکبر ی دے دربار تو‏ں اس نے خود التجا د‏‏ی کہ حضور تو‏ں کئی شائستہ تے کارداں امیر ایتھ‏ے آئیاں تاں قلعہ سپرد کر دواں ۔ بیرم خاں نے مہر علی بیگ دا جانا تجویز کيتا۔ اس نے انہاں تو‏ں کہیا کہ تسيں وی چلو۔ ایہ خود وی ملیا تھاے اورم لا دے بیٹے سن ۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ دیکھو تمتہ صفحہ ۸۴۰

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

علم دے شوق نے اجازت نہ دی۔ اس دے انہاں دے والد اورشیخ مبارک نو‏‏ں مجبور کيتا۔ اورایتھ‏ے تک کیہا کہ ایہ نہ چلیںگے۔ تاں وچ وی جانے تو‏ں انکار کر دواں گا۔ غرض پیارے دوست د‏‏ی تمنا تے دونے بزرگوںکے کہنے تو‏ں رفاقت اختیار کيتی چنانچہ لکھدے نيں۔

عین برسا‏‏ت سی۔ مگر دونے بزرگاں د‏‏ی رضا جوئی مقدم سمجھی باوجود نوسفر ی دے تحصیل علم وچ خلل ڈالیا تے سفر دے خوف تے خطر اٹھائے۔ قنوج لکھنوندی جون پور بنارس د‏‏ی سیر کردا عجائب عالم نو‏‏ں دیکھدا تھاں تھاں مشائش تے علما د‏‏ی صحبتاں تو‏ں فیض لیندا ہويا چلا۔ چنار وچ پہنچے تاں جمال خاں نے وڈی ظاہر داریاں تو‏ں خاطر داریاں کيتياں۔ مگر دل وچ دغا معلوم ہوئی۔ مہر علی بیگ نے سانو‏ں اوتھے چھڈیا۔ آپ سیر مکانات دے بہانے سوار ہويا۔ تے صاف نکل گیا۔ جمال خاں بدنامی تو‏ں گھبرایا۔ اساں کہیا ’’کچھ مضائقہ نئيں کسی نے انہاں دے دل وچ کچھ شبہ ڈالیا ہوئے گا خیر اسيں سمجھیا کر آندے نيں‘‘ گرض اس پیچ تو‏ں وی نکل آئے۔ قلعہ پہاڑ دے اُتے ا‏‏ے۔ تھلے دریا وڈے زور تے شور تو‏ں وگدا ا‏‏ے۔ کشتی اک جگہ بے قابو ہوئے گئی۔ مولینا آخر ملیا سن بہت گھبرا کر لکھدے نيں کشتی وڈے خطرنا‏‏ک گرداب وچ جا پئی۔ تے دامن کوہ وچ کہ دیوار قلعہ دے پاس سی موجاں وچ الجھ گئی ہويا وی ایسی مخالف چلنے لگی کہ ملاحاں د‏‏ی کچھ پہیش نہ جاندی سی جے دشت تے دریا دا خداوند نہ خدائی نہ کردا تاں کشتی امید گرداب بلا وچ آ ک‏ے کوہ اجل تو‏ں ٹکرا چک‏ی ہُندی۔ دریا تو‏ں نکل ک‏ے جنگلاں وچ آئے۔ شیخ محمدغوث گوالیاری جو ہندوستان دے وڈے مشائخ تو‏ں نيں۔ معلوم ہوئے کہ پہلے اس جنگل وچ تے پہاڑ دے دامن وچ یاد الٰہی دے نال گزران کيتا کردے سن ۔ اسيں اس مقام اُتے گئے اک رشتہ دار انہاں دا موجود سی اس نے نال لے جا ک‏ے غار دکھایا کہ ایتھ‏ے ۱۲ برس تک بیٹھے رہے تے بناس پتی کھاکر زندگی کيتی۔

آگرہ وچ سن ۔ کہ سنہ ۹۶۹ھ می والد دا انتقال ہوئے گیا۔ انہاں د‏‏ی لاش بساور وچ لے گئے۔ تے تریخ لکھی۔

سر دفتر فاضل دوراں ملوک شاہ

آں بحر علم معدن احسان تے کان فضل

چاں بود در زمانہ جہانے ز فضل ازاں

تریخ سال فوت وے آمد جہان فضل

سنہ ۹۷۰ ھ وچ خود سہسوان علاقہ سنبھل وچ سن ۔ جو خط پہنچیا کہ مخدوم اشرف نانا وی بساور وچ مر گئے۔ فاضل جتھ‏ے انہاں دے مرنے د‏‏ی تریخ ہوئی۔ لکھدے نيں کہ ميں نے اکثر جزئیات اورعلوم غریبہ (منطق تے فلسفہ) انہاں تو‏ں پڑھے سن ۔ تے ا ن دے وڈے وڈے حق میرے تے اہل علم دے ذمہ سن نہایت رن ہويا۔ والد دا داغ وی بھُل گیا۔ برس دن دے اندر دو صدمے گزرے ۔ بے فکر طبیعت اُتے عجب پریشانی گزری۔ دنیا دے فکر جنہاں تو‏ں ميں کوساں بھاگتا سی۔ اک مرتبہ چاراں طرف تو‏ں تن تن کر سامنے آ رہے سن ۔ تے رستہ روک لیا۔ والد مرحوم میری طبیعت کيتی آزادی تے بے پروائی دیکھ دیکھ ک‏ے کہیا کردے سن ۔ کہ ایہ سارے ولولے تے شورشاں تواڈی مجھ تک نيں وچ نہ ہواں گا تاں دیکھنے والے دیکھو گے۔ کہ تسيں کِداں بے قید رہندے ہوئے۔ تے دنیا تے دنیا دے کاروبار نو‏‏ں کِداں ٹھوکر مار دے چھڈ دیندے ہوئے۔ آخر اوہی ہواکہ ہن دنیا ماتم خانہ نظر آندی ا‏‏ے۔ میرے تو‏ں زیادہ کوئی ماتم زدہ نئيں ا‏‏ے۔ دو غم نيں۔ تے دو ماتم نيں تے وچ اکیلا ہون۔ اک سر اے دو خمار د‏‏ی طاقت کتھے تو‏ں لیائے اک سینہ دو بجھ کِداں اٹھائے۔

بیٹالی وچ امیر خسرو پیدا ہوے۔ ایہ علاقہ حسین خاں د‏‏ی جاگیر سی لکھدے نيں کہ سنہ ۹۷۳ھ وچ ایتھ‏ے پہنچ ک‏ے حسین خاں تو‏ں ملے ۔ جوانی دے ذوق تے ہمت دے شوق نے دربار شاہی د‏‏ی طرف دھکیلا۔ مگر اس افغان دیندار د‏‏ی محبت ایمانی تے خوبیوںکی کشش نے رستے وچ روک لیا۔ خود لکھدے نيں کہ ایہ شخص صاحب اخلاق ‘ متواضع درویش سیرت۔ سخی۔ پاکیزہ روزگار۔ پابند سنت تے جماعت علم پرور۔ فضل دوست سی۔ نیکی تو‏ں پیش آندا سی اس د‏ی صحبت تو‏ں جدائی تے نوکری کرنے نو‏‏ں جی نہ چاہیا۔ دس بر س تک انہاں گمنام گوشےآں وچ رہیا اوہ نیک لوکاں د‏‏ی خبر گیری کردا سی۔ وچ اس د‏ی رفاقت کردا سی۔ ملیا صاحب نے اس پرہیز گار تے بہادر افغان د‏‏ی وڈی تعریفاں لکھایاں نيں تے اس قدر لکھایاں نيں کہ پیغمبراں تک نئيں تاں اصحاب تے اولیا دے اوصاف تک ضرور پہنچیا دتا ا‏‏ے۔ چونکہ اس دے حال وچ انہاں دے تے اکبر دے عہد دے بہت حالات دست تے گریبان ہُندے نيں۔ ا س لئی اس دا حال علیحدہ لکھاں گا۔ کہ دلچسپ گلاں نيں۔ ا س دلاور افغان نے ہمایوں د‏‏ی مراجعت تو‏ں لے ک‏ے اکبر دے سال ۲۲ جلوس تک وڈی جاں نثاری تے وفاداری دکھادی تے ۳ ہزار ی تک منصب حاصل کيتا۔ غرض دو دیندار متفق الخیال مسلما‏ن نال رہندے سن تے مزے تو‏ں گزران کردے سن ۔

قیس صحرا وچ اکیلا اے مینو‏ں جانے دو

خوب گزرے گی جو مل بیٹھاں گے دیوانے دو

حسین خاں دے پاس سنہ ۹۷۳ھ تو‏ں سنہ ۹۸۱ھ تک ۸ برس رہے ۔ قال للہ وقال الرسول تو‏ں اپنا تے اس دا دل خوش کردے سن بے تکلفی د‏‏ی صحبتاں تو‏ں جی بہالدے سن ۔ علما تے فقرا د‏‏ی خدمتاں کردے سن جاگیر دے کاروبار تے وکالت نو‏‏ں حسن لیاقت تے شیرینی گفتار تو‏ں رسائی دیندے سن ۔

سنہ ۹۷۵ھ وچ رخصت لے ک‏ے بدایاں گئے تے ملیا صاحب دوبارہ دولہا بنے۔ شادی کيتی آرائش ۔ سامان بنائو سنگار سب ڈیڑھ سطر وچ ختم کيتا۔ مگر عجیب خوبصورتی تو‏ں بلکہ عبارت تو‏ں جھلکتا اے کہ بی بی خوبصورت پائی تے انہاں نو‏ں وی بہت پسند آئی۔ دیکھنا کيتا مزے تو‏ں کہندے نيں اس برس وچ راقم تریخ د‏‏ی دوسری شادی واقع ہوئی اورموجب مضمون والاخرۃ خیر لک من الاولی مبارک نکلی تریخ کہی گئی۔

چاں مرا از عنایت ازلی

ازدواجے بماہ چہرے شد

عقل تریخ کد خدائی را

گفت ماہے قرین نہرے شد

آزا د اس تو‏ں ایہ وی معلوم ہوتاہے کہ پہلی تو‏ں خوش نہ سن ۔ خداجانے اس دے جتے جی دوسری شادی کيتی یا بچاری مر گئی سی۔ اس دا تاں افسوس وی نہ کيتا۔

چند ہی روز وچ لڑکا پیدا ہويا ۔ حسین خاں دے پاس پہنچے ۔ اوہ انہاں دناں لکھنوماں اپنی جاگیر اُتے سن انہاں د‏‏ی بدولت چند روز اودھ د‏‏ی سیر د‏‏ی اوتھ‏ے دے علما تے فقرا تے اہل اللہ تو‏ں ملاقاتاں ک‏ر ک‏ے بوہت سارے فیض حاصل کیتے۔

حسین خاں د‏‏ی جاگیر د‏‏ی تبدیلی دے سبب تو‏ں بادشاہ تو‏ں خفا ہوئے گئے اورکوہستان وچ فوج لے ک‏ے گئے کہ جہاد ک‏ر ک‏ے دین خدا د‏‏ی خدمت کرن گے۔ سونے چاندی دے مندر نيں۔ انہاں نو‏ں لوٹاں گے تے خود ترویج اسلام کرن گے۔ اس موقع اُتے ایہ رخصت ہوئے ک‏ے بدائاں چلے گئے۔ مگر دو سخت صدمے اٹھائے ۔ لکھدے نيں شیخ محمد چھوندے بھائی نو‏‏ں ميں نے جان دے برابر پالیا سی بلکہ جان تو‏ں زیادہ چاہندا سی۔ اس نے بوہت سارے اخلاق حمیدہ حاصل کیتے سن اخلاقی ملکی ملکہ ہوئے گئے سن ۔ اک معقول گھرانے وچ اس د‏ی شادی کيتی۔ افسوس کيتا خبر سی کہ اس کارخیر وچ ہزار مصیبتاں د‏‏ی شر اے تن مہینے شادی اُتے نہ گزرے سن کہ اسنو‏ں تے نور چشم عبداللطیف نو‏‏ں زمانے د‏‏ی نظر لگ گئی۔ پلک ماردے۔ ہنستا کھیلدا بچہ گود تو‏ں گور وچ چلا گیا۔ اوہ میری زندگی دا ہر ا بھریا پودا سی۔ تے وچ زمانے دا شہریار سی۔ حیف اپنے ہی شہر وچ پردیسی ہوئے گیا۔ انا للہ وانا علیہ راجعون ملیا صاحب نے اس مصیبت وچ بوہت سارے شعر کہ‏ے ۔ اک ترکیب بند بھائی دے مرثیے وچ لکھیا اے دل اُتے درد دا ابر چھایا ہويا سی اس لئی کلام وی تاثیر وچ ڈُبیا ہويا نکلیا ا‏‏ے۔ وچ وی اس دے لطف تو‏ں اپنے دوستاں نو‏‏ں محروم نہ رکھاں گا۔ باوجود اس دے نظم مذکور تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ ملیا صاحب د‏‏ی بولی وچ نظم دا ڈھب ایسا نئيں جداں نثر دا ۔ اوریہ قاعدے د‏‏ی گل ا‏‏ے۔

یارب ااں روز چہ روزیست کہ افتاد مرا

داں چہ جانکاہ بلائیست کہ روادار مرا

ہیچ کس نیست کہ فریاد من تے انر سید

نرسد ہیچ کسے لیک بفر یاد مرا

ماہ من آخر شب رفت پس پردہ غیب

باں کزاں حاملہ غیب چہ غم زاد مرا

ماہ من آخر شب رفت پس پردہ غیب

باں کزیںحاملہ غیب چہ غم زاد مرا

مایہ شادی تے امید دلم رفت بخاک

بعد ازاں دل بچہ امید شود شاد مرا

گرچہ بنیاد من از صبر ققوی بودولے

سل غم آمد تے انداخت زنبیاد مرا

آں کسے را کہ کنمم یاد بروزے صد بار

وہ کہ یکبار بسالے نہ کندیاد مرا

چرخ بے داد چہ غمہا کہ بہ من داد کناں

داد خود از کہ ستانم کہ دہد داد مرا

حال دل ہیچ ندانم بکہ گویم چرکنم

چارہ درد دل خود ز کہ جویم چرکنم

اے فلک دہ کہ دلم خستہ تے ویراں کر دتی

خاطر جمع مرا باز پریشاں کردتی

گوہرے کاں بکفم بود زاغیار نہاں

آشکار از نظرم بردی تے پنہاں کر دتی

سرو من بردی ازاں باغ بزندان لحد

باغ راہبر من ماتم زدہ زنداں کر دتی

یوسفم را بہ کف گرگ سپردی تے مرا

در غمش معتکف کلبہ احزاں کر دتی

در گل تیرہ نہادی گل نورستہ من

روز من باشب تیرہ زچہ یکساں کر دتی

حاصل آں کس کہ از تے بود سرو سامانم

بردی اوراو مرا بے سرو ساماں کر دتی

آں برادر کہ دراں شہر غریب آمدہ بود

جاش دروشت بہ پہلوئے غریباں کر دتی

وقت گل آمد شد جائے محمد در خاک

جائے آنست کہ از غصہ کنم برسر خاک

آخر اے دیدہ چہ دیدی کہ ز عالم رفتی

دیدہ پوشیدہ ازاں دیدہ پرنم رفتی

چشم تاریک مرا روشنی از روے تاں بود

روشنی رفت زدل تو‏ں توز چشم رفتی

بودہ چشم مرا ہمچو نگاں در خاتم

چاں نتاں عاقبت الامرز خاتم رفتی

دلت از ہیچ نمر شاد نشد در عالم

حیف صد حیف کہ ماشاد زعالم رفتی

جان پاک تاں دراں مرحلہ بس غمگاں بود

رخت بستی دازاں مرحلہ غم رفتی

بر دل ازکار جتھ‏ے ہیچ نہ بودت بارے

بارے ازکار جہں خوش دل تے خورم رفتی

بودم از مہد ترا مونس تے ہمدم ہمہ دم

در لحد بہرچہ بے مونس تے ہمدم رفتی

رفتی تے حسرت توزاں دل حیراں نہ رود

غمت از دل نرود تاز غمت جاں نہ رود

کیست آں کس کہ نشان تاں بمن گوید باز

خبر جان رواں گشتہ بہ تن گوید باز

قصہ گل کہ فرو ریخت ز آسیب خزاں

کیست القصہ کہ با مرغ چمن گوید باز

قاصدے نو‏‏ں کہ غم تے در دمرا روے وڈے

یک بیک پیش تاں بروجہ سخن گوید باز

تنگ دل غنچہ صفت گشتم تے کس پیدا نیست

کز تاں حرفے بمن اے غنچہ دہ گوید باز

ہست صدپیچ تے شکن درد لم از ماتم تو

کہ بتو زاں دل اُتے پیچ تے شکن گوید باز

دور رفتی چونیا مد زد یار تاں کسے

کہ زا حوال تاں یک شمہ بمن گوید باز

روم برسر گور تاں قیامے بکنم

تاجوابے شنوم از تاں سلامے بکنم

گویم اے گوہر نایاب چہ حالست ترا

باتن خستہ تے بے تاب چہ حالست ترا

تو بخواب اجل تے بے تاں قیامت برخاست

خیز تے سر برکن ازاں خواب چہ حالست ترا

از جدائی تاں احباب بے بدحال اند

اے جدا ماندہ زاحباب چہ حالست ترا

شدہ از دوریت اصحاب بہ نزدیک ہلاک

دور از صحبت اصحاب چہ حالست ترا

بود جائے تاں بہ محراب تے کناں مے نگرم

ماندہ خالی تاں محراب چہ حالست ترا

مے خورم خون جگر بے تاں مرا پرس گہے

کہ دراں خوردن خونناب چہ حالست ترا

برگلت صد گل سیراب تے میداز اشکم

زیر گل اے گل سیراب چہ حالست ترا

در چناں منزل غمناک بہ نزدیک تاں کیست

مونس روز او انیس شب تاریک تاں کیست

اے صنم از رخ خوب توجدا افتادہ

وز فراق تاں بصد گونہ بلا افتادہ

تو بصحرائے تے من ماندہ دراں شہر غریب

اللہ اللہ تاں کجا من بہ کجا افتادہ

بارگل اسيں نکشیدی تے ندانم ااں بار

برتو صد پشتہ خس تے خار چرا افتادہ

بارگل اسيں نکشیدی تے ندانم ااں بار

برتو صدپشتہ خس تے خار چرا افتادہ

قدر وصل تاں ندانستم وااں بود جزا

کہ ملاقات تاں با روز جزا افتادہ

کردمے جاں بسروکار تاں لیکن چہ کنم

کہ سروکار تاں باحکم خدا افتادہ

سال تریخ تاں شد گفت چو سروت افتادہ

آں سہی سروچہ ناگاہ زبا افتادہ

قادری نالہ تے فریاد نمے دارد سود

در دعا کوش کہ نوبت بدعا افتادہ

از خدا خواہ کہ کارش ہمہ محمود بود

ہم خدا ازوئے وہم اوز تاں خوشنود بود

یارب اندر چمن خلد گزارش بادا

قصر فردوس براں جاے قرارش بادا

درگلستان جناں چاں گزر تے جلوہ کناں

حور تے غلماں زیمین تے زیسارش بادا

در شب تارچو عزم سفر عقبے کرد

نور اسلام چراغ شب تارش بادا

بر مزارش چوکسے نیست کہ افروز تے شمع

پر تاں لطف خدا شمع مزارش بادا

از عروس کہن دہر چوبگرفت کنار

نو عروسان بہشتی بکنارش بادا

ہیچ یارے چونشد ہمدم اد بعد وچ مرگ

دمبدم رحمت حق ہمدم تے یارش بادا

مردماں قطرۃ اشکے کہ فشاند ندبرو

گرد وآں قطرہ درناب تے نثارش بادا

تا ابد مسکن او دذدہ عیلاں باد

ااں دعا از من تے از روح اماں آماں باد

اک خاندانی شخص کسی عورت اُتے عاشق ہوئے ک‏ے مر گیا۔ اس دے ماجرے نو‏‏ں انہاں نے افسانہ دے طور اُتے کھا اے تے مزے تو‏ں لکھیا ا‏‏ے۔ اخیر وچ طول کلا م دا عذر کردے نيں۔ تے نال ہی کہندے نيں خدا مینو‏ں وی ایہی نعمت کرے۔ نال ہی اک ہور شعبدہ بازی حضرت عشق یاد آ گئی اسنو‏ں وی ٹانک گئے مگر ا سکیا لکھنا واجب سی۔ کیونجے شیخ صدر اُتے تے شیخ محمد غوث دے خاندان اُتے وی اک نشتر مارنے دا موقع ملدا سی۔ ایہ معاملہ نہایت اختصار دے نال لکھیا اے ۔ تے خوبصورتی تو‏ں ادا ہويا اے ۔ اس لئی وچ لکھدا ہاں فرماندے نيں۔

حکایت

شیخ زادگان گوالیار وچو‏ں اک شخص سن ۔ کہ شیخ غوث گوالیاری تو‏ں قرابت قرینہ رکھدے سن ۔ صلاح تے صلاحیت دا لباس پہندے سن ۔ اورنام دے سر اُتے تاج شاہی دا تاج رکھدے سن ۔ اوہ اک ڈومنی اُتے عاشق ہوئے گئے۔ کيتا ڈومنی سی۔

در مغرب زلف عرض دادہ

صد قافلہ ماہ تے مشتری را

در چنبر زلف کردہ پنہاں

دستار سپہر چنبری را

بردامن ہجر تے وصل بستہ

بدبختی تے نیک اختری را

بادشاہ نو‏‏ں خبر پہنچی۔ انہاں نے کنچنی نو‏‏ں پکڑوا کر منگایا۔ مپہلے خان نو‏‏ں دیدی کہ مقربان کاص وچ سی۔ یاراں نو‏‏ں شیخ زادہ صاحب دے ڈھنگ معلوم سن ۔ باوجودیکہ مپہلے خاں نے رنڈی نو‏‏ں محفوظ مکان وچ رکھیا تے باہر دا دروانہ چن دتا سی۔ مگر اوہ ہمت د‏‏ی کمند ڈال کر پہنچے اورلے ہی اڑے شیخ ضیاء الدین شیخ محمد غوث دے بیٹے کہ ہن وی باپ د‏‏ی مسند اُتے ہدایت دار شاد فرماندے نيں۔ انہاں دے ناں بادشاہی حکم پہنچیا انہوںنے وی نصیحتاں وصیتاں تو‏ں سمجھیا کر ڈومنی سمیت دربار وچ حاضر کيتا بادشاہ نے چاہیا کہ اس خانہ بر انداز تو‏ں شیخ زادہ دا گھر بسا دتیاں مگر شیخ ضیاء الدین تے اور لوک راضی نہ وہئے کہ نسل بگڑ جائے گی۔ خاندان خراب ہوئے جائے گا۔ شیخ زادہ خانہ کراب کوتاب کتھے سی چھری مار دے مر گیا۔ کفن تے دفن اُتے علما وچ تکرار ہوئی ۔ شیخ ضیاء الدین نے کہیا شہید عشق ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح خاک دے سپرد کر دو۔ شیخ عبدالنبی صدر عالی قدر تے علما تے قاضی انہاں دے تصدیقچی کہندے سن کہ ناپاک مرا۔ آسودہ عشق نئيں آلودہ فسق ا‏‏ے۔ ملیا صاحب دا اس طرح فرمنیا یا تاں اس تو‏ں اے کہ خود عاشق مزاج سن تے ايس‏ے واسطے عاشقاں دے طرف دار سن ۔ یا ایہ کہ شیخ صدر اُتے چوٹ کرنے وچ خواہ مخواہ مزا آندا سی۔

سنہ ۹۷۹ ھ وچ اک اپنا ماجرا بیان کردے نيں۔ جس تو‏ں تریخ نویسی د‏‏ی روح شاداب ہوئے تی ا‏‏ے۔ تے معلوم ہُندا اے کہ واقعہ نگار نو‏‏ں کِداں واقعیت نگار ہونا چاہیے۔ لکھدے نيں کہ اس سال وچ عجیب خوفناک واقعہ ہويا۔ کانت گولہ حسین خاں د‏‏ی جاگیر وچ سی۔ وچ اوتھ‏ے آیا۔ صدارت دا عہدہ سی۔ تے فقرا د‏‏ی خدمت میرے سپرد سی۔ شیخ بدیع الدین مدار دا مزار مکن پور علاقہ قنوج وچ ا‏‏ے۔ مینو‏ں زیارت دا شوق ہويا۔ آدمی نے آخر کچا دُدھ پیتا اے غفلت تے ظلم تے جہل تو‏ں اس د‏ی سرشتہے بیجا جسارت کر بیٹھیا ا‏‏ے۔ تے خسارت تے ندامت اٹھاندا ا‏‏ے۔ ا س نے حضرت آدم تو‏ں وی میراث پائی اے غرض انہاں نو‏ں بلائاں نے میری عقل د‏‏ی اکھاں اُتے وی پردہ ڈالیا ا‏‏ے۔ ہوس دا ناں عشق رکھیا۔ تے اس دے جال وچ پھنسا دتا۔ قسمت د‏‏ی تحریر اُتے قلم چل چکيا سی۔ اوہ پیش آئی۔ او ر اک سخت بے ادبی عین درگاہ وچ واقع ہوئی۔ مگر غیرت تے عنایت الٰہی شامل حال ہوئی۔ کہ اس گناہ د‏‏ی سز ا وی ایتھے ہونی چاہیے۔ یعنی طرف ثانی دے چند ادمیاں نو‏‏ں خدا نے تعین کيتا کہ تلواراں کھچ کر چڑھ آئے۔ تے پے درپے نو زخم سر ہتھ اورکندھےآں اُتے لگائے۔ سب زخم خفیف سن ۔ مگر سر دا گھائو گہرا سی کہ ہڈی نو‏‏ں توڑ کر مغز اُتے پہنچیا۔ تے تہی مغزی دا ثمرہ پایا۔ الٹے ہتھ د‏‏ی چھنگلی وی کٹ گئی۔ اوتھے بیہوش ہوئے ک‏ے گر پيا۔ وچ تاں سمجھیا کہ کم تمام ہويا۔ مگر ملک آخرت د‏‏ی سیر کر آیا۔ تے خیز گزر گئی۔ خدا کرے عاقبت بخیر ہوئے۔

اوتھ‏ے تو‏ں بانگر مو دے قصبے وچ آیا۔ اک بہت چنگا جراح ملیا جس نے علاج کيتا۔ ہفتے وچ زخم بھر آئے ايس‏ے مایوسی د‏‏ی حالت وچ خدا تو‏ں وعدہ کيتا کہ حج کراں گا۔ مگر حالے تک سنہ ۱۰۰۴ھ نيں پورا نہیںہويا۔ خدا موت تو‏ں پہلے توفیق دے۔ وما ذالک علی اللہ بعزیز۔ اے پروردگار تیرے اگے کچھ وڈی گل نئيں۔ فیر بانگرموسے کانت گولہ وچ آیا ۔ غسل صحت کيتا۔ مگر زخماں نے پانی رچرایا تے نويں سرے تو‏ں بیمار ہوئے گیا۔ خدا حسین خاں نو‏‏ں بہشت نصیب کرے ایسی پدری تے برادری محبت خرچ د‏‏ی کہ انسان تو‏ں نئيں ہوئے سکدی۔ موسم د‏‏ی سردی نے زخماں نو‏‏ں بہت خراب کيتا سی ۔ مگر خان موصوف نے اس شفقت تے محبت تو‏ں تیمار داری د‏‏ی کہ خدا اسنو‏ں جزائے خیر دے حلواے گزر کھلایا تے ہر طرح خبر گیری د‏‏ی اوتھ‏ے تو‏ں بدایاں آیا۔ ایتھ‏ے ناسور کوفیر چیرا۔ ایہ عالم ہويا گویا موت دا دروازہ کھل گیا ۔ اک دن کچھ جاگتا سی کچھ سوندا سی۔ دیکھدا ہاں کہ چند سپاہی مینو‏ں آسمان اُتے پھڑ دے لے گئے نيں۔ تے کچھ لوک نيں جداں بادشاہی بساول عصا تے جریبینہاتھوںماں لئی ہوئے دوڑدے پھردے نيں اک منشی بیٹھیا اے تے کچھ فرداں لکھ رہیا ا‏‏ے۔ بولا کہ لے جائو لے جائو ایہ آدمی اوہ نئيں ا‏‏ے۔ اِنّے وچ اکھ کھل گئی ۔ خیال کيتا تاں دیکھیا کہ درد نو‏‏ں آرام ا‏‏ے۔ سبحان اللہ عام تو‏ں بچپن وچ سنیا کردا سی تاں کہانی سمجھدا سی ۔ ہن یقین ہوئے گیا کہ عالم امکان وسیع اے تے خدا د‏‏ی قدرت غالب ا‏‏ے۔

اس سال بدایاں وچ وڈی اگ لگی۔ تے اِنّے بندے خدا دے جل گئے کہ گنے نہ گئے ۔ سب نو‏‏ں چھکڑاں وچ بھر کر دریا وچ ڈال دتا۔ ہندو مسلما‏ن کچھ معلوم نہ ہويا شعلے نہ سن موت د‏‏ی آنچ سی۔ ہائے جان وڈی پیاری ا‏‏ے۔ مرد عورت فصیل اُتے چڑھے۔ اورباہر کود پئے جو بچ گئے تے ہ جلے بھنے لنگڑے لولے ہوئے رہ‏‏ے۔ اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا پانی اگ اُتے تیل دا کم کردا سی۔ شعلے دھر دھر کردے سن ۔ تے دور تک آواز سنائی دیندی سی۔ اگ نہ سی خدا دا قہر سی۔ بہتاں نو‏‏ں خاک ک‏ر ک‏ے پامال کر دتا۔ بہتاں نو‏‏ں گو شمالی دیدی چند روز پہلے اک مجذوب میان دوآب دے علاقہ تو‏ں آیا سی۔ ميں نے اسنو‏ں گھر وچ اتارا۔ گلاں کردے کردے اک دن کہنے لگیا کہ ایتھ‏ے تو‏ں نکل جاواں وچ نے کہیا کیو‏ں؟ بولا کہ ایتھ‏ے خدائی تماشا نظر آئے گا۔ خراباندی سی مینو‏ں یقین نہ آیا۔

اسنو‏ں فقط تقدیر دا اتفاق کہندے نيں۔ کہ سنہ ۹۸۱ھ وچ ۱۰ برس دے دوست بلکہ دینی بھائی حسین خاں تو‏ں انہاں دا بگاڑ ہوئے گیا۔ تے اس دا راز کچھ نہ کھلا کہ کیہ گل سی ۔ اوہ سیدھا سادھا سپاہی باوجود رتبہ آقائی دے مقام عذر خواہی وچ آیا۔ بد ائاں وچ انہاں د‏‏ی ماں دے پاس گیا تے سفارش چاہی مگر ملیا صاحب وی ضد دے پورے سن اک نہ منی ۔کیونجے انہاں نے دربار شاہی وچ جانے د‏‏ی تجویز مصمم کر لئی سی۔

تماشا ایہ کہ ايس‏ے سنہ وچ اکبر دے دماغ نو‏‏ں علم دے شوق نے روشن کرنا شروع کيتا۔ دریا دل بادشاہ محدود العقل علما د‏‏ی یاوہ گویاں تو‏ں تنگ ہوئے ک‏ے فہمیدہ تے مصلحت سنج لوکاں د‏‏ی قدر کرنے لگا۔ رات نو‏‏ں چار ایوان دے عبادت خانہ وچ جلسہ ہُندا سی۔ تمام علماء تے فضلاء جمع ہُندے سن ۔ اوران تو‏ں علمی مباحثے سندا سی۔ ملاصاحب د‏‏ی جوانی د‏‏ی عمر علم دا جوش طبیعت کيتی امنگ انہاں دے دل وچ وی ہوس نے موج ماری۔

فیض ہنر ضائع است تو‏ں نمنایند

عود بر آٹش نہند مشک بسایند

فیضی ابوالفضل وغیرہ ہمدرس جو انہاں دے نال گوشہ مسجد تے صحن مدرسہ وچ بیٹھ کر ذہن لڑاندے سن ۔ انہاں د‏‏یاں گلاں وچ گھوڑے وی دربار شاہی دے دوڑنے لگے سن ۔ ایہ وی بدائاں تو‏ں آگرہ وچ آئے۔ آخر الحجہ سنہ ۹۸۱ھ سی کہ جمال خاں قورچی نال ملاقات ہوئی۔ ملیا صاحب خود کہندے نيں اوہ اکبر دے مصاحبان خاص وچو‏ں سی۔ تے باوجود یکہ پانصدی عہدہ دار سی۔ مگر سیدھا سادھا سپاہی سی او ر دیندار خوش اعتقاد مسلما‏ن سی۔ نال اس دے ظرافت طبع خداداد جوہر سی۔ مصاحبت دے زور تو‏ں جو تصرف بادشاہ دے مزاج وچ اسنو‏ں حاصل سی۔ اوہ کسی امیر نو‏‏ں نصیب نہ سی۔ سخی سی اورکھانے کھلانے والا سی۔ سنہ ۹۸۲ھ وچ مر گیا۔ دنیا وچ نیک ناں رہیا۔ عقبے وچ نیکی نال لے گیا۔

جمال خاں انہاں دے پِچھے نما ز پڑھ کر تے علمی تقریراں سن کر بہت خوش ہويا۔ اکبر دے سامنے لیایا تے کہیا کہ حضور دے لئی پیش نماز لیایا ہاں خود فرماندے نيں۔ تدبیر دے پائاں وچ تقدیر د‏‏ی زنجیر پئی اے ۔سنہ ۹۸۱ھ وچ حسین خان تو‏ں ٹُٹ ک‏ے بدائاں تو‏ں آگرہ وچ آیا۔ جمال خاں قورچی تے مرحوم جالینوس حکیم عین الملک دے وسیلے تو‏ں ملازمت شاہنشاہی حاصل کيتی۔ انہاں دناں جنس دانش دا وڈا رواج سی۔ پہنچدے ہی اہل نشست وچ داخل ہوئے گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ جو علما تجرکے نقارے بجاندے سن تے کسی نو‏‏ں خاطر وچ نہ لاندے سن بادشاہ نے انہاں تو‏ں لڑیا دتا۔ خود گل نو‏‏ں پرکھدے سن ۔ خدا د‏‏ی عنایت تے قوت طبع تے تیزی فہم تے دل د‏‏ی دلیری تو‏ں کہ عالم جوانی دا لازمہ ے بہتاں نو‏‏ں زیر کيتا۔ پہلی ہی ملازمت وچ فرمایا کہ ایہ بدائونی فاضل حاجی ابراہیم سرہندی دا سرکوب اے چاہندے سن کہ اوہ کسی طرح تو‏ں زک پائے۔ ميں نے وی اسنو‏ں خوب خوب الزام دیے۔ تے بادشاہ بہت خوش ہوئے۔ شیخ عبدالنبی صدر عالی قدر پہلے ہی خفا ہوئے سن کہ اسيں تو‏ں بالا بالا آن پہنچیا ۔ ہن جو مناظرےآں وچ مقابل دیکھیا تاں اوہی مثل ہوئی۔ کہ اک تاں سپ نے کٹیا اس اُتے کھادی افیم خیر آخر رفتہ رفتہ انہاں د‏‏ی کلفت وی الفت تو‏ں بدل گئی۔ ملیا صاحب اس فتحیابی اُتے ناحق خوش ہوئے۔ انہاں نو‏ں خبر نہ سی کہ ایہ فتح اپنی فوج د‏‏ی شکست ہوئی ا‏‏ے۔ کیونجے آہستہ آہستہ بادشاہ کل علما تو‏ں بے اعتقاد ہوگیا فیر انہاں دے نال ایہ وی نظراں تو‏ں گر گئے۔ نال ہی لکھدے نيں انہاں دناں وچ شیخ ابوالفضل خلف شیخ مبارک جس د‏‏ی عقل تے دانش دا ستارہ چمک رہیا سی ملازمت وچ آیا اورانواع تے قسماں د‏‏ی عنایتاں تو‏ں امتیاز پایا۔ تھوڑی دور اگے چل ک‏ے کہندے نيں بادشاہ نے ملایان فرعون صفت دے کان ملنے دے لئی جس د‏‏ی میرے تو‏ں امید نہ رہی سی انہاں نو‏ں خاطر خواہ پایا وغیرہ وغیرہ۔ انہاں دے تے ابوالفضل دے دونے حالات پڑ ھ کر معلوم ہوئے جائے گا کہ اکبر د‏‏ی نظر توجہ انہاں د‏‏ی طرف سی ۔ اوہ ادھر فیر گئی۔ اسنو‏ں اس د‏ی قسمت دا زور کہوئے۔ خواہ اس د‏ی مزاج شناسی سمجھو۔ تے ایہی شک سی جو ہمیشہ تیزاب بلکہ زہریلے لفظاں بن دے انہاں دے قلم تو‏ں ٹپکتا سی۔

غرض فاضل مذکور ہر صحبت تے ہر جلتو‏ں ميں موجود رہندے سن جو خاص علما کيتا سفر کیہ مقام وچ کدرے جدا نہ ہُندے ھدے۔ انہاں وچ ایہ وی شامل ہوئے گئے۔ پہلے ہی سفر دا حال جو لکھدے نيں اس دے ترجمہ نو‏‏ں پڑھو تے خیال رو کہ اک نوجوان آدمی جدو‏ں اک عظیم الشان بادشاہ د‏‏ی رکاب وچ رہ ک‏ے شاہانہ شان تے شلطنت دے سامان دیکھدا اے تاں اس دے دل وچ کِداں خیالات پیدا ہُندے نيں ۔ تے دیکھو! حالے تک اوہ موقع اے کہ آقا دا دل شفقت تے نويں نمک خوار دا سینہ وفاداری دے جوش تو‏ں لبریز اے ۔ چنانچہ انہاں دناں مین اکبر شاہانہ لشکر لے ک‏ے منعم خاں د‏‏ی مدد نو‏‏ں چلا کہ پٹنے اُتے پٹھاناں تو‏ں لڑ رہیا سی۔ فوج نو‏‏ں آگرہ تو‏ں خشکی دے رستے روانہ کيتا۔ تے آپ مع بیگمات تے شاہزادہ ہائے کامگار تے امرا دے دریا دے رستے چلا حالے تک ملیا صاحب مہربان نيں چنانچہ لکھدے نيں ۔

رباعی

شاہنشہ داد گستر داں پرور

جمشید جتھ‏ے ستاں محمد اکبر

بنشست بردے بحرچاں اسکندر

ہم بحر بفرمان دے آمد اسيں بر

وڈے شاہزادے نو‏‏ں وی نال لیا۔ کشتیاں د‏‏ی کثر ت تو‏ں پانی نظر نہ آندا سی۔ نويں نويں انداز د‏‏ی کشتیاں آسمانی بادبان اُتے چڑھے ہوئے۔ کسی دا ناں نہنگ سر ۔ کوئی شیر سر وغیرہ وغیرہ۔ رنگ برنگ د‏‏ی بیرقاں لہراندی دریا دا شور ہويا دا زور۔ پانی دے سراٹے بیڑا چلا جاندا سی ملاح اپنی بولی وچ گاندے جاندے سن جدو‏ں عالم سی۔ نیڑے سی کہ پرندے ہويا وچ تے مچھلیاں پانی وچ رقص کرنے لگياں۔ اوہ تماشا دیکھیا کہ بیان وچ نہیںآندا۔ جتھ‏ے چاہندے سن اتر پڑدے سن ۔ تے شکار کھیلدے سن ۔ جدو‏ں چاہندے سن چل کھڑ ے ہُندے سن ۔ رات نو‏‏ں لنگر ڈال دیندے سن ۔ اوتھے علمی بحثاں ہودیاں سن۔ شعر شاعری دے چرچے وی ہُندے سن فیضی نال سن ۔ ملیا صاحب ايس‏ے سال وچ آئے سن ایہ وی نال سن ۔

طبقات اکبر ی وغیرہ کتکاباں مٰںاس تو‏ں کچھ شیادہ ک‏ر ک‏ے لکھدے نيں۔ کہ جو شاہانہ سامان خشکی دے سفر وچ ہُندے نيں سب کشتیاں اُتے لے چلے۔ کل کارخانے مثلا توپ خانہ‘سلاح خانہ‘ خزانہ ] نقار خانہ‘ کرکراق خانہ( توشہ خانہ) فراشنماء جبہ خانہ‘ باورچی خانہ طویلے وغیرہ وغیرہ سب کشتیاں اُتے سن ۔ ہاتھیاں دے لئی وڈی وڈی کشتیاں تیار ہوئیاں تے ہاتھی اوہ نال لئی کہ ڈیل ڈول مستی اورتند خوئی وچ مشہور سن ۔ بال سندر دے نال دو ہتھنیاں اک کشتی وچ ۔ سمن بال تے دو ہتھنیاں اک کشتی وچ ۔ وغیرہ ۔ جو آرائشاں خیمےآں ڈیراں وچ ہودیاں سن اوہ سب کشتیاں وچ تے انہاں د‏‏ی پوششاں وچ د‏‏ی سن۔ انہاں وچ وکھ وکھ کمرے کمرےآں د‏‏ی عمدہ تقسیم محراباں تے طاقتاں د‏‏ی تراشاں گھراں د‏‏ی طرح کئی کئی منزلاں زیناں دے اتار چڑھائو ہويا دے لئی کھڑکیاں تے روشنی دے لئی تابدان۔ ہر گل وچ نويں نويں ایجادات ۔ رومی چینی ‘ فرنگی مخملاں تے باناتاں دے پردے تے فرش ہائے بو قلماں۔ ہندوستان ی دستکاریاں د‏‏ی تفصیل کتھے تک ہوئے۔ کہ اک افسانہ عجائب خانہ ہويا جاندا سی۔ ایہ سب سامان دریا وچ بساط شطرنج د‏‏ی طرح بہ ترتیب تے انتظام چلدا سی وچکار بادشاہ د‏‏ی کشتی ہُندی سی وڈی عالیشان جداں جہاز۔

ملا صاحب کہندے نيں دوسر ے سال شہنشاہ نے مجھ اُتے عنایت فرمائی تے وڈی محبت تو‏ں کہیا کہ سنگھاسن بتیسی د‏‏ی ۳۲ کہانیاں جو راجہ بکرما جیت دے حال وچ نيں۔ سنسکرت تو‏ں فارسی وچ ترجمہ ک‏ر ک‏ے طوطی نامہ دے رنگ وچ نظم تے نثر وچ ترتیب دو تے اک ورق نمونے دے طور اُتے اج ہی پیش کرو۔ برہمن بولی داں مدد دے لئی دتا۔ چنانچہ ايس‏ے دن اک ورق شروع حکایت تو‏ں ترجمہ ک‏ر ک‏ے گزارنا۔ پسند فرمایا تمام ہوئی تاں نامہ خرد افزا تاریخی ناں قرار پایا تے پسند تے قبول ہوئے ک‏ے کت‏ب خانے وچ داخل ہوئی حق پُچھو تاں ملیا صاحب نو‏‏ں تریخ گوئی وچ کمال ا‏‏ے۔

سنہ ۹۸۳ھ تک صحبتاں موافق طبع سن۔ کیونجے انہاں دے کلام د‏‏ی بنیاد اصول تے فروغ مذہب اُتے سی۔ تے بادشاہ نے حالے حالے تک اس دائرے تو‏ں قدم نہ ودھایا سی۔ ایہ بعض علما تو‏ں اس لئی ناراض سن کہ فقط جو فروشی اورگندم نمائی تو‏ں دیندار تے سلطنت وچ صاحب اختیار بنے ہوئے سن اوہ مخدوم تے صدر تے انہاں د‏‏ی امت ک لوک سن ۔ تے بعض تو‏ں اس لئی خفا سن کہ زبانی جمع خرچ تے لفاظی تے دھوکے د‏‏یاں دلیلاں تو‏ں علم دے دعوے دار بنے ہوئے سن ۔ مگر انہاں دا لوہا سب اُتے تیز ہويا کہ آندے ہی ہر اک نو‏‏ں دبا لیا جو ذرا بے اصول بولدا سی فوراً کان پھڑ لیندے سن چنانچہ حکیم الملک دے نال جو معرکہ کیہ اوہ تسيں نے دیکھیا۔

سنہ ۹۸۳ھ تک دے حالات تے چار ایوان دے معرکےآں وچ اپنے تے عالماں دے لطائف تے ظرائف خوشی خوشی لکھدے چلے جاندے سن ۔ کہ دفعتہ قلم د‏‏ی رفتار بدلدی ا‏‏ے۔ تے صاف معلوم ہُندا اے کہ قلم تو‏ں حرف تے اکھاں تو‏ں آنسو برابر بہہ رہے نيں۔ چنانچہ لکھدے نيں۔

اج انہاں معرکےآں نو‏‏ں ۱۰ برس گزر گئے نيں۔ اوہ مناظرے تے مباحثے کرنے والے کيتا محقق تے کیہ مقلد سو تو‏ں زیادہ سن اک نظر نئيں آندا۔ سب نے موت دے نقاب وچ منہ چھپا لییے خاک ہوئے گئے تے انہاں د‏‏ی خاک وی اڑ گئی۔

زخیل درو کشاں غیر مانماند کسے

بیار بادہ کہ ماہ محنیمتیم بسے!

جب نعمت جاندی اے تاں قدر آندی اے ۔ ہن انہاں اسيں صحبتاں نو‏‏ں یاد کردا ہون۔ لہو روندا ہون۔ آہاں بھردا ہون۔ نالے کردا ہون۔ تے مردا ہون۔ دا ش اس حسرت آباد وچ چند روز تے وی ٹھیردے اوہ جو کچھ سن غنیمت سن کہ گل دا رخ انہاں د‏‏ی طرف ہُندا سی۔ تے گل دا مزا انہاں نو‏ں تو‏ں سی۔ ہن کوئی گل دے قابل ہی نئيں۔

رباعی

افسوس کہ یاراں ہمراز دست شدند

درپائے اجل یگاں یگاں پست شدند

بودند تنک شراب در مجلس عمر

یک لحظہ زما پیشترک مست شدند

عبارت ہائے مذکورہ بالا دے انداز تو‏ں تے آئند د‏‏ی عبارت تو‏ں صاف معلوم ہُندا اے کہ ایہ سلسلہ عین کامیابی تے لطف گرم جوشی دے عالم وچ لکھیا گیا سی۔ لیکن اوہ عبارت نظم تے نثر جو ماتم زمانہ تو‏ں سیہ پوش اے پِچھے حاشیے اُتے لکھی ہوئے گی۔ تے اوہ وی سنہ ۹۱ یا سنہ ۹۲ دے پس تے پیش وچ ہوئے گی۔ نہ سنہ ۹۹۹ھ وچ جداں کہ انہاں نے دیباچہ کتاب تحریر کيتا ا‏‏ے۔

سنہ ۹۸۳ھ وچ مرزا سلیمان والی بدخشان ادھر بھج آیا تاں اکبر نے وڈے جاہ تے جلال تو‏ں استقبال کيتا مرزا وی عبادت خانہ (چار ایوان) وچ آندا سی۔ مشائخ تے علما تو‏ں گفتگوئاں ہودیاں سن )ملا صاحب فرماندے نيں) صاحب حال شخص سی اس تو‏ں معرفت دے بلند خیالات سنے گئے ۔ کدی نماز باجماعت نئيں چھڈی ۔ اک دن وچ نے عصر د‏‏ی نماز پڑھ کر فقط دعا اُتے اکتفا کيتا۔ الحمد نہ پڑھی مرزا نے اعتراض کيتا کہ حمد کیو‏ں نہیںپڑھی ۔ ميں نے کہ اکہ آنحضرت دے عہد وچ نما زکے بعد فاتحہ دا معمول نہ سی۔ بلکہ بعض روایتاں وچ مکروہ وی آیا ا‏‏ے۔ مرزا نے کہیا کہ ولایت وچ علم نہ سی یا علما نہ سن ؟ (ملا وی جھگڑنے نو‏‏ں آندھی سن ) ميں نے کہیا کہ سانو‏ں ختاب تو‏ں کم اے ۔ نہ کہ تقلید تاں۔ بادشاہ نے خود فرمایا کہ آئندہ تو‏ں پڑھیا کرو۔ ميں نے قبول کيتا۔ مگر کتاب وچ کراہت د‏‏ی روایت کڈ ک‏ے دکھا دی۔

گجرات د‏‏ی پرت وچ اعتماد خاں گجرا‏تی دے کت‏ب خانے د‏‏ی نفیس نفیس کتاباں خزانہ عامرہ وچ جمع سن۔ بادشاہ چار ایوان دے جلساں وچ علما نو‏‏ں تقسیم کر تے سن ۔ لکھدے نيں کہ مینو‏ں کئی کتاباں دتیاں انہیںماں اک انوار المشکوۃ وی سی۔ اس وچ اک فصل بہ نسبت نسخےآں دے زیادہ سی۔ اس وقت تک وی بادشاہ اکثر مسلماناں وچ انہاں نو‏ں نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے گل کہندے سن تے ہر بحث وچ پُچھدے سن کہ حقیقت مسئلے دتی کیہ ا‏‏ے۔

حضور وچ امام سن ہفتے دے ۷ دن اک اک دن باری بری تو‏ں نماز پڑھایا کردے سن ۔ دوسرے سال وچ ملیا صاحب کہندے نيں کہ خوش آدازی دے سبب تو‏ں جداں طوطی دے پنجرے وچ ڈالدے نيں۔ ايس‏ے طرح مینو‏ں انہاں وچ داخل ک‏ر ک‏ے بدھ د‏‏ی امامت کرائی اہتمام حاضر دا خواجہ دولت ناظر دے سپرد سی۔ عجب سخت مزاج کوجو سی۔ لوکاں نو‏‏ں وڈا دق کردا سی۔

الخصی لا ذکر ولا انثی

(خواجہ ہیجڑا نہ زن زنان نہ زن مردان)

اسی سال وچ بیستی دا منصب دتا کچھ وی عنایت کيتا اورپہلی ہی دفعہ وچ فرمایا کہ بیستی دے منصب دے بموجب گھوڑے داغ دے لئی حاضر کرو۔ لکھدے نيں کہ شیخ ابوالفضل وی ايس‏ے عرصے وچ پہنچے سن ۔ تے اسيں دونے بموجب گھوڑے داغ دے لئی خاضر کرو۔ لکھدے نيں کہ شیخ ابوالفضل وی ايس‏ے عرصے وچ پہنچے سن ۔ تے اسيں دونے د‏‏ی اوہی مثال اے جو شیخ شبلی نے اپنے تے جنید دے لئی کہی سی وچ تے ایہ دو جلی ٹکیاں نيں کہ اک تنور وچو‏ں نکلی نيں ابوالفضل نے جھٹ قبول ک‏ر ک‏ے کم شروع کر دتا۔ ار اس عرق ریزی تو‏ں خدمت بجا لیایا کہ آخر دو ہزاری منصب تے وزارت ک درجے نو‏‏ں پہنچ گیا۔ (جس د‏‏ی ۱۴ ہزار آمدنی اے ) ناتجربہ کاری تے سادہ لوحی تو‏ں اپنے کمل نو‏‏ں وی نہ سنبھال سکا۔ سادات انجو وچو‏ں اک شخص نے ایداں دے ہی موقع اُتے اپنے آپ تمسخر کيتا سی اوہ میرے حسب حال ا‏‏ے۔

مرا داخلی سازی تے بیندی

مبیناد مادر بداں نیندی

مینو‏ں انہاں دناں وچ ایہی خیال سی کہ قناعت وڈی دولت ا‏‏ے۔ کچھ جاگیر اے کچھ بادشاہ انعام تے اکرام تو‏ں مدد کرن گے۔ ايس‏ے اُتے صبر کراں گا۔ سلامت تے عافیت دے گوشے وچ بیٹھو ں گا علم دا شغل تے دل د‏‏ی آزادی دا شیوہ نامرادی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سنبھالے رہواں گا۔

جاہ دنیا مطلب دولت فانی بگذار

جاہ داں بس بودو دولت اسلام ترا

افسوس کہ اوہ وی میسر نہ ہوئی (ایتھ‏ے میر سید محمد میر عدل د‏‏ی نصیحت یاد کردے نيں اورروندے نيں کہ دیکھو تتمہ صفحہ ۴۷۰)

ملا صاحب وڈی اچھی اٹھان تو‏ں اٹھے مگر افسوس کہ رہ گئے تے بری طرح رہ گئے ۔ اوہ ترقی پاندے وار خاطر خواہ تو‏ں وی زیادہ پاندے ۔ مگر ضدی شخص تے گل دے پروش ایسی کردے سن کہ اس پرہر طرح دا نقصان اٹھاندے سن ۔ تے اسنو‏ں فخر سمجھدے سن ۔ ابوالفضل نو‏‏ں زمانے دے گھساں نے خوب سبق پڑھائے سن ۔ اوہ سمجھ گیا ملیا صاحب نو‏‏ں بیستی دا عہدہ ملیا انکار کيتا۔ اس نے فوراً منظور کيتا۔ تے اطاعت تے تسلیم د‏‏ی ايس‏ے دا نیک ثمرہ پایا۔

اس د‏ی تائید انہاں د‏‏یاں تحریراں نال ہُندی اے لکھدے نيں کہ ۹۸۳ھ وچ ميں نے رخصت منگی ۔ نہ ملی بادشاہ نے اک گھوڑا تے کچھ روپیہ دتا ہزار بیگھہ زمین دتی تے کہیا کہ فوجی دفتر تو‏ں تواڈا ناں کڈ دیندے ہہاں انہاں دناں وچ بیستی دے عہدے اُتے نظر ک‏ر ک‏ے ایہ انعام مینو‏ں بہت معلوم ہويا۔ کہ ہزاری دا اسيں پلہ ا‏‏ے۔ بادشاہی ہمزبانی اے علم دا سلسلہ اے خدمت دا بجا لیانا ا‏‏ے۔ سپاہی د‏‏ی تلوار تے بندوق نئيں اٹھانی پڑدی۔ ایہ سب کچھ درست مگر صدر د‏‏ی ناموافقت تے زمانہ د‏‏ی بد مددی تو‏ں خاطر خواہ فائدہ نہ ہويا۔ تے آئندہ ترقی دا رستہ نہ سی۔ اِنّا ہويا کہ فرمان وچ مدد معاش دا لفظ لکھیا گیا۔ نہ کہ جاگیر (جاگیر وچ خدمت وی بجا لانی پڑدی سی) ہر چند عرض کيتی کہ اِنّی زمین اُتے ہمیشہ حاضری کیو‏ں کر ہوئے سک‏‏ے گی۔ فرمایا کہ فوج دے گٹھ وچ ترقی مل جائے گی۔ انعام تو‏ں وی امداد ہويا کرے گی۔ شیخ عبدالنبی صدر صاف بولے کہ تواڈے ساتھیاں وچ کِسے نو‏‏ں اِنّی مدد معاش نئيں دی۔ ہن تک ۲۲ برس ہوئے اگے رستہ بند ا‏‏ے۔ تے مدد وچ قدرت الٰہی دے پردہ وچ نيں۔ اک دو دفعہ تو‏ں زیادہ انعام د‏‏ی وی صور ت نہ دیکھی۔ وعدے ہی وعدے سن ۔ او ر ہن تاں زمانے دا ورق ہی الٹ گیا۔ البتہ خدمتاں نيںجنہاں دا کچھ نتیجہ ہی نئيں تے مہمل پابندیاں نيں کہ مفت گلے پئی نيں کوئی لطیفہ غیبی ہوئے تاں انہاں تو‏ں چھٹکارا ہوئے۔

یا وفا یا خبر وصل تاں یا مرگ رقیب

بازی چرخ ازاں یک دوسہ کارے بہ کند

رضینا بقضاء اللہ تے صبرنا علیٰ بلاء اللہ وشکرنا نعماء اللہ

بہ ہمہ حال شکر باید کرد

کہ مبادا ازاں بتر گردد

حیرتی شاعر اُتے شاہ طہماسپ د‏‏ی عنایتاں دیکھ ک‏ے ایہ قطعہ فضولی بغدادی نے کہیا سی۔ اوہ میری فضولیاں دے مناسب حال ا‏‏ے۔

من ز خاک عرب تے حیرتی از ملک عجم

ہر دو گشیتم باظہار سخن کم طلب

یافتیم از دو کرم پیشہ مراد دل خویش

او زراز شاہ عجم من نظر از شاہ عرب

دنیا وچ جو کچھ اے معلوم ا‏‏ے۔ کار ساز بندہ نواز تو‏ں امید اے ۔ کہ عاقبت بخیر ہوئے۔ تے خاتمہ سعادت ایمان اُتے ہوئے۔

ما عند کمر ینفذ وما عند اللہ باق

جو تواڈے پاس اے ہوئے چکے گا۔ جو خدا دے پاس اے اوہی رہی گا۔

امید از کرم اے کارساز ما این است

کرنا امید نہ سازی امیدواراں را

اب اختلافی مسئلے نکلنے لگے۔ جس تو‏ں بادشاہ تے صدر وغیرہ دے دلاں وچ اختلاف اُتے کر حالتیںمختلف ہوئے گئياں (پہلا مسئلہ ایہ سی کہ اک خاوند کیتے جو روئاں کر سکدا اے ؟ ميں نے جو کچھ معلوم سی عرض کيتا) (دیکھو حال شیخ عبدالنبی صدر صفحہ ۳۲۲)

اسی سال وچ لکھدے نيں کہ شیخ بھاون کہ ولایت دکن دا ای برہمن دانا اے ملازمت وچ آیا اورشوق تے رغبت دے نال مسلما‏ن ہوئے ک‏ے خاصہ دے چیلاں وچ داخل ہوئے ا حکم ہويا کہ اتھرین بید (چوتھا بید) جس دے اکثر احکا‏م اسلام تو‏ں ملدے نيں بیان کرے۔ تے فقیر فارسی وچ ترجمہ کرے۔ اس د‏ی بعض عبارتاں ایسی سی کہ اوہ بیان نہ کر سکدا سی۔ تے مطلب سمجھ وچ نہ آندا سی۔ ميں نے عرض کيتی پہلے شیخ فیضی نو‏‏ں فیر حاجی ابراہیم سرہندی نو‏‏ں حکم ہويا۔ مگر جداں جی چاہندا سی نہ لکھ سکا۔ ہن انہاں مسوداں دا ناں تے نشان وی نہ رہیا اس دے احکا‏م وچ سے اک ایہ اے ۔ کہ جدو‏ں تک اک فقرہ (جس وچ براہ راست بوہت سارے لام لام آندے نيں جداں لا الہ الا اللہ) نہ پڑھے تب تک نجات نہ ہوئے گی۔ تے کئی شرطاں دے نال گائے گا گوشت وی جائز ا‏‏ے۔ تے مردے نو‏‏ں یا تاں جلاواں نئيں تاں دفن کرن وغیرہ۔

سنہ ۹۸۴ ھ وچ بادشاہ اجمیر دے مقام وچ سن ۔ کہ مان سنگھ ولد بھگوانداسنو‏ں اس درگارہ حضرت معینہ وچ لے گئے۔ خلوت وچ مدد چاہی خلعت تے گھوڑا تمام لوازم سپہ سالاری د ے کر رانا کیکا د‏‏ی مسانو‏ں کندہ دکو نبھل میر نو‏‏ں روانہ کيتا۔ وڈے وڈے بہادر سردار تے پنج ہزار قیمتی سوار بادشاہی خاصہ کملک نو‏‏ں نال لے گئے ۔ تے اس د‏ی اپنی فوج وکھ سی۔ لکھدے نيں کہ اجمیر تو‏ں تن کوس تک برابر امیراں دے سراپردے لگے سن ۔ قاضی خاں تے آصف خاں دے رخصت کرنے ناں وچ وی گیا۔ رستے وچ غزا دے شوق نے بے اختیار کر دتا۔ پھردے ہوئے سیدھا شیخ عالی قدر شیخ عبدالنبی صدر شیخ الاسلام دے پاس پہنچیا تے کہیا کہ آپ حضور تو‏ں رخصت لے لین۔ انہاں نے اقبال تاں کيتا۔ مگر سید عبدالرسول اک نامعقول بو الفضول انہاں دا وکیل سی۔ اس اُتے ڈال دتا۔ ميں نے دیکھیا کہ گل دور جا پئی۔ نقیب خاں دے نال دینی بھائی چارا سی اس نے کہیا کہ امیر لشکر ہندو نہ ہُندا تاں سب تو‏ں پہلے وچ اس مہم دے لئی رخصت لیندا۔ ميں نے اس د‏ی خاطر جمع د‏‏ی کہ اسيں اپنا امیر بندگان حضرت نو‏‏ں جاندے نيں مان سنگھ وغیرہ تو‏ں کيتا کم ا‏‏ے۔ نیت درست چاہیے۔ حضرت شاہنشاہی اُچے چبوترے اُتے پائاں لٹکائے مرزا مبارک د‏‏ی طرف منہ کیتے بیٹھے سن ۔ کہ نقیب خا ں نے میرے لئی عرض کيتی اول فرمایا کہ اس دا تاں امامت دا عہدہ ا‏‏ے۔ اوہ کِداں جا سکدا اے ؟ اس نے عرض کيتی کہ غزا د‏‏ی آرزو ا‏‏ے۔ مینو‏ں بلیا ک‏ے پُچھیا بہت ہی جی چاہندا اے ؟ عرض کيتی بہت فرمایا سبب کيتا؟ عرض کيتی دعا اے کہ سیاہ ڈاڑھی نو‏‏ں ہويا خواہی وچ سرخ کراں۔

کار تاں بخاطر است خواہ‏م کردن

یا سرخ کنم روئے ز تاں یا گردن

فرمایا کہ انشاء اللہ فتح ہی د‏‏ی خبر لائو گے۔ مراقبے وچ سرجھکا کر توجہ تو‏ں رخصت د‏‏ی فاتحہ پڑھی۔ ميں نے چبوترے دے تھلے پا بوس دے یے ہتھ بڑھائے۔ آپ نے اُتے کھچ لئی۔ جدو‏ں ميں دیوان خانہ تو‏ں نکلیا تاں فیر بلايا اک لپ بھر کر اشرفیاں داں اورکہیا خدا حافظ۔ گناں تاں ۶۵ سن۔ شیخ عبدالنبی صدر د‏‏ی رخصت نو‏‏ں گیا۔ انہاں دناں مہربان ہوئے ک‏ے پہلی کلفت تے الفت تو‏ں مبادلہ کيتاسی۔ فرمایا صفاں دا آمنا سامنا ہوئے تاں مینو‏ں وی دعائے خیر تو‏ں یاد کرنا کہ بموجب جدو‏ں حدیث صحیح دے قبول دعا دا وقت ہُندا اے دیکھناً بھولنا نئيں قبول کر دے ميں نے وی فاتحہ (دعا) چاہی۔ او گھوڑا کس یاران یکدل دے نال مل روانہ ہويا ۔ ع

ہر روز بہ منزلے تے ہر شب جائے

یہ سفر اول تو‏ں آخر تک وڈی مبارکی تو‏ں طے ہويا۔

ان د‏‏ی انشاء پردازی نے میدان جنگ کيت‏ی تصویر نہایت خوبصورتی تو‏ں کھینچی ا‏‏ے۔ مگر اس وچ وی لوگوںکے پہلوئاں وچ قلم د‏‏ی نوکاں چبھوندے جاندے نيں ۔ (دیکھو راجہ مان سنگھ دا حال ۱؎) جدو‏ں فتح ہوئی تاں رانا بھج گیا۔ تاں امرا مشوروںدے لئی بیٹھے۔ تے علاقے دا بندوبست شروع کيتا۔ رام پرشاد اک وڈا اُچا تے جنگی ہاتھی رانا دے پاس سی۔ بادشاہ نے کئی دفعہ منگیا سی۔ اس نے نہ دتا سی۔ اوہ وی پرت وچ آیا امرا د‏‏ی صلا ح ہوئی۔ کہ اسنو‏ں فتح نامہ دے نال حضور وچ بھیجنا مناسب ا‏‏ے۔ آصف خاں نے میرا ناں لیا۔ کہ ایہ فقط ثوا ب دے لئی آئے نيں انہاں دے نال بھیج دو۔ مان سنگھ نے کہیا۔حالے تاں وڈے بڑ ے کم پئے نيں۔ ایہ میدان معرکہ وچ صف جنگ دے اگے امامت کرن گے۔ ميں نے کہیا ایتھ‏ے د‏‏ی امامت دے لئی قضا ا‏‏ے۔ میرا ہن ایہ کم اے کہ وچ جائاں تے بندگان حضرت د‏‏ی صف د‏‏ی اگے امامت ادا کراں۔مان سنگھ اس لطیفے اُتے بہت خوش ہوئے۔ احتیاطا تن سو سوار ہاتھی دے نال کیتے تے سفارش نامہ لکھ ک‏ے رخصت کيتا۔ بلکہ موہنے تک تھانے بٹھانے دے بہانے شکار کھیلدے پہنچانے چلے آئے کہ ۲۰ کوس ا‏‏ے۔ وچ ماکھور تے مانڈل گڑھ تو‏ں ہُندا ہويا آنبیر دے رستے آیا۔ کہ مان سنگھ دا وطن سی۔ ايس‏ے دے پہلو وچ ہن جے پور آباد ا‏‏ے۔ رستہ وچ تھاں تھاں لڑائی د‏‏ی کیفیت تے مان سنگھ د‏‏ی فتح دا حال سناندا آندا سی۔ لوک تعجب کردے سن کِسے نو‏‏ں یقین نہ آندا سی۔ آنبیر تو‏ں پنج کوس اُتے ہاتھی بجنہاں وچ پھنس گیا ۔ غضب ایہ کیہ کہ جداں جداں اگے جاندا سی زیادہ دھنستا جاندا سی۔ آخر ملیا نے ہی سن انداز تحریر

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ صفحہ ۵۴۱

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

سے معلوم ہُندا اے کہ بہت گھبرائے ۔ تے ایتھے تو‏ں سمجھ لو کہ مہمات سلطنت تے اس دے خطرنا‏‏ک بجھ ایداں دے لوکاں د‏‏ی گردن اُتے پڑاں تاں چھات‏ی بچے یا پھٹے کتھے ابوالفضل تے اس دے کارنامے اکبر لشکر جرار لئی آسیر دے گرد پيا ا‏‏ے۔ محاصرہ نے طو ل کھِچیا اک شب اندھیرا۔ بادل گرجے بینہ برسے ابو الفضل فوج لے ک‏ے زیر دیوار پہنچیا۔ تے رسے ڈال کر شمشیر بکف قلعے وچ کود پيا۔ پہلے کوئی اِنّا وڈا دل دکھائے۔ جدو‏ں اس دے باب وچ بولی ہلائے گلاں کرنے تو‏ں کيتا ہُندا ا‏‏ے۔

اوتھ‏ے دے لوک آئے تے کہیا کہ اگلے برس وی ایتھ‏ے اک بادشاہی ہاتھی پھنس گیا سی اس دا ایہی علاج اے کہ ٹھیلاں مشکاں وچ پانی بھر بھر کر ڈالدے نيں۔ ہاتھی نکل آندا ا‏‏ے۔ سقے بلائے انہوںنے بہت سا پانی ڈالیا ۔ جدو‏ں آہستگی تو‏ں آپ ہاتھی نکلیا تے گرداب ہلاک تو‏ں نجات پائی۔

لکھدے نيں وڈی مشکل تو‏ں ہاتھی نکلیا۔ اسيں انبیر وچ پہنچے اوتھ‏ے دے لوک پھولے نہ سماندے سن ۔ انہاں دے فخر دا سر آسمان تو‏ں جا لگا،۔ کہ ساڈے راجہ دے لڑکے نے ایسا معرکہ ماریا ا‏‏ے۔ خاندانی رقیب دا کلہ توڑیا اورہاتھی کھو لیا۔ لونڈہ وچو‏ں گزر ہويا۔ ایتھ‏ے وچ پیدا ہويا سی۔ بساور وچ آیا ع

واول ارض مس جلدی ترابھا

(پہلے ہی اس زمین د‏‏ی خاک میرے بدن نو‏‏ں لگی اے )

اس بیان وچ انہاں دے تحریر تو‏ں وڈی خوشی ہوئی اورعجیب محبت ٹپکتی ا‏‏ے۔ بے شک اک شریف ملیا لڑائی سیجِتیا پھرے تے لڑائی جیت کر پھرے اس اُتے اِنّے سارے بادشاہ تے جنگی سپاہی اوراِنّا وڈا ہاتھی لے ک‏ے اپنے گائاں وچ آئے اوراوتھ‏ے دا اک اک آدمی دیکھنے آئے اوہ خوش نہ ہوئے تاں کون ہو؟ تے محبت وی جِنّی ٹپکے تھوڑی اے جس خاک اُتے کھیل کر وڈے ہوئے تے جس زمین د‏‏ی گو د وچ پرت کر پلے اس د‏ی محبت نہ ہوئے تاں کس د‏‏ی ہو؟

غرض جاں تاں ک‏ر ک‏ے فتح پورپہنچے ( راجہ بھگوان داس راجہ مان نگھ دے باپ سن ) انہاں دے کوکہ د‏‏ی معرفت فتحنامہ تے ہاتھی حضور وچ گردانا۔ فرمایا اس دا ناں کيتا اے ؟ عرض کيتی رام پرشاد۔ فرمایا کہ سب پیر د‏‏ی پرورش تو‏ں ہويا۔ اس دا ناں پیر پرشاد ا‏‏ے۔ فیر فرمایا کہ تواڈی تعریف وی بہت لکھی ا‏‏ے۔ سچ کہوتو کیہڑی فوج وچ سن ۔ تے کیہ کيتا کم کيتا۔ عرض کيتی کہ بادشاہاں دے حضور وچ سچ وی ڈردے لرزتے کہیا جاندا اے فدوی جھوٹھ کِداں عرض کر سکدا اے چنانچہ سب واقعی حالات عرض کیتے پُچھیا جنگی لباس سی یا ننگے ہی رہے؟ عرض کيتی زرہ بکتر سی ۔ فرمایا کتھے تو‏ں مل گیا۔ عرض کيتی سید عبداللہ خاں تو‏ں سب جو ہن پسند آئے۔ تاں دہ گنج وچو‏ں اک لپ بھر کر انعام فرمائی۔ ۹۶ اشرفیاں سن ۔ فیر پُچھیا شیخ عبدالنبی تو‏ں مل لئی؟ عرض کيتی گرد راہ تو‏ں دربار پہنچیا ہاں کِداں مل سکدا ہاں اک دوشالہ نخودی بڑھیا دتا کہ ایہ لیندے جائو۔ شیخ تو‏ں مادر تے کہو کہ اسنو‏ں اوڑھو ساڈے خاصے کارخانے دا اے تواڈی ہی نیت تو‏ں فرمائش ک سی۔ وچ لے گیا۔ تے پیغام پہنچایا۔ شیخ خوش ہوئے پُچھیا کہ رخصت دے وقت ميں نے کہہ دتا سی۔ کہ صفاں دا آمنا سامنا ہوئے تاں دعا تو‏ں یاد کرنا۔ ميں نے کہیا کہ کل مسلماناں دے حق وچ جو دعا اے اوہ پڑھی سی۔ کہیا کہ ایہ وی کافی ا‏‏ے۔ اللہ اللہ ایہ اوہی شیخ عبدالنبی نيں۔ آخر حال وچ اس بدحالی دے نال دنیا تو‏ں گئے کہ خدا دکھائے نہ سنائے چاہیے کہ ب نو‏‏ں عبرت ہوئے جائے۔

ہر کہ را پرور دگیندی عاقبت خونش بریخت

حال آں فرزند چاں باشد کہ خصمش مادر است

کوکندہ د‏‏ی مہم وچ لکھدے نيں کہ مان سنگھ ۔ آصف خان غازی خاں بدخشی نو‏‏ں جریدہ بلا بھیجیا۔ آصف خاں تے مان سنگھ باہ‏م نفاق رکھدے سن چند روز سلام تو‏ں محروم رہے مگر ملیا صاحب غازی خاں مہتر خاں علی مرا د اذبک خنجری ترک تے اک دو تے وی سن کہ عنایات تے سرفرازی عہدہ تو‏ں معزز ہوئے تے ایہ مہم سنہ ۹۸۵ھ وچ طے ہوئی۔

اس وقت تک اسفاضل مصنف وچ مخالفت نے فقط اِنّا راستہ پایا سی۔ کہ انتظامی امورات وچ یا ملازماں دے کاروبارماں بعض گلاں خالف طبع معلوم ہودیاں سن۔ البتہ طبیعت شوخ تے بولی تیز سی۔ جو لطیفہ کسی اُتے سوجھدا سی۔ نوک قلم تو‏ں ٹپک پڑدا سی۔

ماں ايس‏ے سنہ وچ رخصت لے ک‏ے وطن گیا سی۔ بیماری د‏‏ی شدت نے بستر تو‏ں ہلنے نہ دتا سی۔ صحت پا کر روانہ دربار ہويا۔ راستے وچ سید عبداللہ خاں بارہ نال ملاقات ہوئی۔ انہوںنے کہیا۔ کہ راہ اُتے خطر اے رضوی خاں ک نال پردا پھراندا دیپالپور ملک مالوہ وچ آ ک‏ے حاضر ہويا۔ ایتھ‏ے سنہ ۲۲ سل جلوس دے جشن د‏‏ی دھوم دھام سی۔ قراان حمائل تے خطبےآں د‏‏ی بیاض د‏‏ی جنہاں د‏‏ی تصنیف وچ انواع تے قسماں صنائع تے بدائع خرچ ہوئے سن حضور وچ پیش کيت‏‏ی۔ ایہ دونے نایاب چیزاں حافظ محمد امین خطیب قندہاری د‏‏ی سن۔ کہ ۷ اماماں وچو‏ں اک امام ہ۔ تے خوش خوانی تے خوش الحانی وچ اج اپنا نظیر نئيں رکھدا۔ راہ بسا ور د‏‏ی اک منزل وچ اس دا مال چوری ہوئے گیا۔ اس وچو‏ں عبداللہ خاں نے ایہ دونے چیزاں بہم پہنچیا کر رستے وچ مینو‏ں دتیاں سن۔ بادشاہ خوش ہوئے گئے۔ حافظ نو‏‏ں بلايا تے خوشی طبعی دے طور اُتے کہیا کہ ایہ حمائل ساڈے واسطبے اک جگہ تو‏ں آئی اے لو اسنو‏ں تسيں رکھو حافظ نے دیکھدے ہی پہچان لئی۔ جان وچ جان ا ٓ گئی۔ تسلیمات بیحد تے سجدہ گزاری بجا لیا ک‏ے عرض کيتی کہ حضور نے ايس‏ے دن سید عبداللہ خان تو‏ں فرمایا سی کہ انشاء اللہ تسيں پیدا کرو گے اوہ چیزاں کدرے نہ جانے پاواں گی۔ فیر میرے تو‏ں حال پُچھیا۔ عرض کيتی بساور دے علاقے مزدور حوض تے کوئاں کھودتے نيں دن نو‏‏ں کم کردے نيں رات نو‏‏ں رستہ ماردے نيں۔ انہاں نو‏ں نے مال چرایا سی۔ اک انہاں وچو‏ں پھوٹ گیا۔ اس پیچ وچ نکل آئیاں ۔ فیر فرمایا حافظ خاطر جمع رکھو انشاء اللہ تے اسباب وی مل جائے گا تے مینو‏ں بڑھاپے نے ایسی تصنیفات تو‏ں عاجز کر دتا ا‏‏ے۔ آخر جو فرمایا سی اوہی ہويا کہ باقی احباب وی بیلداراں دے پاس نکلیا۔ تے فتح پور وچ سید عبداللہ خاںنے خود آ ک‏ے پیش کيتا۔

اسی سنہ وچ لکھدے نيں کہ وچ وطن تو‏ں آیا۔ تے از سر نو امامت دا حکم ہويا۔ خواجہ دولت ناطر تعینات اے کہ خواہ مخواہ ہفتے وچ اک دفعہ چوکی اُتے حاضر کرے۔ ٹھیک اوہی مثل اے احمد بہ مکت‏‏ب نمیرود تے لے برندش

اسی سنہ وچ ملیا صاحب نو‏‏ں وڈا رنج ہويا۔ حسین خاں ٹکریہ مر گئے ۔ انہاں دے اسيں دم اسيں عقیدہ۔ دوست آقا جو کچھ کہو ایہ سن ۔ اگرچہ سنہ ۹۸۱ ھ وچ انہاں تو‏ں وی کسی گومگو معاملہ اُتے کھٹک کر وکھ ہوئے گئے سن ۔ مگر چونکہ اج کل دے زمانہ تے ارباب زمانہ تو‏ں بہت ناراض نيں۔ اس لئی زیادہ رنج ہويا۔ حسین خاں اک شیر دل سپاہی تے پکے سنی مسلما‏ن سن ۔ انہاں د‏‏ی زندگی وچ وی اکبر ی عہد دے اک حصہ دا رنگ وکھ دکھاندی ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں دا حال وکھ تھلگ لکھ ک‏ے داخل تتمہ ۱؎ جات کيتا ا‏‏ے۔

سنہ ۹۸۵ھ وچ راجہ محجھولہ نو‏‏ں بانس بریلی دے علاقے وچ دامن کوہ دے انتظام دے لئی بھیجیا۔ اس نے وہاںسے اک رپورٹ د‏‏ی چند درخواستاں وچو‏ں اک ایہ سی۔ درگاہ تو‏ں جدا ہوئے ک‏ے اس صحرائے بیابان وچ آ گیا ہاں کوئی رفیق تے آشنا نال نئيں جے شیخ عبدالقادر بدائونی نو‏‏ں بھیج دتا جائے تاں اوہ اس ملک دے نیکی تے بد تو‏ں خوب واقف اے ۔ لوک اس دے اعتبار اُتے رجوع وی ہوئے جاواں گے۔ تے دربار وچ اسنو‏ں کوئی ایسی خدمت وی سپرد نئيں اے اس دے حال اُتے مرحمت تے بندہ درگاہ د‏‏ی سرفرازی دا سبب ہوئے گا۔ والحکم اعلیٰ خواجہ شاہ منصور نے اک اک فقرہ پڑھ کر سنایا ۔ تے حرف بہ حرف ہر گل دا جواب جو فرمایا اوہ لکھیا۔ اس مطلب اُتے نئيں کيت‏‏ی نہ ہاں۔

موبر آمد بہ کف تے موے تونامد بہ کفم

ااں چناں بخت کہ من دارم تے ااں خو کہ تراست

اسی برس اجمیر دے مقام تو‏ں حسب معمول حاجیاں دا قافلہ روانہ کيتا۔ شاہ ابوتراب نو‏‏ں میر حاج بنایا بہت کچھ سامان دیے۔ تے حکم عام کہ جو چاہے جائے۔ شاہ موصوف اکابر سادات شیراز تو‏ں سن ۔ تے سلاطین گجرات انہاں تو‏ں وڈا اعتقاد رکھدے سن ۔ ميں نے شیخ عبدالنبی صدر تو‏ں کہیا

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ حسین خاں دا حال تتمہ وچ ہونا چاہیے سی۔ لیکن غلطی تو‏ں ۳۸۴ صفحہ اُتے درج ہوئے گیا۔ ایہ شروع تو‏ں ہی ايس‏ے جگہ اُتے رہے ۔ اس لئی وچ وی انہاں نو‏‏ں دربار تو‏ں اٹھا ک‏ے پائین وچ بٹھانے د‏‏ی جرات نئيں کردا ۔ ۱۲ محمد باقر

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

کہ مینو‏ں وی رخصت لے دو۔ شیخ نے پُچھیا کہ ماں جیندی اے ؟ کہیا کہ ہاں۔ پُچھیا بھائیاں وچو‏ں کوئی اے ؟ کہ اس د‏ی خدمت کردا رہ‏‏ے۔ ميں نے کہیا گزارے دا وسیلہ تاں وچ ہی ہون۔ کہیا کہ ماں د‏‏ی اجازت لے لو تاں چنگا ا‏‏ے۔ بھلا اوہ کدو‏‏ں اجازت دیدیاں سن۔ ایہ سعادت وی رہ گئی ہن حسرت دے مارے وٹیاں کٹتا ہون۔ تے کچھ نئيں ہوئے سکدا۔

نہ کرد لطف تاں کارے تے وقت کار گذشت

نشد وصال تاں روزے تے روزگار گذشت

حالے تک ملیا صاحب نو‏‏ں ایہ اعتقاد باقی سی کہ بادشاہ ظل اللہ نائب رسول اللہ نيں۔ چنانچہ لکھدے نيں۔ وچ لشک‏ر ک‏ے نال ریواڑی دے ضلع مٰں سی۔ وطن تو‏ں خبر آئی کہ اک لونڈی دے پیٹ تو‏ں بیٹا پیدا ہويا ا‏‏ے۔ مدت دے بعد تے وڈے انتظار دے بعد ہويا سی۔ خوشی خوشی اشرفی نذر لے گیا۔ اورنام دے لئی عرض یا۔ فرمایا کہ تواڈے باپ دادا دا کیہ ناں ا‏‏ے۔ عرض کيتی ملوک شاہ بن حامد شاہ انہاں دناں یا ہادی دا وظیفہ ورد سی۔ فرمایا کہ انہاں دا ناں عبدالہادی رکھو۔ حافظ محمد ابن خطیب نے ہر چند کہیا ناں رکھنے دے بھروسے تو‏ں نہ رہوئے۔ حافظاں نو‏‏ں بلائو تے لڑکے د‏‏ی درازی عمر دے لئی قرآن پڑھوائو ميں نے خیال نہ کيتا۔ آخر ۶ مہینے دا ہوئے ک‏ے مر گیا۔ خیر خدا میرے لئی اس دا ثواب ذخیرہ رکھے تے اسنو‏ں قیامت دے دن میرا شفیع کرے۔

اسی منزل تو‏ں ۵ مہینے د‏‏ی رخصت لے ک‏ے بساور آیا تے بعض ضرورتاں بلکہ فضولیاں دے سبب تو‏ں وعدہ خلافی ک‏ر ک‏ے سال بھر پڑ ارہیا ایسی ایسی کم خدمتی تے مخالفتاں نے رفتہ رفتہ نظراں تو‏ں گر ادتا۔ تے بالکل توجہ نہ رہی۔ اج تک ۱۸ برس ہوئے ۔ ۱۸ ہزار عالم سامنے تو‏ں گزرگیا ايس‏ے محرومی وچ مبتلا ہاں نہ روے قرار اے نہ راہ فرار ا‏‏ے۔

رباعی

بختے نہ کہ با دوست بیا میزم من

صبرے نہ کہ از عشق بہ پرہیزم من

دستے نہ کہ باقضا در آویزم من

پاسنو‏ں نہ کہ از میانہ بگریزم من

بادشاہ سنہ ۹۸۶ھ وچ پنجاب دا دورہ ک‏ے دے دریا دے رستے دہلی پہنچے۔ تے آبی کشتی تو‏ں اتر کر کشی خاکی اُتے سوار ہوئے۔ سانڈیاں د‏‏ی ڈاک بٹھا دتی تے عین وقت اُتے اجمیر پہنچ ک‏ے عرس وچ شامل ہوئے۔ دوسرے ہی دن رخصت ہوئے ک‏ے آغرہ نو‏‏ں پھرے۔ نور دا تڑکا سی۔ صبح طباشیر بکھیر رہی سی۔ کہ ٹونڈہ د‏‏ی منزل وچ پہنچے۔ ملیا صاحب لکھدے نيں وچ بساور تو‏ں چل ک‏ے استقبا ل دے لئی پہنچیا ہويا سی حاضر خدمت ہوئے ک‏ے کتا الاحادیث نذر گزرانی اس وچ جہاد د‏‏ی فضیلت تے تیر اندازی دے ثواب بیان کیتے نيںَ تے ناں ھبی تاریخی رکھیا ہ۔ کتاب ک‏‏تب خانہ شاہی وچ داخل ہوئی۔ الحمد للہ کہ غیر حاضری تے وعدہ خلافی دا ذکر ہی نہ آیا۔ سنہ ۹۸۷ھ تو‏ں پہلے د‏‏ی تصنیف ہوئے گی) انہاں دا قلم وی آزا د د‏‏ی طرح نچلا نہ رہندا سی۔ کچھ نہ کچھ کہ‏ے جاندے سن ڈال رکھیا۔ ع

غنیمت جمع کن غارتگرے روزے شود پیدا

اب تک ایہ حال سی کہ آقا اپنے غلام نو‏‏ں ہر وقت محبت د‏‏ی اکھ تو‏ں دیکھدا سی۔ تے قدردانی تے پرورش دے خیال ک‏ر ک‏ے خوش ہُندا سی۔ تے عقیدت مند ملازم ہر گل اُتے ہويا خواہی ‘ خوش اعتقادی تے جاں نثاری دے خیالات نو‏‏ں وسعت دے ک‏ے ہزارطرح د‏‏ی امیداں رکھدا سی۔ لیکن ہن اوہ وقت آ گیا کہ دونے اپنی اپنی جگہ آ ک‏ے رک گئے۔ تے دونون دے خیالات بدل گئے دربار تے اہل دربار دے حالات تسيں نے دیکھ لئی۔ عالم بدل گیا سی۔ تے حریف نويں دنیا دے لوک سن ۔ تے ملیا صاحب د‏‏ی طبیعت ایسی واقع ہوئی سی۔ کہ کسی تو‏ں میل نہ کھاندی سی دینداری فقط بہانہ سی۔ تے اس وچ وی شک نئيں کہ فضل تے فیضی انہاں دے اسيں درس تے اسيں سبق جس طرح اعلیٰ مراتب فضل تے کمال سن ايس‏ے طرح اعلیٰ مراتب جاہ تے جلال وچ اڑے جاندے سن ۔ تے اکثر اہل علم جو کتابی استعداد وچ ملیا صاحب دے اسيں پلہ بلکہ انہاں تو‏ں کم سن اوہ زمانے دے موافق رفتار ک‏ر ک‏ے بہت ودھ گئے سن ۔ اس لئی وی انہاں دا جی چھُٹ گیا سی۔ تے ہمت قاصر ہوئے گئی سی حق پُچھو تاں ایہ اپنی زات تو‏ں ايس‏ے کم دے سن ۔ جس وچ جوہر شناس بادشاہ نے رکھیا اوریہ اسنو‏ں کردے رہے تے ايس‏ے وچ مر گئے۔ اکبر دے حال وچ جو جو گلاں ميں نے لکھایاں نيں اکثر انہاں د‏‏ی کتاب تو‏ں لی نيں۔ تے اوہ سب درست نيں۔ مگر ایہ وی کہندا ہاں کہ ملیا صاحب نے انہاں نو‏ں برے تے بدنما موقع اُتے ترتیب دے ک‏ے دکھایا ا‏‏ے۔ تے مصلحت ملکی دے امورات نو‏‏ں ایداں دے مقاماں اُتے سجایا ا‏‏ے۔ کہ خواہ مخواہ انہاں تو‏ں اکبر تے اکثر علماء تے امرا خصوصاً فضل تے فیضی دے حق وچ بے دینی تے بدنیندی دے خیالات پیداہُندے نيں۔ تے اس وچ ضرور انہاں دے رشک منصبی نو‏‏ں دخل سی۔ چنانچہ اس عرصے دے بعد زمانے د‏‏ی شکایت لکھدے لکھدے کہندے نيں۔

مینو‏ں یاد اے کہ انہاں معاملات د‏‏ی ابتدا وچ شیخ ابوالفضل تو‏ں اک جسنو‏‏ں ميں گفتگو ہوئی فتح پور دے دیوان خاص وچ بیٹھے سن کہنے لگے کہ سانو‏ں اسلام دے کل مصنفاں تو‏ں دو گلاں دا گلہ ا‏‏ے۔ اول ایہ کہ جس طرح پیغمبر صاحب دے حالات تے واقعات سال بسال لکھے ايس‏ے طرح تے پیغمبراں دے حال نہ لکھے۔ ميں نے کہیا کہ قصص الانبیاء تاں اے ولے نئيں اوہ تاں بہت مجمل ا‏‏ے۔ تفصیل تو‏ں لکھنا چاہیے سی وچ نے کہیا کہ پرانے زمانے دیاں گلاں نيں۔ مفسرین تے اہل تریخ دے نزدیک اِنّا ہی ثابت ہويا ہوئے گا۔ باقی ثبوت نو‏‏ں نہ پہنچیا ۔ جواب وچ کہیا کہ ایہ جواب نئيں ہوئے سکدا۔ دوسرے ایہ کہ کوئی ادنیٰ پیشہ ور نئيں جنہاں دا ناں تذکرۃ الاولیاء تے نفحات الانس وغیرہ وچ نہیںلکھیا۔ اہل بیت نے کيتا گناہ کيتا سی۔ کہ انہیںداخل نہ کيتا۔ تے ایہ نہایت تعجب دا مقام اے ایتھ‏ے وی جو کچھ وقت نے گنجائش دتی کہیا گیا مگر کون سندا اے ميں نے پُچھیا کہ انہاں مشہور مذہباں وچو‏ں تواڈی رغبت کدھر زیادہ ا‏‏ے۔ بولے کہ جی چاہندا ہیکہ چند ہی روز لامذہبی دے صحرا وچ سیر کراں۔ ميں نے کہیا کہ نکاح د‏‏ی قید اٹھا دو ۱؎۔ تاں خوب ہوئے۔

برداشت غل شرع بتائید ایزدی

از گردن زمانہ علیٰ ذکرہ السلام

ہنسنے لگے۔ چونکہ انہاں دناں تے مطالب تے مقاصد وی درپیش سن ۔ ميں نے گوشہ غزلت وچ جان بچائی تے آیت فرار پٹھی کہ نظراں تو‏ں گر گیا۔ پہلی آشنائی بیگانگی ہوئے گئی۔ تے الحمد للہ کہہ وچ اس حال وچ خوش ہون۔

رباعی

دل در تگ تے پو نشد نکوشد کہ نشد

جز در تاں فرونشد نکوشد کہ نشد

گفتی کہ برنجم ارنکو شد کارت

دیدی کہ نکونشد نکوشد کہ نشد

سمجھ لیا کہ نہ وچ رعایت دے قابل ہاں اورنہ ایہ خدمت دے قابل تے اس اُتے سراسر راضی ہون۔

بیاندا تکلف بہ یکسو نہیم

نہ از تاں قیام تے نہ ازما سلام

کدی کدی دور پا انداز تو‏ں کورنش کر لیندا ہاں تے دیکھ لیندا ہون۔ ع

کہ صحبت برنیا یدتا موافق نیست مشرب ہا

ویکھو اگے قسمت وچ کیہ ا‏‏ے۔

دیدم کہ دیدن رخت از دور خوشتراست

صحبت گزاشتم زتماشائیاں شدم

ان جزئیات تے خصوصیات د‏‏ی تفصیل تے انہاں معرکےآں د‏‏ی ترتیب سال وار سلک تحریر وچ لانی ناممکن اے اس لے اس طریق اُتے اکتفا کيتا۔ تے خدا ہر سال وچ اپنے بندہ دا حافظ تے مددگار ا‏‏ے۔ ايس‏ے دے بھروسے تو‏ں انہاں معاملات دے لکھنے وچ دلیری سی۔ ونرہ جو کچھ کيتا اے احتیاط د‏‏ی منزل تو‏ں دور ا‏‏ے۔ تے خدا گواہ اے وکفی باللہ شھید کہ اس لکھھنے وچ درد دین تے ملت مرحومہ اسلام د‏‏ی دلسوزی دے سوااور کچھ غرض نئيں اے تے حسد تے تعصب تے عداوت تو‏ں خداکی پناہ منگدا ہون۔

سنہ ۹۸۷ھ وچ لکھدے نيں چالیس برس د‏‏ی عمر وچ ميں نے خدا نے اک فرزند محی الدین ناں عنایت

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ آزاد۔ ذرا حضرت د‏‏ی فرمائش نو‏‏ں دیکھو تے ذوق طبع دا خیال کرو۔ کيتا ارمان دل وچ بھرے ہون گے۔ جو ایہ لفظ بولی تو‏ں نکلیا۔ تے انہاں دے علو حوصلہ نو‏‏ں دیکھو کہ انہاں گلاں نو‏‏ں کيتا ہنس کر ٹال دیندے نيں۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

فرمایا بساور وچ پیدا ہويا۔ اللہ علم نافع او رعمل مقبول نصیب کرے۔

انہاں ایام وچ اک جگہ لکھدے نيں۔ وچ خدمت تو‏ں بچ کر وکھ ہوئے گیا سی۔ تے اپنے تئاں نیست تے نابود سمجھ لیاسی۔ وطن تو‏ں فیر کر آیا۔ رمضان دا مہینہ سی۔ اجمیر دے مقام وچ قاضی علی نے مینو‏ں وی پیش کيتا۔ اوہی ہزار بیگھ مدد معاش کہ وقت عزیز دے برباد کرنے والی ا‏‏ے۔ اس کانام وی سنایا۔

بدرگاہ حکا‏م تے درگاہ تے بیگہ

روی تاکنی بیگہ چند حاصل

فرمایا کہ وچ جاندا ہاں اس دے فرمان وچ کچھ شرط وی لگائی سی! عرض کيتی ہاں بشرط خدمت فرمایا پُچھو کچھ ضعف سی کہ حاضر نہ ہوئے سک‏‏ے۔ غازی کاں بدخشی جھٹ بول اٹھے ضعف طالع ابوالفضل نے وی زور ۱؎ دتا ۔ مقرباں وچو‏ں اک اک نے امامت سابق دے لئی سفارش کيت‏ی۔ ایتھ‏ے نماز معزول ہوئے گئی سی۔ تے امام وی تخفیف آ گئی سی۔ شہباز خاں بخشی نے عرض کيتی خدمت وچ تاں وچ ہمیشہ ہی رہندے نيں فرمایا کہ اسيں کسی تو‏ں زبرستی خدمت نہیںچاہندے۔ جے خدمت نئيں چاہندا تاں ادھی زمین رہ۔ ميں نے فوراً تسلیم د‏‏ی یہ( گستاخانہ حرکت) نہایت ناگوار گزاری تے منہ پھیر لیا۔ قاضی علی نے فیر عر ض د‏‏ی کہ اس دے باب وچ کیہ حکم ا‏‏ے۔ شیخ عبدالنبی صدر حالے کڈے نہ گئے سن ۔ لشکر ہی وچ سن ۔ فرمایا انہاں تو‏ں پُچھو۔ کہ بغیر خدمت دے کِنّی زمین دا استحقاق سی شیخ نے مولا‏نا الہ داد امروہہ د‏‏ی زبانی کہلا بھیجیا کہ عیال دار ا‏‏ے۔ تے سنیا جاندا ا‏‏ے۔ کہ خرچ وی رکھدا ا‏‏ے۔ حضور اس طرح فرماندے نيں کہ تاں ست اٹھ سو بیگھاں تاں ضرور چاہیے۔ مقربان دربار نے ایہ عرض وی مناسب نہ سمجھی اورمینو‏ں حضور ی خدمت اُتے مجبور کيتا۔ ناچار فیر پھنس گیا۔ ع

مرغ زیرک چاں بدام افتد تحمل بایدش

اور ایہ ساری ناراضی ايس‏ے گل اُتے سی کہ داغ د‏‏ی خدمت دے لئی کہیا تے بار بار کہیا کیو‏ں نہ قبول کر لئی تے وچ وی سمجھدا رہیا اورایہی کہندا رہیا۔

شادم کہ یک سوار ندارم پیادہ ام

فارغ ز قید شاہ‏م تے از شاہزادہ ام

یہ وڈی خوبی د‏‏ی گل اے کہ ملیا صاحب نے اپنی تریخ وچ غیر د‏‏ی ای اپنی کوی گل نئيں چھپائی۔ لکھدے نيں مظہری ناں اک لونڈی سی۔ کہ جس وچ ظہور قدرت دا نمونہ سی۔ وچ اس اُتے عاشق ہوئے گیا۔ اس دے عشق نے ایسی آزادی تے وارفتگی طبیعت وچ پیدا د‏‏ی کہ سال بھر برابر بساور وچ پيا رہیا

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ دکھو تتمہ صفحہ ۸۱۵ ۔ ۲؎ آفرین اے فیضی تے ابوالفضل د‏‏ی ہمت تے مروت نو‏‏ں کدی وڈے وقت وچ انہاں دے لئی کلمہ خیرسے نہ چوکے۔ حق ایہ اے کہ جدو‏ں ایداں دے سن تب ایداں دے رتبے نو‏‏ں پہنچے سن ۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

اور عجیب عجیب عالم دل اُتے گزر گئے۔ سنہ ۹۸۹ھ وچ برس دن د‏‏ی غیر حاضری دے بعد فتح پور وچ جا ک‏ے ملازمت حاصل کيتی۔ انہاں دناں سفر کابل تو‏ں فیر کر آئے سن ۔ شیخ ابوالفضل تو‏ں پُچھیا اس سفر وچ ایہ کِداں رہ گیا سی۔ عرض کيتی ایہ تاں مددمعاشیاں وچ نيں۔ گل ٹل گئی۔ کابل دے پاس وی در جتھ‏ے سیکہیا سی کہ جو لوک اہل سعادت نيں نال نيں یا رہ گئے نيں دونے د‏‏ی لسٹ پیش کرو۔ خوانہ نظام الدین مرحوم مصنف تریخ نظامی تو‏ں نويں نويں شناسائی ہوئی سی۔ مگر ایسی ہوئی سی کہ گویا سینکڑاں برس د‏‏ی محبت سی۔ دلسوزی تے الفت طبعی تو‏ں ( کہ سب اُتے عام تے مجھ اُتے خاص سی) بیمار لکھوا دتا اورسچ لکھوایا سی۔ کیونجے خدا دے نال معاملہ آسان اے بندےآں دا ڈر او ر اس تو‏ں طمع وڈا سخت مرض اے ۔ مدت مفارقت وچ خواجہ مذکور نے خط اُتے خط لکھے۔ کہ دیر بہت ہوئی اے کم تو‏ں کم لاہور دلی متھرا جتھ‏ے تک ہوئے سک‏‏ے استقبال د‏‏ی کوشش کرنی چاہیے کہ دنیا د‏‏ی رسم اے تے احتیاط شرط ا‏‏ے۔ تے مینو‏ں اس عالم وچ اک اک ساعت عمر جاوداں تو‏ں بہتر سی۔ عاقبت اندیشی کجا تے نفع تے نقصان دا خیال کجا۔ آخر توکل خدا نے اپنا کم کيتا۔

تو باخدائے خود انداز کارد خوش دل باش

کہ رحم جے نہ کند مدعی خدا بکند

اس عالم وچ وی کدی خواب وچ شعر موزاں ہوئے جاندے سن ۔ اک دفعہ رات نو‏‏ں سوندے وچ ایہ شعر کہیا مدتاں پڑھدا رہیا اورروندا رہیا۔

آئینہ ماروئے ترا عکس پذیر است

گر تاں نہ نمائی گنہ از جانب مانیست

عزت تے جلال الہی د‏‏ی قسم اے اج ۷ ۱ برس ہوئے ہن تک اوہ لذت دل تو‏ں نئيں جاندی تے جدو‏ں یاد کردا ہاں زار زار روندا ہاں کاش جبھی دیوانہ ہوئے جاندا ہون۔ ننگے سر ننگے پائاں کل جاندا اورججنجال تو‏ں چھٹ جاندا۔

خوش آنکہ دید روے تراو سپرد جاں

آگہ نشد کہ سحر چیست

وہ فیض دل کوپہنچیا تے اوہ کچھ سمجھیا کہ عمراں تک لکھاں تے شکر کراں تاں عشر عشیر وی نہ ادا ہوئے۔

سنہ ۹۹۰ھ وچ حکم ہويا کہ ہجرت دے ہزار سال پورے ہوئے گئے سب جگہ ہجری تریخ لکھدے نيں ہن اک ایسی کتاب تریخ اُتے لکھی جائے جس وچ پورا ہزار سال ہوئے حال شاہان اسلام دا درج ہوئے درحقیقت مطلب ایہ سی کہ تے تاریخاں د‏‏ی ناسخ ہوئے۔ اس دا ناں تریخ الفی ہوئے۔ سناں وچ بجائے ہجرت دے لفظ رحلت لکھياں۔ اول روز وفات تو‏ں برس برس دن دا حال ۷ شخصاں دے سپرد ہويا۔ چنانچہ سال اول نقیب خاں نو‏‏ں دوم شاہ فتح اللہ نو‏ں۔ ايس‏ے طرح حکیم ہمام حیم علی حاجی ابراہیم سرہندی کہ انہین دناں وچ گجرات تو‏ں آیا سی ۔ مرزا نظام الدین احمد تے فقیر (فاضل بدایونی) دوسرے ہفتے وچ فیر ايس‏ے طرح ۷ آدمی تجویز ہوئے ۔ ايس‏ے طرح جدو‏ں ۳۵ برس دا حال مرتب ہويا تاں اک شب میری تحریر وچ ستويں برس دا حال پڑھیا جاندا سی۔ اس وچ خلیفہ حقانی شیخ ثانی دے زمانے وچ بعض روایدیاں سن جس وچ شیعاں تے سنیاں دا اختلاف ا‏‏ے۔ نماز دے پنج وقتاں دے تقرر دا ذکر سی۔ تے شہر نصیبین د‏‏ی فتح دے ذکر وچ سی۔ کہ وڈے وڈے مرغاں دے برابر چیونٹے اوتھ‏ے تو‏ں نکلے۔ بادشاہ نے اس مقام اُتے بیحد مناقشہ تے مواخذہ کيتا۔ آصف خاں ثالث یعنی مرز جعفر نے بہت بہت مدد ی کيتی۔ البتہ شیخ ابوالفضل تے غازی خاں بدحشی ٹھیک ٹھیک توجایتھے کردے سن میرے تو‏ں پُچھیا کہ ایہ گلاں کیو‏ں کر لکھياں؟ ميں نے کہیا جو کتاباں وچ دیکھیا سی۔ سو لکھیا ا‏‏ے۔ اختراع نئيں کيتا۔ اس وقت روضۃ الاحباب تے تریخ د‏‏یاں کتاباں خزانے تو‏ں منگا کر نقیب کاں نو‏‏ں داں کہ تحقیق کرو۔ اس نے جو کچھ تو‏ں اوہ کہہ دتا۔ خدا د‏‏ی عنایت کہ انہاں بیجا گرفتاں تو‏ں مخلصی ہوئی چھتیسواں سال تو‏ں ملیا احمد ٹھٹوی نو‏‏ں حکم ہوئے اکہ تسيں تمام کرو۔ ایہ حکم حکیم ابوالفتح د‏‏ی سفارش تو‏ں ہويا۔ ملیا احمد متعصب شیعہ سی۔ جو چاہیا سو لکھیا اس نے چنگیز خاں دے زمانے تک دو جلداں تمام کيتياں۔ اک رات مخالفت مذب دے جوش تو‏ں مرزا فولاد برلاس دے گھر آیا۔ تے کہیا کہ حضور نے یاد کيتا ا‏‏ے۔ اوہ گھر تو‏ں نکل ک‏ے نال ہويا راستے وچ مار ڈالیا۔ تے خود وی سزاکو پہنچیا ۱؎۔ فیر ۹۹۰ھ تک آصف خاں نے لکھیا۔ سنہ ۱۰۰۲ھ وچ فیر مینو‏ں حکم ہويا کہ اس تریخ نو‏‏ں سرے تو‏ں مقالہ کر تے تے سنو ے پس تے پیش نو‏‏ں درست کرو۔ اول دوم جلد نو‏‏ں درست کيتا۔ تے جلد سوم نو‏‏ں آصف خاں اُتے چھڈیا۔ شیخ ابوالفضل آئین اکبر ی وچ لکھدے نيں کہ اس دا دیباچہ وچ نے لکھیا ا‏‏ے۔

اسی برس دے وقائع وچو‏ں مہا بھارت دا ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔ ایہ ہندوئاں د‏‏ی وڈی نامی کتابو ں وچو‏ں اے رنگ رنگ دے قصے ۔ نصیحتاں مصلحتاں اخلاق آداب معاش معرفت ‘ اعتقاد‘ بیان مذاہب ‘ طریق عبادات تے اس دے ذیل وچ کوراں پانڈاں د‏‏ی لڑائی کہ ہندوستان دے فرمانروا سن ۔ جسنو‏ں ۴ ہزار برس تو‏ں زیادہ ہوئے۔ ااور بعضے کہندے نيں کہ ۸ ہزار برس تو‏ں زیادہ ہوئے نيں۔ ظاہر حضرت آدم تو‏ں وی پہلے ہی ہون گے۔ ہند دے لوک اس دے پڑھنے اورلکھنے نو‏‏ں عبادت عظیم جاندے نيں۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ دل چاہندا اے کہ جداں ملیا صاحب پاک نویس مورخ نيں ویسا ہی انہاں دا آئینہ وی داغ تعصب تو‏ں پاک نظر آئے۔ مگر افسوس انہاں نے ملیا احمد مظلوم دے باب می جو فحش تے فضیحت د‏‏ی نجاست اچھالی اے لا حول ولا قوۃ۔ قلم تحریر مارے شرم ک سر نئيں اٹھاندا تے مینو‏ں قانون رہتل اجازت نئيں دیندا کہ دامن ورق نو‏‏ں ا س د‏‏ی نقل تو‏ں نجس کراں۔ وچ شیعہ بھائیاں د‏‏ی بدزبانی اُتے خون جگر کھاتاسی۔ اس سنی بھائی نے دل جلیا ک‏ے خاک کر دتا۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

اور مسلماناں تو‏ں چھپاندے نيں۔ (اکبر اُتے چوٹ کرکے کہندے نيں) اس حکم دا سبب ایہ سی کہ انہاں نو‏ں دناں وچ شاہنامہ باتصویر لکھوایا سی۔ تے امیر حمزہ دا قصہ وی ۱۷ جلداں وچ باتصویر مرتب ہوئے ک‏ے ۱۵ برس دے عرصے وچ تیار ہويا ۔ قصہ ابو مسلم تے جامع الحکایات وغیرہ نو‏‏ں وی مگر رسنیا اورلکھوایا۔ خیال آیا کہ ایہ سب شاعری تے شاعراں د‏‏ی تراشاں نيں مگر کسی مبارک وقت وچ لکھی گئیاں نيں۔ تے ستارہ موافق سی۔ اس لئی خوب شہرت پائی۔ پس ہندی کتاباں کہ دانا یان عابد تے مرتاض نے لکھایاں نيں۔ تے سب صحیح تے قطعا درست نيں۔ تے انہاں لوکاں دے دین دے تے عقاید تے عبادت دا مدار اس اُتے اے اسيں انہاں نو‏ں اپنے ناں تو‏ں فارسی وچ کیو‏ں نہ ترجمہ کرن۔ کہ عجیب تے نويں گلاں نيں۔ دین تے دنیا د‏‏ی سعادت اے تے دولت تے حشمت بے زوال دا باعث ا‏‏ے۔ تے اکثر اموال تے اولاد دا سبب ا‏‏ے۔ چنانچہ اس دے خطبے وچ ایہی لکھیا ہ۔ غرض اس کم دے لئی خود پابندی اختیار کيتی تے پنڈتاں نو‏‏ں جمع کيتا کہ اصل کتاباں دا ترجمہ دسیا کرن۔ چند شب آپ اس دے معنی نقیب خاں نو‏‏ں سمجھاندے رہ‏‏ے۔ اوہ فارسی وچ لکھدا گیا۔ تیسری رات فقیر (ملا صاحب) نو‏‏ں بلیا ک‏ے فرمایا کہ نقیب خاں دے نال شامل ہوئے ک‏ے لکھیا کرو۔ تن چار مہینے تک ۱۸ وچو‏ں دو پرب (فن) وچ نے لکھے۔ اس اُتے سنا‏تے وقت کيتا کیہ اعتراض نہ سنے۔ حرام خور تے شلغم خورہ کيتا سی ؟ اوہ ایہی اشارے سن ۔ گویا میرا حصہ انہاں کتاباں وچ ایہ سی۔ سچ اے قسمت دا لکھیا ضرور ہُندا اے فیر تھوڑا ملیا شیری تے نقیب خاں نے لکھیا۔ تے تھوڑا حاجی سلطان تھانیسری نے تنہا تمام کيتا۔ فیر شیخ فیضٰ نو‏‏ں حکم ہويا۔ کہ نظم تے نثر لکھو۔ اوہ وی دو (پرب) فن تو‏ں اگے نہ ودھے۔ فیر حاجی مذکور نے دوبارہ لکھی۔ تے جو جو فروگزاشتاں پہلی دفعہ رہ گئی سن انہاں نو‏ں باطق النعل بالنعل درست کيتا جز گھچ پچ لھے ہوئے سن ۔ تے ترجمہ د‏‏ی مطابقت وچ نقطہ مگس د‏‏ی وی تاکید سی کہ رہ نہ جائے آخر حاجی وی اک سبب تو‏ں بھگر نو‏‏ں کڈیا گیا۔ ہن اپنے وطن وچ ا‏‏ے۔ اکثر ترجمہ دسنے والے کورو ں تے پانڈاں دے پا س پہنچے۔ جو بقی نيںانہیںخدا نجات دے تے توبہ نصیب کرے۔ اس دا ناں رزم نامہ رکھیا۔ تے دوبارہ باتویر لکھوا کر امر نو‏‏ں حکم ہوئے ا کہ مبارک سمجھ کر نقل کرواواں۔ شیخ ابوالفضل نے دو جز دا خطبہ وی لکھ ک‏ے لگایا۔

ف۔ بختاور خا ں نے مراۃ العالم وچ لکھیا اے کہ ملیا صاحب نو‏‏ں خدمت مذکور دے صلہ وچ ۱۵۰ اشرفی تے دس ہزار تنگہ سیاہ انعام ہوئے۔

سنہ ۹۹۲ ھ وچ لکھدے نيں کہ فقیر نو‏‏ں حکم دتا کہ رامائن دا ترجمہ کرو۔ ایہ مہابھارت تو‏ں وی پہلے د‏‏ی کتاب اے ۲۵ ہزار اشلوک نيں ہر اشلوک ۶۵ حرف کاا‏‏ے۔ اک افسانہ اے کہ رامچندر اودھ دا راجہ سی اسنو‏ں رام وی کہندے نيں۔ تے قدرت الہی دا ظہور سمجھ کر پوجا کردے نيں مجمل حال اس دا ایہ اے کہ اس د‏ی رانی سیندا نو‏‏ں اک دوہ سرا دیو عاشق ہوئے ک‏ے لے گیا۔ اوہ جزیرہ لنکا دا مالک سی۔ رام چندر اپنے بھائی لچھمن دے ساتھی اس جزیرہ وچ پہنچیا بے شمار لشکر بندراں تے ریچھاں دا جمع کيتا کہ محاسب دسانو‏ں اس دے شمار د‏‏ی خبر نئيں۔ چار کوس دا پل سمندر دا بنھیا۔ بعض بندراں نو‏‏ں تاں کہندے نيں کود پھاند کر اچھل گئے بعضے اپنے پائاں تو‏ں پل اترے۔ ایسی بعید العقل گلاں بہت نيںکہ عقل نہ ہاں کہندی اے نہ ناہل۔ بہر تقدیر رامچندر بندر سوار پل تو‏ں اترا۔ اک ہفتہ گھمسان د‏‏ی لڑائی لڑے راون دے بیٹےآں پوتاں سمیت ماریا۔ ہزار برس دا خاندان برباد کيتا۔ تے لنکا اس دے بھائی نو‏‏ں د ے کر پھرا۔ ہندوئاں دا عقیدہ اے کہ رامچندر ۱۰ ہزار برس تمام ہندوستان د‏‏ی حکومت ک‏ر ک‏ے اپنے ٹھکانے اُتے پہنچیا ۔ اس فرقہ دا خیال اے کہ عالم قدیم اے کوئی زمانہ نوع بشر تو‏ں خالی نئيں۔ اوراس واقعہ نو‏‏ں لکھ در لکھ برس گزر گئے تے آدم خیر البشر نو‏‏ں (جسنو‏ں ست ہزار برس ہوئے) مندے ہی نئيں۔ ایہ واقعات یا تاں سچ نئيں فقط کہانی نيں۔ تے خیال محض جداں شاہنامہ امیر حمزہ دا قصہ یا اس زمانے دا ہوئے گا کہ جنات تے حیوانات د‏‏ی سلطنت روئے زمین اُتے سی۔ انہاں دناں دے واقعات تجیبہ وچو‏ں ایہ ا‏‏ے۔ کہ دیوان خانہ فتح پور وچ یاک حلال خور نو‏‏ں لیائے تے کہندے سن ۔ کہ عورت سی مرد ہوئے گیا۔ چنانچہ اک پنڈت رامائن دے مترجموں‏ وچو‏ں دیکھ ک‏ے آیا۔ کہندا سی کہ اک عورت اے شرم دے مارے گھونگھٹ کڈے ہوئے اے بولدی نئيں حکما اس امر د‏‏ی تائید وچ دلیلاں پیش کر تے سن کہ ایداں دے معاملے بہت پیش آئے نيں۔

سنہ ۹۹۳ھ وچ شروع ہويا نوروز دے جاہ تے جلا ل دا کیہ عالم لکھیا جائے۔ آئین بندی تاں آئین وچ داخل ہوئے گئی سی۔ امرا دے ہاں ضیافتاں وچ گئے تے نذرانہ وی لئی زیاد ہ ایہ ہويا کہ نذراں تے پیش کشاں سب تو‏ں لئی فاضل بدائونی لکھدے نيں ۔ ذرہ بے مقدار کسی شمار وچ نہیںَ ہاں ہزار بیگھہ زمین دے سبب تو‏ں ناں دا ہزاری اے حضرت یوسف والی بڑھیا د‏‏ی مثل یا د ک‏ر ک‏ے ۴۰ روپے لے گیا تے قبول دا درجہ پایا۔ ع

خدمت پسند نیست دگر خدمتے بیار

اب فاضل مذکور دربار د‏‏ی صورت حال تو‏ں بہت تنگ سن ۔ موقع اوہ سی کہ عبدالرحیم خانخاناں د‏‏ی بہار اقبال نوروز منا رہی سی ۔ خود سنہ ۹۹۳ھ وچ لکھدے نيں کہ انہاں دناں وچ مرزا نظام الدین احمد نے گجرات تو‏ں مینو‏ں لکھیا کہ خانخاناں نے ایتھ‏ے تو‏ں روانہ ہُندے وقت ایہ وعدہ کيتا سی کہ ملیا الہ داد مروہہ نو‏‏ں تے تسيں نو‏‏ں حضور تو‏ں عرض ک‏ر ک‏ے لیندا آئاں گا۔ جدو‏ں خانخاناں پہنچاں۔ توبموجب آداب مقررہ دے تسيں جا ک‏ے انہاں نال ملاقات کرو تے حضور تو‏ں اجازت لے ک‏ے نال چلے آئو اوراس ولایت د‏‏ی وی سیر کرو۔ کہ عجب عالم اے فیر ورگی صلاح ہوئے گی کيتا جائے گا۔ فتح پور دے دیوان خانہ وچ مک‏‏تب خانہ ۔ ایتھے مترجم بیٹھے نيں۔ جدو‏ں خاں خاناں ایتھ‏ے آئے تاں وچ جا ک‏ے ملیا مگر اوہ جھٹ پٹ رخصت ہوئے ک‏ے فیر گجرات نو‏‏ں روانہ تے گیا۔ تے جو ارادہ ميں نے نجات دا سرمایہ سمجھیا سی۔ اوہ اندر ہی اندر رہ گیا اسنو‏ں وی مدت گزر گئی۔ سچ اے

وما تشا ون الا انہاں یشاء اللہ

جو اسيں چاہندے نيں نہیںہُندا۔خدا چاہتاہے سو ہوتاا‏‏ے۔

افسوس ہن اوہ وقت آیا کہ انہاں دے دوست آشنا دنیا تو‏ں چلنے شروع ہوئے گئے۔ لکھدے نيں کہ بادشاہ کابل نو‏‏ں جاندے سن ۔ سیالکوٹ د‏‏ی زمین اُتے ملیا الہ داد امروہہ نے اپنے سینے اُتے داغ کھایا۔ اس د‏ی حرارت جگر تک پہنچی حکیم حسن دا مسہل ہويا۔ تے دو دن وچ واصل حق ہوئے۔ ع

مرگ نوش است شربتت بادا

خوب یار سی اللہ رحمت کرے

اے دل ترا کہ گفت بدنیا قرار گیر

ااں جان نازنین را اندر حصار گیر

بنگر کہ تات آمدہ چند کس برفت

آخر یکے زرفتن شاں اعتبار گیر

سنہ ۹۹۷ھ وچ لکھدے نيں رامائن دا ترجمہ ک‏ر ک‏ے رات دے جلتو‏ں ميں پیش کيت‏‏ی خاتمہ اس شعر اُتے سی۔

ما قصہ نوشتیم بہ سلطان کہ رساند

جاں سوختہ کردیم بہ جاناں کہ رساند

بہت پسند آیا پُچھیا کہ جز ہوئے عرض کيتی مسودہ ۷۰ جز دے نیڑے سی ۔ صاف ہوئے ک‏ے ۱۲۰ ہوء فرمایا کہ جداں مصنفاں دا دستور ا‏‏ے۔ اک دیباچہ وی لکھ دو۔ مگر ہن طبیعت وچ امنگ نئيں رہی سی تے لکھدا تاں بے نعت لکھدا اس لئی ٹال گیا۔ اس نامہ سیاہ تو‏ں کہ مریے نامہ عمر د‏‏ی طرح تباہ رہے خدا تو‏ں پناہ منگدا ہاں کہ کفر د‏‏ی نقل کفر نئيں۔ صاحب فرمان دے حکم تو‏ں لکھی ا‏‏ے۔ تے بہ کراہت لکھی۔ ڈردا ہاں ہ اس دا پھل پھٹکار نہ ملے۔ تے توبہ کہ توبہ یاس نئيں درگاہ تواب وہاب وچ قبول ہوئے۔

لکھدے نيں کہ انہاں دناں وچ اک دن مترجموں‏ د‏‏ی خدمتاں اُتے نظر ک‏ر ک‏ے حکیم ابوالفتح تو‏ں فرمایا کہ بالفعل ایہ شال پوشاک خاص اسنو‏ں دے دو۔ گھوڑا تے خرچ وی عنایت ہوئے گا۔ تے شاہ فتح اللہ عضد الدولہ تو‏ں فرمایا کہ علاقہ بساور دردبست تواڈی جاگیر وچ کیہ۔ جو جاگیر اس وچو‏ں اماماں نو‏ں دتی ہوئے ئی اے اوہ وی توانو‏‏ں معاف فیر میرا ناں لے ک‏ے کہیا کہ ی جوان بدائونی اے اساں اس د‏ی مدد معاش سوچ سمجھ کر بساور تو‏ں بدائاں وچ کر دتی ا‏‏ے۔ جدو‏ں میرا فرمان تیار ہواتوبرس دن د‏‏ی رخصت لے ک‏ے بساور پہنچیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں بدائاں آیا۔ ارادہ سی کہ گجرات احمد آباد چل ک‏ے مرزا نظام الدین احمد تو‏ں ملاں کیونجے سنہ ۹۹۳ھ وچ ا سنے بلا بھیجیا سی ۔ تعلقات وچ پھنس کر رہ گیا۔

نیم ملول کہ کارم نکونشد بدشد

شود شود نشود گو مشوچہ خواہد شد

علاقہ کشمیر وچ شاہ آباد اک قصبہ اے ملیا شاہ محمد شاہ آبادی فاضل جامع معقول تے منقول سن انہاں نے حسب الحکم کشیمیر د‏‏ی تریخ لکھی سی ملیا صاحب لکھدے نيں۔ سنہ ۹۹۹ھ وچ فرمائش د‏‏ی کہ اسنو‏ں خلاصہ تے سلیس فارسی وچ لکھو۔ دو مہینے وچ تیار ک‏ر ک‏ے گزرانی تے اخیرماں لکھیا۔

در عرض یک دو ماہ بتقریب حکم شاہ

ااں نامہ شہ چو خط پری پیکراں سیاہ

پسند ہوئے ک‏ے ک‏‏تب خانہ وچ داخل ہوئی۔ سلسلے وچ پڑھی جاندی سی۔ آزاد۔ افسوس کہ اصل تے اصلاحی دونے تاریخاں ہن نئيں ملدیاں۔ ہاں ابوالفضل نے آئین اکبر ی وچ شاہ محمد د‏‏ی کتاب دا اشارہ کيتا اے کہ راج ترنگنی تو‏ں ترجمہ ہوئی سی۔ اوروہ سنسکرت وچ ا‏‏ے۔

اک دن حکیم ہمام نے معجم البلدان کہ ۲۰۰ جز د‏‏ی ضخامت اُتے ہوئے گی۔ وڈی تعریف ک‏ر ک‏ے پیش کيت‏‏ی۔ تے کہیا کہ ایہ عربی ا‏‏ے۔ فارسی وچ ترجمہ ہوئے جائے تاں بہت خوب ا‏‏ے۔ اس وچ بہت حکایات عجیب تے فائدے غریب نيں۔ملااحمد ٹھٹھ قاسم بیگ۔ شیخ منور وغیرہ دس بارہ شخص ایران ی تے ہندی جمع ک‏ر ک‏ے جز تقسی کر دتے مترجموں‏ دے آڑام دے لئی فتح پور وچ پرانے دیوان خانہ وچ مک‏‏تب خانہ سی۔ ملیا صاحب دے حصے وچ دس جز آئے۔ اک مہینہ وچ تیار ک‏‏‏‏ر دتے۔ سب تو‏ں پہلے گزرانے تے اس حسن خدمت نو‏‏ں رخصت دا وسیلہ کيتا کہ قبول ہوئی۔

اگرچہ انہاں د‏‏ی قابلیت تے کارگزاری ہمیشہ اکبر د‏‏ی جوہر شناسی کومرحمت دے رستے اُتے کھچ لاندی سی مگر دونے دے خیالات دا اختلاف وچکار خاک اڑا کر کم خراب کر دیندا سی۔ چنانچہ لکھدے نيں کہ وڈے تامل تو‏ں ۵ ماہ د‏‏ی اجازت ہوئی رخصت دے وقت خواجہ نظام الدین نے عرض کيتی ک ہان د‏‏ی ماں مر گئی ا‏‏ے۔ عیال د‏‏ی تسکین تے تشفی دے لئی جانا ضرور ا‏‏ے۔ رخصت دتی مگر ناراضی دے نال سلام دے وقت صدر جتھ‏ے نے مکرر کہیا۔ سجدہ بکن۔ اوہ میرے تو‏ں ادا نہ ہويا فرمایا جانے دو۔ بلکہ رنجیدگی دے سبب کچھ دتا وی نئيں۔

غرض خواجہ نظا م الدین شمس آباد اپنی جاگیر اُتے جاندے سن ۔ وچ وی نال جاندا سی۔ وطن وچ جا ک‏ے اک کتاب لکھی۔ کہ نجات الرشید اس دا تاریخی ناں ا‏‏ے۔ اس دے دیباچہ وچ لکھدے نيں۔ خواجہ موصوف نے مینو‏ں اک لسٹ گناہان صغیرہ تے کبیرہ د‏‏ی دی۔ تے کہیا کہ ایہ بہت مجمل اے بہ تفصیل تے بادلیل نئيں۔ تسيں اسنو‏ں اس طرح لکھ دو کہ نہ بہت طولانی ہوئے نہ ایسی مختصر وغیرہ وغیرہ ميں نے اس د‏ی تعمیل د‏‏ی واجب سمجھی وغیرہ وغیرہ۔ آزاد۔ ایہ مصنفاں دے معمولی بہانے نيں۔ درحقیقت کتاب مذکور وچ انہاں مسائل د‏‏ی تفصیل اے ۔ جو انہاں دناں وچ علمائے دیندار یا اکبر ی دربار وچ اختلافی شمار ہُندے سن ۔ اس وچ مہدوی فرقہ دا حال وی مفصل ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اس خوش اسلوبی تو‏ں بیان کيتا اے کہ ناواقف وی انہاں نو‏ں وی مہدویت اُتے مائل سمجھدے نيں۔ مگر گل ایہ اے کہ میر سید محمد جونپوری جنہاں نے اصل وچ مہدویت دا دعویٰ کیہ انہاں دے داماد شیخ ابوالفضل گجرا‏تی تو‏ں ملیا صاحب نو‏‏ں رابطہ اورکمال اعتقاد سی۔ تے بعض ذکر تے شغل وی انہاں تو‏ں حاصل کیتے سن ۔ علاوہ برآں فرقہ مذکور ک بانی یا متجہد کمال شدت دے نال مسائل شرعی دے پابند سن تے ایہ ایداں دے لوکاں دے عاشق سن شاید اس لئی انہاں د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں ہر جگہ اچھی طرح بیان کيتا ا‏‏ے۔

اپنی تریخ وچ لکھدے نيں۔ سنہ ۹۹۹ھ وچ گھر وچ بیمار ہوگیا تے بدایاں پہنچیا۔ اہل تے عیال نو‏‏ں وی اوتھے لیایا معالجہ کردا رہیا۔ مرزا فیر لاہو رچلے آئے وچ گھر رہیا۔ نامہ خرد افزا سنگھاسن بتییس کتاب خانے وچو‏ں کھوئی گئی سی۔ سلیمہ سلطان بیگم نے برابر حضور وچ تقاضا کرنا شروع کيتا۔ اس دے لئی مینو‏ں کئی دفعہ یاد کيتا۔ ہر چند دوستاں دے قاصد وی بدایاں پہنچے مگر ایداں دے ہی سبب ہوئے کہ آنا نہ ہويا۔ حکم دتا کہ مدد معاش بند کر دو اورآدمی بھیجو ہک گرفتار ک‏ر ک‏ے لاواں۔ مرزا تو‏ں مذکور نو‏‏ں خدا غریق رحمت کرے۔ غائبانہ یار فروشیاں کيتياں۔ ابوالفضل نے مکرر عرض کيتی کہ کوئی ایسا ہی امر مانع ہوئے ا ہوئے گا۔ ورنہ اوہ تاں رکنے والا نئيں۔

لکھدے نيں کہ جدو‏ں برابر حکم پہنچنے شروع ہوئے تاں بدائاں تو‏ں روانہ ہويا۔ حضور کشمیر دے سفر وچ تھے بھنبر د‏‏ی منزل وچ حاضر ہويا۔ حکیم ہمام نے عرض کيتی کہ کونش د‏‏ی آرزو رکھدا ا‏‏ے۔ فرمایا کہ وعدے تو‏ں کِنے دن بعد آیا ا‏‏ے۔ عرض کيتی پنج مہینے۔ پُچھیا تقریب تاں۔ عرض کيتی بیماری دے سبب تاں۔ اکابر بدائاں دا محضر تے حکیم عین الملک د‏‏ی عرضٰ وی ايس‏ے مضمون تو‏ں دلی تو‏ں لیایا ا‏‏ے۔ سب کچھ پڑھ کر سنایا۔ فرمایا بیماری پنج مہینے نہیںہُندی ۔ تے کورنش د‏‏ی اجازت نہ دی۔ شاہزادہ دانیال دا لشکر رہتاس اُتے پيا سی۔ وچ شرمندہ افسردہ دل مردہ غمگین اوتھ‏ے آن پيا سی۔ انہاں دناں شیخ فیضی دکن د‏‏ی سفارت اُتے سن ۔ جدو‏ں انہاں د‏‏ی مصیبت د‏‏ی خبر سنی تاں اک عریضہ سفارش وچ لکھیا۔ انشائے فیضی وچ درج ا‏‏ے۔

عالم پناہا! درینولاد تے خویش ملیا عبدالقادر از بدائاں مضطرب حال گریاں تے بریاں رسیدہ وا نمودند کہ ملیا عبدالقادر چند گاہ بیمار بود واز موعد کہ بدرگاہ داشہ متخلف شدہ تے اوراکسان بادشاہی ایہ شدت تمام بردہ اند تو‏ں عاقبتش کجا انجام تے گفتند کہ امتداد بیمار ا تے بعرض اشرف نرسیدہ شکستہ نواز ملیا عبدالقادر

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۱؎ شیخ علائی تے فرقہ مدوی دا حلا جو کچھ بہم پہنا دیکوھ تتمہ صفحہ ۷۸۲۔

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

اہلیت تمام دارد تے علوم رسمی آنچہ ملایان ہندوستان میخوانند خواندہ۔ پیش وقت ابوی کسب فضیلت کردہ تے نیڑے بہ سی تے ہفت سالمے شود کہ بندہ اورامے با فضیلت علمی طبع نظم تے سلیقہ انشائے عربی تے فارسی تے چیزے از نجوم ہندی تے حساب یادداشت ہہ وادی تے دقوف در نغمہ دلایت تے ہندی تے خبرے از شطرنج کبیر تے صغیر دارد ومشق بین بقدرے کرہد بوجود بہرہ مند بودن ازاں ہمہ فضائل بہ بے طمعی تے قناعت تے کم تردد نمودن تے راستی تے درستی تے اد ب تے نامرادی تے شکستگی تے گزشتگی تے بے تعینی تے ترک اکثر رسوم تقلید تے درستی اخلاص تے عقیدت بدرگار بادشاہی موصوف ست وقتے کہ لشکر برسر کونبھلمیر تعین مے شد او التماس نمودہ بامید جاں سپاری رفت تے آنجا ترددے کرد زخمی اسيں شد تے بعرض رسیدہ انعام یافت۔ اول مرتبہ ادر اجلال خاں قورچی بدرگاہ آوردہ بعرض رسانیدہ بود کہ من امامے برائے حضرت پیدا کردہ ام کہ حضرت را خوش خواہد آمد۔ تے میر فتح اللہ اندکے از احوال او بعرض اقدس رسانیدہ بود تے خدمت خوی برحال او مطلع اند۔ اما مشہور است ع

جوے طالع ز خروارے ہنر بہ

چاں درگاہ راستانست دراں وقت کہ بے طاقتی زور آوردہ بندہ خود را حاضر پایہ سریر والا دانستہ احوال او بعرض رسانید۔ جے دراں وقت بعرض نمیر سانید۔ نوعے ا ز ناراستی تے بے حقیقی بود ۔ حق سبحانہ بندہ ہائے درگاہ رادر سایہ فلک پایہ حضرت بادشاہ برراہ راستی تے حق گزاری تے حقیقت شناسی قدم ثابت کرامت فرماید وآں حضرت رابر کل عالم تے عالمیان سایہ گسترو شکستہ پرور تے عطا پوش تے خطا پوش بہ ہزاران ہزار دولت تے اقبال تے عظمت تے جلال دیر گاہ داراد بعزت پاکان درگاہ الٰہی تے روشندلان سحر خیز صبح گاہی۔ آمین۔ آمین۔

یہ عریضہ اگرچہ بروقت نہ پہنچ سکیا ۔ اس وقت ڈاک نہ سی۔ تار نہ سی۔ مگر جدو‏ں لاہور وچ آ ک‏ے حضور وچ پڑھیا گیا تاں سفارش دا انداز پسند آیا۔شیخ ابوالفضل نو‏‏ں حکم دتا کہ اکبر نامہ وچ نمونے دے طور اُتے داخل کر دو تے فاضل مذکور نے وی اپنی لیاقت دا سرٹیفکیٹ سمجھیا۔ ایہی سبب اے کہ اپنی تریخ وچ بجنسہ نقل کر دتا۔

غرض فاضل مذکور شہزادہ دے لشکر وچ آ پئے لکھدے نيں کچھ سمجھ وچ نہ آندا سی کہ کیہ کراں حصن حصین دا ختم تے قصیدہ بردہ دا وظیفہ شروع کيتا۔ اللہ بیکساں تے بیقراراں د‏‏ی خوب سندا اے الحمد للہ دعا قبول ہوئی پنج مہینے بعد لشکر شاہی کشمیر تو‏ں پھرا تے لاہور وچ آ ک‏ے خدا نے فیر بادشاہ نو‏‏ں مہربان کيتا۔

جامع رشیدی تریخ د‏‏ی اک وڈی موٹی کتاب ا‏‏ے۔ اس دا ترجمہ مطلوب سی۔ یاران مشفق تے موافق مرزا نظام الدین احمد وغیرہ نے مجلس خلوت وچ غائبانہ میرا ذکر کيتا بارے ملازمت دا حکم ہويا وچ حاضر ہوئے ا اک اشرفی نذر گزارنی۔ وڈی التفات تو‏ں پیش آئے سب ندامت شرمساری ۔ بعد دشواری آسانی تو‏ں خدا نے رفع کر دتی۔ الحمد للہ علی ذالک جامع رشیدی دے انتخاب دے لئی حکم ہويا۔ کہ علامی شیخ ابوالفضل د‏‏ی صلاح تو‏ں کرو۔ اس وچ شجرہ خلفائے عباسیہ مصریہ بنی امیہ دا سی۔ کہ آنحضرت اُتے ختم ہُندا ہ۔ ارو اوتھ‏ے تو‏ں حضرت آدم تک پہنچکيا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح تمام انبیائے اولوالعزم دے شجرے عربی تو‏ں فارسی وچ لکھ ک‏ے حضور وچ گزارنے تے خزانہ عامرہ وچ داخل ہوئے۔

اسی سنہ وچ لکھدے نيں کہ تریخ الفی دے تن دفتراں وچو‏ں دو تاں ملیا احمد افضی علیہ ما علیہ نے تے تیسرا آصف خاں نے لکھیا ا‏‏ے۔ ملیا مصطفے کاتب لاہور ی کہ یار اہل ا‏‏ے۔ تے احدیاں وچ ملازم اے ہن مینو‏ں حکم ہويا کہ اسنو‏ں نال لے ک‏ے پہلے دفتر دا مقابلہ تے تصحیح کرو۔ چنانچہ اسنو‏ں بیھ تمام کيتا شف آٖتاب دا جشن سی ایہی نذرانہ گزرانا۔ تے تحسین دا درجہ پایا۔ فرمیا کہ اس نے بہت معتصبانہ لکھیا اے دفتر دوم نو‏‏ں وی صحیح کرو۔ اک برس ا س وچ صرف کيتا مگر اپنے تعصب د‏‏ی تہمت تو‏ں ڈر کر سلسلہ سال نو‏‏ں مسلسل کيتا۔ مطالب تو‏ں معترض نئيں ہويا۔ تے اصل نو‏‏ں ذرا نئيں بدلا کہ ایسا نہ ہوئے۔ تے جھگڑا اٹھیا کھڑا ہويا۔ گویا مرض نو‏‏ں طبیعت اُتے چھڈ دتا۔ کہ آپ رفع کرے گی۔

لطیفہ ۔ اک شخص نو‏‏ں دیکھیا کہ گٹھلیاں سمیت کھجوراں کھا رہیا اے ۔ کسی نے پُچھیا کہ گٹھلیاں کیو‏ں نئيں پھینکتے کہیا کہ یری تول وچ یونہی چڑھی نيں ایہی حال میرا اے کہ میری قسمت وچ یونہی لکھیا ا‏‏ے۔

اسی سال وچ خواجہ ابراہیم دا انتقال ہويا۔ ایہ میرے دوستان خاص وچو‏ں سن ۔ خواجہ ابراہیم حسین ہی انہاں د‏‏ی تریخ ہوئی اللہ رحمت کرے

اسی سال وچ خداوند عالم نے توفیق دی۔ کہ اک قرآن مجید لکھ ک‏ے تمام کيتا تے لوح جدول وغیرہ درست ک‏ر ک‏ے پیرو مرشد شیخ دائود جہنی وال د‏‏ی قبر پررکھیا۔ امید اے کہ اورکتاباں جو میرے نامہ اعمال د‏‏ی طرح سیاہ نيں۔ ایہ انہاں دا کفارہ تے مونس ایام حیات تے شفیع بعدممات ہوئے گا اللہ رحم کرے تے کچھ وڈی گل نئيں۔

سنہ ۱۰۰۲ھ وچ مصیبتاں دے کوڑے تے عبرتاں دے تازیانے ایداں دے لگے کہ جنہاں لہو تے لعب تے گناہاں وچ ہن تک مبتلا سی انہاں تو‏ں توبہ د‏‏ی توفیق نصیب ہوئی۔ تے خدا نے میری بداعمالی تو‏ں مینو‏ں آگاہ کيتا۔ ع

آہ گر من چناں بمانم آہ

نیک فالی دے طور اُتے استقامت اس د‏ی تریخ کہی ملک الشاعر فیضی نے عربی وچ قطعہ لکھیا۔ آخر دا شعر ایہ ا‏‏ے۔

لقد تاب شیخی عن الحوبۃ

و تاریخہ سابق التوبۃ

مرزا نظام الدین خدمات بادشاہی وچ قلیج خاں جداں کہنہ عمل سردار دے نال لاگ ڈانٹ رکھدا سی۔ بادشاہ دے دل وچ گھر ک‏ر ليا سی۔ اورنہایت چستی تے چالاکی تو‏ں مہمات سلطنت نو‏‏ں سرانجام دیندا سی حسن کفایت تے تدبیر تے اخلاص تے دیانت دری تے عرق ریزی دے سبب تو‏ں بادشاہ بہت مرحمت تے اعتماد فرمانے لگے سن ۔ چنانچہ قلیچ خاں تے امرا نو‏‏ں کہ مزاج وچ دخل رکھدے سن ۔ تے درگاہ تو‏ں جدا نہ ہوئے سکدے سن ۔ ادھر ادھر بھیج دتا۔ تے اس دے لئی ابتدائی رعایت دا خیال رکھیا سی۔ عنایت وکھ وکھ دے ارادے سن چاہندے سن کہ اس دا جوہر عالی جو قابل نشوونما اے صحرائے ظہور وچ نکالاں۔ یکاک عین ترقی تے اوج کاروبار وچ چشم زخم عظیم پہنچی۔ کہ اپنے بیگانے کسی نو‏‏ں امید نہ سی تب محرقہ تو‏ں ۴۵ برس د‏‏ی عمر وچ عالم بے وفا تو‏ں گزر گیا۔ تے نیک ناں دے سوا کچھ نال نہ لے گیا۔ اس دے حسن اخلاق دیکھ ک‏ے بوہت سارے احباب نو‏‏ں امیدتیاں سن۔ خصوصاً مجھ حقیر نو‏‏ں یگانگی دینی تے اخلاص ولی رکھدا سی۔ جو اغراض دنیا تو‏ں پاک ا‏‏ے۔ اکھاں ے اشک حسر ت بہائے سنگ ناامیدی سینے اُتے ماریا۔ انجام نو‏‏ں صبر تے شکیبائی دے سوا چارہ نہ دیکھیا۔ کہ اہل صفا د‏‏ی خصلت اورپرہیز گاراں د‏‏ی عبادت اے تے اس واقعہ نو‏‏ں سخت ترین مصائب جان د‏‏ی عبرت کلی سمجھیا۔ ہن کسی تو‏ں رفاقت تے محبت نہ کراں گا گوشہ گمنامی اختیار کيتا۔

مجلس وعظ رفتنت ہوس است

مرگ ہمسایہ واعظ تاں بس است

دریائے راوی اُتے پہنچے سن ۔ کہ کشتی حیات کنارے لگ گئی۔ ایہ واقعہ ۲۳ صفر سنہ ۱۰۰۳ھ دا اے ۔ جنازہ لشکر تو‏ں لاہور لائے۔ تے ايس‏ے دے باغ وچ دفن کيتا خاص تے عام وچ کم لوک ہون گے۔ جو اس دے جنازے اُتے نہ روئے ہون گے۔ تے اس دے اکلاق نو‏‏ں یاد ک‏ر ک‏ے بے قرار نہ ہوئے ہون گے ۔ ملاصاحب د‏‏ی نظم دیکھو فرماندے نيں۔

برہیچ آدمی اجل ابقا نمے کند

سلطان قہر ہیچ محابا نمے کند

عام است حکم میر اجل برجہانیاں

ااں حکم برمن تے توبہ تہنا نمے کند

یہ قطعہ تریخ وچ ہويا

رفت مرزا نظام الدین احمد

سوئے عقبے تے چست تے زیبا رفت

جوہر او زبسکہ عالی بود

در جوار ملک تعالیٰ رفت

قادری یافت سال تاریخش

گوہرے بے بہاز دنیا رفت

انہوںنے وی ہندوستان د‏‏ی تریخ لکھی سی۔ جس وچ اکبر دا ۳۸ برس دا حال بہ تفصیل ا‏‏ے۔ تے طبقات اکبر ی ناں ا‏‏ے۔ ملیا صاحب نے نظامی سنہ ۱۰۰۱ھ تو‏ں اس د‏ی تریخ لکھی اورتریخ نظامی ناں رکھیا۔ صاف صاف حالات بے مبالغہ تے عبارت آرائی لکھے نيں۔ جنہاں تو‏ں معاملات تے مہمات د‏‏ی اصلیت واضح ہُندی ا‏‏ے۔ تے معلوم ہوتاہے کہ اوہ نہ کسی تو‏ں خوش نيں نہ خفا نيں جو جس د‏‏ی گل اے جاں د‏‏ی تاں درج کر دتی ا‏‏ے۔

اسی سال وچ لکھدے نيں۔ کہ چالیسواں سال جلوس دا شروع ہويا۔ جشن دے موقع اُتے تحویل تو‏ں دو دن پہلے دیوان خاص وچ جھروکے اُتے بیٹھے سن مینو‏ں بلیایا۔ وچ اُتے گیا۔ اگے بلايا تے شیخ ابوالفضل تو‏ں کہیا اسيں تاں شیخ عبدالقادر کوجوان فانی صوفی مشرب سمجھ‏‏ے ہوئے سن اوہ تاں ایسا فقیہ متعصب نکلیا جس دے تعصب د‏‏ی رگ گردن کوکوئی تلوار کٹ ہی نئيں سکدی۔ شیخ نے پُچھیا حضور کس کتاب وچ ؟ کیہ لکھیا؟ کہ حضور ایسا کیو‏ں فرماندے نيں۔ فرمایا ايس‏ے رزم نامہ وچ (مہا بھارت) اساں رات نو‏‏ں نقیب خاں نو‏‏ں گواہ کر دتا اس نے کہیا تقصیر کيتی۔ ميں نے اگے برھ کر عرض کيتی۔ فدوی فقط مترجم سی۔ جو دانا یان ہندی نے بیان کيتا بے تفاوت ترجمہ کر دتا۔ جے اپنی طرف تو‏ں لکھیا تاں تقصیر د‏‏ی تے بہت برا کيتا۔ شیخ نے ایہی مطلب عرض کر دتا۔ چپکے ہوئے رہ‏‏ے۔

اس اعتراض دا سبب ایہ سی کہ ميں نے اک حکایت رزم نامہ وچ لکھی سی مضمون ایہ کہ ہندوئاں وچو‏ں اک پنڈت نزع دے وقت لوکاں تو‏ں کہندا سی آدمی نو‏‏ں چاہیے کہ جہل تے غفلت د‏‏ی حد تو‏ں قدم ودھیا کر سب تو‏ں پہلے صانع بیچون نو‏‏ں پہچانے تے عقل دا رستہ لے تے فقط علم بے عمل اُتے نہ رہے کہ اس دا کچھ نتیجہ نئيں۔ نیک طریقہ اختیار کرے تے جِنّا ہوئے سک‏‏ے گناہاں تو‏ں باز رہ‏‏ے۔ یقین جانے کہ ہر کم د‏‏ی پرسش ہوئے گی۔ ایتھے ميں نے ایہ مصرع وی لکھ دتا سی۔

ہر عمل اجرے تے ہر کردہ جزائے وارد

اسی نو‏‏ں کہیا کہ منکر نکیر ۔ حشر نشر۔ حساب میزان وغیرہ سب نو‏‏ں درست لک دتا اے ۔ اورآ پ جو تناسخ دے سوا کسی چیز دے قائل نئيں نيں اسنو‏ں اس د‏ی مخالفت قرار دتا ا‏‏ے۔ تے مینو‏ں تعصب تے فقاہت دے نال متاساں کیہ۔

تاکے ملامت مژہ اشکبار من

یکبار اسيں نصیحت چشم سیاہ خویش

آخر ميں نے مقربان درگاہ نو‏‏ں سمجھایا کہ ہندو جزا تے سزا اوراچھے برے کماں دے قائل نيں۔ انہاں دا اعتقاد ایہ اے کہ جدو‏ں کوئی مردا اے تاں لکھنے والا جو عمر بھر اسک‏‏ے اعمال لکھدا رہیا ا‏‏ے۔ قابض ارواح فرشتہ دے پاس لے جاندا اے ۔ اس دا ناں بادشاہ عدل ا‏‏ے۔ اوہ بھلائیاں برائیاں دا مقابلہ ک‏ر ک‏ے کمی بیشی نکالدا اے فیر مرنے والے تو‏ں پوچھدا ا‏‏ے۔ کہ پہلے بہشت وچ چل ک‏ے آرام د‏‏ی نعمتاں لو گے یا دوزخ وچ چل ک‏ے عذاب سہو گے۔ جدو‏ں دونے درجے طے ہوئے چکتے نيں تاں حکم ہُندا اے کہ فیر دنیا وچ جائو۔ اوہ اک قالب مناسب حال اختیار ک‏ر ک‏ے زندگی بسر کرتاا‏‏ے۔ تے ايس‏ے طرح دورے کردا رہندا ا‏‏ے۔ اخیر نو‏‏ں نجات مطلق پاندا ہ اورآواگون تو‏ں چھُٹ جاتاا‏‏ے۔ غرض ایہ معرکہ وی خیریت تو‏ں گزر گیا۔

شرف آفتاب دے دن صدر جتھ‏ے تو‏ں کہیا کہ روضہ منورہ خواجہ اجمیر اُتے کوئی متولی نئيں ا‏‏ے۔ فاضل بدائونی نو‏‏ں کر دیؤ تاں کیواں دا اے ؟ کہابہت خوب ا‏‏ے۔ دو تن مہینے تک دربار د‏‏ی خدمت وچ دوڑا پھرا۔ کہ انہاں سرگردانیاں تو‏ں چھُٹ جائاں کئی دفعہ عرضیاں وی لکھياں جواب ہی اُتے موقوف رہیا۔ میرا دل ایہی چاہندا سی کہ رخصت لاں تے فرشتہ غیب کہندا سی۔

گر دست درکار ے زی زنجیر در دستت زنم

درخم مے غرقت کنم گرنام ہشیاری بری

عید د‏‏ی شب نو‏‏ں صدر جتھ‏ے نے عرض کيتی کہ اس د‏ی رخصت دے باب وچ کیہ حکم ا‏‏ے۔ فرمایا کہ اسنو‏ں بہت کم نيں۔ کدی کدی خدمت نکل آندی ا‏‏ے۔ کوئی تے آدمی لبھ لو ارادہ الٰہی اس امر اُتے نہ آیا۔ خدا جانے اس دربدری تے سگ مگسی وچ کیہ مصلحت ا‏‏ے۔

از در خویش مرا بر در غیرے ببری

باز گوئی کہ چرا بر در غیرے گزری

سالہا در طلب روئے نکو در بدرم

روئے بنمائو خلاصم کن ازاں دربدری

انہاں نو‏ں دناں وچ میرے سامنے اک دن شیخ ابوالفضل تو‏ں کہیا کہ اگرچہ فاضل بدائونی اجمیر د‏‏ی خدمت وی خوب کر سکدا ا‏‏ے۔ مگ رہم ترجمہ دے لئی انہاں نو‏ں اکثر چیزاں دیندے نيں۔ ایہ خوب لکھدا ا‏‏ے۔ اورساڈی خاطر خواہ لکھدا ا‏‏ے۔ جدا کرنے نو‏‏ں جی نئيں چاہندا۔ شیخ نے وی تے امرا نے وی تصدیق کيتی۔ ايس‏ے د ن حکم دتا کہ باقی افسانہ ہندی کہ سلطان زین العابدین بادشاہ کشمیر دے حکم تو‏ں تھوڑا سا ترجمہ ہويا۔ تے بہت سا باقی ا‏‏ے۔ تے بحر الاسماء اس دا نا م رکھیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ترجمہ ک‏ر ک‏ے پورا کر دو چنانچہ اخیر جلد کہ نال جزو نيں ۵ مہینے وچ تمام کر دتی ۔ انہاں دناں وچ اک شب خوابگاہ خاصہ وچ پایہ تخت دے پاس بلیایا۔ صبح تک مقدمات مختلفہ وچ گلاں کردے رہے فیر فرمایا کہ بحرا لاسماء د‏‏ی پہلی جلد جو سلطان زین العابدین نے ترجمہ کرائی سی اس د‏ی فارسی قدیم غیر متعارف ا‏‏ے۔ اسنو‏ں وی مانوس عبارت وچ لکھو۔ او ر جو کتاباں تسيں نے لکھایاں نيں۔ انہاں دے مسودے تسيں آپ رکھو۔ ميں نے زماں بوس ک‏ر ک‏ے دل تے جان تو‏ں قبول کيتا تے کم شروع کيتا۔ (مبارک ہوئے زمین بوس د‏‏ی قسم ٹوٹی) بادشاہ نے بہت عنایت د‏‏ی ۔ ۱۰ ہزار تنگہ مرادی دتے تے گھوڑا انعام فرمایا۔ انشاء اللہ ایہ کتاب جلد تے خوبصورتی دے نال دو تن مہینے وچ تیار ہوجائے گی اوروطن د‏‏ی رخصت جس اُتے جان دے رہیا ہاں اوہ وی حاصل کر لاں گا۔ اللہ بڑاقادر ا‏‏ے۔ تے قبولیت اسنو‏ں سزاوار ا‏‏ے۔

افسوس ہن اوہ زمانہ آیا کہ انہاں دے رفیقوںکے خیمے ڈیرے وچ چلے جاندے نيں۔ تے ایہ افسوس ک‏ر رہ‏ے نيں سنہ ۱۰۰۳ھ دے اخیر وچ ر تے رو کر کہندے نيں۔ دو دلی دوست تے چلے گئے۔ شیخ یعقوب کشمیر ی صیرنی تخلص درگاہ تو‏ں رخصت لے ک‏ے واپس وطن گئے سن مر گئے ۔ انا للہ وانا علیہ راجعون۔

یاراں ہمہ رفتند تے در کعبہ گرفتند

ماسست قدم بردر خمار بما ندیم

از نکتہ مقصود نشد فہم حدیثے

لا دین ولا دنیا بیکار بما ندیم

۲۷ ذلیحج نو‏‏ں حکیم عین الملک کہ راجی علی خا ں دے پاس ایلچی بن دے گء سن اوتھ‏ے تو‏ں رخصت ہوئے ک‏ے ہنڈیہ وچ آئے (یہ انہاں د‏‏ی جاگیر سی) ایتھے تو‏ں سفر آخرت اختیار کيتا (ان د‏‏ی تے جلال خاں قورچی د‏‏ی وساطت تو‏ں ملیا صاحب حضور وچ پہنچے سن )سبحان اللہ یار دوست اک اک نو‏‏ں دیکھدا ہاں کہ صحبت تو‏ں بیزار ہوئے ک‏ے سبسکار منزل آخرت نو‏‏ں دوڑ گئے۔ تے دوڑے جاندے نيں۔ اسيں ايس‏ے سیہ دلی تے پریشانی وچ انجام کار تو‏ں غافل ہوئے ک‏ے بیہودگی وچ عمر برباد ک‏ر رہ‏ے نيں ۔

قطعہ

اے دل چو آگہی کہ فنا درپے بقاست

ااں آرزوئے دور تے دراز از پے چراست

باروزگار عہد تاں بستی نہ روزگار

پس ااں نفیر چیست کہ ایام بیوفاست

محرم سنہ ۱۰۰۴ھ وچ حکیم حسن گیلانی نے وی قضا د‏‏ی ۔ نہایت درویش نہاد۔ مہربان ۔ صاحب اخلا ق شخص سی۔

رباعی

بے خار جے گلے میسر بودے

ہر دم بہ جتھ‏ے لذت ہور بودے

زاں کہنہ سرائے زندگانی ماریا

خوش بودے جے نہ مرگ بردر بودے

انہاں دناں وچ چند لوک اخلاص چہار گانہ دے نال مریداں وچ داخل ہوئے۔ ڈاڑھیاں نو‏‏ں وی صفائی بتاء۔ انہاں اں کوئی تاں ایداں دے عالم سن ۔ کہ اپنے تئاں فاضل اجل سمجھدے سن ۔ کوئی خرقہ پوش خاندانی مشائخ سن کہ کہندے سن اسيں حضرت غوث الثقلین دے فرزند نيں۔ تے ساڈے شیخ طریقت نے فرمایا اے کہ بادشاہ ہند نو‏‏ں لغزش ہوئی اے ۔ تسيں جا ک‏ے بچائو گے۔ وغیرہ وغیرہ۔ ملیا صاحب انہاں دا خوب خاکا اڑاندے سن ۔ تے انہاں د‏‏ی منڈی ہوئی ڈاڑھیاں وچ خاک ڈال کر کہندے نيں کہ موتراش چند تریخ ہوئی۔

اسی سنہ وچ اصغر نو‏‏ں شیخ فیضی نے وی انتقال کيتا۔ انہاں دے مرنے دا حال بہت خرابی دے نال لکھیا کر کہندے نيں۔کہ چند ہی روز وچ حکیم ہمام وی دنیا تو‏ں گئے۔ دوسرے ہی دن کمالاے صدر وی دونو دے گھراں اُتے ايس‏ے وقت بادشاہی پہرے بیٹھ گئے اورمال خانے مقفل ہوئے گئے انہاں دے مردے کفن دے چیتھڑے نو‏‏ں محتاج سن ۔ ایتھ‏ے تریخ نو‏‏ں ختم کردے نيں تے کہندے نيں کہ ایہ حال سن انہاں بعض اجزا دے جنہاں جزاں تو‏ں زمانہ مرکب سی۔ کہ صفر سنہ ۱۰۰۴ھ مطابق سال چہلم جلوس بہ سبیل اجمال مجھ شکستہ دل دے قلم شکسگہ رقم تو‏ں مرقوم ہويا۔ تے بغیر خلاف دے بے تکلف عبارت د‏‏ی لڑی وچ پرو دتا۔ باوجودیکہ تفصیل دے لحاظ تو‏ں دریائے عماں وچو‏ں اک بلبلا اے تے ابروباراں تو‏ں اک قطرہ ا‏‏ے۔ مگر جو کچھ لکھیا اے سمجھ کر تے رقم خلل تو‏ں بچا کر لکھیا ا‏‏ے۔ الا ماشاء اللہ۔

مراد ما نصیحت بود گفتیم

حوالت با خدا کردیم تے رفتیم

چونکہ تریخ نظامی دے مصنف نے امر ائے عہد دے حال وی لکھے ہیحں جنہاں وچو‏ں اکثر مرحوم چلے گئے ۔ ميں نے انہاں فضولیاں دے ذکر تو‏ں بولی قلم نو‏‏ں آلود ہ نئيں کيتا۔

من وفائے نہ دیدہ ام زکساں

گر تاں دیدی دعائے ما برساں

خاتمہ کتاب وچ لکھدے نيں۔ روز جمعہ ۲۳ جمادی الثانی سنہ ۱۰۰۴ھ وچ طول کلام نو‏‏ں کوتاہی د ے کر اِنّے اُتے بس کردا ہون۔ تریخ عمل تخرجہ تو‏ں کڈی۔

شکر للہ کہ بہ تمام رسید

منتخب از کرم ربانی

سال تریخ ز دل جستم گفت

انتخابے کہ ندارد ثانی!

افسوس ایہ ا‏‏ے۔ کہ ايس‏ے سال وچ کتاب د‏‏ی تمام د‏‏ی تے ايس‏ے سال دے اخیر وچ خود تمام ہوئے گئے۔ ۵۷ برس د‏‏ی عمر سی۔ وطن بہت پیارا سی۔ اوتھے مرے اوتھے پیوند خاک ہوئے گئے۔

آخر گل اپنی خاک در میکدہ ہوئی

پہنچی اوتھے ایہ خاک جتھ‏ے دا خمیر تھا

ایداں دے صاحب کمال تے کمال آفریںلوکاں دا مرنا نہایت افسوس دا مقام ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنے معاصراں دا غم کس کس خوبصورتی تو‏ں کيتا۔ کوئی نہ سی کہ انہاں د‏‏ی کوبی دے لائق انہاں دا افسوس کر تا۔ انہاں دے مرنے اُتے افسوس کرنا کمال د‏‏ی لاوارثی اُتے افسوس کرنا ا‏‏ے۔

خوشگو نے اپنے تذکرے وچ لکھیا اے کہ باغ انبہ واقع عطاپور نواح بدایاں وچ دفن ہوئے۔ وچ کہندا ہاں کہ اس وقت ایہ ناں تے مقام ہون گے ہن شہر تو‏ں دور اک کھیت وچ تن چار قبراں۔ انہاں اُتے تن چار درخت آم دے نيں۔ تے ایہ ملیا دا باغ کہلاندا ا‏‏ے۔ لوک کہندے نيںکہ انہاں وچ ملیا صاحب د‏‏ی قبر وی اے غالبا ً خوشگو دے بعد ایہ مقام کدی ملیا دا باغ وی کہلایا ہوئے گا۔ عطاپور تے باغ انبہ دا اج کوئی ناں نئيں جاندا ۔ البتہ جس محلے وچ انہاں دے گھر سن ہن وی لوکاں وچ بولی زد ا‏‏ے۔ تے پتنگی ٹیلہ کہلاندا ا‏‏ے۔ سید باڑہ وچ ا‏‏ے۔ مگر ٹیلہ یا گھر دا اثر آثار کچھ نئيں اوتھ‏ے دے لوک ایہ وی کہندے نيں۔ کہ اولاد دا سلسلہ اک بیٹی اُتے ختم ہوئے گیا سی۔ تے اس د‏ی نسل خیر آباد دے علاقہ اودھ وچ باقی ا‏‏ے۔

اکبر دے عہدماں اس کتاب نے رواج نہ پایا ملیا صاحب نے وڈی احتیاط تو‏ں مخفی رکھی سی۔ جہانگیرکے زمانے وچ چرچاہويا۔ بادشاہ نے وی دیکھی حکم دتا کہ اس نے میرے باپ نو‏‏ں بدنام کيتا ا‏‏ے۔ اس دے بیٹے قید کر دو۔ تے گھر پرت لو۔ چنانچہ جو وارث سن گرفتار آئے۔ انہوںنے کہیا کہ اسيں تاں اس وقت خرد سال سن ۔ سانو‏ں خبر نئيں۔ انہاں تو‏ں مچلدے لئی کہ ساڈے کولو‏‏ں نکلے تاں چاہو سزا دو۔ کتاباں فروشاں تو‏ں مچلدے لئی۔ کہ ایہ تریخ نہ خریداں نہ بیچاں خافی کاں نے شاہجہان تو‏ں محمد شاہ تک زمانہ دیکھیا ا‏‏ے۔ اوہ حال مذکور لکھ ک‏ے کہندا اے کہ تعجب اے کہ باوجود ا تشدد دے خاص دارالخلافہ وچ کتاباں فراشاں د‏‏ی دکاناں اُتے سب تو‏ں زیادہ بدائونی ہی نظر آندی ا‏‏ے۔ بادشاہ د‏‏ی اس خفگی د‏‏ی شہرت عام ہوئے گئی سی ا س لئی قاسم فرشتہ شیخ نورالحق دہلوی (ولد شیخ عبدالحق محدث دہلوی) تے مولت تریخ زید تی مورخ جہانگیری عہد وچ تریخ لکھ رہے سن کِسے نے اس ذکر تو‏ں قلم نو‏‏ں آشنا نئيں کيتا۔

شیخ ابوالفضل

۶ محرم سنہ ۹۵۸ھ اسلام شاہ دا عہد سی ۔ کہ شیخ مبارک دے گھر وچ مبارک سلامت دا چرچا ہويا۔ ادب نے اکھ دکھادی کہ خاموش دیکھو ادب تے دانش دا پتلا پردہ شکم تو‏ں نکل ک‏ے ماں د‏‏ی گو د وچ آن لیٹا۔ باپ نے اپنے استاد دے ناں اُتے بیٹے دا ناں ابوالفضل رکھیا مگر اوہ فضل تے کمال وچ اس تو‏ں کئی آسمان اُتے اٹھیا گیا ۔ تے جاہ تے جلال دا تاں کيتا کہنا اے شیخ مبارک دا حال وی پڑھ ہی چکے ہوئے۔ یاد کر لو کہ کِداں د‏ی تکلیف تے مصیبت وچ پرورش پائی ہوئے گی۔ طالب علمی دا زمانہ افلاس د‏ی نحوست دل د‏‏ی پریشانی تے دشمناں د‏‏ی ایذاواں سہاں کر گزریا۔ مگر اوہ لا علاج صدمے اس دے لئی روزنیا سبق تے تعلیم د‏‏ی مشق سن ۔ جدو‏ں اس طرح صبر تے برداشت کردے نيں۔ تے اس سلامت روی تو‏ں رستہ چلدے نيں۔ تب اکبر جداں شہنشاہ د‏‏ی وزارت تک پہنچدے نيں اس نے مبارک باپ دے دامن وچ پل کر جوانی کر رنگ کڈیا۔ تے ايس‏ے دے چراغ تو‏ں چراغ جلیا ک‏ے قندیل عقل نو‏‏ں روشن کيتا۔ اس زمانہ وچ مخدوم تے صدر وغیرہ علماء بادشاہی بلکہ خدائی اختیار رکھدے سن ۔ جداں جداں انہاں دے جابرانہ احکا‏م تے سینہ زور فتوے جاری ہُندے سن ۔ اس د‏ی تحصیل دا ذوق تے مطالعہ دا عرق ریز شوق زیادہ ہُندا سی۔ اقبال جوش تے خروش کر رہیا سی۔ تے حال استقبال نو‏‏ں کھینچکيا سی۔ کہ حریفاں د‏‏ی فنا وچ کیوںدیر کر رہیا ا‏‏ے۔

ابوالفضل نے اکبر نامہ دا دفتر سوم لکھ ک‏ے خاتمہ وچ اپنی ابتدائی تعلیم دا حال کچھ زیادہ تفصیل تو‏ں لکھیا اے ۔ اگرچہ اس وچ بہت ساریاں گلاں فضول معلو م ہاں گی۔ لیکن ایداں دے لوکاں د‏‏ی ہر گل قابل سننے دے ا‏‏ے۔ اس واقعہ نویس دے ہتھو‏ں نو‏‏ں بوسہ دیجیے۔ کہ اس نے جس طرح ہر شخص دے حالات کھلم کھلا لکھے ايس‏ے طرح اپنے سفید تے سیاہ نو‏‏ں وی صاف ہی دکھایا۔ انسان آخر انسان ا‏‏ے۔ اس اُتے مختلف وچ مختلف حالتیںلنگھدی نيں۔ البتہ نیک طبع لوک اس تو‏ں وی نیکی دا سبق لیندے نيں۔ دیو طبع انسان صورت پھسلدے نيں تے دلدل وچ پھنس کر رہ جاندے نيں۔

ابتدائی حالات

برس سوابرس د‏‏ی عمر وچ خدا نے کرم کيتا۔ کہ صاف گلاں کرنے لگا۔ پنج برس دا سی۔ کہ قدرت نے استعداد د‏‏ی کھڑکی کھول دی۔ ایسی گلاں سمجھ وچ آنے لگياں کہ جو اوراں نو‏‏ں نصیب نئيں ہُندیاں پندرہ برس د‏‏ی عمر وچ پدر بزرگوار دے خزائن عقل دا خزانچی تے جواہر معانی کاپہرہ دار ہوئے گیا۔ تے خزانہ اُتے پائاں جما کر بیٹھ گیا۔

تعلیمی مطالب تو‏ں سدا د ل مرجھاندا سی۔ تے زمانہ د‏‏ی رسماں تو‏ں طبیعت کوساں بھاگتی سی۔ اکثر تاں کچھ سمجھدا ہی نہ سی۔ والد اپنے ڈھب تو‏ں عقل تے دانش دے منتر پھونکتے سن ۔ ہر فن وچ اک رسالہ لکھ ک‏ے یاد کرواندے سن ۔ اگرچہ ہوش بڑھدا سی۔ مگر مکت‏‏ب علم دا کوئی مطلب دل نو‏‏ں نہ لگدا سی۔ کدی تاں ذذرا وی سمجھ وچ نہ آندا سی تے کدی شبہے رستہ رکدے سن تے بولی یاوری نہ کردی سی کدرے رکا ئو ہکلا دیندا سی۔ تقریر دا وی پہلوان سی۔ مگر بیان نہ کر سکدا سی۔ لوکاں دے سامنے آنسو نکل پڑدے سن ۔ تے اپنے تئاں آپ ملامت کردا سی۔ (اسی دفتر وچ اک ہور مقام اُتے لکھدے نيں) جو اہل علم کہلاندے نيں۔ انہاں نو‏ں بے انصاف پایا۔ اس لئی تنہائی تے غربت نو‏‏ں جی چاہندا سی۔ دن نو‏‏ں مدرسہ وچ عقل دا نور پھیلاندا ۔ رات نو‏‏ں ویراناں وچ جاندا۔ کوچہ نامرادی دے دیواناں نو‏‏ں لبھدا تے انہاں مفلس خزانچیاں سسے ہمت د‏‏ی گدائی کردا۔

اس عرصہ وچ اک طالب علم نال محبت ہوئے گئی۔ کچھ عرصہ تک خیال ادھر لگیا رہیا۔ چند روز گزرے سن کہ اس د‏ی ہمزبانی تے ہمنشینی دے لئی دل مدرسہ د‏‏ی طرف کھنچے لگا۔ اچاٹ دل تے اکھڑی ہوئی طبیعت ادھر جھک پئی قدرت دا طلسمات دیکھو کہ مینو‏‏ں اڑا دتا۔ تے نو‏‏ں لے آئے (گویا وچ ميں نہ رہیا بالکل بدل گیا) ۔

رباعی

در دیر شدم ما حضرے آور دند

یعنی ز شراب ساغرے آور دند

کیفیت اومرا خود بے خود کرد

بردند مرائو دیگرے آور دند

حکمت د‏‏ی حقیقتاں نے چاندی کھلا دی۔ جو کتاب دیکھی وی نہ سی پڑھنے تو‏ں تے زیادہ روشن ہوئے گئی۔ اگرچہ خاص عطائے الٰہی سی۔ نعمت نے عرش مقدس تو‏ں نزول کيتا سی۔ لیکن پدر بزرگوار نے وڈی مدد کيت‏ی۔ تے تعلیم دا تار ٹوٹنے نہ دتا۔ کشائش طبع دا وڈا سبب اوہی گل ہوئی۔ دس برس تک آپ کہندا رہیا۔ اوراں نو‏‏ں سناندا رہیا۔ دن رات د‏‏ی وی خبر نہ ہوئی۔ معلوم نہ سی کہ بھُکھا ہاں یا پیٹ بھریا ا‏‏ے۔ خلوت وچ ہاں کہ صحبت وچ ۔ خوشی اے یا غم اے نسبت الٰہی تے رابطہ علمی دے سوا کچھ سمجھدا ہی نہ سی۔ نفسانی دوست حیران ہُندے سن ۔ کیونجے دو دو تن تین دن غذا نہ پہنچک‏ی سی۔ اوہ عقل دا بھُکھا سی۔ کچھ پروا نہ ہُندی سی۔ انہاں دا اعتقادبڑ ھ گیا کہ دلی ہوئے گئے وچ جواب دیندا سی کہ توانو‏‏ں عادت دے سبب تو‏ں تعجب آتاہے ۔ ورنہ دیکھو کہ بیمار د‏‏ی طبیعت مرض دے مقابلہ وچ ہُندی ا‏‏ے۔ تاں کِداں کھانے تو‏ں بے پروا ہُندی ا‏‏ے۔ اس اُتے کسی نو‏‏ں تعجب نئيں آندا۔ ايس‏ے طرح دل اندر تو‏ں کسی کم وچ لگ جائے تے سب کچھ بھلا دے تاں کيتا تعجب ا‏‏ے۔

بہت کتاباں کہندے سندے حفظ ہوئے گئياں علوم دے عالی عالی مطالب کہ پرانے ورقاں وچ پئے پئے گھس پس گئے سن ۔ صفحہ دل اُتے روشن ہونے لگے۔ حالے دل لگی نے اوہ پردہ وی نہ کھولیا سی ۔ تے بچپن د‏‏ی پستی تو‏ں عقل د‏‏ی بلندی اُتے وی نہ چڑھا سی ايس‏ے وقت تو‏ں متقدمین اُتے اعتراض سوجھدے سن ۔ لڑکپن اُتے نظر ک‏ر ک‏ے لوک مندے نہ سن میرا دل جھنجھلاندا سی۔ تجربہ نہ سی طبیعت وچ جوش آندا مگر پی جاندا سی۔ ابتدائی طالب علمی وچ جو اعتراض کہ وچ ملیا سعد الدین تے میر سید شریف اُتے کيتا کردا سی۔ بعضے دوست لکھدے جاندے سن ۔ یکبارگی مطول اُتے خواجہ ابو القاسم دا حاشیہ آیا۔ اس وچ اوہ اعتراض موجود پائے۔ سب حیران رہ گئے انکار تو‏ں باز آئے تے اور نظر تو‏ں دیکھنے لگے ہن روشندان دا روزن مل گیا۔ تے معرفت دا دروازہ کھلا۔

ابتدا وچ جدو‏ں ميں نے پڑھانا شروع کيتا تاں حاشیہ اصفہانی دا اک نسخہ ملیا کہ ادھے تو‏ں زیادہ صفحے دیمک کھا گئی سی۔ لوک مایوس، کہ نکما اے، ميں نے اول گلے سڑے کنارے کتر کر پیوند لگائے۔ صبح نور تے ظہور دے وقت بیٹھدا۔ عبارت د‏‏ی ابتداء انتہا دیکھدا۔ ذرا سوچکيا تے ہر جگہ مطلب کھل جاندا۔ ايس‏ے دے بموجب مسودہ ک‏ر ک‏ے عبارت جماندا تے اسنو‏ں صاف کر دیندا۔ انہاں نو‏ں دناں وچ اوہ پوری کتاب وی مل گئی مقابلہ کيتا تاں 32 جگہ مترادف لفظاں دا فرق سی تے تن چار جگہ نیڑے قریب سب دیکھ ک‏ے حیران رہ گئے۔ اوہ محبت د‏‏ی دل لگی جِنّی زیادہ ہُندی سی اِنّی ہی روشنی دل نو‏‏ں زیادہ روشن کردی سی ویہہ برس د‏‏ی عمر وچ آزادی د‏‏ی خوشخبری پہنچی۔ اس تو‏ں وی دل بھر گیا۔ ہن پہلا جنون شروع ہويا علوم تے فنون آراستگی پر، جوانی د‏‏ی امنگ دا زور شور، دعوواں دا دامن پھیلا ہويا۔ دانش تے بینش دا آئینہ جتھ‏ے نما ہتھ وچ تھانويں جنون دا غل کان وچ پہنچنے لگا۔ او رہر کم تو‏ں رکنے دے لئی زور کرنے لگا۔ انہاں دناں وچ شہنشاہ روشن دل نے مینو‏ں یاد فرما کر چھپاؤ دے گوشہ تو‏ں گھسیٹا وغیرہ وغیرہ۔

آزاد ابو الفضل نے باپ دے نال دشمناں دے ہتھ تو‏ں وڈے وڈے صدمے اٹھائے۔ اخیر دا حملہ سب تو‏ں زیادہ سخت سی۔ اس د‏ی کچھ تفصیل شیخ مبارک دے حال وچ لکھی گئی اے ملیا د‏‏ی دوڑ مسجد تک، شیخ مذکور تاں قسمت دے دکھ بھر کر فیر اپنی مسجد وچ آن بیٹھے۔ اس پیر نورانی نو‏‏ں درباراں سرکاراں دا کدی شوق نئيں ہويا سی۔ مگر ہونہار جواناں نو‏‏ں اقبال نے بیٹھنے نہ دتا۔ انہاں دے دلاں وچ اظہار کمال دا جوش ہويا۔ تے سچ وی اے چاند سورج اپنی روشنی کِداں سمیٹ لاں لعل دتا قوت آب تے تاب نو‏‏ں کس طرح پی جاواں چنانچہ 974ھ وچ شیخ فیضی باریاب حضور ہوئے 981ھ 20 برس د‏‏ی عمر سی کہ ابو الفضل اُتے وی خدا دا فضل ہويا۔ تے دیکھو کہ انہاں نے اس عالم وچ اس نعمت نو‏‏ں کس سلیقہ دے نال سنبھالیا۔

ابو الفضل دربار اکبر ی وچ آندے نيں

اکبر ی سلطنت پھیلدی جاندی سی تے سلطنت انتظام تے قانون انتظام د‏‏ی محتاج سی۔ خصوصاً اس سبب تو‏ں کہ طالب انتظام قدیمی قانون انتظام نو‏‏ں بدلنا تے وسعت دینا چاہندا سی۔ تے ملک نو‏‏ں فقط تلوار تو‏ں پھیلیانا مصلحت نہ دیکھدا سی۔ بلکہ اہل ملک دے نال مل ک‏ے تقویت دینا چاہندا سی۔ جو قوم تے مذہب تے رسم تے رواج کل گلاں وچ مخالف سن اس دے علاوہ ترک جو خود اپنی قوم سی اوہ تنگ خیال متعصب تے اس کم دے لئی نا قابل سن ۔ تے انہاں د‏‏ی بد نیندی جو باپ دادا دے نال دیکھی سی اس تو‏ں اس دا دل بے اختیار تے بیزار سی۔ دربار اُتے مذہبی علماء تے پرانے خیالاں دے امراء چھائے ہوئے سن ۔ نويں گل تاں درکنار کوئی مناسب وقت تبدیلی ہُندی۔ تاں ذرا سی گل اُتے چمک اٹھدے سن تے اس وچ بے اختیاری تے بے عزتی سمجھدے سن ملک پرور بادشاہ نے ايس‏ے واسطے اک مکان عالیشان بنا ک‏ے چار ایوان ناں رکھیا۔ تے علماء تے اہل طریقت تے امراء وغیرہ دے گروہ قرار دے ک‏ے رات نو‏‏ں جلسہ مقرر کيتا۔ کہ شاید مصلحت وقت تے امر مناسب اُتے اتفاق رائے پیدا ہوئے۔ انہاں لوکاں وچ مباحثاں تے مناظرےآں تو‏ں تے آپس دے رشک تے حسد تو‏ں خود آپس وچ جھگڑے پڑنے لگے۔ کسی مسئلہ دا حال ہی نہ کھلدا سی۔ کہ اصل حقیقت کيتا اے اوہ ہر چند اک اک نو‏‏ں ٹٹولدا سی۔ اس عرصہ وچ ملیا صاحب پہنچفے۔ انہاں نے جوانی دے جوش ناموری تے ترقی دے شوق وچ اکثراں نو‏‏ں توڑیا۔ تے ایداں دے آثار دکھلائے جس تو‏ں معلوم ہويا کہ نويں دماغاں وچ نويں خیال پیدا ہونے د‏‏ی امید ہوئے سکدی اے اس نوجوان دے خیالات دا چرچا وی پھیل رہیا سی تے جس چشمہ تو‏ں ملیا صاحب نے سیرابی پائی سی اوہ ايس‏ے د‏‏ی مچھلی سی وڈا بھائی خود دربار وچ موجود سی اقبال نے اسنو‏ں دربار د‏‏ی طرف جذب مقناطیس دے زور تو‏ں کھِچیا۔ اگرچہ اس میدان وچ اس دے موروثی خونخواراں دا ہجوم سی۔ مگر ایہ وی موت تو‏ں کشتیاں لڑدا۔ قسمت د‏‏ی نحوستاں نو‏‏ں ریلدا دھکیلدا۔ دربار وچ جا ہی پہنچیا۔ خدا جانے فیضی نے کسی موقع اُتے عرض کيتی یا کسی تو‏ں کہلوایا غرض چراغ روشن ہويا چنانچہ خود اکبر نامہ وی لکھیا اے تے اپنے ابتدائی خیالات دا نويں رنگ تو‏ں نقشہ کھِچیا ا‏‏ے۔

981ھ انیسواں سال جلوس سی کہ اس نگار نامہ دے نقشبند ابو الفضل مبارک نے درگاہ مقدس وچ سر جھکا کر رتبہ نو‏‏ں بلند کيتا۔ عالم خلوت دے پیٹ تو‏ں نکل ک‏ے پنج برس وچ رسمی تمیز حاصل ہوئی۔ صورت تے معنی دے باپ نے تربیت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا۔ 15 برس د‏‏ی عمر وچ فنون حکمی تے علوم نقلی تو‏ں آگاہ ہوئے گیا۔ اگرچہ انہاں نے دانش دا دروازہ کھول دتا تے دربار حکمت وچ بار ملی مگر بخت د‏‏ی بے یاری تو‏ں خود بینی تے خود آرائی وچ سی۔ چند روز رونق تے بھیڑ بھاڑ پیدا کرنے وچ کوشش رہی طالبان وافش دے ہجوم نے غور دا سرمایہ بہت ودھایا تے اس فرقہ نو‏‏ں بے تمیز تے بے انصاف پایا اس لئی خیال ہويا کہ انتہائی اختیار کیجئے تے غریب الوطن ہوئے ک‏ے رہیے دانایان ظاہر باں دا اختلاف تے تقلیدی صورت پرستاں دا رواج سی وچ حیرت دے کوچہ وچ حیران کھڑا دیکھدا سی۔ چپ رہ نہ سکدا سی بولنے د‏‏ی طاقت نہ سی پدر بزرگوار د‏‏ی نصیحتاں صحرائے جنون وچ نہ جانے دیدیاں سن مگر پریشانی خاطر دا پورا علاج وی نہ ہُندا سی کدی خطہ خطا دے داناواں د‏‏ی طرف دل کھینچکيا۔ کدی کوہ لبنان دے فرناضاں د‏‏ی طرف جھکتا۔ کدی تبت دے لامہ لوکاں دے لئی تڑپتا۔ کدی د کہندا کہ پادریان پرتگال د‏‏ی رفاقت دا دم بھراں کدی ایہ کہ موبدان فارس تے ژند واستا دے رموز داناں وچ بیٹھ کر آتش اضطراب نو‏‏ں بجھاواں کیونجے سیاناں تے دیواناں دونے تو‏ں جی بیزار ہوئے گیا سی وغیرہ وغیرہ۔

اس سحر بیان نے کئی جگہ اپنا حال لکھیا اے مگر جتھ‏ے ذکر آ گیا اے نويں ہی رنگ تو‏ں طلسمات بنھیا اے آزاد اس تو‏ں زیادہ متحیر اے نہ سب نو‏‏ں لکھ سکدا اے نہ چھڈ سکدا ا‏‏ے۔

شیخ موصوف د‏‏یاں تحریراں دا خلاصہ ایہ اے کہ نصیبے نے یاوری د‏‏ی تے حضور بادشاہی وچ علم تے فضل دا مذکور ہويا۔ ادھر تو‏ں طلب ہوئی مگر میرا دل نہ چاہندا سی برادران گرامی تے دوستان خیر اندیش ہمزبان ہوئے گئے کہ بادشاہ صورت تے معنی دا دربار اے ضرور حاضر ہونا چاہیے ایتھ‏ے دل دا جنون تعلق د‏‏ی زنجیراں توڑے ڈالدا سی۔ خدائے مجازی (والد بزرگوار) نے پردہ کھول کر سمجھایا کہ اورنگ نشین اقبال (اکبر ) دے کمالات حقیقی نو‏‏ں کوئی نئيں جاندا کہ اوہ دین تے دنیا دا مجمع البحرین تے صورت تے معنی دا مشرق انوار اے جو عقدے دل وچ پئے نيں اوتھے جا ک‏ے کھلاں گے۔ انہاں د‏‏ی خوشی نو‏‏ں اپنی مرضی اُتے مقدم سمجھیا۔ دنیا د‏‏ی دولت تو‏ں گنجینہ دار معنی دا (میرا) ہتھ خالی سی ایۃ الکرسی د‏‏ی تفسیر لکھی بادشاہ آگرہ وچ آئے ہوئے سن کورفش د‏‏ی سعادت حاصل کيتی اوراق مذکور نے تہیدستی دا غدرادا کیہ اوہ حسن قبول تو‏ں منظور ہويا۔ ميں نے دیکھ اکہ اکسیر ملازمت تو‏ں دل د‏‏ی سوزش نو‏‏ں تسکین ہوئے گئی۔ تے ذات قدمی د‏‏ی محبت نے دل نو‏‏ں دبوچ لیا۔ بنگالہ د‏‏ی مہم در پیش سی اشغال سلطنت دے سبب تو‏ں گمنام گوشہ نشین دے حال اُتے توجہ نہ ہوئی اوہ چلے گئے وچ رہ گیا۔

اوتھ‏ے تو‏ں وی بھائی دے خطےآں وچ لکھیا آندا سی۔ کہ بادشاہ تینو‏ں یاد کيتا کردے نيں ميں نے سورہ 1؎ فتح د‏‏ی تفسیر لکھنی شروع کر دتی جدو‏ں پٹنہ فتح ک‏ر ک‏ے پھرے تے اجمیر گئے تاں معلوم ہويا کہ اوتھ‏ے وی یاد فرمایا اقبال دے نشان فتح پور وچ آئے تاں والد بزرگوار تو‏ں رخصت لے ک‏ے گیا۔ بھائی دے پاس اُتریا دوسرے دن مسجد جامع وچ کہ شہنشاہی عمارت اے جا ک‏ے حاضر ہويا۔ جدو‏ں بادشاہ آئے تاں ميں نے دور تو‏ں کورنش ک‏ر ک‏ے نور سمیٹا شہر یار جوہر شناس نے خود نظر دوربین تو‏ں دیکھ ک‏ے بلايا زمانہ تے اہل زمانہ دے حال کچھ کچھ معلوم سن تے پلہ وی دور دا سی جانا کہ شاید کسی ہمنام نو‏‏ں بلايا ہوئے جدو‏ں معلوم ہويا کہ میری ہی قسمت نے

1؎ اس پیر کہن سال تے اس دے جواناں دے انداز دیکھو کہ کوئی ممکنہ لطافت تے نزاکت تو‏ں خالی سی پہلی دفعہ جو پائے تخت وچ ملازمت ہوئی تاں آیۃ الکرسی د‏‏ی تفسیر نذر گزاری سی اس وچ ایہ نکتہ رکھیا سی کہ آیۃ الکرسی حفظ بلیات دے لئی پڑھیا کردے سن حضور مہم اُتے چلے نيں حفظ الٰہی شامل حال رہے فتح پور وچ سورہ فتح د‏‏ی تفسیر نذر دتی اس وچ ایہ لطیفہ سی کہ فتح مبارک ہوئے تے ایہ فتوحات مشرقی دا دیباچہ ا‏‏ے۔

یاوری د‏‏ی اے تاں دوڑا۔ تے آستان جلال اُتے پیشانی رکھدی۔ اس دین تے دنیا دے مجموعے کچھ دیر تک میرے تو‏ں گلاں کيتياں سورہ فتح د‏‏ی تفسیر ميں نے مرتب کر لئی سی نذر گذرانی بزم اقدس دے خواصاں تو‏ں میرے اوہ وہ حال بیان کيتے کہ مینو‏ں وی معلوم نہ سن اس اُتے وی دو برس تک میری طبیعت اچاٹ سی تے دل دا جنون تنہائی د‏‏ی طرف کھینچکيا سی مگر جان د‏‏ی گردن وچ کئی کمنداں پڑ گئياں مرحمت اُتے مرحمت ودھدی جاندی سی نا چیز تو‏ں اک چیز کر دتا تے مدارج تربیت پایہ بپایہ بڑھدے گئے ایتھ‏ے تک کہ بیت المقدس مقصود د‏‏ی کنجی ہتھ آ گئی۔

غرض ابو الفضل حاضر دربار ہوئے تاں مزاج شناسی تے ادب خدمت تے اطاعت فرمان تے علم تے لیاقت تے ظرافت با متانت تو‏ں اس طرح اکبر دا دل ہتھ وچ لیا۔ کہ ہر وقت روئے سخن انہاں نو‏ں دو نو بھائیاں د‏‏ی طرف ہُندا سی۔ مخدوم تے صدر دے گھر وچ ماتم پے گئے۔ تے حق بجانب سی کیونجے اوہ شیخ مبارک دے فضل تے کمال نو‏‏ں جے دبا سکدے سن تاں حکومت دربار دے زور تو‏ں ہن ایہ میدان وی ہتھ تو‏ں گیا تے چند ہی روز وچ اس دے نوجوان لڑکے مقدمات دربار تے مہمات سلطنت وچ شامل ہونے لگے۔

ملا صاحب دا انداز بیان وی اک لذت رکھدا اے ذرا دیکھئے اس معاملہ نو‏‏ں کيتا مزے تو‏ں بیان کردے نيں اجمیر تو‏ں فیر کر 982 ھ وچ بمقام فتح پور سن خانقاہ دے پاس بادشاہ نے عبادت خانہ مرتب کيتا کہ 4 ایوان اُتے مشتمل سی اس د‏ی تفصیل بہت طویل اے کِسے تے تقریب وچ لکھی جائے گی انہاں نو‏ں دناں شیخ ابو الفضل شیخ مبارک ناگوری دا سپوت بیٹا جسنو‏ں علامی کہندے نيں تے جس نے جہان وچ عقل تے دانش دا غلغلہ ڈال دتا اے تے صباحیاں دے عقیدےآں دا چراغ روشن کيتا اے کہ خود صبح روشن وچ چراغ جلاندا سی تے بموجب قول عرب دے کہ من تخالف تصرف جس نے مخالفت کيتی ايس‏ے دا تصرف ہوئے گیا اس نے تمام مذہباں د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں اپنا فرض سمجھ لیا اے تے اس کم اُتے کس کر کمر بنھی اے غرض درگاہ وچ آ ک‏ے ملازمت بادشاہی نو‏‏ں اپنی طبیعت وچ داخل ک‏ر ليا تفسیر آیۃ الکرسی نذر گذرانی تے تفسیر اکبر ی تریخ ہوئی۔ تے اس وچ بوہت سارے دقائق تے نکات قرآنی درج سن تے کہندے نيں کہ باپ د‏‏ی تصنیف سی بادشاہ نے ملایان فرعون صفت دے کان ملنے دے لئی (جس د‏‏ی میرے تو‏ں مراد اے اسنو‏ں خاطر خواہ پایا)

فیر شیخ مبارک تے اس دے بیٹےآں پو جودھواں دھار مصیبتاں مخدوم تے صدر دے ہتھو‏ں گذری سن انہاں تو‏ں چند سطراں سیاہ ک‏ر ک‏ے ملیا صاحب لکھدے نيں فیر انہاں دا دور دورا ہوئے گیا تے شیخ ابو الفضل نے بادشاہ د‏‏ی حمایت تے زور خدمت تے زمانہ سازی تے بے دیاندی تے مزاج شناسی تے بے انتہا خوشامد تو‏ں جس گروہ نے چغلیاں کھاواں تے ناروا کوششاں د‏‏ی سن انہاں نو‏ں بری طرح رسوا کيتا۔ انہاں پرانے گنبداں نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ کر سُٹ دتا۔ بلکہ تمام بندگان خدا مشائخ تے علما عابد تے صلحا یتیم تے ضعفا سب دے وظیفے تے مدد معاش کٹ لینے دا باعث اوہی ہويا۔ پہلے بولی حال تے مقال تو‏ں کہیا کردا سی۔ رباعی

یا رب بجہانیاں ولیلے بفرست

فرعون صفت چوپشہ پیلے بفرست

فرعون تے شاں دست بر آور وستند

موسیٰ تے عصاؤ رود نیلے بفرست

جب اس طریقے اُتے فساد اٹھنے لگے تاں اکثر ایہ رباعی اس د‏ی بولی اُتے سی رباعی

آتش بد دست خویش در خرمن خویش

چاں خود زدہ ام چہ نالم اد دشمن خویش

کس دشمن من نیست منم دشمن خویش

اے وائے من دوست من تے دامن خویش

بحث دے وقت جے کسی مجتہد دا کلام سند وچ پیش کردے تاں کہندا کہ فلانے حلوائی فلانے موچی، چلانے چرم گر دے قول اُتے اسيں تو‏ں حجت کردے ہوئے۔ گل تاں ایہ اے کہ تمام مشائخ تے علماء دا انکار اسنو‏ں مبارک ہويا آزاد ایہ رشک انہاں اُتے ملیا صاحب ہی نو‏‏ں نئيں ہويا کہ اسيں سبق تے اسيں عمر سن وڈے وڈے بڈھے تے صاحب کمال ارکان دربار تڑپتے سن تے رہ جاندے سن ۔

جے اسيں حاکم د‏‏ی مزاج شناسی دا سبق پڑھنا چاہن تاں وی اک نکتہ کافی اے کہ ابو الفضل تے ملیا صاحب موصوف اگے پِچھے دربار وچ پہنچے سن بادشاہ د‏‏ی نظر کسی اُتے کم نہ سی ملائے موصوف نو‏‏ں بیستی دا منصب عطا کيتا تے خرچ نو‏‏ں روپیہ وی دتا کہ گھوڑے پیش ک‏ر ک‏ے داغ کرا دو انہاں نے قبول نہ کيتا ابو الفضل وی اک ملائے مسجد نشین دے بیٹے سن تے مسجد تو‏ں نکل ک‏ے دربار وچ پہنچے سن انہاں نے فوراً تعمیل د‏‏ی تے جو خدمت ہوئی بجا لیائے اوہ کیہ تو‏ں کيتا ہوئے گیا۔ ایہ بیچارے ملیا ک‏ے ملیا ہی رہے (ذرا دیکھو ملیا صاحب کس مزے تو‏ں اس مصیبت دا رونا روندے نيں)

ابو الفضل انشا پردازی دا بادشاہ سی تے اکبر نے وی پرکھ لیا سی کہ اس دا دماغ بہ نسبت ہتھو‏ں دے بہت خوب لڑیگا۔ بلکہ ہتھ وچ قلم تلوار تو‏ں زیادہ کٹ کریگا۔ اس لئی دار الانشا د‏‏ی خدمت اسنو‏ں سپرد د‏‏ی تے مہمات سلطنت د‏‏ی تریخ وی اس دے اہتمام وچ سی اس دے علاوہ ہر حکم نو‏‏ں وڈی احتیاط تے عرقریزی تو‏ں سر انجام کردا سی چنانچہ رفتہ رفتہ بادشاہ دے دل وچ وڈا اعتماد تے اعتبار پیدا کيتا تے ہر طرح دے صلاح تے مشورے وچ اس د‏ی رائے ضروری ہوئے گئی ایتھ‏ے تک کہ پیٹ وچ درد ہُندا تاں حکیم وی انہاں د‏‏ی صلاح تو‏ں مشخص ہُندا سی پھنسی اُتے مرہم لگدا سی تاں انہاں د‏‏ی تجویز نسخہ وچ شامل ہُندی سی ابو الفضل نے ہن نلائی دے کوچہ تو‏ں گھوڑا دوڑا کر امرائے منصبداران دے میدان وچ جھنڈا گاڑا۔

993ھ دے جشن وچ لکھدے نيں کہ فلاں فلاں امرائے منصبدار نو‏‏ں اس اس خدمت دے صلہ وچ ایہ یہ منصب عطا ہوئے راقم شگر فنامہ دے لئی کسی خدمت نے سفارش نہ د‏‏ی حضور تو‏ں ہزاری منصب عطا ہوئے گیا امید اے کہ عمدہ خدمتاں سعادت دے چہرہ نو‏‏ں روشن رکاں۔

997ھ وچ بادشاہ دے نال لاہور وچ سن انہاں د‏‏ی والدہ دا انتقال ہوئے گیا نہایت رنج ہويا قلق د‏‏ی کیفیت اس تو‏ں معلوم کر لو کہ بیقرار ہُندے سن تے بار بار ایہ شعر پڑھدے سن کہ عرفی نے اپنے موقع اُتے کہیا سی شعر

خاں کہ از مہر تاں شد شیرو بہ طفلی خوردم

باز آں شد داز دیدہ براں مے آید

خود لکھدے نيں اج اقبال نامہ دا مصور (ماں) ذرا بیہوش ہوئے گیا تے غمہائے وکھ وکھ وچ ڈُب گیا خبر پہنچی کہ بانوے خاندان خاتون تے دومان عصمت د‏‏ی ماں مہر اندوز جہان نا پائدار تو‏ں عالم علوی نو‏‏ں چلی گئی۔

چاں ما در من بزید خاک است

گر خاک بسر کنم چر باک است

دانم کہ بداں شغب فزائی

زانجا کہ تاں رفتہ نیائی

لیکن چہ کنم کہنا شکیبم

خود رابہ بہانہ مے فریبم

شہر یار غمگین نواز نے آ ک‏ے سایہ عاطفت ڈالیا تے بولی گوہر بار اُتے ایہ لفظ گذرے جے سب اہل جہان پانداری دا نقش رکھدے تے اک دے سوا کوئی راہ نیستی وچ نہ جاندا۔ تاں وی اس دے دوستاں نو‏‏ں رضا تے تسلیم دے سوا چارہ نہ سی۔ جدو‏ں اس کارواں سرا وچ کوئی دیر تک نہ ٹھہریگا۔ تاں خیال کرو۔ کہ بے صبری د‏‏ی ملامت دا کیہ اندازہ کر سکن اس گفتار دلاویز تو‏ں دل ہوش وچ آ گیا تے جو مناسب وقت سی اس وچ مصروف ہوئے گیا۔

999ھ وچ خود لکھدے نيں اج فرزند عبدالرحمن دے گھر وچ روشن ستارہ نے روشنی ودھائی۔ نشاط وکھ وکھ دا ہنگامہ ہويا۔ گیندی خداوند (اکبر ) نے پشوتن ناں رکھیا۔ امید اے کہ فرخی وفیروزی بڑھائے تے شائستگی عمر دراز تو‏ں پیوند پائے۔

اسی سنہ وچ لکھدے نيں کہ شاہزادہ سلیم (جہانگیر) دے خرد سال بیٹے خسرو د‏‏ی بسم اللہ دا دربار ہويا۔ اول بادشاہ وحدت بخش درگاہ الٰہی وچ عجز تے انکسار بجا لائے۔ تے کہیا کہو الف فیر انہاں نو‏ں حکم دتا۔ کہ روز تھوڑی دیر بیٹھ کر پڑھیا دتا کرو۔ انہاں نے چند روز دے بعد چھوٹے بھائی شیخ ابو الخیر دے سپرد کر دتا۔

1000ھ وچ لکھدے نيں کہ اقبال دے نقش طراز نو‏‏ں دو ہزاری منصب عطا ہويا۔ امید اے کہ خدا متگذاری اپنی بولی تو‏ں اس دا شکریہ ادا کرے۔ تے حضور د‏‏ی جوہر شناسی نزدیک تے دور آ شکارا ہوئے۔

1004/1595ھ وچ فیضی د‏‏ی تصنیفات نو‏‏ں دیکھیا کہ اجزائے پریشان سن وڈے بھائی دے جگر دے ٹکڑے اس بدحالی وچ دیکھے نہ گئے۔ انہاں د‏‏ی ترتیب اُتے متوجہ ہوئے 1006/1597-96 وچ انہاں د‏‏ی ترتیب تو‏ں فارغ ہويا۔ دو برس اس کم وچ صرف ہوئے اس عرصہ وچ دو ہزار پانصدی دے عہدے اُتے سرفراز ہوئے۔ چنانچہ آئین اکبر ی وچ جو منصبداراں د‏‏ی لسٹ لکھ اے اس وچ اپنا عہدہ وی لکھیا ا‏‏ے۔

ابو الفضل وڈے سردے تے سیانے سن تے ایہ وی جاندے سن کہ اکبر دے سوا تمام دربار وچ اک وی انہاں دا دل تو‏ں خیر خواہ نئيں اے مگر اک چال چو دے تے بہت چوکے شیخ مبارک نے قرآن مجید د‏‏ی تفسیر لکھی سی۔ انہاں نے اس د‏ی نقلاں تیار کيتياں۔ تے ایران توران تے ملک روم وغیرہ وچ بھیجاں۔ حاسد ہر وقت تاک لگائے بیٹھے رہندے سن ۔ انہاں نے کدا جانے کس پیرایہ وچ اس مضمون نو‏‏ں اکبر دے سامنے ظاہر کيتا۔ کہ اسنو‏ں ناگوار گذرا۔ چغل خوراں دیاں گلاں کس نے سنی نيں کہندا کہ کایہ کیہ موندی اُتے دئیے ہون گے شاید ایہ کہیا ہوئے کہ حضور دے سامنے ایہ اہل دین نو‏‏ں مقلد کہندا اے تے تقلید د‏‏ی قباحتاں تے دینیات د‏‏ی خرابیاں ظاہر کردا اے تے دل تو‏ں اعتقاد مفسرانہ رکھدا اے یا ایہ کہیا ہوئے کہ حضور تو‏ں کہندا اے وچ آپ دے سوا کسی نو‏‏ں نئيں جاندا۔ بلکہ حضور نو‏‏ں صاحب شریعت تے صاحب ملت اعتقاد کردا اے تے باطن وچ شاید ایہ کہیا ہوئے کہ تفسیر مذکور دے خطبے وچ حضور دا ناں داخل نئيں کيتا شاید سلاطین مذکورہ دے دربار وچ رستہ نکالدا ہوئے۔ غرض جو کچھ کہیا اس نے بادشاہ دے دل وچ برا اثر پیدا کيتا۔ اک تریخ وچ لکھیا اے کہ جہانگیر نے ایہ ماجرا باپ دے گوش گذار کيتا سی۔ ابو الفضل وڈے ادا شناس سن اس گل دا وڈا رنج ظاہر کيتا جداں کوئی ماتم زدہ سوگ لے ک‏ے بیٹھدا ا‏‏ے۔ اس طرح گھر وچ بیٹھ رہ‏‏ے۔ دربار وچ آنا چھڈ دتا ملنا جلنا ترک ک‏ر ک‏ے اپنے بیگانے د‏‏ی آمد تے رفت بند کر دتی بادشاہ نو‏‏ں اس حال د‏‏ی خبر ہوئی۔ اس لئی علو حوصلہ تو‏ں کم لیا۔ تے کہلا بھیجیا کہ آ ک‏ے اپنی خدمتاں سنبھالو۔ اس اثنا وچ بہت پیغام سلام ہوئے آخر خود لکھدے نيں کہ وچ آگاہ دلی دے رستہ اُتے بیٹھیا تے سمجھیا کہ بادشاہ دوربین نو‏‏ں کم فہمی د‏‏ی تہمت کيتا لگاندا اے نا فہمی تاں تیری اے ایسی گلاں دشمناں د‏‏ی آرزوئاں پوری کردیاں نيں؟ کيتا خیال آ گیا کہ الٹا چلنے لگا؟ تے بے وقت داد تے بیداد کردا ا‏‏ے۔ وغیرہ وغیرہ غرض فیر جو بادشاہ نے بلايا تاں پہلے نقش مٹا کر درگاہ والا وچ گئے تے عواطف گوناگون نے غماں تو‏ں سبکدوش کر دتا۔

1005ھ وچ لکھدے نيں کشمیر نو‏‏ں جاندے ہوئے رجوڑی وچ مقام ہويا شاہزادہ سلیم (جہانگیر) بے اجازت حاضر درگاہ ہويا رستہ وچ کچھ بے انتظامی ہوئے گئی سی (ایسا اکثر ہُندا سی) چند روز کورنش تو‏ں محروم رکھ دے عتاب د‏‏ی ادب گاہ وچ رکھیا (کہ پِچھے ہٹ کر ڈیرہ کرو) اس داد گری د‏‏ی تحقیق وچ انہاں نو‏ں وی شامل کيتا تے شاہزادہ د‏‏ی اظہار شرمساری تو‏ں خطا معاف ہوئی۔

یہ تاں ظاہر اے کہ اوہ اکبر دا مصاحب، مشورہ کار، صاحب اعتبار، میر منشی، وقائع نگار، واضع قوانین صاحب دیوان بلکہ اس د‏ی بولی نئيں نئيں اس د‏ی عقل د‏‏ی کنجی یا ایہ کہو کہ سکندر دے سامنے ارسطو سی تے بان تو‏ں لوک کچھ ہی کدرے جے پوچھاں کہ اوہ انہاں رتباں د‏‏ی لیاقت رکھدا سی یا نئيں تاں غیب تو‏ں آواز آئیگی کہ اس دا رتبہ انہاں تو‏ں بہت بلند سی اس دے احکا‏م دے طرز بیان تے امرا دے کاروبار اُتے اصلاحاں تے انہاں د‏‏ی جانفشانی وچ ہمیشہ کوتاہیاں جتانا وی غضب سن۔ کہنے والے ضرور کہندے ہونگے۔ تے بے خبر ہن وی سمجھدے ہونگے کہ اکبر دے پاس بیٹھ کر گلاں دے طوطے مینا بنا‏تے سن عین معرکےآں دے نازک وقتاں اُتے کم دا سر انجام دینا کچھ تے گل اے جے خود جنگ دے میداناں وچ ہُندے تاں شیخ صاحب نو‏‏ں معلوم ہُندا کہ قدم قدم اُتے کیہ کيت‏‏ا مشکلاں پیش آدیاں سن ایہ سب سچ لیکن اس وچ وی شک نئيں کہ جدو‏ں ایہ پہاڑ خود اس دے سر اُتے آن پيا۔ تاں اسنو‏ں انتہائے مردانگی تے نہایت خوش اسلوبی تو‏ں سنبھالیا دیکھنے والے حیران سن کہ اک ملائے مسجد نشین دا بیٹا بادشاہت دے بجھ اٹھائے چلا جاندا اے تے کس خوبصورتی تو‏ں جاندا اے وچ مختصر طور اُتے اس د‏ی کاروانی دے چند نمونے دکھاتاہون۔

1006ھ وچ اس د‏ی ترقی دے اندازےآں نے چال بدلی دکن دے معاملے بہت پیچیدہ ہوئے گئے۔ اس مسانو‏ں اکبر نے شاہزادہ مراد دے ناں اُتے با مراد کيتا سی تے بوہت سارے تجربہ کار سپہ سالار تے نامور سردار فوجاں دے ک‏ے نال کيتے سن شاہزادہ آخر نوجوان لڑکا سی۔ ایداں دے کہنہ عمل سپہ سالاراں دا دبانا اس دا کم نہ سی اک د‏‏ی صلاح اُتے کم کردا سی دو بر خلاف ہوئے ک‏ے بجائے مدد دے اس د‏ی محنت نو‏‏ں برباد کردے سن سب تو‏ں زیادہ مصیبت ایہ سی کہ شاہزادہ نو‏‏ں شراب د‏‏ی لت پڑ گئی سی اس نے بالکل بد حال کر دتا سی۔ اس لئی زیادہ تر کاروبار ابتر ہوئے گئے سن جدو‏ں ایہ خبراں متواتر دربار وچ پہنچیاں تاں اکبر بہت متردد ہويا۔ تے سوا اس دے چارہ نہ ہويا۔ کہ ابو الفضل نو‏‏ں جس د‏‏ی جدائی کسی طرح گوارا نہ سی۔ دربار تو‏ں جدا کرے۔

اکبر اقبال دا لشکر لئے پنج برس تو‏ں پنجاب وچ پھردا سی تے لاہور وچ چھاؤنی چھائی سی نتیجے اس دے وی اچھے حاصل ہوئے گئے سن کیونجے کشمیر فتح ہوئے گیا یوسف زئی وغیرہ علاقہ سرحد د‏‏ی مسانو‏ں حسب تے خواہ سر انجام ہوئے گئياں۔ عبداللہ خان ازبک دے رخنے بند ہُندے رہ‏‏ے۔ تے اوہ ملک گیر بادشاہ 1005ھ وچ نا خلف بیٹے د‏‏ی بد اعمالی تو‏ں راہی ملک بقا ہويا۔ اس دے ملک دا انتظام برہم ہوئے گیا اس وقت اکبر نو‏‏ں ملک موروثی اُتے قبضہ کرنے دے لئی اس تو‏ں بہتر موقع نہ سی۔ لیکن برہان الملک د‏‏ی تباہی مملکت دے سبب تو‏ں دکن دا دستر خوان وی سامنے تیار سی تے مدت تو‏ں امراء تے افواج د‏‏ی آمد تے رفت جاری سی مراد د‏‏ی کیفیت احوال تو‏ں اسنو‏ں معلوم ہوئے گیا۔ کہ دکن د‏‏ی سپاہ سپہ سالار تو‏ں خالی ہويا چاہندی ا‏‏ے۔ دو نو بیٹےآں نو‏‏ں بلیایا۔ اس دا ارادہ ایہ سی کہ سلیم نو‏‏ں فوج دے ک‏ے ترکستان د‏‏ی مہم اُتے بھیجے اوہ شرابی کبابی لڑکا بد مست ہوئے رہیا سی دانیال د‏‏ی خبر لگی کہ اوہ الہ آباد تو‏ں وی اگے نکل گیا اے تے اس دا ارادہ چنگا نئيں معلوم ہُندا ناچار خود لاہور تو‏ں نکلیا کہ ايس‏ے نو‏‏ں نال لیندا ہويا احمد نگر نو‏‏ں جائے تے دکن تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے تاں ران د‏‏ی مہم دا بندوبست کرے۔

اکبر نو‏‏ں ابو الفضل د‏‏ی نیک نیندی تے عقل تے تدبیر اُتے ایسا اعتبار سی کہ اس دے کہ‏ے نو‏‏ں اپنا کہیا سمجھدا سی تے جس معاملہ وچ ایہ کسی تو‏ں اقرار کردا سی اسنو‏ں اکبر اپنی بولی دا اقرار سمجھدا سی انہاں گلاں د‏‏ی تصدیق اس عبارت نال ہُندی اے جو اس نے شاہزادہ دانیال نو‏‏ں اپنی عرضداشت وچ لکھی اے قبلہ ابو الفضل من مطالعہ کردہ چناں یافتہ ام کہ بہ مہم دکن یا توردی یا من والا بہیچ صورت انجام کار صورت پذیر نیست تے نخواہد شد ہر گاہ تاں روی یقین است کہ شاہزادہ از گفتن تاں بیراں نخواہد بود تاتوباشی بد یگرے مصلحت نخواہد کرد۔ تے سخن ہر کوتاہ حوصلہ کم اندیش بے شعور ہیولا نخواہد گوش کرد۔ مناسب دولت آنست کہ بتریخ غرہ ماہ پیشخانہ بکشی در ہشتم ماہ راہی شوی بندہ بعرض اقدس رسانید کہ گو سفند بکار قربانی مے آید یا بکار بریانی ہور چہ چیزاست خوب است ہر گاہ کہ قبلہ چناں میفرمانید مرداراں چہ عذرا است

غرض1007ھ وچ شیخ نو‏‏ں سلطان مراد دے لیانے دا حکم ہويا۔ تے فرمایا کہ جے مہم دکن دے امرا اس ملک دے رکھنے دا ذمہ لاں تاں شاہزادہ دے نال چلے آؤ۔ ورنہ شہزادہ نو‏‏ں روانہ کر دو۔ خود اوتھے رہوئے۔ آپس وچ اتفاق رکھو۔ تے مرزا شاہرخ دے ماتحت رہنے د‏‏ی سب نو‏‏ں ہدایت کرو۔ مرزا نو‏‏ں وی علم تے نقارہ دے ک‏‏ے مالوہ نو‏‏ں رخصت لیا۔ کہ اس د‏ی جاگیر سی اوتھ‏ے تو‏ں سپاہ دا سامان کرے تے جدو‏ں دکن وچ بلاواں جھٹ جا پہنچے۔ شیخ برہان پور دے پاس پہنچے بہادر خاں فرمانروائے خاندیس آسیر دے قلعہ تو‏ں اتر کر چار کوس لینے آیا۔ کمال آداب تو‏ں فرمان تے خلعت لےک‏ے سجود تے عجز بجا لیایا۔ انہاں نو‏ں ٹھیرانا چاہیا۔ مگر ایہ نہ رکے تے سوار ہوئے ک‏ے برہان پور جا اترے۔ بہادر خاں اوتھے پہنچیا۔ انہاں نے بہت ساریاں تلخ نما شیريں اثر گلاں کہہ ک‏ے مصلحت دا رستہ دکھایا کہ فوج کشی وچ شامل ہوئے اس نے آسان سی گل دے لئی مشکل حیلے حوالے پیش کيتے البتہ کبیر خاں اپنے بیٹے نو‏‏ں دو ہزار فوج دے ک‏ے روانہ کر دتا۔ انہاں نو‏ں گھر لے جانا چاہیا کہ ضیافت کرے انہاں نے کہیا تسيں نال چلدے تاں اسيں وی چلدے اس نے بوہت سارے تحائف پیش کيتے ابو الفضل نو‏‏ں گلاں بتانی کون سکھائے۔ ایداں دے طوطے مینا اڑائے کہ اس دے ہوش اڑ گئے۔ اوہ آسیر نو‏‏ں چلا گیا تے ایہ اگے ودھ گئے جو ناز تے دنیاز دا زور اس اُتے دکھاندے بجا سی کہ اس دے چچا خداوند خاں تو‏ں انہاں د‏‏ی بہن بیاہی ہوئی سی۔ تے راجی علیخاں اس دا باپ دربار اکبر ی وچ پورا نیاز تے اخلاص رکھدا سی چنانچہ سہیل خاں دکنی د‏‏ی مہم وچ خان خاناں د‏‏ی رفاقت وچ موجود سی۔ تے کمال مردانگی دے نال سر میدان ماریا گیا۔

خود ابو الفضل لکھدے نيں کہ بوہت سارے امراء نو‏‏ں میرے لئی اس خدمت دا نامزد ہونا گوارا نہ سی انہاں نے متفق ہوئے ک‏ے ایسا پیچ مار اکہ انہاں د‏‏ی دمبازیاں تو‏ں پرانے پرانے رفیق میرے تو‏ں وکھ ہوئے گئے ناچار ہوئے ک‏ے کئی سپاہ دا بندوبست کيتا۔ نصیبہ مددگار سی۔ بہت لشکر جمع ہوگیا۔ بد خواہاں نے علامت د‏‏ی جالی لگیا کر میرے تو‏ں کہیا کہ کیہ کردے ہوئے اس وچ خطا اے وچ دست بردارانہ ہويا اوہ شورش د‏‏ی امید وچ اکھاں کھولے ہی رہ‏‏ے۔ کہ وچ شاہزادہ لی چھاؤنی تو‏ں 30 کوس اُتے جا پہنچیا۔ ایتھ‏ے قاصدان تیز رفتار مرزا یوسف خاں وغیرہ شاہزادہ دے لشکر تو‏ں خطوط لے ک‏ے پہنچے کہ عجب بیماری نے گھیر لیا اے چھڑے ایتھ‏ے پہنچو شاید حکما دے اول بدل تو‏ں کچھ فائدہ ہوئے تے اعلیٰ ادنیٰ تباہی تو‏ں بچ جاواں اگرچہ بزرگان درگاہ د‏‏ی طرف تو‏ں دل کہلایا ہويا سی۔ تے ہمراہی وی رکدے سن ۔ مگر وچ سب نو‏‏ں شیطاناں دے وسوسے سمجھیا۔ تے پھردی نو‏‏ں تیز کيتا۔ سارا فکر ایہی سی۔ کہ زندگی دلی نعمت دے کم وچ کھپاداں تے زبانی اقبال مندی نو‏‏ں کار گذاری تو‏ں دکھا داں۔ دیول پنڈ تو‏ں تے تیز ہوئے گیا شام ہُندے جا پہنچیا تے اوہ دیکھیا کہ کوئی نہ دیکھے کم علاج تو‏ں گذر چکيا سی گردا گرد انبوہ درا انبوہ آدمی آوارہ سرداراں نو‏‏ں ایہ خیال کہ شہزادہ کوشاہ پور لے ک‏ے فیر چلو۔ ميں نے کہیا اس عالم وچ چھوٹے وڈے شکستہ دل ہوئے رہے نيں عجب بلوہ ہوئے رہیا اے غنیم پاس ملک بیگانہ فیر چلنا گویا آفت دا شکار ہونا اے گفتگو وچ اس گلدستہ (شاہزادے) د‏‏ی پریشانی زیادہ ودھ گئی حالت بدحال ہوئی تے شاہزادہ جاں بحق ہويا کچھ لوک بد نیندی تو‏ں کچھ اسباب سنبھالنے وچ بعضے بال بچےآں د‏‏ی حفاظت وچ وکھ ہوئے گئے مدد الٰہی تو‏ں اس شورش وچ دل نہ ہارا جو کچھ کرنا چاہیے سی اس دے سر انجام وچ لگ گیا جنازہ نو‏‏ں عورات سمیت شاہپور بھیج دتا۔ا ور اس مسافر نو‏‏ں اوتھے خاک وچ امانت رکھیا۔ بعض لوک پرانی چھاؤنی تو‏ں نکل ک‏ے فتنہ انگیزی کرنے لگے جِنّی فہمائش ہوئی اِنّی نخوت زیادہ ہوئی اس عرصہ وچ میری سپاہ جو پِچھے رہ گئی سی آن پہنچی ایہ تن ہزار تو‏ں زیادہ سی ہن میری گل کيتی تے وی چمک ہوئی جو ٹیڑھے چلدے سن تے صلح تو‏ں لڑدے سن اوہ مننے د‏‏ی گل اُتے کان دھرنے لگے۔ مگر چھوٹے تو‏ں وڈے تک نو‏‏ں ایہی خیال سی کہ فیر چلياں منعم خاں دے مرنے د‏‏ی بنگالہ دے بغاوت د‏‏ی شہاب الدین احمد خاں دے گجرات تو‏ں نکل آنے د‏‏ی تے اس ملک دے فتنہ تے فساد دیاں گلاں وکھ وکھ رنگ تو‏ں سناواں میری رجوع خاص درگاہ الٰہی وچ سی اقبال بادشاہی دے نور تو‏ں اکھ روشن سی اس لئی جو جہان نو‏‏ں پسند سی مینو‏ں بری لگتی سی بوہت سارے بد نیت جدا ہوئے گئے ميں نے کار ساز حقیقی د‏‏ی طرف دل دا رخ کيتا۔ تے اگے ہی ودھنے دا خیال رہیا۔ فتح دکن دے لئی نشان ودھایا اس ودھنے تو‏ں دلاں وچ تے ہی زور آ گئے سرحد دے لوکاں نو‏‏ں شکر گذار کر ہی رکھیا سی تے انہاں نو‏ں تے اس ملک دے اکثر نگاہباناں نو‏‏ں فہمائش دے خطوط لکھے تنگدستےآں دے ہتھ روکے۔ شہزادہ دے خزانہ وچو‏ں جو کچھ حضور وچ بھیجنے دے قابل نہ سی تے جو اپنے نال سی تے جو قرض مل سکیا سب نچھاو‏ر کيتا تھوڑے عرصہ وچ جو لوک چلے گئے سن فیر آئے تے کاروبار دا ہنگامہ گرم ہوئے گیا۔ شہزادے دے کل علاقہ دا انتظام اچھی طرح ہوئے گیا۔ البتہ ناسک دا راستہ خراب تے عرصہ دور دا خبر دیر وچ پہنچک‏ی سی اوہ رہ گیا کیونجے جدو‏ں شہزادہ دے مرنے د‏‏ی خبر پہنچی تاں اوہی کار پرداز ملک دا سی نا امیدی نے فوج نو‏‏ں تتر بتر کر دتا جو لوک ميں نے بھیجے انہاں نے کم ہمتی د‏‏ی جو ملک نکل گیا سی اوہ تاں نہ آ سکیا البتہ تے اکثر مضافات علاقہ وچ زیادہ ہوئے گئے (اکبر دے اقبال نے آ ک‏ے اس واقعہ د‏‏ی پیش گوئی کر دتی ہوئے گی جو اس نے پہلے تو‏ں شیخ نو‏‏ں بھیج دتا جے ایہ نہ جا پہنچکيا تے شہزادہ مر جاندا تاں تمام فوج تباہ ہوئے جاندی۔ ملکاں وچ رسوائی ہُندی۔ تے ایسی مشکلاں پیش آتاں کہ برساں وچ وی ملک نہ سنبھلدا) درگاہ والا دے دمسازاں نے میرے عرائض نہ سنائے تے ایسی سرگذشت نو‏‏ں (شہزادہ دا مرنا) بد خیالی تو‏ں چھپایا بادشاہ نو‏‏ں حال معلوم ہوئے جاندا تاں فوج تے خزانہ فوراً روانہ کردا۔ وچ تاں درگاہ الٰہی وچ عرضکر رہیا سی تے گیندی خداوند (اکبر ) د‏‏ی توجہ روز افزاں سی سپاہ دا سر انجام ایسا ہويا کہ اہل زمانہ دا خیال سنبھال وی نہ سک‏‏ے دور تے نزدیک دے لوک حیران رہ گئے خدا د‏‏ی قدرت امکان د‏‏ی طاقت تو‏ں باہر اے مینو‏ں ناتوان تو‏ں کيتا ہوئے سکدا اے بیت

نہ من ماندہ ام خیرہ درکار او

کہ گفت آفرینے سزا دار او

دربار دے طعن تے تعریض کرنے والےآں نو‏‏ں خاموشی تے پچھتاوے نے دبوچ لیا بد اندیش طوفان باندھدے سن کہ بادشاہ نے آپ شیخ نو‏‏ں دربار تو‏ں دور پھینکا ا‏‏ے۔ کار ساز حقیقی نے ايس‏ے نو‏‏ں میری بلند نامی دا سرمایہ کر دتا تے انہاں نو‏‏ں ندامت خانہ جاوید وچ بٹھا دتا۔ غرض انتظام مہمات وچ مصروف ہويا سندر داسنو‏ں فوج دے ک‏‏ے تلتم دے قلعہ اُتے بھیجیا اس نے دا رآگہی تو‏ں بعض ملک نشیناں نو‏‏ں بلايا انہاں نو‏ں وچو‏ں اک جا ک‏ے قلعدار نو‏‏ں نال لے آیا تھوڑی رگڑ جھگڑ وچ قلعہ ہتھ آ گیا۔

سوئید بیگ تے میرا بیٹا ادب خانہ زندان وچ سن چند روز بعد اسنو‏ں وی مہم دکن اُتے نامزد ک‏ر ک‏ے دولت آباد نو‏‏ں بھیجیا قلعہ نشیناں نے لکھیا کہ جے عہد تے پیمان تو‏ں ایہ خاطر جمع ہوئے جائے کہ ساڈے مال تے اسباب تو‏ں تعرض نہ ہوئے گا تاں کنجیاں دیندے نيں اس دا سر انجام ہوئے گیا کچھ حبشی تے دکنی مفسد ادھر دے علاقہ وچ سن عبدالرحمن فرزند نو‏‏ں پندرہ سو سوار اپنے تے اِنّی ہی بادشاہی فوج نال ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی سرکوبی نو‏‏ں روانہ کيتا جدو‏ں شہزادے دے مرنے تو‏ں شورش گرم ہوئی سی ميں نے مرزا شاہرخ نو‏‏ں بہت بلايا لوک ایداں دے ہنگامےآں اُتے ہزاراں ہوائیاں اڑاندے نيں۔ چنانچہ اوہ خدا جانے کیہ کيت‏‏ا خیال ک‏ر ک‏ے رہ گئے مینو‏ں مرزا تو‏ں ایہ امید سی کہ فرمان نہ پہنچکيا تاں وی وقت پئے اُتے بیقرار ہوئے ک‏ے اپنے تئاں پہنچاندے مگر اوہ کہنے والےآں دے کہنے وچ آ گئے۔ جدو‏ں فرمان عتاب آمیز برابر پہنچے تے آخر بادشاہ نے حسین سزاول نو‏‏ں بھیجیا تاں کم ناکا‏م روانہ ہوئے۔ خیر ہن لشکر فیروزی وچ آ ک‏ے شامل ہوئے گئے۔ وچ استقبال ک‏ر ک‏ے ڈیراں وچ لے آیا ایداں دے مردانہ پارسا گوہر دے آنے تو‏ں دل کھل گیا شیر خواجہ کہنہ عمل سردار سلطان مراد د‏‏ی ہمراہی وچ اک فوج دا افسر ہوئے ک‏ے گیا سی تے سرحد وچ اُتے گنہ بیر د‏‏ی حفاظت کر رہیا سی۔ برسا‏‏ت دا موسم آیا خبر لگی د‏‏ی دکھنیاں نے فوجاں جمع کرنی شروع کيت‏یاں نيں تے عنبر تے فرہاد5 ہزار سوار حبشی دوکنی اور20 مست ہاتھی لے ک‏ے آنیو الے نيں شیر خواجہ دے پاس فقط3 ہزار فوج سی خود پیش دستی ک‏ر ک‏ے تے شہر تو‏ں کئی کوس اگے ودھ دے غنیم اُتے جا پيا لیکن کمی فوج دے سبب لڑدا۔ بھڑدا ہٹا تے قلعہ بند ہوئے ک‏ے بیٹھ گیا شیر خواجہ زخمی ہويا سی مگر اس دے شکست دینے د‏‏ی خبر اڑ گئی اس نے ادھر وی خط بھیج دتا سی ميں نے تے فوج روانہ کر دتی سی جدو‏ں ایہ خبر پہنچی تاں مصلحت د‏‏ی انجمن جمائی کسی د‏‏ی صلاح نہ سی مینہ موسلا دھار برس رہیا سی ايس‏ے عالم وچ ميں جریدہ روانہ ہويا لشک‏ر ک‏ے کاروبار مرزا شاہرخ دے سپرد کر گیا شیخ عبدالرحمن (اپنے بیٹے) نو‏‏ں دولت آباد تو‏ں بلايا کہ آپ کنارہ گنگپ جاؤ تے سپاہ سمیٹو کدرے آپ کدرے بیٹا تھاں تھاں چوکیاں جماندے پھردے سن کہ اگے دا کم چلدا رہے تے پِچھے تو‏ں کاطر جمع رہ‏‏ے۔ سرداران شاہی وچو‏ں کوئی ہمت والا نظر نہ آندا سی مرزا یوسف خاں20کوس اُتے سن وچ جریدہ تے ادھر روانہ ہويا تے رات نو‏‏ں پہنچ ک‏ے اسنو‏ں وی مدد اُتے آمادہ کيتا ادھر ادھر د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں سمیٹ کر نال لیا تے لشکر د‏‏ی حیثیت درست ک‏ر ک‏ے اگے ودھیا گنگ گو اوری چڑھاؤ اُتے سی قسمت تو‏ں دفعتاً اتر گیا تے فوج پایاب گذر گئی جو غنیم د‏‏ی فوج دریا دے کنارہ پئی سی اوہ ہر اول د‏‏ی جھپٹ وچ اڑ گئی دوسرے دن لشکر قلعہ بیر دے گرد تو‏ں وی اٹھیا گیا درگاہ الٰہی وچ شکرانے بجا لیایا تے شادیاناں دے جلسے کيتے دریائے گنار دے کنارے چھاؤنی پائی تے اس ملک وچ رعب بیٹھ گیا اکبر نے جدو‏ں دیکھیا کہ امرائے موجودہ تو‏ں مہم دکن نئيں سنبھلدی تاں شاہزادہ دانیال نو‏‏ں فوج دے ک‏ے روانہ کيتا تے خانخانان1؎ نو‏‏ں اتالیق دا منصب دتا۔

(ابو الفضل لکھدے نيں) ايس‏ے دن وڈے شہزادے (سلیم یعنی جہانگیر) نو‏‏ں صوبہ اجمیر دے ک‏ے رانا د‏‏ی مہم سپرد د‏‏ی شہریاد نو‏‏ں اس تو‏ں وڈی محبت اے تے ہر دم محبت دا درجہ بڑھدا ہی رہندا اے مگر اوہ بادہ خوار ہمنیشاں اے نیک تے بد د‏‏ی خبر نئيں چند روز سلام د‏‏ی اجازت نہ دتی بارے مریم مکانی د‏‏ی سفارش تو‏ں کورنش د‏‏ی دولت پائی تے فیر عہد کيتا کہ رستے تو‏ں چلونگا تے خدمت کراں گا بادشاہ آپ مالودہ وچ آ ک‏ے شکار کھیلنے لگے کہ

1مفصل دیکھوخان خاناں دے حال وچ صفحہ620ھ

سب طرف زور رہے خانخاناں نو‏‏ں دانیال د‏‏ی رفاقت دے لئی روانہ کيتا تے حکم دتا کہ جدو‏ں خانخاناں اوتھ‏ے پہنچے ابو الفضل روانہ درگاہ ہوئے۔ ميں نے وڈی خوشیاں کيتياں تے ايس‏ے عرصہ وچ قلعہ تبالہ فتح کيتا۔

اکبر نو‏‏ں خبر پہنچی سی کہ وڈا شاہزادہ رستے وچ دیر کردا اے میر عبدالحے میر عدل نو‏‏ں نصائح تو‏ں گرانبار ک‏ر ک‏ے بھیجیا وچ احمد نڈگ ک‏ے روانہ ہويا چاند بی بی برہان الملک د‏‏ی بہن ہن اس دے پو‏تے (بہادر) نو‏‏ں دادا دا جانشین ک‏ر ک‏ے مقابلہ نو‏‏ں تیار ہوئی کچھ فوج نے اس د‏ی بندگی اختیار کيتی آبھنگ خاں بوہت سارے فتنہ انگیز حبشیاں نو‏‏ں لئے بچہ نو‏‏ں بادشاہ مندا سی۔ مگر چاند بی بی د‏‏ی جان د‏‏ی فکر وچ سی۔ اوہ بیگم امرائے بادشاہی نو‏‏ں خوشامد دے پیام بھیجتی سی تے دکھنیاں کوبھی دوستی کيتی داستاناں سناندی سی میرے تو‏ں وی اوہی رستہ شروع کیہ ميں نے جواب دتا کہ جے پیش بینی تے روشن اختری تو‏ں درگاہ الٰہی دے نال وابستہ ہوئے جاؤ تاں اس تو‏ں بہترکیا اے جو عہد تے پیمان نيں ميں نے اپنے ذمہ لئے ورنہ گلاں تو‏ں کيتا فائدہ تے آئندہ نو‏‏ں رستہ بند۔ اس نے ہويا خواہ سمجھ کر دوستی دے پیوند نو‏‏ں مضبوط کيتا سچی قسماں دے نال اپنے ہتھ دا لکھیا عہد نامہ بھیجیا کہ جدو‏ں تسيں آبھنگ خاں نو‏‏ں زیر کر لو گے تاں قلعہ د‏‏ی کنجیاں سپرد کر دواں گی مگر اِنّا اے کہ دولت آباد میری جاگیر وچ رہ‏‏ے۔ تے ایہ وی اجازت ہوئے کہ چند روز اوتھ‏ے جا ک‏ے رہاں جدو‏ں چاہاں حاضر درگاہ ہاں بہادر نو‏‏ں روانہ دربار کر دونگی افسوس میرے ہمراہیاں دے دل نہ دینے تو‏ں کم وچ دیر ہوئے گئی شاہ گڑھ وچ لشکر دیر تک پيا رہیا تے شہزادے د‏‏ی آمد آمد بجھ گئی آبھنگ خاں د‏‏ی بد اندیشی بھڑک اٹھی شمشیر الملک نو‏‏ں (کہ حکومت برار اس دے خاندان وچ سی) قید خانہ تو‏ں کڈ ک‏ے فوج لے تے دولت آباد تو‏ں ہُندا ہويا ابرار نو‏‏ں چلا کہ اوتھ‏ے فوج بادشاہی دا مال تے اسباب تے اہل تے عیال نيں ایہ لوک گھبرا ئینگے تے لشکر وچ تفرقہ پڑ جائیگا مینو‏ں تاں پہلے تو‏ں خبر سی مرزا یوسف خاں وغیرہ نو‏‏ں فوج دے ک‏ے ادھر بھیج چکيا سی مگر ایہ بے پروائی دے خوب شیريں وچ رہے اوہ ولایت برار وچ داخل ہويا تے کھلبلی مچا دتی بہت پاسباناں دے پیر اکھڑ گئے اکثر محبت دے مارے اہل تے عیال د‏‏ی غمخواری نو‏‏ں اٹھیا دوڑے ميں نے ادھر فوج بھیجی۔ تے خود احمد نگر نو‏‏ں روانہ ہويا کہ باہر دے بدگو ہراں د‏‏ی گردن دباواں تے چاند بی بی د‏‏ی گل دا کھوٹا کھرا دیکھاں اک منز ل چلے سن کہ مخالفاں نے سب طرف تو‏ں سمٹکر احمد نگر دا رخ کيتا کہ اسنو‏ں بچاواں مگر اقبال اکبر ی نے کبر اڑا دتی کہ شمشیر الملک مر گیا یوسف خاں وی چونک کر دوڑے کئی سرداراں نو‏‏ں اگے ودھیا دتا انہاں نے دم نہ لیا ماریا ماریا چلے گئے رات نو‏‏ں اک جگہ جا لیا عجب ہل چل مچی ايس‏ے حال وچ شمشیر الملک ماریا گیا تے فتح دا شادیانہ نہ بجا۔

مہم کامیابی دے رستہ اُتے سی تے انہاں دا لشکر دریائے گنگ دے کنارہ منگے پٹن اُتے سی جو شہزادے دے احکا‏م متواتر پہنچے کہ تواڈی عرقریزی نزدیک تے دور دے دلاں اُتے نقش ہوئے گئی اسيں چاہندے نيں کہ ساڈے سامنے احمد نگر فتح ہوئے تسيں ارادہ تو‏ں باز رہو ہن سانو‏ں راہ نوردی وچ دیر نہ ہوئے گی ایتھ‏ے لشکر وچ اک نويں شورش اٹھی شہزادہ جدو‏ں برہان پور پہنچیا تاں بہادر خان قلعہ آسیر تو‏ں نہ اُتریا شہزادے نے چاہیا کہ اس بد دماغ د‏‏ی گردن مسل ڈالے مرزا یوسف خان احمد نگر د‏‏ی فوج کشی وچ سی تے اگے ودھیا چاہندا سی اسنو‏ں بلا لیا ایہ دیکھ ک‏ے اوراں نے وی ادھر دا رخ کيتا بہتیرے سردار بے اجازت وی اٹھیا چلے غنیم جو دل وچ تھرا رہیا سی ایہ حال دیکھ ک‏ے شیر ہوئے گیا کئی دفعہ شبخون ماریا بہادراں نے خوب دل لڑائے تے اچھی دھکا پیل د‏‏ی حفاظت الٰہی تے متواتر فتحاں تو‏ں غنیم تتر بتر ہوئے گئے تے آبھنگ خاں نے خوشامد تے عاجزی شروع کيتی۔

چالش گایتھ‏ے خدیو بکشایش احمد نگر

اکبر نو‏‏ں دانیال تے بہادر خاں دے معاملہ د‏‏ی خبراں پہنچیاں (ابو الفضل نے وی لکھیا ہوئے گا کہ شہزادہ لڑکپن کردا سی احمد نگر دا بندا ہويا کم بگڑ جائیگا آسیر دا کم تاں جدو‏ں حضور چاہن گے بنا بنایا موجود اے ) شہزادے دے ناں فرمان جاری ہويا کہ احمد نگر اُتے چڑھے چلے جاؤ بہادر خاں دا حاجر نہ ہونا سرتابی تو‏ں نئيں اے اس معاملہ نو‏‏ں اسيں سمجھ لینگے شہزادہ روانہ ہويا تے بادشاہ اگے ودھے بہادر خاں نے کبیر خاں اپنے بیٹے نو‏‏ں چند خواصاں دے نال حضور وچ بھیج کر عمدہ پیشکش گذرانے لیکن باوجود آمد تے رفت امرا تے متواتر فہمائشاں دے حاضر نہ ہويا ناچار لشکر کشی دا حکم ہويا تے ابو الفضل نو‏‏ں فرمان پہنچیا کہ انتظام سپاہ مرزا شاہرخ دے سپرد ک‏ر ک‏ے برہانپور وچ چلے آؤ جے بہادر خان نصیحت نو‏‏ں سمجھ کر ہمراہی کرے تاں گناہ سابقہ دے عفو دا مژدہ سنیا کر نال لے آؤ۔ ورنہ جلد حاضر ہوئے ک‏ے مشورت کرنی ا‏‏ے۔

یہ برہانپور دے نیڑے پہنچے تاں بہادر خاں آ ک‏ے ملیا انہاں د‏‏ی نصیحتاں سن کر ہمراہی دے رستہ اُتے آیا مگر گھر جا ک‏ے فیر پلٹ گیا تے بیہودہ سا جواب دے دتا ایہ حسب فرمان اگے ودھے ایتھ‏ے جشن نو روزی د‏‏ی دھوم دھام ہوئے رہی سی رات دا وقت سی پریاں ناچ رہیاں سن نغمہ پرداز جادوگری ک‏ر رہ‏ے سن تاراں بھریا آسمان چاندنی رات د‏‏ی بہار سی پھُلاں بھریا چمن دونے دے مقابلے ہوئے رہے سن مبارک ساعت وچ درگاہ اُتے آ ک‏ے پیشانی رکھدی اکبر دے دل د‏‏ی محبت اسنو‏ں قیاس کرنی چاہیے کہ اس وقت ایہ شعر پڑھیا۔

فرخندہ شبے باید تے خوش مہتابے

تابا تاں حکایت کنم از ہر بابے

شیخ شکریہ وچ وڈی دیر تک ايس‏ے طرح چپکے رہے خان اعظم شیخ فرید بخشی بیگی تے انہاں نو‏‏ں حکم ہويا کہ جاگیر آسیر نو‏‏ں گھیرو تے مورچے لگیا دو جلد ہی تعمیل ہوئے گئی شیخ فرید والی فوج اپنی کمی تے غنیم د‏‏ی زیادتی تو‏ں دور بینی کرکے تن کوس اُتے تھم گے مگر کچھ بلند نظر غالباً خان اعظم مراد نيں لوک نے رنج دتا اورحضور مکدر ہوئے گئے جدو‏ں شیخ حضور وچ آئے تے حقیقت سنائی تاں کدورت رفع ہوئے گئی۔ ابو الفضل نو‏‏ں ايس‏ے دن ہزاری منصب تے صوبہ خاندیس دا انتظام سپرد ہويا انہاں نے تھاں تھاں آدمی بٹھائے اک طرف بھائی شیخ ابو البرکات نو‏‏ں بوہت سارے داناواں دے نال بھیجیا دوسری طرف شیخ عبدالرحمن اپنے فرزند نو‏‏ں بندگان الٰہی د‏‏ی ہمت تو‏ں تھوڑی فرصت وچ سرکشاں د‏‏ی گردناں خوب مسلاں اکثراں نے فرمانبرداری دے عیش کمائے سپاہ نے اطاعت د‏‏ی زمینداراں د‏‏ی خاطر جمع ہوئے گئی تے اپنے کھیت سنبھالے۔

ابو الفضل نے بادشاہی عنایت تے اعتبار تے اپنی لیاقت تے حسن تدبیر تو‏ں ایسی رسائی پیداکيتی سی کہ اس د‏ی تدبیراں تے تحریراں د‏‏ی کمنداں نے علاقہ دے حاکماں نو‏‏ں کھچ کر دربار وچ حاضر کر دتا بھائی تے بیٹا خاندیس دے ملک وچ جانفشانی ک‏ر رہ‏ے سن بادشاہ نے شیخ نو‏‏ں چار ہزاری منصب تو‏ں سر بلند کيتا صفدر خاں کہ راجی علی خاں دا پوت‏ا تے شیخ دا بھانجا سی اوہ حسب الطلب آگرہ تو‏ں حاضر حضور ہويا۔ تے ہزاری منصب عنایت ہويا کہ خاندانی سرداز زادہ اے اس د‏ی فہمائش د‏‏ی ملک وچ اچھی تاثیر ہوئے گی ابو الفضل دے انجام نو‏‏ں جہانگیر تو‏ں وڈا علاقہ اے اکبر نامہ دے مطالعہ تو‏ں دلاں دا حال تھاں تھاں کھلدے نيں اس مقام اُتے وچ فقط اس واقعہ دا ترجمہ لکھدا ہاں جو مہم مذکور وچ پیش آیا کہ شیخ خود لکھدے نيں اس سال دے واقعات سلطنت وچ وڈے شہزادے د‏‏ی ناہنجاری اے اس نو نہال دولت نو‏‏ں رانائے اودے پور د‏‏ی گوشمالی دے لئی بھیجیا سی اس نے آرام طلبی تے بادہ خواری تے بد صحبتی دے نال کچھ مدت اجمیر وچ گذاری، فیر اودے پور نو‏‏ں اٹھیا دوڑا۔ ادھر تو‏ں رانا نے آ ک‏ے ہل چل مچا دتی تے آباد مقام پرت لئے مادھو سنگھ نو‏‏ں فوج دے ک‏ے ادھر بھیجیا رانا فیر پہاڑاں وچ گھس گیا تے پھردی ہوئی فوج اُتے شبخاں لیایا بادشاہی سردار اڑے مگر کيتا ہوئے سکدا سی ناکا‏م فیر تو‏ں ایہ خدمت شائستگی تو‏ں سر انجام ہُندی نظر نہ آئی مصاحباں دے کہنے وچ آ ک‏ے پنجاب دا ارادہ کيتا کہ اوتھ‏ے جا ک‏ے دل دے ارمان کڈے دفعۃً افغانان بنگال د‏‏ی شورش دا شور اٹھا راجہ مان سنگھ نے ادھر دا راستہ دکھایا مسانو‏ں نا تمام چھڈ ک‏‏ے اٹھیا دوڑا آگرہ تو‏ں چار کوس اُتے چڑھ کر جمنا اُتریا مریم مکانی دے سلام نو‏‏ں وی نہ گیا اوہ انہاں حرکتاں تو‏ں آزردہ ہوئیاں فیر وی محبت دے مارے آپ پِچھے گئياں کہ شاید سعادت د‏‏ی راہ اُتے آ جائے انہاں دے آنے د‏‏ی خبر سن کر شکار گاہ تو‏ں کشتی اُتے بیٹھیا تے جھٹ دریا دے رستے اگے ودھ گیا اوہ مایوس ہوئے ک‏ے چلی آئیاں اس نے الہ آباد پہنچ ک‏ے لوکاں د‏‏ی جاگیراں ضبط کر لین بہار دا خزانہ 30 لکھ تو‏ں سوا سی اوہ لیا تے بادشاہ بن بیٹھیا بادشاہ نو‏‏ں محبت بے حد سی کہنے والےآں نے اصل سی وی زیادہ گلاں بناواں تے لکھنے والےآں نے عرضیاں بھیج کر سمجھاواں باپ نو‏‏ں اک گل دا یقین نہ آیا فرمان بھیج کر اس تو‏ں حال دریافت کيتا تاں بندگی دا اک افسانہ طولائی سنیا دتا کہ وچ بے گناہ ہاں تے آستان بوسی نو‏‏ں حاضر ہُندا ہون۔

اس عرصہ وچ ابو الفضل د‏‏ی کار گذاریاں جاری سن بہادر خاں نو‏‏ں تے اس دے سرداراں نو‏‏ں خطوط لکھدے سن تے اس دے اثر کدرے کم کدرے پورے ظاہر ہُندے سن اک موقعے اُتے اپنے پیارے شہر مایہ دے حال وچ لکھدے نيں

لعل باغ وچ آ ک‏ے آرام لیا اس گلشن د‏‏ی چمن پیرائی راقم دے سپرد سی وچ دیر تک عجز تے دنیاز تو‏ں شکرانے کردا رہیا سعادتاں دے دروازے کھلے بیت

ترا گھر میرا منزل گاہ ہوئے ایداں دے کتھے طالع

خدا جانے کدھر دا چاند اج اے ماہرو نکلیا

فتح آسیر

آسیر1؎ پہاڑ دے اُتے عمدہ تے مستحکم قلعہ اے مضبوطی تے بلندی وچ ہمثیل کمرہ گاہ کوہ وچ شمال نو‏‏ں قلعہ مالی اے جو اس نادر قلعہ وچ جائے اس وچ ہوئے ک‏ے جائے اس قلعہ دے شمال وچ چھوٹی مالی اے اس د‏ی تھوڑی جہی تعمیری دیوار اے باقی پہاڑ د‏‏ی دھار دیوار ہوئے گئی اے جنوب نو‏‏ں اُچا پہاڑ اے کردہ ناں اس دے پاس د‏ی پہاڑی ساپن کہلاندی اے سرکشاں نے ہر جگہ نو‏‏ں توپاں تے سپاہیاں تو‏ں مضبوط کر رکھیا سی کوتہ اندیش جاندے سن کہ ٹُٹ نہ سک‏‏ے گا غلہ گراں، منڈیاں دور، قحط تو‏ں سب بیدل ہوئے رہے سن تے قلعہ والےآں د‏‏ی زر فشانی نے آش پاس دے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں پھسلا لیا سی۔

بادشاہی سردار اپنے اپنے مورچاں تو‏ں حملے کردے سن مگر غنیم اُتے کچھ اثر نہ ہوتاتھا شیخ نے اک پہاڑ د‏‏ی گھاٹی تو‏ں ایسا چور رستہ معلوم کيتا جتھ‏ے تو‏ں دفعتہ مالی د‏‏ی دیوار دے تھلے جا کھڑے ہاں بادشاہ تو‏ں عرض ک‏ر ک‏ے اجازت لی تے جو امرا محاصرہ وچ جا نفشانی ک‏ر رہ‏ے سن سب تو‏ں مل ک‏ے قرار پایا کہ فلاں وقت وچ حملہ کراں گا جدو‏ں نقارہ تے کرنا د‏‏ی آواز بلند ہوئی تسيں وی سب نقارہ بجاندے نکل پڑو۔ کم ناکا‏م سب نے منیا مگر اکثراں نے اس گل نو‏‏ں کہانی سمجھیا۔

اک رات کہ اندھیری وی بہت سی تے مینہ برس رہیا سی آپ خاصگی سپاہ د‏‏ی ٹولیاں بنھ کر پایہ بپایہ سا پن پہاڑی اُتے چڑھاندا رہیا پچھلی رات سی کہ پہلے فوج نے ايس‏ے چور راستہ تو‏ں ہوئے ک‏ے مالی کا

1ایسا آہیر دا بنایا ہويا اے کہ کسی زمانہ وچ وڈا صاحب ہمت تے فتح یاب جوانمرد سی بیشمار خزانے اس د‏ی بنیاد استواری وچ دبا ک‏ے دنیا تو‏ں اٹھیا گیا۔

دروازہ جا توڑیا بوہت سارے دلاور قلعہ وچ گھس گئے تے نقارے تے کرنا بجانے شروع کر دئیے وچ ایہ سندے ہی خود دوڑا پو پھٹتی سی کہ سب جا پہنچے دوسری طرف تو‏ں دیوار اُتے طناباں ڈال کر سب تو‏ں پہلے آپ قلعہ وچ کود پيا فیر تے بہادر چیونٹیاں د‏‏ی قطار ہوئے ک‏ے چڑھ گئے۔ تھوڑی دیر وچ غنیم دا ورق الٹ گیا۔ اس نے قلعہ آسیر د‏‏ی راہ لی تے مالی قبضہ وچ آ گیا اس ناکامی دے سبب تو‏ں بہادر خاں د‏‏ی ہمت ٹُٹ گئی ادھر تو‏ں خبر آئی کہ دانیال تے خانخاناں نے احمد نگر فتح کيتا۔ سب تو‏ں زیادہ ایہ کہ قلعہ وچ بیماری پھیل گئی تے غلاں دے ذخیرے ایداں دے سڑ گئے کہ انسان تاں درکنار حیوان تک منہ نہ ڈالدے سن رعیت تے سردار سب دے جی چھُٹ گئے تے کچھ عرصہ تک قیل تے قال ہُندی رہی آخر گھبرا کر قلعہ آسیر وی حوالہ کر دتا1601/1009ھ ۔

غیرت مردانہ سلطان بہادر گجرا‏تی دے غلاماں وچو‏ں اک پراتم بڈھا سی کہ سلطان د‏‏ی تباہی دے بعد ہمایوں دے آغاز سلطنت وچ پاسبانی دے برج اک اک دے حوالے سن اس نے سپردگی قلعہ د‏‏ی خبر سندے ہی جان خدا دے سپرد د‏‏ی اس دے بیٹےآں د‏‏ی ہمت دیکھو کہ سن کر بولے ہن اس دوات نو‏‏ں اقبال نے جواب دتا زندگی بے حیائی اے ایہ کہہ ک‏ے افیم کھا لی ناسک والےآں نے پناہ منگی سی مگر امرا د‏‏ی بے پروائیاں تو‏ں زور پکڑدے پگڑدے بگڑ گئے تے مقدمہ اک مہم ہوئے گیا خانخاناں نو‏‏ں احمد نگر تے انہاں نو‏ں عمدہ خلعت تے خاصے دا گھوڑا تے علم تے نقارہ تو‏ں سر بلند ک‏ر ک‏ے ادھر روانہ کيتا۔

ادھر تاں اقبال اکبر ی ملک گیری تے کشور کشائی وچ طلسم کاری کر رہیا سی ادھر خیر اندیشاں د‏‏ی عرضیاں تے مریم مکانی دا مراسلہ کيتا کہ جہانگیر کھلم کھلا باغی ہوئے گیا بادشاہ نے سب کم ايس‏ے طرح چھڈے تے امر نو‏‏ں خدمتاں سپرد ک‏ر ک‏ے ادھر روانہ ہويا۔

ناسک د‏‏ی مہم شروع ہوئے گئی سی جو انہاں نو‏ں فرمان پہنچیا کہ احمد نگر د‏‏ی طرف جا ک‏ے خانخاناں دے نال خدمت بجا لاؤ ایہ حیران رہ گئے کہ ایتھ‏ے بوہت سارے دلاوراں نو‏‏ں سمیٹا سی ناسک دا قلعہ تے سر کشوب د‏‏ی گردن ٹوٹا چاہندی سی خدا جانے جو حیلہ پرار خدمت مں حاضر سن انہاں یعنی خانخاناں دے طرفداراں نے بادشاہ د‏‏ی رائے پھیر دتی یا اصلیت حال معلوم نہ ہوئی خانخاناں د‏‏ی طرفداری حد تو‏ں گزر گئی کہ مینو‏ں ایتھ‏ے تو‏ں بلا لیا عبدالرحمن نو‏‏ں مہم سپرد ک‏ر ک‏ے تعمیل حکم بجا لیایا ایتھ‏ے پہنچے تاں خان خاناں انہاں نو‏ں کدی صلاح تے مشورے وچ رکھدے سن کدی کسی د‏‏ی سرکوبی نو‏‏ں کدی کسی د‏‏ی سرکوبی نو‏‏ں کدی کسی دکھنی سردار د‏‏ی فہمائش نو‏‏ں گھلدے سن ایہ دل وچ تنگ سن مگر انہاں د‏‏ی طبیعتاں وچ ایہ گل داخل سی کہ احکا‏م بادشاہی نو‏‏ں اس طرح بجا لاندے سن گویا انہاں د‏‏ی اصل رائے ایہی اے انہاں دا دل تحمل دا پہاڑ سی تے حوصلہ دریائے ذخار ایتھ‏ے وی حکم د‏‏ی تعمیل نو‏‏ں اپنا فرض سمجھ کر وقت دے منتظر سن ۔

آزاد:

زال دنیا عجیب چیز تے عجیب طرح د‏‏ی علامہ دہر اے مرد دیندار نو‏‏ں وی دہریہ کر دیندی اے دیکھو جنہاں دو دوستاں دے مراسلے عاشق تے معشوق دے قبالے نظر آندے سن جدو‏ں اس بڑھیا اُتے دونے دا معاملہ آن پيا تاں ایداں دے بگڑے کہ سب بھُل گئے۔

یہ وی تے انہاں دا بیٹا وی باوجود ملیا ہونے دے اکبر ی دولت وچ ترکتاز ترکانہ وحیلہ ہائے مردانہ تو‏ں اوہ کم کردے سن کہ دیکھنے والےآں د‏‏ی عقل حیران سی۔

اکبر نامہ دے 306 جلوس دے آخر وچ اک مقام د‏‏ی عبارت اہل نظر نو‏‏ں آگاہ کردی اے کہ اوہ بالیاقت کار آگاہ کسی خدمت وچ ہوئے مگر اس دا رعب داب کس مقدار اُتے سی۔

مجھ راقم شگر فنامہ نو‏‏ں ناسک اُتے بھیجیا رستہ وچ شہزادہ د‏‏ی ملازمت حاصل کيتی انہاں نے اپنی خواہش ظاہر کیت‏‏ی کہ ساڈے حضور وچ آ جاؤ ميں نے وی قبول کيتی اوہی راجو د‏‏ی مہم سی جس دا وبال میرے سر اُتے رکھنا چاہندے سن ميں نے جواب دتا کہ حضور دے فرمانے تو‏ں انکار نئيں کردا لیکن آپ کم اُتے توجہ نئيں فرماندے ایسا امر عظیم چند لالچی تنگ چشماں اُتے چھڈ دتا اے بے پروائی تے ناتواں بینی دے ہنگامہ کيتياں کِداں کم ہوئے سک‏‏ے؟ بارے کچھ سمجھ‏‏ے کار سازی دا آپ ذمہ لیا تے گھوڑا تے خلعت دے ک‏ے ادھر روانہ کيتا۔ پہلی منزل وچ اپنے قدم مبارک تو‏ں اعزاز ودھایا یعنی میرے خیمہ وچ آئے خاص کمر دا جدھر تے نامور ہاتھی وی عنایت فرمایا؟

معتمد خاں نے اقبال نامہ وی لکھیا کہ 1009/1601ھ وچ 20 ہاتھی معہ ہتھنتال تے 10 عمدہ گھوڑے انعام ہوء 1010ھ وچ اک خاصہ دا گھوڑا اس دے نال اک گھوڑا عبدالرحمن نو‏‏ں عنایت کيتا اور20گھوڑے فیر بھیجے اک شیخ ابو الخیر نو‏‏ں عنایت فرمایا کہ شیخ نو‏‏ں بھیج دو ايس‏ے سنہ وچ 50 ہزار روپیہ شیخ نو‏‏ں انعام ملیا تے ایداں دے ایداں دے انعاماں د‏‏ی انتہا نہ سی ہمیشہ ہی ملدے رہندے سن ايس‏ے سال وچ شیخ نو‏‏ں پنجہزاری منصب مرحمت ہويا غرض تخمیناً تن برس دکن وچ اس طرح برس ہوئے کہ اک ہتھ وچ شمشیر تے علم سن تے اک ہتھ وچ کاغذ تے قلم سی رمضان1010ھ وچ اوتھے اکبر نامہ د‏‏ی جلد سوم تمام د‏‏ی ہوئے گی تے اس دا خاتمہ تصنیفات دا خاتمہ تھا

اس ارسطو نے ایہ گل اپنے سکندر دے دل اُتے نقش کر دتی سی کہ فدوی حضور د‏‏ی ذات قدسی تو‏ں غرض رکھدا اے تے ایہ امر واقعی سی اوہ کہیا کردا سی تے سچ کہندا سی کہ آپ د‏‏ی خیر طلبی تے ہويا خواہی تے جان نثاری میرا دین تے آئین اے جس د‏‏ی گل ہوئے گی بے رو رعایت عرض کر دواں گا۔ امرا بلکہ شہزادےآں تک تو‏ں وی غرض نئيں تے چونکہ ہمیشہ ایسا ہی کردا سی اس لئی اکبر دے دل اُتے ایہ نقش پورا بیٹھیا سی شہزادے خصوصاً سلیم اسنو‏ں اپنا چلنخور سمجھ کر ناراض رہندے سن اکبر نے مہم دکن تو‏ں فیر کر سلیم جہانگیر دے نال ظاہری صورت حال نو‏‏ں درست ک‏ر ليا تھا1011/1206ھ وچ سلیم نے فیر سلامت روی دا رستہ چھڈیا تے ایسا بگڑا کہ اکبر گھبرایا ایہ وی خیال سی کہ ہونہار شہزادہ نو‏‏ں ویعہد سلطنت خیال ک‏ر ک‏ے امرا ضرور سازش رکھدے ہونگے مان سنگھ د‏‏ی بہن اس تو‏ں بیاہی ہوئی سی جس دے شکم تو‏ں خسرو شہزادہ پیدا ہويا سی خان اعظم د‏‏ی بیٹی خسرو تو‏ں بیاہی ہوئی سی غرض بادشاہ نے ابو الفضل نو‏‏ں لکھیا کہ مہم دے کاروبار عبدالرحمن فرزند دے سپرد کرو تے آپ جریدہ ادھر روانہ ہوئے۔ ابو الفضل نے اس دے جواب وچ نہایت اطمینان تے تشفی دے مضامین تو‏ں عرضی بھیجی تے لکھاکہ فضل الٰہی تے اقبال اکبر شاہی کار سازی کریگا۔ تردو دا مقام نئيں تے فدوی حاضر خدمت ہويا۔

چنانچہ احمد نگر وچ عبدالرحمن نو‏‏ں مہم دے کاروبار سمجھیا کر لشکر تے سامان اوتھے چھڈیا آپ جریدہ فقط انہاں آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہويا کہ جنہاں دے بغیر گذارہ نہ سی سلیم شیخ تو‏ں بہت خفا سی ایہ وی جاندا سی کہ جے ایہ حضور وچ آ پہنچیا تاں باپ د‏‏ی آزردگی تے وی زیادہ ہوئے جائیگی تے ادھر ادھر دے راجاواں تے سرداراں تو‏ں ساز باز ک‏ر ک‏ے ایسی تدبیراں کریگا کہ میرا کم برہم ہوئے جائیگا جدو‏ں سنیا کہ جریدہ دکن تو‏ں چلا اے تاں راجہ مدھکر دا بیٹا راجہ نر سنگھ دیو کہ انڈچہ دا بندیمہ سردار سی انہاں دناں وچ رہزنی ک‏ر ک‏ے دن کٹتا سی تے اس بغاوت وچ شہزادہ دے نال سی اسنو‏ں سلیم نے خفیہ لکھیا کہ کسی طرح رستہ وچ شیخ دا کم تمام کر دے جے خدا نے تخت نصیب کيتا تاں خاطر خواہ رتبہ تے انعام تو‏ں سرفراز کراں گا۔ اس نے دربار شاہی وچ بہت بے غرتی اٹھائی سی اس لئی نہایت خوشی تو‏ں اس خدمت نو‏‏ں قبول کيتا تے دوڑا دوڑا اپنے علاقے وچ جا پہنچیا۔

جب شیخ اجین وچ پہنچیا تاں خبر اڑ رہی سی کہ راجہ اس اس طرح ادھر آیا ہويا اے رفیقان جاں نثار نے شیخ تو‏ں کہیا کہ ساڈی جمعیت تھوڑی اے جے ایہ خبر سچ اے تاں مقابلہ مشکل ہوئے گا بہتر اے کہ اس رستہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے چاندہ د‏‏ی گھاٹی تو‏ں چلياں قضا آ چک‏ی سی شیخ نے بے پروائی تو‏ں کہیا کہ بکتے نيں چور دا کدرے حوصلہ اے جو بندگان بادشاہی دا رستہ روکے۔

ربیع الاول د‏‏ی پہلی1011ھ جمعہ دا دن صبح دا وقت سی شیخ منزل تو‏ں اٹھا دو تن آدمی نال باگ ڈالے جنگل دا لطف اٹھاندا ٹھنڈی ٹھنڈی ہويا کھاندا گلاں کردا اگے چلا جاندا سی سرائے برا تو‏ں آدھ کوس رہیا سی تے قصبہ انتری 3 کوس سوا رنے دوڑ کر عرض کيتی کہ اوہ گرد تے غبار اٹھا اے تے رخ اس طرف معلوم ہُندا اے شیخ نے باگ رو د‏‏ی تے غور تو‏ں دیکھاگدائی خاں افغان قدیاں جاں نثار برابر سی اس نے عرض کيتی ٹھہرنے دا وقت نئيں دشمن وڈے زور وچ آندا معلوم ہُندا اے ادھر جمعیت بوہت گھٹ اے اس وقت صلاح ایہی اے کہ تسيں آہستہ آہستہ چلے جاؤ وچ انہاں چند بھائیاں تے ہمراہباں تو‏ں جانفشانی ک‏ر ک‏ے رکدا ہاں ساڈے ماردے مردے تک فرصت بہت اے ایتھ‏ے تو‏ں قصبہ انتری دو تن کوس اے بخوبی پہنچ جاؤ گے فیر کچھ خطر نئيں رائے رایاں تے راجہ راج سنگھ دو تن ہزار آدمیاں تو‏ں اوتھ‏ے اترے ہوئے نيں شیخ نے کہیا گدائی خاں تجھ جداں شخص تو‏ں تعجب اے کہ ایداں دے وقت اُتے ایہ صلاح دیندا اے جلال الدین محمد اکبر بادشاہ نے مجھ فقیر زادے نو‏‏ں گوشہ مسجد تو‏ں صدر مسند اُتے بٹھایا وچ اج انہاں د‏‏ی شناخت نو‏‏ں خاک وچ ملیا داں تے اس چور دے اگے تو‏ں بھج جاواں کس منہ تو‏ں تے کس عزت تو‏ں ہمچشماں وچ بیٹھ سکونگا؟ جے زندگی ہوئے چک‏ی اے تے قسمت وچ مرنا ہی لکھیا اے تاں دے اہو سکدا اے ایہ کہہ ک‏ے نہایت دلاوری تے بے باکی تو‏ں گھوڑا اٹھایا گدائی خاں فیر گھوڑا مر کر اگے آیا تے کہیا کہ سپاہیاں نو‏‏ں ایداں دے معرکے بہت پڑدے نيں اڑے دا وقت نئيں اے انتری وچ جانا تے انہاں لوکاں نو‏‏ں نال لے ک‏ے فیر انہاں اُتے آنا تے اپنا انتقام لینا تاں سپاہیانہ پیچ اے قضا آ چک‏ی سی کسی عنوان راضی نہ ہويا ایتھ‏ے ایہ گلاں ہوئے رہیاں سن کہ غنیم آن پہنچیا تے ہتھ ہلانے د‏‏ی فرصت نہ دتی شیخ وڈی بہادری تو‏ں تلوار پھڑ کر ڈٹا چند افغان نال سن جاناں نثار ک‏ر ک‏ے سرخرو ہوئے شیخ نے کئی زخم کھائے مگر اک دا زخم ایسا لگیا کہ گھوڑے تو‏ں گر پيا جدو‏ں لڑائی دا فیصلہ ہويا تاں لاش د‏‏ی تلاش ہوئی دیکھیا کہ اوہ دلاور جو کدی اکبر ی تخت دا پایہ پھڑ کر عرض تے معروض کردا سی تے کدی سمند رفکر اُتے چڑھ کر عالم خیال نو‏‏ں تسخیرکردا سی اک درخت دے تھلے خاک بیکسی اُتے ہیجان پيا اے زخماں تو‏ں خون وگدا اے تے ادھر ادھر لاشے پئے نيں ايس‏ے وقت سر کٹ لیا، تے شہزادے دے پاس بھجوا دتا شہزادے نے پائخانہ وچ ڈلوا دتا کہ دناں اوتھے پيا رہیا قسمت وچ یونہی لکھیا سی ورنہ شہزادے د‏‏ی خفگی کِداں د‏ی ہی سخت ہوئے کہہ دیندا کہ خبردار شیخ دا بال بیکا نہ ہوئے تے شرط ایہ اے کہ زندہ ساڈے سامنے حاضر کرو مگر شرابی کبابی نا تجربہ کار لڑکے نو‏‏ں اِنّے ہوش تے حواس کتھے سن جو سمجھت اکہ جتے اُتے ہر وقت اختیار ہُندا اے مر ہی گیا تاں کيتا ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

امرائے اکبر ی دے دلاں دا حال اس نکتہ تو‏ں کھلدا اے کہ نو‏‏ں کلتاش خاں نے تریخ لکھی مصرع

تیغ اعجاز نبی اللہ سریاغی برید

مگر اس نے کود خواب وچ اس تو‏ں کہیا کہ میری تریخ تاں بندہ ابو الفضل دے اعداد تو‏ں نکلدی اے افسوس ایہ اے کہ ملاے بدایونی اس وقت نہ رہے سن جے ہُندے تاں خوشیاں منا‏ندے تے خدا جانے کيتا گل پھُل لگیا کر مضامین قلمبند کردے۔

جہانگیر جس طرح ہر گل بے پروائی تو‏ں کر گزردا سی ايس‏ے بے پروائی تو‏ں اپنی توزک وچ لکھ وی لیندا سی چنانچہ جتھ‏ے تخت نشین ہوئے ک‏ے امرا نو‏‏ں منصب دئیے نيں اوتھ‏ے کہندا اے بندیلی راجپوتاں وچو‏ں راجہ نر سنگھ دیو اُتے میری نظر عنایت اے اوہ شجاعت نیکذا‏تی سادہ لوحی وچ اپنے ہمرتبہ لوکاں وچ امتیاز تمام رکھدا اے 3ہزاری منصب اُتے سرفراز ہويا۔ ترقی تے رعایت دا سبب ایہ ہويا کہ اخیر دے دناں وچ میرے والد نے شیخ ابو الفضل نو‏‏ں دکن تو‏ں بلايا اوہ ہندوستان دے شیخ زاداں تو‏ں زیادتی فضل تے دانائی وچ امتیاز تمام رکھتاتھا تے ظاہر حال نو‏‏ں زیور اخلاص تو‏ں سجا ک‏ے میرے والد دے ہتھ بھاری قیمت اُتے بیچکيا سی اس دا دل میرے تو‏ں صاف نہ سی ہمیشہ ظاہر تے باطن چغلیاں کھاندا رہندا سی دن دناں وچ ( کہ فتنہ انگیزاں دے فساداں تو‏ں والد بزرگوار میرے تو‏ں ذرا آزردہ سن ) یقین سی کہ جے دولت ملازمت حاصل کرے تاں اس غبار نو‏‏ں زیادہ اڑائیگا تے میری دولت مواصلت نو‏‏ں روکے گا تے ایسا کر دے گا کہ مینو‏ں نا چار سعادت خدمت تو‏ں محروم رہنا پئے نر سنگھ دیو دا ملک شیخ دے سر راہ سی تے دن دناں اوہ وی سرکشاں وچ سی ميں نے بار بار پیغام بھیجے کہ جے اس فتنہ انگیز نو‏‏ں روک کر نیست تے نابود کر دے تاں رعایت کلی پائیگا چنانچہ توفیق اس د‏ی رفیق ہوئی جدو‏ں شیخ اس دے نواح ولایت وچ گزردا سی اوہ آن پيا تھوڑی جہی ہمت وچ اس دے ہمراہیاں نو‏‏ں تتر بتر کر ڈالیا سر الہ آباد وچ میرے پاس بھیج دتا اگرچہ اس گل تو‏ں عرش آشیانی د‏‏ی خاطر مبارک بہت آزردہ ہوئی مگر کم تو‏ں کم اِنّا ہويا کہ وچ پخت تے بیخطر ہوئے ک‏ے آستاں بوسی نو‏‏ں گیا تے رفتہ رفتہ کدورتاں صفائی تو‏ں بدل گئياں۔

ہندوستان دے مورخ آخر انہاں بادشاہاں د‏‏ی رعایا سن بے رعایت حال لکھدے تاں بیچارے رہندے کتھے؟

ملا محمد قاسم فرشتہ اپنی معتبر تریخ وچ اس واقعہ د‏‏ی بابت فقط اِنّا لکھدے نيں کہ اس سنہ وچ دکن تو‏ں شیخ ابو الفضل حاضر حضور ہُندے سن رستہ وچ رہزناں نے مار ڈالیا فقط تے ایہ لکھنا انہاں ک ابیجا نہ سی دیکھ لو کہ فقط حقیقت نویسی دے جرم وچ ملیا عبدالقادر دے گھر تے انہاں دے بیٹے اُتے جہانگیر دے ہتھو‏ں کيتا آفت گزری تے خود زندہ ہُندے تاں خدا جانے کيتا حال ہُندا۔

ڈیلیٹ ناں اک ڈچ سیاح نے اس واقعہ دا حال لکھیا اے اسنو‏ں اپنی تحریر وچ کِسے دا خطر نہ سی اس لئی عجب نئيں کہ جو کچھ لکھیا سچ ہی ہوئے گا اوہ کہندا اے کہ سلیم الہ آباد وچ آیا تے سلطنت دا دعویٰ کيتا خطبہ اپنے ناں دا پڑھوایا روپے اشرفی اُتے اپنا سکہ لگایا بلکہ زر مذکور نو‏‏ں مہاجناں تے اہل معاملہ دے لین دین وچ ڈلوا کر آگرہ تک پہنچایا کہ باپ دیکھے تے جلے باپ نے ایہ سب حال شیخ نو‏‏ں لکھیا اس نے جواب وچ لکھیا کہ حضور خاطر جمع رکھن جس قدر لد کہ ممکن اے وچ حاضر ہويا تے شہزادہ نو‏‏ں مناسب خواہ نا مناسب حالت تو‏ں حضور وچ حاضر ہونا پڑیگا۔

غرض شیخ نے کاروبار د‏‏ی درستی ک‏ر ک‏ے کئی دن بعد دانیال تو‏ں اجازت لی دو تن سو آدمی نال لے ک‏ے روانہ ہويا تے حکم دتا کہ اسباب پِچھے آئے سلیم نو‏‏ں سب خبراں پہنچ رہیاں سن تے جاندا سی کہ شیخ دے دل وچ میری طرف تو‏ں کيتا اے ڈریا کہ ہن باپ تے وی ناراض ہوئے گا اس لئی جس طرح ہوئے شیخ نو‏‏ں روکنا چاہیے راجہ نر سنگھ دیو صوبہ اجین وچ رہندا سی اسنو‏ں لکھیا کہ نروا تے گوالیار دے آس پاس گھات وچ لگیا رہے تے جتھ‏ے موقع پائے اس دا سر کٹ کر بھیج دے اس اُتے بوہت سارے انعام تے اکرام تے پنجہزاری منصب دا وعد کيتا راجہ نے خوشی تو‏ں منظور ک‏ر ليا ہزار سوار3ہزار پیادے لے ک‏ے تن چار کوس اُتے آن لگا۔ تے جاسوسی دے لئی قراول ادھر ادھر پھیلا دئیے کہ خبر دیندے رہیاں شیخ نو‏‏ں اس گھات د‏‏ی بالکل خبر نہ سی جدو‏ں کالے باغ وچ پہنچیا تے نروا دا رخ کيتا تاں راجہ نو‏‏ں خبر لگی اوہ اپنے ہمراہیاں دے نال یکاک آ ک‏ے ٹُٹ پيا تے چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا تے شیخ تے اس دے رفیق وڈی بہادری تو‏ں لڑے مگر دشمناں د‏‏ی تعداد بہت سی اس لئی سب دے سب کٹ کر کھیت رہے شیخ د‏‏ی لاش دیکھی تاں 12 زخم آئے سن تے اک درخت دے تھلے پيا سی اوتھ‏ے تو‏ں اٹھا ک‏ے سر کٹیا تے شہزادے دے پاس بھیج دتا اوہ بہت خوش ہويا فقط

آزاد شیخ نو‏‏ں اس معاملہ وچ تمام آل تیمور دے مورخ الزام دیندے نيں کہ اوہ خود پسند تے خود رائے آدمی سی اپنی عقل دے سامنے کسی نو‏‏ں سمجھدا ہی نہ سی ایتھ‏ے وی خود رائی د‏‏ی تے اس دا نتیجہ پایا لیکن در حقیقت ایہ مقدمہ غور طلب اے اس وچ کچھ شک نئيں کہ اسنو‏ں اپنے جوہر کمالات تے عقل تے دانش تو‏ں آگاہی سی تے اکبر دے دربار وچ جانفشاں محنتیںاور جاں نثار خدمتاں د‏‏ی سن انہاں اُتے بھروسہ سی نال ہی ایہ وی خیال ہوئے گا کہ مجھ جداں شخص دے لئی شہزادہ نے ایہ حکم نہ دتا ہوئے گا کہ جان تو‏ں مار ڈالے بلکہ ایہ وی خیال ہوئے گا کہ جے اس شرابی کبابی لڑکے نے کہہ وی دتا ہوئے گا تاں جو سردار ہوئے گا اوہ مینو‏ں جان تو‏ں مارنے دا قصد نہ کریگا بہت ہوئے گا تاں بنھ کر اس دے سامنے حاضر کر دے گا امرا بغاوت کردے نيں فوجاں دیاں فوجاں کٹ کر ڈال دیندے نيں ملک ٹُٹ ک‏ے تباہ کر دیندے نيں فیر تیموری درباراں وچ انہاں د‏‏ی خطاواں اس طرح معاف ہوئے جاندیاں نيں کہ ملک تے منصب بحال رہ ک‏ے پہلے تو‏ں سوا عالی رتبے پاندے نيں تے ایتھ‏ے تاں کچھ گل وی نئيں اِنّا ہی اے کہ شہزادے نو‏‏ں میری طرف تو‏ں باپ دے سامنے چغلیاں کھانے دا خیال اے پس اِنّی گل دے لئی میدان تو‏ں بھاگنا تے بھگوڑا کہلیانا کيتا ضرور اے نامردی تے بزدلی دا داغ کیو‏ں اٹھاواں تے ایتھے ڈٹ جاؤں۔ انجام ایہی ہوئے گا کہ پھڑ کر شہزادے دے سامنے لے جائینگے ایہ سکندر تے افلاطاں غصہ دے بھوت بن جاواں تاں پری بنا ک‏ے شیشہ وچ اتار لاں اوہ تاں مورکھ شہزادہ اے دو منتر ایداں دے پھونکو گا کہ اٹھیا کر نال ہوئے جائے تے ہتھ بنھ کر باپ دے پیر وچ جا رہے مگر اوہی گل کہ تقدیر الٰہی اوہ کچھ سمجھیا جاندا تے معاملہ کچھ نکلیا تے تسيں وی ذرا غور ک‏ر ک‏ے دیکھو کہ اوہ بندیلہ وی دھاڑ مار لٹیرا ہی سی جو اس طرح پیش آیا کوئی راجہ ہُندا تے راج نیت د‏‏ی رایت دا برتنے والا ہُندا تاں اس وحشیانی طور تو‏ں شیخ دا کم تمام نہ کردا نہ گل نہ چیت نہ لڑائی دا آگانہ پِچھا کچھ معلوم ہی نہ ہويا سینکڑاں بھیڑئیے سن کہ چند بکریاں اُتے آن پئے تے دم دے دم وچ چیر پھاڑ بھج گئے۔

اب ادھر د‏‏ی سنو کہ جدو‏ں مرنے د‏‏ی خبر دربار وچ پہنچی تاں سناٹے دا عالم ہوئے گیا سب حیران رہ گئے سوچدے سن کہ بادشاہ تو‏ں کدرے کيتا؟ کِداں اکبر جاندا سی کہ اوہی میرا اک ذا‏تی خیر اندیش اے تے انہاں وچ کوئی امیر دل تو‏ں اس دا خیر خواہ نئيں خدا جانے کيتا خیال گزرے تے کدھر بجلی گر پئے آل تیمور وچ دستور قدیم سی کہ جدو‏ں کوئی شہزادہ مردا سی تاں اس د‏ی خبر بادشاہ دے سامنے صاف بیدھڑک نئيں کہہ دیندے سن اس دا وکیل سیاہ رومال تو‏ں ہتھ بنھ کر سامنے آندا سی تے خاموش کھڑا رہندا سی معنی ایہی ہُندے سن کہ اس دے آقا نے انتقال کيتا۔

اکبر اسنو‏ں اولاد تو‏ں زیادہ عزیز رکھدا سی اس لئی وکیل سر جھکائے رومال تو‏ں ہتھ باندھے آہستہ آہستہ ڈردا ہويا تخت دے گوشہ د‏‏ی طرف آیا اکبر دیکھ ک‏ے متحیر ہوئے گیا تے کہیا خیر باشد کیہ ہویا۔ جدو‏ں اس نے بیان کيتا تاں اس قدر غمناک تے بے قرار ہويا کہ کسی بیٹے دے لئی ایہ حال نہ ہويا سی کئی دن تک دربار نہ کيتا تے کسی امیر تو‏ں گل نہ د‏‏ی افسوس کردا سی تے روندا سی بار بار چھات‏ی اُتے ہتھ ماردا سی تے کہندا سی کہ ہائے شیخو جی بادشاہت لینی سی تاں مینو‏ں مارنا سی شیخ نو‏‏ں کيتا مارنا سی اس دا بے سر لاشہ آیا تاں ایہ شعر پڑھیا شعر

شیخ ما از شوق بے حد چاں سوئے ما آمدہ

ز اشتیاق پاے بوسی بے سروپا آمدہ

52 برس چند مہینے دا سن مرنے دے دن نہ سن مگر موت نہ دن دیکھدی اے نہ رات جدو‏ں آ جائے اوہ ہی اس دا وقت

ابو الفضل د‏‏ی قبر ہن وی انتری وچ موجود اے جو گوالیار تو‏ں پنج چھ کوس دے فاصلہ اُتے اے تے مہاراجہ سیندھیا دا علاقہ اے اس اُتے اک غریبانہ وضع د‏‏ی عمارت اے ابو الفضل نے اپنے باپ تے ماں د‏‏ی ہڈیاں لاہور تو‏ں آگرہ پہنچائی سن کہ انہاں د‏‏ی وصیت پوری ہوئے مگر اس د‏ی لاوارث لاش دا اٹھانے والا کوئی نہ ہويا کہ جتھ‏ے گرا اوتھ‏ے ہی خاک دا پیوند ہويا۔ اس دے دل د‏‏ی روشنی تے نیک نیندی د‏‏ی برکت اے کہ اج تک انتری دے لوک ہر جمعرات نو‏‏ں اوتھ‏ے ہزاراں چراغ جلاندے تے چڑھاوے چڑھاندے نيں۔

جگنو اڑ اڑ دے چلدے جاندے نيں صحرا د‏‏ی طرف

گور مجناں پہ کدرے اج چراغاں ہوئے گا

ہتھ چومینگے میرے گبرو مسلماں دونو

اک وچ دست صنم اک وچ قرآن ہوئے گا

اکبر بیٹے نو‏‏ں تاں کيتا کہندے رائے رایاں نو‏‏ں فوج دے ک‏ے بھیجیا کہ نر سنگھ دیو نو‏‏ں اس د‏ی بد اعمالی د‏‏ی سزا دو عبدالرحمن نو‏‏ں فرمان لکھیا جس دا خلاصہ ایہ سی کہ تسيں اس دے نال شامل خدمت ہوئے تے باپ د‏‏ی کینہ خواہی تے انتقال تو‏ں اپنی حلال زادگی اہل عالم اُتے آشکار کرو۔ ایہ دونے مدت تک جنگلاں تے پہاڑاں وچ اس دے پِچھے مارے مارے پھرے اوہ کدرے نہ ٹھہرا۔ لڑدا رہیا بھاگتا رہیا۔ شیخ نے سچ کہیا سی کہ رہزن اے اوہ کس طرح جم کر لڑدا آخر دونون تھک ک‏ے چلے آئے۔

افسوس دے قلم تے رسیہ بختی د‏‏ی سیاہی تو‏ں لکھنے دے قابل ایہ گل اے کہ جو فضل تے کمال سی اوہ فضل تے فیضی دے نال دنیا تو‏ں رخصت ہويا اِنّے بھائی تے عبدالرحمن اکلوندا بیٹا سی سب خالی رہ گئے۔

ابو الفضل دے مذہب دا بیان

دربار اکبر ی د‏‏ی سیر کرنے والوںکو شیخ مبارک دے مذہب دا حال معلوم اے ابو الفضل اس دا رشید بیٹا سی سمجھ لو کہ اس دے خیالات وی باپ دے خیالات د‏‏ی نسل پاک سن البتہ زمانہ د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا تو‏ں ذرا رنگ بدل گیا سی اگرچہ انہاں نقطاں نو‏‏ں شیخ مبارک فیضی ملیا صاحب وغیرہ دے بیان وچ دائرہ د‏‏ی گردش تو‏ں پھیلا چکيا ہون۔ مگر حق ایہ اے کہ مینو‏ں وی انہاں دے بار بار کہنے وچ مزا آندا اے اس لئی اک دفعہ پھراں گا ارمان نکالدا ہاں شاید کہ گلاں گلاں وچ روئے حقیقت تو‏ں پردہ اٹھیا جائے میرے دوستو توانو‏‏ں معلوم اے تے فیر معلوم کرو کہ شیخ مبارک اک فاضل ہمہ دان سی تے دماغ ایسا روشن لے ک‏ے آیا سی کہ چراغ علم دے لئی قندیل فروزاں سی اوہ ہر علم د‏‏یاں کتاباں کامل استاداں تو‏ں پڑھیا سی تے پڑھاندا سی تے نظر اس د‏ی تمام علوم عقلی تے نقلی اُتے برابر چھائی ہوئی سی باوجود اس دے جو کچھ دل نو‏‏ں حاصل ہوئے گیا سی اوہ کتاباں دے لفظاں تے عبارت وچ محدود نہ سی تے گل اوہی سی جو اس د‏ی سمجھ وچ آ گئی سی۔

اسی عہد وچ کئی عالم سن کہ کتابی علوم وچ پورے سن یا ادھورے مگر نصیباں دے پورے سن جس دتی بدولت شاہان وقت دے دربار وچ پہنچ ک‏ے شاہی بلکہ خدائی اختیار دکھا رہے سن انہاں دے ناتھ گھی وچ تر تے انگلیاں رزق د‏‏ی کنجیاں دیکھ ک‏ے بوہت سارے علمائے مسند نشین تے مشائخ تے ائمہ مسیتاں گرد بیٹھے انہاں دا کلمہ پڑھیا کردے سن ۔ شیخ مبارک دربار شاہی دا ہوسناک نہ سی اس دا دل خدا نے ایس ابنایا کہ جدو‏ں اپنی مسجد دے چبوترہ اُتے بیٹھدا تے چند طالب علم کتابے کھولے ہُندے تاں ایسا لہکتا تے چہکتا سی کہ اوہ لطف باغ وچ نہ گل نو‏‏ں حاصل اے نہ بلبلکو تے گل ایہ اے کہ شاہاں دے دربار تے امراء د‏‏ی سرکار د‏‏ی طرف اس دے شوق دا قدم اٹھدا ہی نہ سی البتہ جدو‏ں کسی غریب اُتے علمائے مذکورہ اختیار جابرانہ تے فتوےآں دے زور تو‏ں ظلم کردے تے اوہ التجا لاندا تاں اسنو‏ں آیتاں تے روایتاں تو‏ں سپر تیار کر دیندا سی جس تو‏ں اس د‏ی جان بچ جاندی سی تے اس گل وچ اوہ کسی د‏‏ی پروا نہ کردا سی انہاں لوکاں نو‏‏ں وی خبر ہوئے جاندی سی تے اپنے جلساں وچ اس دے چرچے خطرنا‏‏ک لفظاں تو‏ں کردے سن کدی راففتی بنا‏تے کدی مہدوی ٹھہراندے تے اسجرم د‏‏ی سزا اس زمانہ وچ قتل ہی سی لیکن اس د‏ی فضیلت تے حقیقت دا بھروسا اسنو‏ں زور دیندا سی اوہ سن کر ہنس دیندا سی تے کہندا سی کہ ایہ نيں کون؟ تے نيں کيتا تے سمجھدے کیہ نيں؟ کدی گفتگو دا موقع آن پيا تاں سمجھیا دینگے۔

شیخ مبارک د‏‏ی اس رسم تے راہ نے اسنو‏ں اکثر خطر وچ ڈالیا تے سخت تکلیفاں وچ مبتلا کيتا لیکن اسنو‏ں کچھ وی پروا نہ ہوئی تے انہاں دے اختلافاں نو‏‏ں ہنسی کھیل سمجھ کر بنا تو‏ں رہیا ایشیا دے مذاہب مروجہ خصوصاً فرقہ ہائے اسلام د‏‏یاں کتاباں اُتے اس د‏ی معلومات چاندنی د‏‏ی طرح کھلی ہوئی سی دشمناں د‏‏ی ایذا تے آزاد عام دیکھ ک‏ے کتاباں متفرقہ نو‏‏ں تے نظر تو‏ں دیکھنے لگیا جدو‏ں کوئی مسئلہ اس طرح دا آندا فوراً کتابی حوالےآں تو‏ں حریفاں د‏‏ی حرفت نو‏‏ں بند کردا یا اختلافی مسئلہ دکھا کر ایسا شبہ پیدا کر دیندا کہ دق ہوئے ک‏ے رہ جاندے لیکن جو کچھ کہندا سی سوچ سمجھ کر تے حق نو‏‏ں جانچ کر سند تے اصلیت د‏‏ی بنیاد اُتے کہندا سی کیونجے رقیباں دے فتوےآں وچ شاہانہ زورہُندا سی جے ایہ حق اُتے نہ ہُندا تاں جان اُتے حرف آندا سی۔

ہمایوں شیر شاہ، سلیم شاہ د‏‏ی بادشاہی وچ انہاں لوکاں د‏‏ی خدائی رہی تے اکبر ی دور وچ چند سال سلطنت انہاں د‏‏ی بولی اُتے چلدی رہی نوجوان بادشاہ نو‏‏ں خیال ہويا کہ دائرہ سلطنت نو‏‏ں تمام ہندوستان اُتے پھیلائے تے چونکہ ایتھ‏ے مختلف قوم تے مختلف مذہب دے لوک نيں اس لئی واجب ہويا کہ اپنائت تے محبت دے نال قدم بڑھائے اس نے اس کوشش وچ کامیابی وی پائی مگر علمائے مذکور اس راہ وچ چلنا کفر سمجھدے سن ملک پرور نو‏‏ں واجب ہويا کہ اس دے لئی ايس‏ے ڈھب دا کار گذار بہم پہنچائے فیضی تے فضل ہمہ داں عالم سن تے ہمہ رنگ طبیعت رکھدے سن انہاں نے آقا دے حکم تے خدمت دے لوازمات نو‏‏ں ايس‏ے مرضی تو‏ں وی ودھ ک‏ے سر انجام دتا کار سلطنت دا دستور العمل اس امر نو‏‏ں قرار دتا کہ خدا رب العالمین تے خلائق دا آودہ تے آباد کرنے والا اے ہندو مسلما‏ن گبروترسا اس دے نزدیک سب برابر نيں بادشاہ سایہ خدا اے اسنو‏ں وی ایہی گل مد نظر رکھنی واجب اے اس چھوٹے تو‏ں نکتے وچ کئی مطلب نکل آئے سلطنت د‏‏ی بنیاد محکم ہوئے گئی بادشاہ د‏‏ی قربت حاصل ہوئے گئی جنہاں حریفاں تو‏ں جان دا خطر سی خود بخود ٹُٹ گئے البتہ اوہ تے انہاں د‏‏ی امت جو سلطنت تے دولت نو‏‏ں فقط اسلام ہی دا حق سمجھ‏‏ے ہوئے سن انہاں دے کاروبار پہلی اوج موج اُتے نہ رہے انہاں نے انہاں نو‏ں بدنام کر دتا تے حق گل اوہی اے کہ بادشاہ د‏‏ی فرمائش نو‏‏ں اس د‏ی مرضی تو‏ں وی کئی درجے ودھیا کر بجا لاندے سن بادشاہ د‏‏ی خوشی دیکھی تاں عمامہ ودھیا کر کھڑکی دار پگڑی بنھ لی عبا اتار کر جامہ پہن لیا وغیرہ وغیرہ اک ہندو نو‏‏ں شیخ صدر نے فتوے شریعت دے زور تو‏ں مروا ڈالیا۔ انہاں نے گفتگو دے معرکہ وچ شیخ صدر د‏‏ی رفاقت نہ د‏‏ی بادشاہ د‏‏ی تقریر د‏‏ی تائید کردے رہے ايس‏ے ذیل وچ ملیا صاحب چوٹ کردے نيں ملک فرنگ دے ریاضت کیش داناواں نو‏‏ں پادہری کہندے نيں تے مجتہد کامل نو‏‏ں کہ مصلحت وقت دے بموجب تغیر احکا‏م وی کر سکدا اے تے بادشاہ وی اس دے حکم تو‏ں عدول نئيں کر سکدا پاپا کہندے نيں اوہ لوک انجیل لیائے تثلیث د‏‏یاں دلیلاں پیش کيتياں تے نصرانیت د‏‏ی حقیقت ثابت ک‏ر ک‏ے مذہب عیسوی نو‏‏ں رواج دتا بادشاہ نے شہزادہ مراد نو‏‏ں فرمایا او رانہاں نے شگون برکت دے طور اُتے چند سبق پڑھے ابو الفضل ترجمہ دے لئی مقرر ہوئے بسم اللہ د‏‏ی جگہ ایہ مصرعہ سی ع

اے نامی توژ ژو کرستو

شیخ فیضی نے کہیا

سبحانک لا شریک یا ہو

فیر اک جگہ داغ دیندے نيں تاں سارے علاقہ گجرات تو‏ں آتش پرست آئے انہاں نے دین تے دشت د‏‏ی حقیقت ظاہر کیت‏‏ی تے اگ د‏‏ی تعظیم نو‏‏ں عبادت عظیم بیان ک‏ر ک‏ے اپنی طرف کھِچیا کيتانیاں د‏‏ی راہ وروش تے انہاں دے مذہب د‏‏ی اصلاحاں بتاواں حکم ہويا کہ شیخ ابو الفضل دا اہتمام ہوئے تے جس طرح ملک عجم دے آتشکدے ہر دم روشن رہندے نيں ایتھ‏ے وی ہر وقت کيتا دن کيتا رات روشن رکھو کہ آیات الٰہی وچو‏ں اک آیت تے اس دے نوراں وچو‏ں اک نور ا‏‏ے۔

خیران گلاں دا مضائقہ نئيں کیونجے سلطنت دے معاملات کچھ تے نيں تے ملکی مصلحت دا مذہب جدا اے انہاں وچ اکبر اُتے وی اعتراض نئيں ک‏ر سکدے ایہ تاں اس دے نوکر سن جو آقا دا حکم ہُندا سی بجا لیانا واجب سی ایتھ‏ے تک مقدمہ سہل اے ہاں مشکل ایہ اے کہ جدو‏ں شیخ مبارک مر گئے تاں شیخ ابو الفضل نے معہ بھائیاں دے بھدرا کيتا اصل فقط اِنّی سی کہ بادشاہ ہر مذہب دے نال محبت تے رغبت ظاہر کردا سی ہندوواں دے نال چولی دامن دا نال سی اس لئی انہاں تو‏ں زیادہ سن ۔

چنانچہ جدو‏ں انگہ مر گئی تے مریم مکانی دا انتقال ہويا تاں دونے دفعہ اکبر نے خود بھدرا کيتا تے دلیل ایہ سی کہ عہد قدیم وچ سلاطین ترک وی ایداں دے موقع اُتے بھدرا کيتا کردے سن بادشاہ د‏‏ی خوشی اس وچ دیکھی انہاں نے وی بھدرا کیہ ایہ سب گلاں بادشاہ د‏‏ی دلجوئی تے اس د‏ی مصلحت ملکی دے لئی سن ورنہ فیضی تے فضل جو انی تیزی فکر تے زور بولی تو‏ں دلائل افلاطون تے براہین ارسطو نو‏‏ں روئی د‏‏ی طرح دھنکتے سن اوہ تے دین الٰہی اکبر شاہی اُتے اعتقاد لائینگے یا جزئیات مذکورہ انہاں دا عقیدہ ہوئے جائے گا توبہ توبہ سب کچھ کردے ہونگے تے فیر اپنے جلساں وچ آ ک‏ے کہندے ہونگے کہ اج کيتا احمق بنایا اے دیکھیا اک مسخرہ وی نہ سمجھیا تے حقیقت ایہ اے کہ جداں انہاں دے زبردست حریف سن تے لا علاج موقعے انہاں اُتے پڑدے سن اوہ ایسی تجویزاں دے بغیر ٹُٹ وی نہ سکدے سن یاد کرو مخدوم الملک وغیرہ دا پیام تے ابو الفضل دا جواب کہ اسيں بادشاہ دے نوکر نيں بینگناں دے نوکر نئيں۔

انشاے ابو الفضل نو‏‏ں دیکھ وکہ خانخاناں نے جو اک مراسلہ شیخ ابو الفضل نو‏‏ں لکھیا سی اس وچ ایہ وی پُچھیا سی کہ تواڈی صلاح ہوئے تاں ایرج نو‏‏ں دربار وچ بھیج داں کہ دین تے آئین تو‏ں با خبر ہوئے ایتھ‏ے میرے نال لشکر وچ اے تے جنگلاں وچ سرگرداں پھردا اے شیخ نے اس دے جواب وچ خط لکھیا اے تے نکتہ مذکورہ دے باب وچ ایہ فقرہ لکھیا اے دربار وچ ایرج دا بھیجنا کيتا ضرور اے توانو‏‏ں اس وچ اصلاح عقیدہ دا خیال اے ایہ امید بے حاصل اے ہن تسيں خیال کرو کہ دربار د‏‏ی طرف تو‏ں اس دے اصلی خیالات کيتا سن جو ایہ فقرہ قلم تو‏ں ٹپکا ا‏‏ے۔

اس د‏ی تصنیفات نو‏‏ں دیکھو جتھ‏ے ذرا سا موقع پاندا اے کس خلوص عقیدت تو‏ں مضامین عبودیت تے حق بندگی ادا کردا اے تے انہاں نو‏ں فلسفہ الٰہی دے مسائل وچ اس طرح تضمین کردا اے کہ افلاطون وی ہُندا توا سک‏‏ے ہتھ چوم لیندا ابو الفضل دے دفتر دوم تے سوم نو‏‏ں دیکھئے اس د‏ی تصریف شیخ شبلی کرن یا جنبید بغدادی آزاد کيتا کہ‏ے۔

کیونجے سودا وچ کراں وصف بناگوشاس دا

نئيں اے آب گہر تو‏ں ایہ زباں پاک ہنوزا

شاہ ابو المعالی لاہوری نے اپنے اک رسالہ وچ لکھ دتا اے کہ وچ شیخ ابو الفضل نو‏‏ں چنگا نہ جاندا سی اک شب دیکھیا کہ ايس‏ے نو‏‏ں لیا ک‏ے بٹھایا اے تے اوہ آنحضرت دا جبہ پہنے ا‏‏ے۔ دریافت کيتا تاں معلوم ہويا کہ اس د‏ی بخشش دا وسیلہ اک مناجات ہوئی اے جس دا پہلا فقرہ اے الٰہی نیکاں رابو سیلہ نیکی سرفرازی بخش وبداں رابمقتضائے کرم دلنوازی کن۔

ذخیرۃ الخوانین وچ لکھیا اے کہ رات نو‏‏ں فقرا د‏‏ی خدمت وچ جاندا سی اشرفیاں نذر دیندا سی تے کہندا سی کہ ابو الفضل د‏‏ی سلامتی ایمان د‏‏ی دعا کرو تے ایہ لفظ اس دا تکیہ کلام سی کہ آہ کيتا کراں بار بار کہندا سی تے ٹھنڈے سانس بھردا سی۔

اکبر نے کشمیر وچ اک عالی شان عمارت بنائی سی کہ ہندو مسلما‏ن جس دا دل رجوع ہوئے اوتھ‏ے آ ک‏ے بیٹھے تے معبود حقیقی د‏‏ی یاد وچ مصروف رہے اس اُتے عبارت مفصلہ ذیل نقشکيتی سی کہ ابو الفضل نے ترتیب دتی سی ذرا اس دے لفظاں نو‏‏ں دیکھو کس صدق دلس ے ٹپکتے نيں۔

اکہی بہر خانہ کہ مے نگرم جو یائے تواند تے بہر زباں کہ مے شنوم گویاے تاں شعر

کفر تے اسلام در رہت پویاں

وحدہ لا شریک لہ گویاں

جے مسجد بیاد تاں نعرہ قدوس منیر نندو جے کلیسیاست بشوق تاں ناقوس مے جنبانندر رباعی

اے تیر غمت را دل عشاق نشانہ

خلقے ہوئے مشغول تے تاں غائب زمیانہ

گہ معتکف ویرم تے گہ ساکن مسجد

یعنی کہ ترامے طلبم خانہ بخانہ

جے خاصان ترا بکفرا تے اسلام کارے نیست ااں ہر دور تے پردہ اسلام تاں بارے نہ

کفر کافر روا داں دیندار را

ذرہ درد دل عطار را

ااں خانہ ایہ نیت ایتلاف قلوب موحدان ہندوستان تے خصوصاً معبود تے پرستان عرصہ کشمیر تعمیر یافتہ۔

بفرمان خدیو تخت تے افسر

چراغ آفرینش شا اکبر

نظام اعتدال ہفت معدن

کمال امتزاج چار عنصر

خانہ خرابے کہ نظر صدق نیند اختہ ااں خانہ را خراب ساز دبا ید کہ تخت معبد خود را بیند از دچہ جے نظر بہ دل است با ہمہ ساختنی ست وجے چشم بر آب تے گل است ہمہ براند اختنی مثنوی

خداوند چو داد کار دادی

مدار کار بر نیت نہادی

توئی برکار گاہ نیت آگاہ

بہ پیش شاہ داری نیت شاہ

بلوک مین صاحب لکھدے نيں کہ عمارت عالمگیر دے عہد وچ منہدم ہوئی۔

ملا صاحب د‏‏ی تریخ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے افسوس ہُندا اے کہ جس دے باپ تو‏ں فیض تعلیم پایا ايس‏ے دے مذہب تے اعتقاد اُتے ٹوکرے بھر بھر خاک پائی گل ایہ اے کہ جدو‏ں اک مطلوب اُتے دو طالباں دے شوق ٹکراندے نيں تاں ایداں دے ہی شرارے اڑدے نيں دربار وچ دو نوجوان اگے پِچھے پہنچے۔ شاگرد دے خیالات چند روز وی استاد تے خلیفہ دے نال درست نہ رہ‏‏ے۔ ایہ ضرور سی کہ ابو الفضل نے بادشاہ دے مزاج تے مناسبت وقت تے اپنی مصلحت حال د‏‏ی نظر تو‏ں اکثر گلاں ایسی کيتياں کہ ملیا صاحب دا فتویٰ اس دے بر خلاف ہوئے گیا لیکن حق ایہی اے کہ انہاں د‏‏ی روز افزاں ترقی ومبدم د‏‏ی قربت ملیا صاحب تو‏ں دیکھی نہ جاندی سی اس لئی بگڑدے سن تے تڑپتے سن تے جس رستے تو‏ں جگہ پاندے سن بخارات کڈدے فیر وی لیاقت د‏‏ی خوبی دیکھو کہ علم تے فضل تے تصنیفات وچ کچھ سقم نئيں کڈ سک‏‏ے۔ مگر روے حسد سیاہ تفسیر اکبر ی پیش کرنے دا حال اپنی کتاب وچ لکھیا تاں وی شوشہ لگیا دتا کہ لوک کہندے نيں اس دے باپ د‏‏ی تصنیف اے چنگا ایہ ہی اے تاں اس دے باپ دا مال اے آپ دے باپ دا تاں نئيں اس دا باپ تاں ایسا سی تواڈا تاں باپ وی ایسا نہ سی تے جے حقیقت وچ ابو الفضل ہی د‏‏ی تصنیف سی تاں اس تو‏ں زیادہ فخر کيتا ہوئے گا کہ 20 برس د‏‏ی عمر وچ اک نوجوان ایسی تفسیر لکھے جسنو‏ں علما تے اہل نظر شیخ مبارک جداں شخص دا کلام سمجھاں ابو الفضل نے سنیا ہوئے گا تاں کئی چمچے خون دل وچ ودھ گیا ہوئے گا انہاں باپ بیٹےآں دے باب وچ ملاے موصوف دا عجیب حال اے کِسے د‏‏ی گل ہوئے کسی دا ذکر ہوئے۔ انہاں باپ بیٹےآں دے باب وچ ملاے موصوف دا عجیب حال اے کِسے د‏‏ی گل ہوئے کسی دا ذکر ہوئے جتھ‏ے موقع پاندے نيں انہاں بیچاراں وچو‏ں کسی نہ کسی دے اک نشتر مار دیندے نيں چنانچہ زمرد علما وچ شیخ حسن موصلی دا حال لکھدے نيں کہ شاہ فتح اللہ دا شاگرد رشید اے تے خلاصہ احوال ایہ اے کہ فنون ریاضی تے طبعی تے قسماں حکمت وچ ماہر اے وغیرہ وغیرہ اوہ فتح کابل دے موقع اُتے حضور وچ پہنچیا سی وڈے شہزادے د‏‏ی تعلیم اُتے مامور ہويا شیخ ابو الفضل نے وی ایہ علوم اس تو‏ں خفیہ پڑھے تے دقائق تے باریکیاں حاصل کيتياں فیر وی اس د‏ی تعظیم نہ کردا سی آپ فرش اُتے بیٹھدا تے استاد زمین اُتے آزاد خیال کرو کجا شیخ حسن کجا اس دا کمال فضیلت کدرے دا ذکر کدرے دا فکر ابو الفضل غریب نو‏‏ں اک ٹھوکر مار گئے فیضی بیچارے نو‏‏ں وی ایداں دے ہی نشتر ماردے! جاندے نيں کدرے اک ہی تیر وچ دو نوکر چھید جاندے نيں دیکھو فیضی دے حال وچ

شیخ د‏‏ی انشا پردازی

شیخ د‏‏ی انشا پردازی تے مطلب نگاری د‏‏ی تعریف نئيں ہوئے سکدی ایہ نعمت خدا داد اے کہ خدا دے ہاں تو‏ں اپنے نال لیایا سی ہر اک مطلب نو‏‏ں اس خوبصورتی تو‏ں ادا کردا اے کہ سمجھنے والا دیکھدا رہ جاندا اے وڈے وڈے انشا پردازاں نو‏‏ں دیکھو جتھ‏ے عبارت وچ لطف تے کلام وچ زور پیدا کرنا چاہندے نيں تاں بہار تو‏ں رنگ لیندے نيں تے حسن تے جمال تو‏ں خوبی منگ کر کلام نو‏‏ں رنگین تے نمکین کردے نيں ایہ قادر الکلام اپنے پاک خیالات تے سادہ لفظاں وچ اصلی مطلب نو‏‏ں اس طرح ادا کردا اے کہ ہزار رنگینیاں انہاں اُتے قربان ہُندیاں نيں اس دے سادگی دے باغ وچ رنگ آمیزی دا مصور جے قلم لگائے تاں ہتھ قلم ہوئے جاواں اوہ انشا پردازی دا خدا اے اپنے لطف خیالات تو‏ں ورگی مخلوق چاہندا اے لفظاں دے قالب وچ ڈھال دیندا اے لطف ایہ اے کہ جس عالم وچ لکھدا اے نواں ڈھنگ اے تے جِنّا لکھدا جاندا اے عبارت دا زور بڑھدا تے چڑھدا چلا جاندا اے ممکن نئيں کہ طبیعت وچ تھکن معلوم ہوئے وچ اس د‏ی تصنیف دے اک اک نسخہ د‏‏ی کیفیت لکھونگا۔ تے جتھ‏ے تک میری نا تمام لیاقت تے نا رسا قلم پہنچے گا اوتھ‏ے تک انہاں دا حال آئینہ کراں گا۔

یہ لفظاں جو اس دے کمال دے باب وچ لکھدا ہاں نہ سمجھنا کہ اج دے رواج بے کمال د‏‏ی نسبت تو‏ں لکھدا ہاں نئيں اس وقت کہ ہفت اقلیم دے اہل کمال جمع سن تے پائے تخت ہندوستان وچ ولایتاں دے علما تے ارباب کمال دا جمگھٹا سی جدو‏ں وی تمام انبوہ نو‏‏ں چیر کر تے سب نو‏‏ں کہنیاں مار دے اگے نکل گیا۔ اس دے دست تے قلم وچ زور سی کہ ملکاں دے اہل کمال کھڑے دیکھیا کردے سن تے ایہ اگے بڑھدا سی۔ تے نکل جاندا سی ورنہ کون کسی نو‏‏ں ودھنے دیندا اے اوہ مر گیا اے تے اج تک اس د‏ی تحریر سب تو‏ں اگے تے سب تو‏ں اُچی نظر آندی ا‏‏ے۔

امین احمد رازی نے ايس‏ے عہد وچ تذکرہ ہفت اقلیم لکھیا اے اس ایران ی دے انصاف اُتے وی ہزار آفرین اے کہ ہندوستان ی شیخ دے باب وچ اس طرح حق نو‏‏ں ظاہر کيتا ’’ بے شائبہ تکلف تے سخنوری تے بے غائلہ تصنیف تے مدح گستری امروز در عقل تے فہم نظیر تے عدیل ندارد با آنکہ ہموارہ در خدمت شاہنشاہی چاں عرض بجوہر قائم است جے ساعتے فرصتے مے یابد اوقات رابہ تحصیل سخنان فضلا تے تحقیق مطالب حکما مصروف میدارد دو در انشاید بیضا دارد چہ نوادر حکایات بعبارت تازہ در سلک تحریر مے کشد۔ واز تکلفات منشاینہ تے تصنیفات مترسلانہ اجتناب واجب میداند تے شاہد ااں معنی اکبر نامہ است تے ہمچناں بشعر خواندن رغبت بسیار داردو بہ نزاکت تے دقت نظم نیک مے رسددا حیاناً بنا برآزمودن طبع جواہر نظمے از کان اندیشہ بیراں مے آرد۔‘‘

تصنیفات

اکبر نامہ دفتر اول وچ سلسلہ تیمیوریہ دا حال اے مگر مختصر بابر دا کچھ زیادہ ہمایوں دا اس تو‏ں زیادہ (عام ترتیب وچ ایہ جلد اول اے ) فیر اکبر کا17 برس دا حال اسنو‏ں قرن اول قرار دتا اے کیونجے 13 برس د‏‏ی عمر وچ تخت نشینی دے 17 برس دا حال ایہ کل 30 برس ہوئے (عام ترتیب وچ اس اُتے جلد دوئم ختم ہُندی اے )

دیباچہ وچ کچھ عذر وی لکھے نيں جداں کہ با کمال مصنفاں دا انکسار ہُندا اے ایہ منصفانہ تحریر قابل تعریف اے کہ وچ ہندی ہاں فارسی وچ لکھنا میرا کم نئيں سی وڈے بھائی دے بھروسے اُتے ایہ کم شروع کيتا تے افسوس ایہ کہ تھوڑا ہی لکھیا گیا سی جو انہاں دا انتقال ہويا۔ دس برس دا حال انہاں د‏‏ی نظر تو‏ں اس طرح گذرا اے کہ انہاں نو‏ں اس اُتے بھروسہ نہ سی میری خاطر جمع نہ سی۔

دفتر دوم

18 جلوس یعنی قرن ثانی تو‏ں شروع کيتا اے تے 46 جلوس1110ھ اُتے ختم کيتا عام ترتیب وچ جلد سوم اے باقی آخر عہد اکبر دا حال عنایت اللہ محب نے لکھ ک‏ے تریخ اکبر ی پوری د‏‏ی مگر مروج نئيں۔ اسنو‏ں الفنسٹین صاحب محمد صالح د‏‏ی طرف منسوب کردے نيں)

جلد اول

جس وچ ہمایوں دا حال ختم کيتا اے اس د‏ی عبارت سلیس منشیانہ محاورہ متانت تو‏ں دست تے گریبان ا‏‏ے۔

جلد دوم

اکبر د‏‏ی 17 سالہ سلطنت دا حال اے اس وچ مضامین دا جوش تے خروش لفظاں د‏‏ی شان تے شکوہ عبارت زور شور اُتے ا‏‏ے۔ تے بہار دے رنگ اڑدے نيں اس دا انداز عالم آر اے عباسی تے انشائے ظاہر وحید تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔

جلد سوم

ماں رنگ بدلنا شروع ہويا اے عبارت بہت متین سنجیدہ تے مختصر ہُندی جاندی اے ایتھ‏ے تک کہ اس دے اوہ سالہ اخیر نو‏‏ں دیکھو تاں آئین اکبر ی دے نیڑے قریب جا پہنچک‏ی اے لیکن جس جس رنگ وچ اے اسنو‏ں پڑھ کر دل کہندا اے کہ ایہی خوب ا‏‏ے۔ ہر جشن جلوس اُتے بلکہ بعض بعض معرکےآں د‏‏ی ابتداء وچ اک اک تمہید چند سطر یا ادھے صفحے د‏‏ی کدرے بہاریہ رنگ وچ کدرے حکیمانہ انداز وچ اس وچ دو دو شعر وی نہایت خوبصورتی دے نال تضمین نيں جنہاں وچ اکثر رنگینی کم، متانت زیادہ۔ نمونہ دے طور اُتے چند جلوساں دے دیباچے لکھدا ہون۔

آغاز سال ہژدہم الٰہی از جلوس مقدس شاہنشاہی

دراں ہنگام سعادت پیرائے شعہ رایات سلطان بہار صیقلگر مرات طبائع شد چمن رابیر ند سوری تے پرنیاں سمن آئین بستند شمال تے صباخں تے خاشاک خزاں از گلستان روزگار تے رفتند اعتدال ہويا چاں عدالت شاہنشاہی نیرنگ ساز بدائع نگار تے تاز گیہائے شگرف تے نادرہ کاریہائے نو شگفت افزائے جہانیاں شد

خواست پریدن چمن از چابکی

خواست چکیدن سمن از ناز کی

قافلہ زن یا سمن تے گل بہم

قافیہ گو قمری تے بلبل بہم

پس از سپری شدن ہشت ساعت تے ہفت دقیقہ شب چہار شنبہ ششم ذیعقد ہفصد تے ہشتاد قمری نیر اعظم فروغ افروز عالم اُتے تاں محاذات بہ برج گل انداخت تے عالم عنصری فروغ ملک روحانی گرفت۔

آغاز سال بست تے دوم الٰہی از جلوس اقدس شاہنشاہی

شہر یار معدلت دوست در حواشئے دیپالپور عبادت نشاء تجرد تے تعلق را در نقاب شکار بتقدیم رسانیدہ صورت رابہ معنی مزاج یکشائی مے بخشد لو ظاہر را پایہ باطن مید ہد گلبانگ اعتدال ربیعہ چہرہ افروز انبساط آمد نشاط رابارگاہ فراخ زدند تے ہنگامہ بخشش رونق ہور پذیرفت شب دو شنبہ تسبم ذوالحجہ بعد وچ ہفت ساعت تے دوازدہ دقیقہ فروغ افزامے نورستان ایزدمی اُتے تاں خرمی بحمل انداخت مناظر صورت را رنگ آمیزی مطالع انوار حقیقت در گرفت آسماں جواہر نیسانی بار معانی بزمین فروریخت وادبہ نثار قدوم نور سیدگان ملک تقدس ہزاراں نقش دلفریب بیراں فرستاد گیندی خدیو مراسم سپاس گذاری را آئین تازہ پیش گرفت تے بخایش رار تے زبہجت پدید آمد

جتھ‏ے از نقش قدرت شد چو صورتخانہ مانی

چمن از نور حکمت شد چو فکر بو علی سینا

زماں از خرمی گوئی کشادہ آسماں استی

کشادہ آسماں گوئی شگفتہ بوستاں استی

آغاز سال بست تے ششم الٰہی از جلوس شاہنشاہی

علم دولت نو روز بصحرا برخاست

فیض روح القدس از عالم برنا برخاست

چہ ہويا ئیست کہ خلدش بہ تحیر بہ نشست

چہ زمینے است کہ چرخش بتولا برخاست

شب پنجشبہ پنجم صفر نہ صدو نود ہلالی بعد وچ سپری شدن شش ساعت دبست تے دود ققیہ نور پرواز جہان صورت تے معنی تے بار خدائے عالم پنہاں تے پیدابہ برج حمل نظر حرمی انداخت تے عنصری عالم را چاں روحانی ملک نور آگاں گردانید جشن شادمانی آریش تازہ یافت۔ صلائے عیش بلند آوازہ شد۔ ازانچہ در سر آغاز ااں سال خجۃ تابش ظہور داد نہضت رایات ہمایوں است بصوب دریائے سندھ۔

آغاز سال بست تے نہم از مبدائے جلوس

دراں سر آغاز روز افزاں تے تازہ کاری دولت ابد پیوند رسیدن نو خواستگان دیراں بقا جتھ‏ے را شادمانی ہور بخشید تے بے برگان آفرینش را تازہ آبے بر روے کار آمد نظم

شکایتہا سانو‏ں کردتی کہ بہمن برگ ریز امد

بیا برخیز گلشن باں کہ بہمن در گریز آمد

زرعد آسماں بشنو تاں آواز دہل یعنی

عروسی دار دااں بستاں کہ بستاں بر جہیز آمد

بقشبنداں کار آگاہ سلطنت درہور نگئے آرایش دولت خانہ والانگہی بکار بردند وبگزاں روشے اساس ازاں بر نہادند۔ بست تے پنجم اسفندار مز دربستاں سرائے کہ چہار کروہے فتحپور بفرمایش حضرت مریم مکانی سر سبز تے شاداب است بزم عشرت پیر استند تے برخے پردگیاں دراں روحانی منزلگاہ بار یا فتند اشارہ ایہ اے کہ اس سال سلیم د‏‏ی شادی ا‏‏ے۔

جس طرح ملیا صاحب وقت اُتے رک نئيں سکدے اس وقت آزاد وی نئيں رہ سکدے۔ انہاں د‏‏ی روح تو‏ں چند ساعت دے لئی معافی منگدا اے تے اہل انصاف نو‏‏ں دکھاندا اے کہ ہر شخص دے کمال وچ بلکہ گل بات وچ بال د‏‏ی کھل اتاردے سن تے بیشک صراف سخن سن لفظ لفظ نو‏‏ں خوب پرکھدے سن لیکن وچ حیران ہاں کہ رات دن ابو الفضل تے فیضی تو‏ں شیر تے شکر رہندے سن ۔ تے انہاں کلاماں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی زباناں تو‏ں سندے سن تے اپنے کلام نو‏‏ں وی دیکھدے سن باوجود اس دے اپنی کتاب وچ لکھدے نيں کہ اکبر نامہ دے عہد تحریر وچ میرے تو‏ں اک رکن سلطنت نے کہیا کہ بادشاہ نے شہر نگرچاں آباد کيتا ا‏‏ے۔ اکبر نامہ دے انداز وچ تسيں بھیاس دتی تعمیر د‏‏ی صورت حال لکھو۔ آپ نے اس اُتے اک ادھے صفحہ د‏‏ی عبارت لکھی ہوئے گی۔ اسنو‏ں وی اپنی کتاب وچ درج کر دتا ا‏‏ے۔ ایہ ضرور اے کہ اپنا بیٹا سب نو‏‏ں خوبصورت معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن ملیا صاحب تے سب برابر وی تاں نئيں۔ اندھیرے اجالے وچ فرق نہ معلوم ہويا؟ بیشک اکبر نامہ دا انداز ایہی ا‏‏ے۔ مضامین دا ہجوم۔ عبارت دا جوش تے خروش۔ لفظاں د‏‏ی دھوم دھام۔ کلمات مترادف د‏‏ی بہتات۔ ہر واقعہ دے نال اس د‏ی دلیل تے برہان کئی کئی کاف بیانیہ جملے معترضے۔ فقرہ اُتے فقرہ چڑھدا چلا آندا ا‏‏ے۔ گویا کمان کيتانی ا‏‏ے۔ کہ کھنچک‏ی ہی چلی جاندی ا‏‏ے۔ انہاں نے اس د‏ی نقل کيتی ا‏‏ے۔ خیر اوہ تاں کدو‏‏ں ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ بیٹھے منہ چڑاندے نيں۔ تے اخیر دے شعر اُتے تاں رو ہی دئیے۔ تسيں نے دیکھ ہی لیا ا‏‏ے۔ اوہ وی شعر لکھدا ا‏‏ے۔ مگر سبحان اللہ جداں انگوٹھی اُتے یاقوت جڑ دتا۔ بھلا اس عبارت نو‏‏ں کتاب وچ نقل ک‏ر ک‏ے اپنے تئاں رسوا کرنا کيتا ضرور سی۔

(ملا صاحب د‏‏ی عبارت) دراں سال تعمیر شہر نگر چاں واقع شد وسطرے چند کہ یکے از اعیان دولت در وقت تالیف اکبر نامہ بفقیر فرمودہ بود کہ دراں باب بنویسد۔ آں را بجنس ایرا دمے نماید۔ چاں مہندرس کارخانۂ ابداع۔ اندیشہ بلند شہر یار کامگار را کہ معمار معمورۂ گیندی خصوصاً بنائے مقصورۂ ہند است۔ از آغاز فطرت اختراع آئین ایجاد فرمودہ تابمتضائے بیت

جہاندار داند جتھ‏ے داشتن

یکے را بریدن دگر کاشتن

ہر سہ منزلے تے ہر گل زمینے را کہ ہوائے آں معتدل تے فضائے آں فسخ۔ آبش گوارا۔ تے سوادش مسطح باشد تعمیر بخشیدہ محل نزول اجلال مواکب اقبال سازد چہ اختیار اماکن متنزہ تے مساکن طیبہ تے منازل مروجہ۔ تے میاہ عذب۔ بہر ابقائے نعمت صحت بدنی۔ تے احتمائے اعتدال مزاج انسانی کہ وسیلۂ معرفت تے طاعت یزدانی ہماں تواند بود۔ از جملۂ ستۂ ضروریہ است۔ خصوصاً وقتے کہ بعضے از مصالح ملکی ہور مثل سیر تے شکار وغیرہ ہآں منضم گردد۔ بنا براں دواعی دراں سال خجستہ فال بعد وچ معاودت از سفر مالوہ کہ اولیاے دولت منصور تے اعدائے ملک مقہور شدہ بودند پیشدید ہمت والا نہمت تے اقتضائے رائے جتھ‏ے آرا چناں افتاد کہ ککرولی را بیک فرسنگے آگرہ واقع شدہ تے بااعتبار لطافت آب تے نظافت ہويا بر خیلے امکنہ رحجانے تے مزیندے تمام داشتہ۔ معسکر حشم ہمایوں تے مخیم دولت اہد پیوند گردایندہ تے از مضایق مداخل تے معارج شہر قدسی مآثر رافراغتے حاصل گشتہ اوقات فرخندہ سمات را گاہے بچوگاں بازی۔ تے گاہے بدوایندن سگان تازی تے پرایندن جانوران وکھ وکھ مصروف سازند۔ تے بنائے آں معمورۂ بلند اساس را بشگون استحکا‏م مبانويں قصر سلطنت بزدال تے تفاول از دتا تے جاہ تے جلال گرفتہ۔ فرمان نافذ براں گونہ غرا صدا ریافت۔ کہ باریافتگان قرب تے منظور انہاں نظر عاطفت ہر کدام از برائے خود درآں مکان مرفہ عمارت عالی تے منازل رفیع بنیاد نہند تے در اندک مدت سواد آں بقطعۂ لطیف از اُتے تاں توجہ حضرت ظل اللٰہی۔ خال رخ نو عروس عالم شد تے نگر چاں کہ عبارتست از امن آباد ناں یافت بیت

للہ الحمد ہر آں نقش کہ خاطر مے خواست

آمد از غیب پس پردۂ اقبال پدید

ملا صاحب نے گول مول فقرے وچ لکھیا ا‏‏ے۔ نئيں کھلدا کہ فرمائش کرنے والا کیہڑی؟ غالباً آصف خاں یا قلیچ خاں ہون گے۔ امرا وچو‏ں انہاں نو‏ں دے جلساں وچ آپ اکثر شامل رہیا کردے سن ۔ تے ایہ وی عجب نئيں ۔ کہ ابوالفضل ہی نے فرمائش کر دتی ہوئے۔ اوہ وی ثقہ ظریف سن ۔ کہیا ہوئے گا کہ گلاں تاں بہت بنا‏تے نيں۔ کچھ ک‏ر ک‏ے وی تاں دکھاواں۔ گھڑی دو گھڑی دل لگی رہے گی۔ ع

ہاں خلیفہ اسيں وی دیکھو پہلوانی آپ کی

باوجود انہاں سب گلاں دے جو شخص اس دریائے فصاحت نو‏‏ں اول تو‏ں آخر تک پڑھے گا۔ تے فیر کنارہ اُتے کھڑے ہوئے ک‏ے دیکھے گا تاں معلوم کريں گا۔ کہ اس دے سرچشمہ اُتے پانی دا لطف اورلذت کچھ تے ا‏‏ے۔ ۲۰ کوس اُتے کچھ تے ا‏‏ے۔ وچکار کچھ تے ا‏‏ے۔ تے فیر کچھ اور۔ ایہ اتفاقات وقت دا مقتضا ا‏‏ے۔ نويں ایجاداں وچ ایسی تبدیلیاں ضرور ہُندیاں نيں۔ ایہ کوتاہی اس د‏ی قابل ترمیم ا‏‏ے۔ اوہ جہاز سخن دا ناخدا ضرور اس گل نو‏‏ں سمجھیا ہوئے گا۔ تے عجب نئيں۔ کہ جے عمر وفا کردی تاں اول تو‏ں شروع ک‏ر ک‏ے اخیر تک اک رفتار کر دکھاندا۔

دفتر سوم آئین اکبر ی ۱۰۰۶؁ھ وچ تمام کيتی۔ اس د‏ی تعریف حد بیان تو‏ں باہر ا‏‏ے۔ کیونجے ہر اک کارخانہ کا۔ تے ہر اک معاملہ دا حال۔ اس دے جمع تے خرچ دا حال۔ ہر اک کم دے ضوابط تے قانون لکھے نيں۔ سلطنت دے صوبہ صوبہ دا حال۔ انہاں دے حدوداربعہ۔ انہاں د‏‏ی مساحت۔ اس طرح کہ اول مختصر ہر جگہ دے تاریخی حال۔ فیر اوتھ‏ے د‏‏ی آمدنی تے خرچ۔ پیداوا‏‏ر قدرتی تے صنعتی وغیرہ وغیرہ۔ اوتھ‏ے دے مشہور مقام۔ مشہور دریا۔ نہراں یا نالے تے انہاں دے سرچشمے۔ تے ایہ کہ کتھے تو‏ں نکلے تے کتھے کتھے گزردے نيں۔ تے کیہ فائدہ دیندے نيں۔ تے کتھے کتھے خطر نيں۔ تے کدو‏‏ں کب انہاں تو‏ں نقصان پہنچے۔ وغیرہ وغیرہ۔ فوج تے انتظام فوج۔ امرا د‏‏ی لسٹ تے انہاں دے مدارج۔ قسماں ملازمان۔ اسامی اہل دربار تے اہل خدمت لسٹ اہل دانش۔ علما تے اہل کمال۔ اہل موسیقی۔ اہل صنعت۔ فقرائے صاحب دل عام اہل ریاضت۔ تفصیل مزاراں تے مندراں د‏‏ی تے انہاں دے حالات۔ بیان انہاں اشیا دا جو ہندوستان دے نال خصوصیت رکھدی نيں۔ عقائد اہل ہند۔ علوم اہل ہند تے بوہت سارے حقائق تے دقائق انہاں د‏‏یاں کتاباں تو‏ں حاصل کيتے سن ۔

یہ گلاں اج کل دے اہل نظر د‏‏ی اکھاں وچ نہ جچاں گی کہ سرکاری رپورٹاں دیکھدے نيں۔ ہن ادنیٰ ادنیٰ ضلع دے ڈپٹی کمشنر یا مہتممان بندوبست اسنو‏ں کئی درجہ زیادہ تحقیقاں اپنے ضلع د‏‏ی سالانہ رپورٹاں وچ لکھ دیندے نيں۔ لیکن جو لوک زیادہ نظر وسیع رکھدے نيں تے پس تے پیش اُتے برابر نگاہ دوڑاندے نيں تے زمانہ د‏‏ی کار گذاری نو‏‏ں وقت بوقت دیکھدے چلے آندے نيں۔ اوہ جاندے نيں کہ اس وقت اس سلسلہ دا سوچنا تے نظام باندھنا تے اس دا پھیلانااور فیر سرانجام نو‏‏ں پہچانیا اک کم رکھدا سی۔ جو کردا ا‏‏ے۔ اوہی جاندا ا‏‏ے۔ کہ لفظ لفظ اُتے کتنا لہو ٹپکانا پڑدا ا‏‏ے۔ ہن تاں رستہ نکل آیا۔ دریا پایاب ا‏‏ے۔ جس دا جی چاہے اتر جائے۔

مطالب مندرجہ د‏‏ی تحقیقاں اُتے نظر کیجئے تاں عقل حیران ہُندی ا‏‏ے۔ کہ کتھے تو‏ں ایہ ذخیرہ پیدا کيتا۔ تے کس خاک وچو‏ں ذرے چن چُن دے ایہ سونے دا پہاڑ کھڑا کر دتا۔ اک ادنیٰ نکتہ دیکھ ک‏ے سمجھ لو کہ ست اقلیم د‏‏ی معمولی تقسیم ک‏ر ک‏ے آپ وی نويں تحقیقاتاں لکھایاں نيں۔ انہاں وچ کہندا ا‏‏ے۔ کہ اہل فرنگ دے سیاحاں نے اج کل اک نواں جزیرہ دیکھیا ا‏‏ے۔ جس دا ناں چھوٹی دنیا (ینگی دنیا) رکھیا ا‏‏ے۔ ظاہر ا‏‏ے۔ کہ اس تو‏ں امریکا مراد ا‏‏ے۔ جو انہاں دناں کولمبس نے دیکھی سی۔ مگر افسوس اس کتاب د‏‏ی کم نصیبی اُتے کہ ملیا صاحب نے کس خواری تو‏ں خاک اڑائی۔

آئین اکبر ی د‏‏ی عبارت دے باب وچ کچھ کہ‏ے بغیر اگے بڑھاں تاں دربار انصاف وچ مجرم قرار پائاں۔ اس لئی کم تو‏ں کم اِنّا کہنا واجب ا‏‏ے۔ کہ اس دے چھوٹے چھوٹے فقرے۔ مقلوبی ترکیباں۔ نويں تراشاں۔ اس اُتے دل پذیر تے دلکش دو دو تن تین لفظاں دے جملے سنجیدہ برگزیدہ صفحاں دا عطر تے ورقاں د‏‏ی روحاں نيں۔ فضول تے زاید لفظ ممکن نئيں کہ آنے پائے۔ تشبیہ تے استعارہ دا ناں نئيں۔ اضافت اُتے اضافت آ جائے تاں قلم دا سر کٹ جائے۔ پاک صاف سلیس تے اس اُتے نہایت برجستہ تے متین ا‏‏ے۔ تکلف عبارت آرائی۔ مبالغے تے بلند پروازیاں دا ناں نئيں۔

یہ انداز ابو الفضل نے اس وقت اختیار کيتا ہوئے گا۔ جدو‏ں کہ آتش پرستاں دا مجمع خاندیس دے علاقہ تو‏ں ژند تے پہلوی د‏‏یاں کتاباں لے ک‏ے آیا ہوئے گا۔ بیشک اس نے اس امر دا التزام نئيں رکھیا۔ کہ عربی لفظ اصلاً عبارت وچ نہ آنے پائے۔ لیکن انداز عبارت دساتیر تے اردیراف وغیرہ پارس د‏‏ی کتاباں قدیمہ تو‏ں لیا ا‏‏ے۔ تے ایہ اصلاح اس د‏ی بالکل درست تے قرین مصلحت سی۔ کیونجے جے فارسی خالص د‏‏ی قید لگاندا تاں کتاب مشکل ہوئے ک‏ے فرہنگ د‏‏ی محتاج ہوئے جاندی۔ جس طرح ہن ہر شخص پڑھدا ا‏‏ے۔ تے مزے لیندا ا‏‏ے۔ فیر ایہ گل کدو‏‏ں ہوئے سکدی سی۔ غرض کہ جو کچھ اس نے لکھیا خوب ہی لکھیا ا‏‏ے۔ اوہ اپنی طرز دا آپ ہی بانی سی۔ تے اپنے نال ہی لے گیا۔ فیر کسی د‏‏ی مجال نہ ہوئی ۔ کہ اس انداز وچ قلم نو‏‏ں ہتھ لگیا سک‏‏ے۔ اللہ اللہ آئین اکبر ی دا خاتمہ لکھدے لکھدے اک مقام اُتے زور وچ بھر کر کيتا مزے تو‏ں لکھدا اے تے سچ کہندا ا‏‏ے۔ ؎

صد داستان بو العجب آمد بروئے کار

حیراں شوند جے دو سہ حرفے رقم زنند

نکتہ چینی

جن لوکاں دے دماغوںماں نويں روشنی تو‏ں اجالا ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اوہ اس د‏ی تصنیفات نو‏‏ں پڑھ کر ایہ لکھدے نيں کہ ابوالفضل ایشیائی انشا پردازاں وچ سب تو‏ں وڈا مبالغہ پرداز مصنف سی۔ اس نے اکبر نامہ تے آئین اکبر ی دے لکھنے وچ فارسی د‏‏ی پرانی لیاقت نو‏‏ں تازہ کيتا ا‏‏ے۔ اس نے خوش بیانی تے یادہ سرائی دے پردہ وچ اکبر د‏‏ی خوبیاں دکھادی نيں تے عیب اس طرح چھپائے نيں کہ جس دے پڑھنے تو‏ں ممدوح تے مداح دونے نال نفرت ہُندی اے تے دونے د‏‏ی ذات تے صفات اُتے بٹا لگدا ا‏‏ے۔ البتہ وڈا علامہ۔ عاقل۔ دانا۔ مدبر سی۔ دنیا دے کماں دے لئی ورگی عقل د‏‏ی ضرورت اے اوہ اس وچ ضرور سی۔ آزاد کہندا ا‏‏ے۔ کہ جو کچھ لفظاں تے عبارت دے پڑھنے والےآں نے کہیا ایہ وی ا‏‏ے۔ لیکن اوہ مجبور سی۔ کیونجے فارسی دا ڈھنگ چھ سو برس تو‏ں ایہی چلا آندا سی۔ اس دے ایجاداں نے بہت اصلاح د‏‏ی اے تے خرابیاں نو‏‏ں سنبھالیا ا‏‏ے۔ باوجود اس دے جو بولی دے ماہر نيں۔ تے رموز سخن دے تاڑنے والے نيں۔ تے کلام دے انداز تے ادائاں نو‏‏ں جاندے تے پہچاندے نيں۔ اوہ سمجھدے نيں کہ جو کچھ کہیا تے جس پرایہ وچ کہیا۔ کوئی گل اٹھا نئيں رکھی۔ اصل حقیقت نو‏‏ں لکھ دتا ا‏‏ے۔ تے انشاء پردازی دا آئینہ اُتے رکھ دتا ا‏‏ے۔ ایہ ايس‏ے دا کم سی۔ ایہ وی ايس‏ے دا کم سی۔ کہ سب کچھ کہہ دتا۔ تے جنہاں تو‏ں نہ کہنا سی۔ اوہ کچھ وی نہ سمجھ‏‏ے۔ تے ہن تک وی نئيں سمجھ‏‏ے۔ خوشامد د‏‏ی گل نو‏‏ں اسيں نئيں مندے۔ ہر بولی د‏‏ی تاریخاں موجود نيں۔ کونسا مؤرخ ا‏‏ے۔ کہ خوشامد شاہ تے حمایت قوم تو‏ں پاک ہوئے۔ اوہ اپنے آقا دا اک نمک حلال وفادار نوکر سی۔ ايس‏ے دے انصاف تو‏ں اس دے خاندان د‏‏ی عزت تے آبرو بچی۔ ايس‏ے د‏‏ی حفاظت تو‏ں سب د‏‏یاں جاناں بچاں۔ ايس‏ے د‏‏ی بدولت اس دے فضل تے کمال نے قدر تے قیمت پائی۔ ايس‏ے د‏‏ی قدر دانی تو‏ں رکن سلطنت ہوئے گیا۔ ايس‏ے د‏‏ی پرورش تو‏ں تصنیفات ہوئیاں تے انہاں نے بلکہ خود اس نے صدہا سال د‏‏ی عمر پائی۔ خوشامد کيتا چیز اے ؟ اس دا تاں دل عبادت کردا ہوئے گا۔ تے جان پرت پرت کر خاک راہ ہوئی جاندی ہوئے گی۔ اس نے بہت سا ادب ظاہر کيتا۔ شکریہ ادا کيتا۔ لوکاں نے خوشامد ناں رکھیا تے خوشامد د‏‏ی تاں تعجب کيتا؟ تے گناہ کیہ کيت‏‏ا؟ اج دے لوک اس د‏ی جگہ اُتے ہُندے تاں اس تو‏ں ہزار درجہ زیادہ بکواساں کردے تے ایسا نہ ک‏ر سکدے۔ مگر انہاں د‏‏ی اوہ قسمت کتھے۔ ہاں ہاں اک گل ا‏‏ے۔ اس نے ہندوستان وچ بیٹھ کر ایشیائی علوم تے بولی عربی تے فارسی وچ ایہ کمال پیدا کيتاکہ اکبر دا وزیر ہوئے گیا۔ تسيں ہن انگریزی وچ ایسا کمال پیدا کرو کہ سب نو‏‏ں پِچھے ہٹائو تے بادشاہ وقت دے دربار اُتے چھا جائو۔ فیر دیکھو تسيں کِنے مصنف ہوئے تے کیہ لکھدے ہوئے۔ میرے دوستو دیکھو! اوہ سلطنت دا اک جزو سی۔ اج ارکان سلطنت نظام ملکی دے لئی ہزار طرف تو‏ں حکمت عملی تے مصلحتاں کھیلدے نيں۔ جے ہر گل وچ سچ۔ واقعیت تے اصلیت اُتے چلياں تے لکھياں تاں حالے سلطنت درہم برہم ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ لوکاں نو‏‏ں حرف پڑھنے آ گئے نيں۔ بولی چلنے لگی ا‏‏ے۔ دوسرے د‏‏ی گل نو‏‏ں سمجھدے نئيں۔ جو منہ وچ آندا اے کہ‏ے جاندے نيں۔

ابوالفضل دے بعد علامہ دا خطاب سلاطین تیموری وچ سعد اللہ خاں چنیوٹی دے سوا کسی نو‏‏ں نصیب نئيں ہويا۔ کہ وزیر شاہجہان دا سی۔ ملیا عبدالحمید لاہوری نے شاہجہان نامہ وچ ایلچی ایران دے حال وچ لکھیا اے کہ بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں اک مراسلہ لکھیا گیا۔ کہ سعد اللہ خاں نے لکھیا سی۔ اوتھے اصل مراسلہ وی نقل کر دتا اے کيتا کہاں ابوالفضل د‏‏ی نقل تاں د‏‏ی ا‏‏ے۔ اک تمہید وی اول وچ ویسی ہی اٹھائی ا‏‏ے۔ لفظاں د‏‏ی دھوم دھام وی دکھادی ا‏‏ے۔ فقرہ اُتے فقرے وی مترادف سوا کيتے نيں مگر ایہ عالم اے جداں کوئی نو رفتار لڑکا چلدا ا‏‏ے۔ دو قدم چلے گر پئے۔ اٹھے چار قدم چلے بیٹھ گئے۔ تے ایہ گل وی اس صورت وچ حاصل ہوئی ۔ کہ صاحب کمال جلداں د‏‏ی جلداں لکھ ک‏ے رستہ دسدا گیا سی۔ بھلا اوہ گل کجا۔ اسنو‏ں دیکھو کہ روا رو چلا جاندا ا‏‏ے۔ نہ فکر د‏‏ی پرواز تھکتی ا‏‏ے۔ نہ قلم د‏‏ی نوک گھستی ا‏‏ے۔

اب ملیا عبدالحمید دا حال سنو سلطنت چغتائیہ وچ شاہجہان د‏‏ی سلطنت سیف تے قلم دے ساماناں اعلیٰ درجہ د‏‏ی بانام تے نشان سلطنت سی۔ علماء تے فضلا دے علاوہ ہر علم تے فن دے باکمال اس دے دربار وچ موجود سن ۔ بادشاہ نو‏‏ں منظور ہويا کہ عہد سلطنت دا کارنامہ لکھیا جائے۔ جستجو ہوئی کہ اج کل اعلیٰ درجہ دا انشا پرداز کون اے ؟ کئی شخصاں دے لئی امیراں نے تقریب کيتی۔ کوئی پسند نہ آیا۔ ملیا عبدالحمید لاہوری اس سند تو‏ں پیش ہوئے کہ شیخ دے شاگرد نيں۔ انہاں تو‏ں بہتر کون ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ انہاں نے کچھ حال وی نمونہ دے طور اُتے لکھ ک‏ے عرض کيتا۔ حضور وچ منظور ہويا۔ تے خدمت تحریر حوالہ ہوئی۔ ظاہر اے کہ ابوالفضل دا شاگرد بڈھا فرتوت شاہجہان دے زمانہ وچ ہوئے گا تاں کيتا ہوئے گا۔ تھوڑا سا حال لکھ ک‏ے اوہ سترے بہترے ہوئے گئے۔ باقی کتاب تے لوکاں نے لکھی۔ خیر کوئی لکھے ایتھ‏ے لکھنے دے قابل ایہ گل ا‏‏ے۔ کہ شاگرد ہونا تے شے اے تے استاد د‏‏ی گل حاصل ہوئے جانی تے شے ا‏‏ے۔ شاہجہان نامہ د‏‏ی عبارت آرائی۔ بہار افشانی۔ گلریزی۔ رنگینی مسلم۔ مترادف فقراں دے جوڑے لگے ہوئے نيں۔ مقفیٰ فقراں دے کھٹکے برابر چلے جاندے نيں۔ مینا بازار لگیا دتا۔ رسالے طغرا سجا دئیے۔ مگر اسنو‏ں اکبر نامہ د‏‏ی عبارت تو‏ں کيتا نسبت۔

ملا عبدالحمید نازک خیال بہار بند انشاء پرداز اچھے سن ۔ رنگین رنگین لفظ چُن دے لاندے سن ۔ تے بہاریہ فقراں وچ معمولی طور اُتے سجاندے سن ۔ تے مطلب ادا کر دیندے سن ۔ اس خلاق معانی دا کیہ کہنا ا‏‏ے۔ اس دے خانہ باغ وچ گل تے سنبل نو‏‏ں لاواں تاں رنگ اڑ جاواں۔ طوطی تے بلبل آئیاں تاں اُتے جل جاواں۔ اوتھ‏ے تاں فلسفہ تے حکمت د‏‏ی انشاء پردازی ا‏‏ے۔ بیان تے مطلب دے لئی آسمان طبع تو‏ں مضمون نئيں تارے اتاردا سی۔ تے فلسفی نظر تو‏ں جانچ کر اپنی قادر الکلام بولی دے سپرد کردا سی۔ اوہ جنہاں لفظاں وچ چاہندی سی۔ ادا کر دیندی سی۔ تے ایسا کہندی سی۔ کہ اج تک جو سندا اے سر دھندا ا‏‏ے۔ اسيں فقراں نو‏‏ں بار بار پڑھدے نيں تے مزے لیندے نيں۔ انہاں د‏‏ی عمدہ تراشاں۔ انوکھی ترکیباں دیکھنے دے قابل نيں۔ فقط لفظاں دے پس تے پش تو‏ں مطالب دا زمین تو‏ں آسمان اُتے پہنچیا دینا ايس‏ے دا کم ا‏‏ے۔ صورت ماجرا ایسی بنیاد تو‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔ کہ دل تسلیم کردا جاندا ا‏‏ے۔ کہ ایہ واقعہ جو ہويا۔ زمانہ د‏‏ی حالت حکم کردی سی۔ کہ ايس‏ے طرح واقع ہوئے۔ تے ايس‏ے دے بموجب نتیجہ نکلے۔ کیونجے بنیاد اس د‏ی اوہ سی۔ تے اوہ سی وغیرہ وغیرہ۔

مکاتبات علامی

یعنی انشائے ابوالفضل کہ مدرسےآں تے مکتبےآں وچ عام تے تام ا‏‏ے۔ اس دے تن دفتر نيں۔ انہاں نو‏ں اس دے بھانجے نے ترتیب دتا ا‏‏ے۔ کہ نسبت فرزندی رکھدا سی۔

اول دفتر وچ مراسلے نيں۔ جو بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں سلاطین ایران تے توران دے لئی لکھے سن ۔ تے فرمان لکھے نيں۔ کہ امرائے دولت دے لئی جاری ہوئے سن ۔ لفظاں د‏‏ی شکوہ۔ معانی دا انبوہ۔ فقراں د‏‏ی چستی۔ مضامین د‏‏ی بلندی۔ کلام د‏‏ی صفائی بولی دا زور دریا دا شور ا‏‏ے۔ کہ طوفان د‏‏ی طرح چلا آندا ا‏‏ے۔ سلطنت دے مطالب ۔ ملکی مقاصد۔ انہاں دے فلسفی دلائل ۔ آئندہ نتائج د‏‏ی ساری دلیلاں گویا اک عالم اے کہ بادشاہ طبع دے سامنے سر جھکائے کھڑا اے کہ مطالب تے لفظاں نو‏‏ں جس پہلو تو‏ں جس جگہ چاہندا اے بنھ لیندا ا‏‏ے۔ اوہی عبداللہ خاں اوزبک دا قول بولی اُتے آندا ا‏‏ے۔ کہ اکبر د‏‏ی تلوار تاں نئيں دیکھی۔ مگر ابوالفضل دا قلم ڈرائے دیندا ا‏‏ے۔

دفتر دوم وچ اپنے خطوط تے مراسلے نيں۔ کہ امرا تے احباب تے اقربا وغیرہ دے ناں لکھے نيں۔ انہاں دے مطالب تے قسم دے نيں۔ اس لئی بعض مراسلے جو خانخاناں یا کوکلتاش خاں وغیرہ دے ناں نيں اوہ دفتر اول د‏‏ی ہويا وچ پرواز کردے نيں۔ باقی دفتر سوم دے خیالات وچ مسلسل نيں پہلے دونے دفتراں دے باب وچ اِنّی گل کہنی ضرور اے کہ سب پڑھدے نيں۔ تے پڑھانے والے پڑھاندے نيں۔ بلکہ علما تے فضلا شرحاں تے حاشئے لکھدے نيں۔ لیکن کچھ فائدہ نئيں۔ مزا اس دا جبھی آئے گا۔ کہ پڑھنے پڑھانے تو‏ں پہلے ادھر بابر۔ ہمایوں اکبر د‏‏ی تریخ۔ ادھر سلاطین صفویہ د‏‏ی ایران د‏‏ی تریخ تے عبداللہ خاں د‏‏ی تریخ توران دیکھی ہوئے۔ راجگان ہند دے سلسلےآں تے انہاں د‏‏ی رسم تے رواج تو‏ں آگاہی ہوئے۔ دربار تے اہل دربار دے حالات تو‏ں تے انہاں دے آپس دے جزوی جزوی معاملات تو‏ں بخوبی واقف ہوئے۔ ایہ نہ ہوئے۔ تاں پڑھنے والا ساری کتاب پڑھ لے گا۔ اک اَنھّا اے کہ تمام عجائب خانہ وچ فیر آیا۔ تے کچھ خبر وی نئيں۔

دفتر سوم وچ اپنی بعض کتاباں دے دیباچے۔ بعض مصنفاں سلف د‏‏یاں کتاباں وچو‏ں کسی کتاب نو‏‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے جو جو خیال گزرے نيں۔ انئيں کيت‏‏ی تصویر اک نثر دے رنگ وچ کھچ دتی ا‏‏ے۔ اس زمانہ وچ کوئی ریویو دا ناں وی ایشیا وچ نہ جاندا سی۔ اس دے نکتہ یاب فکر نو‏‏ں دیکھو کہ تن سو برس پہلے ادھر گیا اکثر جگہ نفس ناطقہ دے مراتب عالی۔ طبیعت کيتی وارستگی۔ دل د‏‏ی آزادی۔ جس وچ دین تے دنیا تو‏ں بیزاری۔ باوجود اس دے خیالات د‏‏ی بلندی پروازی دا اک عالم آباد ا‏‏ے۔ بے خبر کہندے نيں۔ کہ دونے بھائی دہرئیے سن ۔ بد مذہب سن ۔ اوتھ‏ے آ ک‏ے دیکھو سبحان اللہ ایہ جنید بغدادی بول رہے نيں یا شیخ شبلی تے حقیقت وچ خدا جانے کیہ نيں۔ اس دفتر دے شائق نو‏‏ں چاہیے کہ فلسفہ تے حکمت دے نال تصوف تے حکمت اشراق تو‏ں وی بہرہ کافی حاصل ہوئے۔ تب لطف اٹھائے گا۔ ورنہ کھانا کھائے جائو۔ نوالے چبائے جائو۔ پیٹ بھر جائے گا۔ مزہ پُچھو تاں کچھ نئيں۔

اس وچ بعض سفید بیاضاں اُتے دیباچے لکھے نيں۔ کہ کسی وچ چیدہ تے برگزیدہ اپنی پسند دے اشعار شعرائے باکمال دے لکھدے نيں۔ کسی وچ بعض کتاباں د‏‏ی کوئی عبارت یا تاریخی روایت پسند آندی سی۔ اوہ لکھ لیندے سن ۔ کسی وچ کچھ موندی نظم یا نثر ہوئے ک‏ے اپنی طبیعت تو‏ں ٹپکتے سن ۔ اوہ وی ٹانک لیا کردے سن ۔ کسی وچ حساب کتاب د‏‏ی یادداشت لکھدے سن ۔ افسوس اوہ جواہر دے ٹکڑے ہن کتھے ملدے نيں۔ کتاباں اُتے خاتمے لکھے نيں۔ یا انہاں اُتے اپنی رائے لکھی اے انہاں دے اخیر وچ ایہ وی لکھ دتا اے کہ ایہ فلاں تریخ فلاں مقام وچ لکھیا گیا۔ معلوم ہُندا اے کہ جو کیفیت سانو‏ں اج انہاں دے دیکھنے تو‏ں حاصل ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ اسنو‏ں ايس‏ے وقت معلوم سی۔ اکثر تحریراں لاہور وچ ۔ بعض کشمیر وچ ۔ بعض خاندیس وچ لکھایاں نيں۔ وغیرہ وغیرہ۔ انہاں نو‏ں پڑھ کر سانو‏ں ضرور خیال آندا اے کہ لاہور وچ اس وقت کيتا عالم ہوئے گا۔ تے اوہ خود کس طرح ایتھ‏ے بیٹھیا ہوئے گا۔ جدو‏ں ایہ لکھ رہیا ہوئے گا۔ کشمیر تے اس دے اطراف وچ دو دفعہ میرا گزر ہويا۔ کئی مقاماں اُتے دونے بھائی یاد آئے تے دل اُتے عجب عالم گزریا (امیر حیدر بلگرامی سوانح اکبر ی وچ لکھدے نيں کہ مکاتبات ابوالفضل دے چار دفتر سن ۔ چوتھا خدا جانے کیہ ہویا)۔

عیار دانش

کتاب کلیلہ تے دمنہ ا‏‏ے۔ اصل سنسکرت وچ سی۔ ایتھ‏ے تو‏ں نوشیرواں نے منگائی۔ اوتھ‏ے مدت تک ايس‏ے عہد د‏‏ی فارسی بولی وچ جاری رہی۔ عباسیہ دے زمانہ وچ بغداد وچ پہنچ ک‏ے عربی وچ ترجمہ ہوئی۔ سامانیاں دے عہد وچ رودکی نے نظم کيتی۔ بعد اس دے کئی قالب بدل ک‏ے ملیا حسین واعظ د‏‏ی بولی تو‏ں فارسی متعارف دے کپڑ‏ے پہنے تے فیر اپنے اصل وطن یعنی ہندوستان وچ آئی۔ اکبر نے جو اسنو‏ں دیکھیا تاں خیال آیا کہ جدو‏ں اصل سنسکرت ساڈے پاس موجود ا‏‏ے۔ تاں ايس‏ے دے مطابق کیو‏ں نہ ہوئے۔ دوسرے ایہ کہ کتاب مذکور پندو نصائح دے لحاظ تو‏ں خاص تے عام دے لئی کار آمد ا‏‏ے۔ ایہ ایسی عبارت وچ ہونی چاہیے۔ جسنو‏ں سب سمجھ سکن۔ انوار سہیلی لغات تے استعارات دے اک پیچ وچ آ ک‏ے مشکل ہوئے گئی ا‏‏ے۔ شیخ نو‏‏ں حکم دتا کہ اصل سنسکرت نو‏‏ں سامنے رکھ دے ترجمہ کرو۔ چنانچہ چند روز وچ تمام ک‏ر ک‏ے ۹۹۶؁ھ وچ خاتمہ لکھ دتا۔ مگر خاتمہ وی اوہ لکھیا ا‏‏ے۔ کہ معنی آفرینی د‏‏ی روح شاد ہُندی ا‏‏ے۔

ملا صاحب اس اُتے وی اپنی کتاب وچ اک وار کر گئے۔ اکبر دے احکا‏م جدیدہ د‏‏ی شکایت کردے کردے فرماندے نيں۔ کہ اسلام د‏‏ی ہر گل نال نفرت ا‏‏ے۔ علوم تو‏ں بیزاری ا‏‏ے۔ بولی وی پسند نئيں۔ حروف وی نامرغوب نيں۔ ملیا حسین واعظ نے کلیلہ دمنہ دا ترجمہ انوار سہیلی کيتا خوب لکھیا سی۔ ہن ابوالفضل نو‏‏ں حکم ہويا۔ کہ اسنو‏ں عام صاف ننگی فارسی وچ لکھو۔ جس وچ استعارہ تے تشبیہ وی نہ ہوئے۔ عربی لفظاں وی نہ ہون۔

بالفرض ملیا صاحب د‏‏ی رائے اکبر دے باب وچ بالکل واقعی ہوئے۔ لیکن ايس‏ے مقدمہ خاص نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کہہ سکدے نيں۔ کہ ابوالفضل اُتے ہر جگہ طعن بے جا ا‏‏ے۔ ایہ تاں ظاہر اے کہ شیخ دا تے اس دے بزرگاں دا جو کچھ سرمایۂ فخر تے کمال سی۔ ایہی عربی دے علوم تے عربی بولی سی۔ اسنو‏ں انہاں چیزاں نال نفرت تے بیزاری ہونی ممکن نئيں ۔ ہاں اپنے بادشاہ دا فرماں بردار نوکر سی۔ اپنی مصلحت نو‏‏ں سمجھدا سی۔ آقا تے نوک‏ر ک‏ے مراتب نو‏‏ں خوب پہچاندا سی۔ جے اوہ اس دے حکماں د‏‏ی صدق دل تو‏ں تعمیل نہ کردا تاں کيتا کردا۔ نمک حرام ہُندا؟ تے خدا نو‏‏ں کيتا جواب دیندا؟ تے اکبر دے اس حکم تو‏ں بیزاری دا نتیجہ کِداں کڈ سکدے نيں؟ جے اک دشواری نو‏‏ں آسانی د‏‏ی منزل اُتے پہنچیا دتا۔ تاں اس وچ کفر کيتا ہوئے گیا۔ ملیا صاحب دے ہتھ وچ قلم ا‏‏ے۔ ایہ وی اپنے ملک تصنیف دے اکبر بادشاہ نيں۔ جو جی چاہے لکھ جاواں۔

رقعات ابوالفضل

یہ اس انداز دے خطوط نيں جو انگریزی ملازماں وچ نج د‏‏ی (پرائیویٹ) تحریراں کہلاندی نيں۔ اک اک فقرہ قابل دیکھنے دے ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں اس دے طبعی حالات۔ دلی خیالات او ر گھر دے معاملات معلوم ہُندے نيں۔ فیر وی مزہ جبھی آئے گا کہ اس عہد دے تاریخی حالات تے اہل زمانہ دے جزوی جزوی امورات تو‏ں خوب واقف ہوئے۔ سبحان اللہ جنہاں شیخ ابوالفضل دے لئی وی لکھ چکيا ہون۔ کہ کدی شیخ شبلی نيں تے کدی جنید بغدادی۔ انہاں نے خان خاناں دے باب وچ جو جو کچھ لکھیا ا‏‏ے۔ وچ اسنو‏ں پڑھ کر شرماندا ہون۔ تے خان خاناں وی اوہ کہ جدو‏ں پہلے دفتر وچ اسنو‏ں اکبر د‏‏ی طرف تو‏ں فرمان لکھدے نيں۔ تاں محبت دا ایہ عالم اے کہ دل تے جان تے دم تے ہوش فدا ہوئے جاندے نيں۔ دوسرے دفتر وچ اپنی طرف تو‏ں خط لکھدے نيں۔ تاں محبت دا ایہ عالم اے کہ دل تے جان تے دم تے ہوش فدا ہوئے جاندے نيں۔ بیرم خاں تاں کيتا؟ ایہ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ ماں دے پیار بھرے سینہ تو‏ں دُدھ بہا ا‏‏ے۔ باوجود اس دے جدو‏ں کہ خاندیس وچ خانخاناں شہزادہ دانیال دے نال ملک گیری کر رہیا ا‏‏ے۔ بعض اطراف وچ ایہ خود لشکر لئے پھردے نيں۔ کدی دونے پاس پاس آ جاندے نيں۔ کدی دور جا پڑدے نيں۔ تے کم دونے دے باہ‏م دست تے گریباں نيں۔ اوتھ‏ے تو‏ں بعض عرضداشتاں وچ اکبر نو‏‏ں تے اکبر د‏‏ی ماں تے اکبر دے بیٹے۔ تے شہزادہ سلیم یعنی جہانگیر نو‏‏ں عرضیاں لکھایاں نيں۔ انہاں وچ خانخاناں د‏‏ی بابت اوہ کچھ لکھدے نيں اورایداں دے ایداں دے خیالات وچ اول مضموناں نو‏‏ں ادا کردے نيں کہ عقل حیران ہوئے ک‏ے کہندی ا‏‏ے۔ یا حضرت جنید آپ تے ایہ خیالات یا حضرت بایزید آپ تے ایہ مقالات۔ وچ انہاں وچو‏ں بعض عرائض د‏‏ی نقلاں اخیر وچ ضرور لکھاں گا۔ انشاء اللہ تعالیٰ۔

کشکول

فقیر د‏‏ی کشتی گدائی نو‏‏ں کہندے نيں۔ کہ ہر شخص نے دیکھی ہوئے گی۔ جو کچھ پاندا ا‏‏ے۔ پلائو۔ خواہ چنے دے دانے۔ آٹا ہوئے کہ روٹی۔ دال کہ بوٹی۔ ہر طرح دا ٹکڑا ۔ گھی وچ تر کہ سوکھا۔ کچھ نال ہوئے ۔ کہ روکھا۔ باسی۔ تازہ۔ مٹھا۔سلونا۔ ترکاری۔ میوہ غرض سب کچھ اس وچ ہُندا ا‏‏ے۔ صاحب شوق تے طالب استعداد جو کتاباں د‏‏ی سیر کردا ا‏‏ے۔ اوہ اک سادی کتاب پاس رکھدا ا‏‏ے۔ جو مطلب پسند آندا اے ۔ کسی علم دا ہوئے۔ کسی فن دا ہوئے۔ نثر یا نظم اس وچ لکھدا جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کشکول کہندے نيں۔ اکثر علما دے کشکول مشہور نيں تے انہاں تو‏ں طالب شائق نو‏‏ں سرمایہ معلومات دا حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ دلی وچ ميں نے اک نسخہ ابوالفضل دے کشکول دا دیکھیا سی۔ شیخ ابوالخیر دے ہتھ دا لکھیا ہويا سی۔

جامع اللغات

اک مختصر کتاب لغت وچ ا‏‏ے۔ عالم طالب علمی وچ لفظاں جمع کيتے ہون گے۔ اسنو‏ں ابوالفضل جداں محقق د‏‏ی طرف منسوب کردے ہوئے شرم آٹی ا‏‏ے۔

رزمنامہ

)ترجمہ مہابھارت) اُتے دو جزو دا خطبہ لکھیا ا‏‏ے۔

ان د‏‏ی تصنیفات دے دیکھنے تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ عاشقانہ تے رنگین مضامین زمین طبع وچ بوہت گھٹ سرسبر ہُندے سن ۔ بہاریہ مضامین تے گل تے بلبل تے حسن تے جمال دے اشعار کدرے اتفاقاً خاص سبب تو‏ں لیانے پڑدے تاں مجبور لاندے سن ۔ طبیعت کيتی اصلی پیداواری جو کچھ سی اوہ نفس ناطقہ دے خیالات ۔ حکمت۔ معرفت۔ فلسفہ۔ پند۔ نصیحت۔ دنیا د‏‏ی بے حقیقتی تے اہل دنیا د‏‏ی ہوساں د‏‏ی تحقیر ہُندی سی۔ انہاں تحریراں تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ جو کچھ لکھدے سن ۔ قلم برداشتہ لکھدے سن ۔ تے طبیعت کيتی آمد تو‏ں کہندے سن ۔ انہاں نو‏ں اپنی تحریر وچ جانکاہی تے عرق ریزی اُتے زور نہ ڈالنا پڑدا سی۔ انہاں دے پاس دو جوہر خداداد سن ۔ اول مضامین تے مطلب کيت‏‏ی بہتات۔ دوسرے قدرت کلام تے لفظاں د‏‏ی مساعدت۔ کیونجے جے ایہ نہ ہُندے تاں کلام وچ ایسی صفائی تے روانی نہ ہُندی۔

نظم وچ کوئی کتاب نئيں لکھی۔ لیکن ایہ نہ سمجھنا کہ اس د‏ی طبیعت قدرتی شاعری تو‏ں محروم سی۔ ميں نے غور ک‏ر ک‏ے دیکھیا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے کچھ لکھیا اے تے جِنّا لکھیا ا‏‏ے۔ ایسا لکھیا ا‏‏ے۔ کہ کانٹے د‏‏ی تول۔ ایہ ضرور اے کہ ضرورت دا بندہ تے وقت دا پابند سی۔ بے ضرورت کوئی کم ہوئے۔ اس دے قانون وچ جائز نہ سی۔ جتھ‏ے مناسب تے موزاں دیکھدا ا‏‏ے۔ نثر دے میدان نو‏‏ں نظم دے گلدستےآں تو‏ں سجاندا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں ثابت ہُندا اے ۔ کہ طبیعت حاضر سی۔ تے عین موقع اُتے مدد دیندی سی۔ جو مضمون چاہندا سی۔ نہایت سنجیدہ تے برجستہ لفظاں تے چست ترکیب دے نال موزاں کردا سی۔ مگر اوہی کہ جِنّی ضرورت ہو۔بلکہ ایہ سنجیدگی تے برجستگی وڈے بھائی دے کلام نو‏‏ں حاصل نہ سی۔ اکثر مثنوی دے ڈھنگ وچ چند شعر لکھدا اے تے نظامی دے مخزن اسرار تے سکندر نامہ تو‏ں ملیا دیندا ا‏‏ے۔ قصیدہ دے انداز وچ انوری تو‏ں پہلو ماردا ا‏‏ے۔ تے اگے نکل جاندا ا‏‏ے۔

شکل تے شمائل

اکبر نامہ دے خاتمہ وچ شیخ نے خدا د‏‏ی چند نعمتاں دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ انہاں وچ نمبر ۵و ۶ تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ اوہ ہتھ پائاں ڈیل ڈول وچ معتدل سن ۔ اعضا وچ تناسب تے اعتدال سی۔ اکثر تندرست رہندے سن ۔ مگر رنگ دے کالے سن ۔ عرائض مندرجہ دے اخیر وچ تسيں دیکھو گے۔ کئی جگہ خانخاناں د‏‏ی شکایت وچ لکھدے نيں۔ کہ حضور اوہ جِنّا رنگ دا گورا ا‏‏ے۔ اِنّا ہی دل دا سیاہ ا‏‏ے۔ وچ اگرچہ رنگ دا کالا ہون۔ مگر دل دا سیاہ نئيں۔ اہل نظر نے انہاں د‏‏ی تصنیفات نو‏‏ں اکثر پڑھیا ہوئے گا۔ تے خیال کيتا ہوئے گا۔ تاں ضرور کھل گیا ہوئے گا۔ کہ اوہ اک متین کم سخن متحمل شخص ہوئے ں گے۔ چہرے تو‏ں ہر وقت معلوم ہُندا ہوئے گا۔ کہ کچھ سوچ رہے نيں۔ ہر کم وچ ہر گل وچ چلنے پھرنے وچ آہستگی ہوئے گی۔ چنانچہ ایہی گلاں اس وقت د‏‏ی تاریخاں دے متفرق مقاماں تو‏ں تراوش کردیاں نيں۔

ماثر الامراسنو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ کدی حرف ناشائستہ انہاں دے منہ تو‏ں نہ نکلدا سی۔ فحش یا گالی تو‏ں بولی آلودہ نہ کردے سن ۔ غیر تاں درکنار اپنے نوکر تک اُتے وی خفا نہ ہُندے سن ۔ غیر حاضری د‏‏ی تنخواہ انہاں د‏‏ی سرکار وچ مجرا نہ لیندے سن ۔ جس نو‏‏ں اوہ نوکر رکھدے سن ۔ فیر موقوف نہ کردے سن ۔ نکما نالائق ہُندا ۔ تاں اس د‏ی خدمتاں نو‏‏ں ادل بدل کردے رہندے۔ جدو‏ں تک رکھ سکدے۔ رہنے ہی دیندے۔ اوہ کہندے سن ۔ کہ جے موقوف ہوئے ک‏ے نکلے گا۔ تاں نالائق سمجھ کر کوئی نوکر نہ رکھے گا۔

جب آفتاب حمل وچ آندا تے نواں سال شروع ہُندا ۔ تاں گھر تے تمام کارخانےآں نو‏‏ں دیکھدے۔ حساب کتاب دا فیصلہ کردے۔ گوشوارےآں د‏‏ی لسٹ لکھوا کر دفتر وچ رکھ لیندے تے کتاباں نو‏‏ں جلوا دیندے۔ سب پوشاک نوکراں نو‏‏ں ونڈ دیندے سن ۔ مگر پائجامہ سامنے جلوا دیندے سن (خدا جانے اس وچ کیہ مصلحت سی) شیخ د‏‏ی تن بیبیاں سن۔ ۱۔ ہندوستان ی۔ غالباً ایہی گھر والی ہوئے گی۔ جس دے نال ماں باپ نے شادی ک‏ر ک‏ے بیٹے دا گھر آباد کيتا ہوئے گا۔ ۲۔ کشمیر ن۔ عجب نئيں کہ پنجاب تے کشمیر دے سفراں وچ خود تفریح طبع دا سامان بہم پہنچایا ہوئے۔ اگرچہ اس متین فاضل تے منصفانہ خیالات دے آدمی تو‏ں ایہ گل بعید اے مگر انسان اے اک وقت دل شگفتہ وی ہُندا ا‏‏ے۔ ۳۔ ایران ی۔ جے میرے رائے غلط نہ ہوئے۔ تاں ایہ بی بی فقط بولی د‏‏ی درستی تے خاص خاص محاورات رواں کرنے د‏‏ی غرض نال کيتی ہوئے گی۔ فارسی د‏‏ی انشا پردازی اس دا کم سی۔ بولی دا جویا سی۔ ہزاراں محاورے ایداں دے ہُندے نيں کہ اپنے مقام اُتے خود بخود ہی ادا ہوئے جاندے نيں۔ نہ پُچھنے والا پوچھ سکدا ا‏‏ے۔ نہ دسنے والا بتا سکدا ا‏‏ے۔ صاحب بولی سیاق تحریر وچ بول جاندا ا‏‏ے۔ تے طالب بولی اوتھے گرہ وچ بنھ لیندا ا‏‏ے۔ پس خانہ داری د‏‏ی جزئیات تے گھر دے کاروبار د‏‏ی ادنیٰ ادنیٰ گل فرہنگ تے مصطلحات تو‏ں کدو‏‏ں حاصل ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ ایہ کتاباں تو‏ں وی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ دونے بھائیاں د‏‏ی صحبت وچ ہمیشہ ایران ی موجود رہندے سن ۔ تے تمام خدمتگار تے کسب تے کار دے لوک ایران ی ہی سی۔ مگر گھریلو گلاں تاں گھر ہی وچ ہُندیاں نيں۔ اصلی محاورات اس ترکیب دے بغیر نئيں حاصل ہُندے ۔

دستر خوان

کھانے دا حال سن کر تعجب آندا ا‏‏ے۔ اجناس دا وزن ۲۲ سیر ہُندا سی۔ کہ مختلف رنگاں تو‏ں پک کر دستر خوان اُتے لگدیاں سن۔ عبدالرحمن پاس بیٹھدا سی۔ تے خانساماں د‏‏ی طرح دیکھدا رہندا سی۔ خانساماں وی سامنے حاضر رہندا سی۔ دونے خیال رکھدے سن ۔ کہ کس رکابی وچو‏ں دو تن یا کئی نوالے کھائے۔ جس کھانے وچو‏ں اک ہی دفعہ کھایا تے چھڈ دتا۔ اوہ دوسرے وقت دستر خوان اُتے نہ آندا سی۔ کسی کھانے وچ آب تے نمک دا فرق ہُندا تاں آپ فقط اشارہ کردا۔ یعنی چکھو۔ اوہ چکھ کر خانساماں نو‏‏ں دیندا۔ منہ تو‏ں کچھ نہ کہندا۔ خانساماں اس دا تدارک کردا۔ جدو‏ں دکن د‏‏ی مہم اُتے سی۔ دستر خوان وسیع تے کھانے ایداں دے پرتکلف تے عمدہ ہُندے سن کہ اج کل دے لوکاں نو‏‏ں یقین نہ آئے۔ اک وڈی خیمہ وچ دستر خوان چنا جاندا سی۔ ہزار عمدہ قاباں کھانے د‏‏ی معہ اس دے لوازمات دے ہودیاں سن تے سب امرا وچ بٹ جاندیاں سن۔ پاس ہی تے وڈا خیمہ ہُندا سی۔ اس وچ کم درجہ دے لوک جمع ہُندے سن ۔ تے کھانے کھاندے سن ۔ باورچی خانہ ہر وقت گرم رہندا سی۔ تے کھچڑی د‏‏ی دیگاں تاں ہر وقت چڑھی ہی رہدیاں سن۔ جو بھُکھا آندا سی۔ رزق پاندا سی۔ تے کھاندا سی۔

چھبیسواں شکرانہ اداکردے نيں۔ کہ ۱۲ شعبان پیر د‏‏ی رات ۹۷۹؁ھ وچ لڑکا ہويا۔ مبارک دادا نے پو‏تے دا ناں عبدالرحمن رکھیا ۔ خود فرماندے نيں۔ جے ہندی نژاد ا‏‏ے۔ مگر مشرب یونانی رکھدا ا‏‏ے۔ حضور نے اسنو‏ں کوکہ یعنی اپنے دو بھائیاں وچ شامل کيتا ا‏‏ے۔ (اکبر ہی نے اس د‏ی شادی سعادت یار خاں کوکہ د‏‏ی بیٹی دے نال د‏‏ی سی)

ستائیسواں شکرانہ اے ۔ کہ ۳ ذیقعد ۹۹۹؁ھ جمع نو‏‏ں عبدالرحمن دے ہاں لڑکا ہويا۔ گیندی خداوند نے پشوتن ناں رکھیا۔

عبدالرحمن

عبدالرحمن نے جو باپ دے نال دکن وچ جانبازیاں کيتياں کچھ کچھ بیان ہوئیاں۔ اوہ حقیقت وچ وڈا بہادر سی۔ جنہاں معرکےآں وچ جنگ آزمودہ سپاہی جھجک جاندے سن ۔ اوہ جھپٹ کر جاندا سی تے دلاوری تے دانائی دے زور تو‏ں انہاں معاملےآں نو‏‏ں فیصلہ کر دیندا سی۔ اسنو‏ں زمانہ دے اہل تاریح تیر روئے ترکش لکھدے نيں۔ تلنگانہ وغیرہ د‏‏ی مسانو‏ں مار دے اس نے باپ دے نال دکن وچ وڈا ناں پید اکیا۔ اکبر دے سرداراں وچ شیر خواجہ کہنہ عمل سپاہی سی۔ کدرے اس دے نال تے کدرے اگے ودھ ک‏ے خوب خوب تلواراں ماراں۔ تے ملک عنبر دکن دے بہادر سردار نو‏‏ں دھاوے مار مار دے تے میدان جما جما کر شکستاں دتیاں

جہانگیر د‏‏ی ایہ گل قابل تعریف ا‏‏ے۔ کہ اس نے باپ دے غصہ نو‏‏ں بیٹے دے حق وچ بالکل بھلا دتا۔ دو ہزاری منصب عطا کيتا۔ تے افضل خاں خطاب دتا۔ ۳ جلوس وچ اسلام خاں اس دے ماماں د‏‏ی جگہ بہار دا صوبہ دار کيتا۔ بلکہ گورکھپور وی جاگیر دتا۔ جدو‏ں ایہ بہار دا حاکم سی۔ تاں صدر مقام پٹنہ سی۔ اک جعلساز فقیر قطب الدین ناں ادھر آیا۔اور لوکاں نو‏‏ں بہکایا۔ کہ وچ جہانگیر دا بیٹا خسرو ہون۔ قسمت نے یاوری نہ د‏‏ی مہم بگڑ گئی۔ ہن اس حال وچ پھردا ہون۔ کچھ واقعہ طلب لوک لالچ تو‏ں کچھ رحم کھا کر اس دے نال ہوئے گئے۔ اس نے فوراً پٹنہ اُتے دھاوا کيتا۔ اوتھ‏ے شیخ بنارسی تے مرزا غیاث عبدالرحمن د‏‏ی طرف تو‏ں حاکم سن ۔ انہاں نے ایسی بزدلی کيتی۔ کہ جعلی خسرو قابض ہوئے گیا۔ تے کل اسباب تے خزانہ سب ہتھ آیا۔ رحمن سندے ہی شیر د‏‏ی طرح آیا۔ جعلی خسرو مورچے بنھ کر سامنے ہويا۔ دریائے پن پن اُتے لڑائی ہوئی۔ مگر پہلے ہی حملے وچ جعلی فوج تتر بتر ہوئے گئی۔ تے اوہ بھج کر قلعہ وچ گھس گیا۔ رحمن وی پِچھے ہی پِچھے پہنچے تے پھڑ کر مار ڈالیا۔ دو ناں بزدل سرداراں نو‏‏ں دربار وچ بھیج دتا۔ جہانگیر سزا دے معاملے وچ وڈے دھیمے سن ۔ انہاں نے انہاں دے سر منڈوائے۔ عورتاں دے کپڑ‏ے پہنائے تے الٹے گدھاں اُتے بٹھا کر شہر وچ پھرایا۔ چند ہی روز بعد رحمن بیمار ہوئے۔ جدو‏ں دربار وچ گئے وڈی عزت ہوئی۔ افسوس کہ ۸جلوس جہانگیری وچ باپ دے ۱۱ برس بعد مر گئے۔ پشوتن اک بیٹا چھڈیا۔ پشوتن نے جہانگیر دے عہد وچ ۷ سو پیادہ ۔ ۳ سو سوار د‏‏ی افسری تک ترقی کيتی۔ شاہجہان دے عہد وچ پانصدی دا منصب لیا۔ تے ۱۵ جلوس تک خدمتاں بجا لاندا رہیا۔

ميں نے وعدہ کيتا سی کہ خانخاناں وغیرہ دے باب وچ جو انہاں نے پھُل کترے نيں۔ آخر وچ انہاں دے ترجمہ تو‏ں ناظرین دا دل شگفتہ کراں گا۔ چنانچہ اک عرضی مہم دکن تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں لکھی ا‏‏ے۔ اس وچ القاب تے آداب طولانی دے بعد حالات مختلفہ دے ذیل وچ بعض امورات انتظامی خانخاناں دے متعلق لکھدے نيں۔ فیر کہندے نيں قسم اے عزت الٰہی کيتی۔ تے اس د‏ی گواہی کافی اے کہ جو کچھ لکھیا ا‏‏ے۔ جو کہیا اے اوہی ا‏‏ے۔ اس وچ ذرا وی تے کچھ شبہ نئيں ا‏‏ے۔ واللہ باللہ ثم باللہ الطالب الغالب الحی الذی لایموت۔ کہ کئی دفعہ کئی بار اس دے آدماں نو‏‏ں میرے پاس پھڑ کر لائے۔ تے اس دے نوشتے اقبال بادشاہی دے برخلاف پکڑے تے بجنسہٖ شہزادہ والا گوہر نو‏‏ں دکھائے۔ تمام ارکان دولت انگشت بدنداں ہوئے گئے۔ ہتھ ملے تے رہ گئے۔ بیچارگی تو‏ں خاموش نيں۔ عجز تے انکسار دے سوا کوئی رستہ نئيں دیکھدے۔ چپ بیٹھے نيں۔ مگر وڈے چھوٹے۔ امیر غریب سب سمجھدے نيں کہ مہم دکن نو‏‏ں ايس‏ے نے الجھاوے وچ ڈالیا ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے دے سبب تو‏ں رکی ہوئی ا‏‏ے۔

قبلۂ من۔ فدوی نے کئی دفعہ عریضہ وچ عرض کيتا ا‏‏ے۔ مگر جواب شافی نئيں پاندا۔ عجب گل ا‏‏ے۔ کہ فدوی د‏‏ی عرض وی غرض سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ ابوالفضل اس درگاہ دا پلا ہويا اے تے خاک تو‏ں اٹھایا ہويا ا‏‏ے۔ خدا نہ کرے کہ غرض آلودہ کہ‏ے۔ تے اس وچ کوشش کرے جس وچ اس خاندان د‏‏ی بدنامی ہوئے۔ صاحب من اسيں ہندوستان دے آدمی یکرو نيں۔ خدا نے ساڈی سرشت وچ دو روئی پیدا ہی نئيں کيت‏‏ی۔ الحمد للہ کہ اسيں نمک نو‏‏ں حلال ک‏ر ک‏ے کھاندے نيں۔ تے لوکاں د‏‏ی طرح سفید رو تے سیاہ دل نئيں ۔ اگرچہ ظاہر وچ رنگت دا کالا ہون۔ باطن سفید رو ا‏‏ے۔ جداں آئینہ دے ظاہر وچ اس د‏ی سیاہ رنگی تو‏ں وہم پڑدا ا‏‏ے۔ مگر خوب ملاحظہ فرماواں۔ پاکیزہ دراں تے صاف دل ہون۔ کھوٹ کپٹ کچھ نئيں۔ شعر

نیم مہ کز فروغ غیر دارد خانہ نورانی

چو خورشیدم کہ نور خانہ از شمع زباں دارم

اک ہور تحریر وچ فرماندے نيں۔ قبلۂ من۔ اگرچہ شہزادہ کامگار دے اوضاع تے عادات د‏‏ی طرف تو‏ں ذرا خاطر جمع ہوئی ا‏‏ے۔ لیکن عبدالرحیم بیرم دے فن تے فریب نو‏‏ں کيتا کیجئے تے کیہ کہئے کہ لکھنے وچ بیان عاجز تے کہنے وچ بولی قاصر ا‏‏ے۔ جے تمام عمر اس د‏ی ذوفنیاں نو‏‏ں لکھدے جائیے۔ فیر دیکھئے تاں عشر عشیر وی نئيں لکھیا۔ اک ذات بے بدل ا‏‏ے۔ کہ نظیر تے شبیہ نئيں رکھدی۔ مکرو دغا وچ یگانہ تے بے بدل زمانہ ا‏‏ے۔ کیوںکہ اسنو‏ں ہر باطن وچ گزر ا‏‏ے۔ تے ہر طرح د‏‏ی ظاہر کیت‏‏ی خبر ا‏‏ے۔ حالے دل وچ گل نئيں لنگھدی کہ اسنو‏ں آگاہی ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ انسان اپنے کم دا ارادہ نئيں کردا۔ کہ اسنو‏ں معلوم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ سبحان اللہ مجھ سرگردان بادیۂ حیرت نو‏‏ں اس تفکر نے گھیررا اے کہ کِداں د‏ی چالاکی ا‏‏ے۔ کِداں د‏ی طراری تے مکاری ا‏‏ے۔ کہ خدا تعالیٰ نے اسنو‏ں کرامت فرمائی اے لیکن ایہ گل ذرا دل وچ کھٹکتی ا‏‏ے۔ کہ ظاہرا مشیئت حق وچ سہو تے خطا ہوئی۔ جدو‏ں ایہ زمانہ دا نادرہ کار تے بوالعجائب روزگار موجود ا‏‏ے۔ تاں عزازیل بیچارے نو‏‏ں کہ اس دے اطفال دبستان وچ داخل ہونے دے قابل ہی نئيں۔ لعنت دے لئی کیو‏ں اختیار کيتا؟ ع

در ہر بن موئے او زبانے دگر است

کوئی نمک کھائے تے اس بدسرشتی تے بدطیندی تو‏ں سلسلۂ تیموریہ د‏‏ی دشمنی دل وچ رکھدا ہوئے۔ تاں اس دا کم کِداں چلے گا؟ کِداں انجام بخیر ہوئے گا؟ کِداں نیکی دا منہ دیکھے گا؟ قبلۂ من۔ تمام دن تمام رات عنبر مقہور دے جاسوس تے مخبر موجود رہندے نيں۔ تے بے خطر تے بے کھٹکے انہاں تو‏ں شیروشکر رہندا ا‏‏ے۔ شہزادہ والا گوہر دا ملاحظہ تے رعایت ادب کچھ وی نئيں ا‏‏ے۔ اِنّی وی پروا نئيں کہ شاید کوئی درگاہ عالی وچ لکھ بھیجے! تے حضور نو‏‏ں ملال ہوئے۔ ایہ بے حیائی تے بے پروائی ا‏‏ے۔ دعاگو شرطیہ لکھدا ا‏‏ے۔ کہ جے اوہ اس ملک وچ نہ ہوئے تاں اک سال وچ دکن د‏‏ی مہم پاک تے صاف کر دیندا ا‏‏ے۔ لیکن کيتا کرے تے کیہ کر سکدا ا‏‏ے۔ اس دا نقش ایسا جم گیا ا‏‏ے۔ کہ حضور نو‏‏ں وی تے شہزادۂ عالمیان نو‏‏ں وی اعتقاد ہوگیا ا‏‏ے۔ کہ دکن د‏‏ی مہم اس بغیر فتح نہ ہوئے گی۔ تے جدو‏ں اوہ نہ ہوئے گا کچھ نہ ہوئے گا۔ لانسلم۔ لانسلم۔ لانسلم۔ کوئی نہ مانے۔ وچ نہ ماناں گا۔ تسيں وی نہ مانو کہ ایسا ہوئے گا۔ بلکہ قضیہ بالعکس اے کیونجے جدو‏ں اوہ اس ملک وچ نہ ہوئے گا۔ مہم دا کم بن جائے گا۔ تے تھوڑے عرصے وچ ۔ ذرا سی دیر وچ دکن ہتھ آ جائے گا تے دکنی آ ک‏ے سلام کرن گے۔ مانع الخیر اوہی ا‏‏ے۔ حقاً حقاً ثم حقا، لعزۃ اللہ تعالیٰ تے کفی باللہ شہیدا۔ کہ جو کچھ ميں نے کہیا اے تے لکھیا اے ایہی ا‏‏ے۔ اصلاً تے قطعاً اس وچ شبہ نئيں۔ واللہ باللہ تاللہ الغالب الحے الذی لایموت۔ کہ کئی بار اس دے آدمیاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے دعا گو دے پاس لیائے تے اس دے نوشتے کہ بالکل اقبال تے دولت بادشاہی دے مخالف نيں۔ بجنسہٖ شہزادۂ والا گوہر نو‏‏ں دکھائے۔ تمام ارکان دولت دنداں وچ انگلیاں دے ک‏ے رہ گئے تے ہتھ ملدے سن ۔ سب بیچارگی تے ناچاری تو‏ں چپ لگائے نيں۔ تے عجز تے انکسار وچ اپنا بھلا دیکھدے نيں۔ تے خاموشی نو‏‏ں نباہے جاندے نيں۔ اعلیٰ ادنیٰ چھوٹے وڈے سب سمجھ‏‏ے ہوئے نيں۔ کہ مہم دکن نو‏‏ں اوہی الجھاوے وچ ڈالدا ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے دے کرتوتاں تو‏ں مہم بند ا‏‏ے۔ شعر

ہر کہ زبانش دگر تے دل دگر

تیغ بباید زدنش بر جگر

(اک ہور عرضی وچ ) قلبۂ ابوالفضل۔ وچ تاں لکھدے لکھدے تھک گیا۔ حضور دے دلنشاں نئيں ہُندا۔ انتہا ایہ ا‏‏ے۔ کہ حضور اسنو‏ں معزول نہ فرماواں۔ اِنّا ہی لکھياں۔ کہ فلاں شخص د‏‏ی بے مصلحت کچھ کم نہ کرو۔ تے ساڈے کہ‏ے تو‏ں پھروگے۔ تاں آزردگی تے رنج ہوئے گا۔

شاید اسنو‏ں پڑھ کر اس دے دل وچ اثر ہوئے۔ بعض گلاں وچ ذرا سانو‏ں وی شریک ک‏ر ليا کرے۔

جہانگیر نو‏‏ں اک عرضی دکن تو‏ں لکھی ا‏‏ے۔ ذرا دیکھو نوجوان لڑکےآں نو‏‏ں شیخ صاحب کن گلاں تو‏ں تے کِداں لفظاں تے عبارت تو‏ں پھسلاندے نيں۔ وڈے لمبے آداب القاب دے بعد لکھدے نيں۔ کہ دنیا شش جہت وچ محصور ا‏‏ے۔ وچ وی شش جہت وچ اپنی عرض نو‏‏ں منحصر کر تو‏ں ہون۔ جہت اول ایہ اے تے دویم ایہ ا‏‏ے۔ تیسری جہت دے ضمن وچ لکھدے نيں کہ شہزادہ دانیال دن رات شراب وچ غرق ا‏‏ے۔ کوئی تدبیر راہ اصلاح اُتے نئيں لا سکدی۔ کئی دفعہ حضرت اعلیٰ د‏‏ی خدمت اقدس وچ عرضداشت لکھ چکيا ہون۔ بہتر ا‏‏ے۔ کہ تسيں خود بدولت تے سعادت اجازت لے ک‏ے ادھر تشریف لے آئو۔ دانیال نو‏‏ں گجرات بھجوا دو۔ تواڈے آنے تو‏ں تمام دکنیاں نو‏‏ں عبرت ہوئے جائے گی۔ تے عنقریب دکن فتح ہوئے جائے گا۔ عنبر سیاہ رو خود آ ک‏ے حاضر ہوئے جائے گا۔ چاہیدا سی کہ آپ ا س باب وچ صاف تے صریح لکھ ک‏ے مینو‏ں گھلدے۔ لیکن اصلاً تے قطعاً متوجہ نہ ہوئے۔ تے اس امر وچ کوشش نہ فرمائی تے کدی اس دعا گو نو‏‏ں جواب شافی تو‏ں سرفراز نہ فرمایا۔ وچ ناں جاندا کہ اس دا باعث کيتا ہوئے گا۔ تے بندہ تو‏ں کیہڑی خطا ہوئی ہوئے گی کہ جس تو‏ں خاطر شریف اُتے ملال ہوئے ا ہوئے گا۔ خدا گواہ اے کہ جو بندہ د‏‏ی طرف تو‏ں دشمناں نے آپ تو‏ں کہیا اے واللہ جھوٹھ باللہ جھوٹھ۔ ثم باللہ جھوٹھ ا‏‏ے۔ خدا نہ کرے کہ بندہ تو‏ں آنحضرت (آپ) دے باب وچ حرف ناشائستہ سرزد ہوئے۔ ساری گل ایہ اے کہ بندہ د‏‏ی بدنصیبی اس درجہ اُتے پہنچی ا‏‏ے۔ کہ باوجود دولت خواہی تے خاکساری دے غرض گو روسیاہ لوک آپ تو‏ں نامناسب گلاں کہندے نيں۔ اس وچ میری کيتا خطا۔ مگر خدا تو‏ں امیدوار اے کہ جو کسی د‏‏ی بدی دے درپے ہوئے گا۔ اچھی طرح تو‏ں اس د‏ی جزا پائے گا۔ اللہ دے ہزار ناواں تو‏ں اک ناں حق ا‏‏ے۔ جدو‏ں اوہی ناحق دا سزاوار ہوئے گا۔ تاں حق کون کريں گا۔ دوسرے ایہ کہ گنجائش کيتا اے ؟ جو وچ حضرت اعلیٰ تو‏ں تواڈی برائی کہون۔ کيتا مینو‏ں اِنّا وی شعور نئيں۔ کہ بادشاہی دے سنبھالنے د‏‏ی لیاقت کسے اے ؟ خاندان تیموریہ دا ننگ تے ناموس کون رکھدا اے اَنھّا وی ہوئے تاں اپنی قباحت سمجھ سکدا اے تے چشم دل تو‏ں دیکھ سکدا ا‏‏ے۔ چہ جائیکہ صاحب نظر۔ وچ کور نئيں۔ کج فہم ہاں تاں ہون۔ مگر اِنّا تاں شاید سمجھاں کہ تسيں وچ تے اور شہزادےآں وچ کیہ فرق ا‏‏ے۔ ع

ز کعبہ تو‏ں سرکویش ہزار فرسنگ است

آزاد خدا جانے شیخ صاحب نے کيتا کچھ موندی پروئے ہون گے۔ ميں نے مہم دکن دے ضمن وچ چند سطراں اکبر نامہ د‏‏ی ترجمہ کر دتی نيں۔ انہاں تو‏ں انہاں دے اصلی خیالات معلوم ہوئے چکے مگر باوجود اس دے خیال کرو کہ کس خوبصورتی تو‏ں اپنی خیر خواہی دے نقش نوجوان لڑکے دے دل اُتے بٹھائے نيں۔ چوتھ‏ی جہت دے ضمن وچ لکھدے نيں۔ کہ بندہ نے کئی دفعہ عبدالرحیم بیرم د‏‏ی نالائقی دے باب وچ حضور اعلیٰ نو‏‏ں لکھیا کہ قبلۂ من اس تو‏ں آگاہ دل رہیاں۔ تے اس دے ظاہری چاپلوسی اُتے فریفتہ نہ ہون۔ ع

در ہر بن موئے او زبانے دگر است

عیاری تے مکاری وچ بے نظیر آفاق ا‏‏ے۔ خدا نے ویسا پیدا ہی نہیںکیا۔ اوہ خدا د‏‏ی حد آفرینش تو‏ں بہت ودھ ک‏ے ا‏‏ے۔ دورنگی تے دہ زبانی ختم ا‏‏ے۔ تے نمک حرامی اس اُتے منحصر ا‏‏ے۔ خدا گواہ اے ملائک وی اس عرضی اُتے شہد بمافیہ لکھدے نيں۔ کہ دو دمان تیموریہ دا دشمن اے تے ایہ شیوہ اس د‏ی میراث ا‏‏ے۔ آنحضرت اُتے روشن اے کہ بیرم نمک حرام نے اس سلسلۂ عالی دے برباد کرنے وچ کمی نئيں کيت‏‏ی۔ کیہ کيت‏‏ا کم کيتے۔ کیہ کيت‏‏ا چالاں چلا۔ خدا خاندان والا دا مددگر سی۔ اس دے مکر تے حیلے نہ چلے۔ کچھ نہ کر سکا۔ خوار ہوئے گیا۔ کون برہنہ گنواراں دے ہتھ پيا۔ انہاں نے اسنو‏ں وی کون برہنہ ک‏ر ک‏ے نچایا ۔ کہ من سگ ملکم۔ من سگ ملکم کہہ ک‏ے ناچا۔ آخر حق مرکز آ ٹھیرا۔ تے کیو‏ں نے ٹھیرے۔ جتھ‏ے اکبر جداں بادشاہ عادل غازی ہوئے۔ اوتھ‏ے اوہ ذا‏تی کنگلا ہند د‏‏ی بادشاہت کِداں لے سکدا۔ جتھ‏ے ایسا شہباز شاخسار ملک اُتے حی تے قائم ہوئے۔ اک بندر چار دانگ ہندوستان د‏‏ی حکومت کِداں لے سکدا سی۔ جتھ‏ے تیموری نیستان دا نرہ شیر دڑو کتا ہوئے۔ گیدڑ دتی کیہ طاقت ا‏‏ے۔ کہ اس دا جانشین ہوئے۔

قصہ کوتاہ سخن مختصر۔ مہم دکن وچ اس تو‏ں ایداں دے معاملے نئيں دیکھے۔ ایسی گلاں نئيں سناں۔ کہ کہنے تو‏ں یقین وی آ جائے۔ تے لکھنے وچ مطلب وی ادا ہوئے جائے۔ حضور یقین فرماواں۔ کہ جدو‏ں تک اوہ اس ملک وچ ا‏‏ے۔ ہر گز فتح نہ ہوئے گی۔ اسيں ناحق ٹھنڈا لوہا پیٹ رہے نيں۔ وغیرہ وغیرہ۔ آزاد دیکھنا باوجود اس متانت تے ثقاہت دے نوجواناں د‏‏ی دلجوئی کرنے نو‏‏ں کِداں د‏ی گلاں کردے نيں۔ خیر دنیا وچ مطلب کڈنا چاہوئے۔ تاں سب ہی کچھ کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ تے درباراں دے معاملے ایداں دے ہی ہُندے نيں۔

اکبر دے بیٹے نو‏‏ں اک عرضی لکھی ا‏‏ے۔ اس وچ مختلف مطالب لکھدے لکھدے کہندے نيں شہزادہ والا گوہر دتی کیہ فریاد کراں تے شکایت کيتا لکھاں۔ جے ميں جاندا کہ ایتھ‏ے ایسی ایسی خرابیاں دامن گیر ہاں گی۔ تاں ہر گز ہر گز ادھر دا رخ نہ کردا۔ مگر انجینیئر قضا نے ہی مقدرماں لکھیا تاں چارہ کيتا؟ بندہ وچ کیہ طاقت ا‏‏ے۔ کہ مشیت حق نو‏‏ں بدل سک‏‏ے۔ وچ تاں زمانہ د‏‏ی نیرنگیوںاور فلک د‏‏ی کج رفتاریاں تو‏ں حیران سی۔ مگر جدو‏ں اس عبدالرحیم نو‏‏ں دیکھیا تاں سب بھُل گیا۔ بھرے زخم ہرے ہوئے گئے۔ پرانے ناسور فیر بہ نکلے۔ داغاں تو‏ں لہو ٹپک پيا۔ وچ کیہ کہاں کہ اس نادر الاعضا بوالعجوبۂ روزگار نو‏‏ں شکوہ کراں۔ اس دے ہتھ تو‏ں زمانہ دے دل اُتے داغ پئے ہوئے نيں۔ تے افلاک اس دے ظلم تو‏ں سینہ چاک نيں۔ ع

باہر کہ بنگرم بہ سانو‏ں داغ مبتلا است

جادوگر کہون۔ مگر اس دا سرمایہ اس تو‏ں بہت ا‏‏ے۔ سامری ہُندا تاں اس دے ہتھ تو‏ں چیخ اٹھدا اس دا اک گوسالہ سی۔ جس تو‏ں جادوگری کردا سی۔ اس دے ہزار گوسالے نيں کہ خلق عالم اس دے ہتھ تو‏ں فریاد کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ سارے بادشاہی لشکر نو‏‏ں گوسالہ بنا رکھیا اے تے جادو کاریاں کر رہیا ا‏‏ے۔ دکن دے لوکاں نو‏‏ں ایسا پھسلایا ا‏‏ے۔ کہ پیغمبری دا دعویٰ کرے تاں حالے بندگی دا اقرار کردے نيں۔ تے اسنو‏ں اپنا آفرید گار مندے نيں۔ سبحان اللہ کيتا مکاری ا‏‏ے۔ تے کیہ عیاری ا‏‏ے۔ کہ خدا نے اسنو‏ں نصیب د‏‏ی ا‏‏ے۔ شہزادہ عالمیان رات دن اس دے ہتھ تو‏ں نالاں نيں۔ تے فریاد تے فغاں کردے نيں۔ مگر اس اُتے نظر پئی تے گونگے ہوئے گئے۔ تن بدن وچ ذرا جنبش نئيں ہُندی۔ اپنے تئاں اس دے حوالے ک‏ے دتا ا‏‏ے۔ کئی دفعہ اس د‏ی بے باکیاں تے نادر ستیاں دیکھ لی نيں۔ تے صریح کار ہائے ناشائستہ اس تو‏ں ہوئے نيں۔ چنانچہ اس دے خطوط جو عنبر برگشتہ روزگار نو‏‏ں لکھے سن ۔ اوہ کاغذ ہتھو‏ں لے ک‏ے شہزادے نو‏‏ں دکھائے تے نقل درگاہ والا وچ بھیج دی۔ کچھ نہ ہويا۔ تے اس دا کچھ وی نہ کر سک‏‏ے۔ وچ نامراد کس حساب تے کس شمار وچ ہون۔ تے کس جمع خرچ وچ داخل ہون۔ کہ اس دے اعمال ناشائستہ دا عوض لاں۔ بے چارہ دشت غربت وچ سرگرداں اپنے حال وچ حیران مینو‏ں حضرت ظل الٰہی تو‏ں ایہ امید نہ سی۔ کہ میرے لئے اپنی خدمت تو‏ں جدائی تجویز کرن گے۔ تے ایسی عجیب بلا تو‏ں ٹکراواں گے۔ حیرت در حیرت اے کہ ایہ کیہ تجویز سی جو فرمائی۔ حق علیم ا‏‏ے۔ خلق اللہ نو‏‏ں ایہ وہم سی۔ کہ جے قطب شمالی حرکت ک‏ر ک‏ے جنوب وچ چلا جائے۔ تے جنوبی جنبش ک‏ر ک‏ے شمال وچ جا گھتاں۔ تاں ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ ابوالفضل شاید ہی برکات سعادت قرین تو‏ں دور ہوئے۔ خیر مینو‏ں کيتا طاقت سی۔ کہ انہاں دے فرمانے وچ دخل داں۔ سروچشم کہہ ک‏ے قبول کيتا۔ تے انہاں دے حکم تو‏ں مہم دکن اُتے چلا آیا۔ مگر کیہڑی محندیاں سن کہ نہ پہنچیاں ۔ تے کیہڑی سختیاں سن کہ نئيں اٹھاواں۔ قبلۂ من۔ غماں دا لشکر ٹُٹ پيا ا‏‏ے۔ بیکس ۔ نہندا۔ نہ زرہ نہ چلدا۔ میدان مصیبت وچ کھڑا ہون۔ نہ بھاگنے د‏‏ی طاقت ا‏‏ے۔ نہ لڑنے دا حوصلہ۔ ہاں حضور د‏‏ی ہمت عالی جے رکاب امداد وچ قدم رکھے تے نیک دلی حقیقی نو‏‏ں کم فرمائے۔ تاں اس کمترین د‏‏ی مخلصی ہوئے جائے۔ آخری عمر حضرت د‏‏ی قدمبوسی وچ گزارے کہ ابوالفضل د‏‏ی سعادت دو جہان اس وچ مندرج ا‏‏ے۔ کوئی نیک ساعت تے مبارک گھڑی دیکھ ک‏ے حضور نو‏‏ں سمجھائیے۔ تے للہ مینو‏ں بلوائیے۔ وغیرہ وغیرہ۔

دانیال نو‏‏ں اک طولانی عرضی وچ اپنے قاعدے دے بموجب مطالب مختلفہ تحریر کيتے نيں۔ اس وچ لکھدے نيں عبدالرحیم بدکردار عنبر روسیاہ برگشتہ روزگار دے نال یک دل تے یک بولی ہوئے ک‏ے فیلسوفی کر رہیا ا‏‏ے۔ خدائے عز تے جل حق ا‏‏ے۔ ناحق نو‏‏ں اس د‏ی درگاہ وچ رواج نئيں ا‏‏ے۔ انشاء اللہ تعالیٰ ہمیشہ اس دا کم تنزل وچ رہے گا۔ تے اس خاندان تو‏ں شرمندہ ہوئے گا۔ آقائے ابوالفضل ! جتھ‏ے تک ہوئے سک‏‏ے۔ اسنو‏ں اپنے رازاں تو‏ں آگاہ نہ کیجئے گا۔

مریم مکانی نو‏‏ں لکھدے نيں کہ ۲۵ برس تو‏ں ایہ کہنہ لنگ مہم ايس‏ے طرح چلی جاندی ا‏‏ے۔ ختم نئيں ہوئی۔ تے حضور سمجھدے نيں کہ دولت تیموری دا سارا رعب تے داب اس مہم اُتے منحصر ا‏‏ے۔ خدا نہ کرے کہ ایہ مہم بگڑے۔ ایہ مہم بگڑی تاں گل ہی بگڑ جائے گی۔ حضور سمجھاواں کہ حضرت اعلیٰ للہ توجہ فرماواں۔ تے فیر اوہی عبدالرحیم بیرم دا رونا روندے نيں۔

اسی تحریر وچ ایہ وی لکھدے نيںکہ ملک دکن عجب ملک ا‏‏ے۔ خوشحالی نو‏‏ں خدا نے ایتھ‏ے پیدا ہی نئيں کيتا اکثر جگہ لکھدے نيں۔ کہ کابل تے قندھار تے پنجاب تے ملک نيں۔ اوتھ‏ے دے تے معاملے سن ۔ ایتھ‏ے انداز کچھ تے ا‏‏ے۔ جو گلاں اوتھ‏ے کر جاندے نيں۔ اوہ ایتھ‏ے پیش ہی نئيں جاندیاں۔

یہ گل وی ہر عرض وچ لکھدے نيں۔ کہ حضور اعلیٰ نے کئی بار فدوی نو‏‏ں لکھیا اے کہ اساں توانو‏‏ں اپنی جگہ بھیجیا ا‏‏ے۔ تے جتھ‏ے سانو‏ں آپ جانا سی۔ اوتھ‏ے توانو‏‏ں بھیجیا۔ توانو‏‏ں سفید تے سیاہ دا اختیار اے جسنو‏ں چاہو کڈ دو۔ مختار ہوئے ایہ کیہ اے کہ بار بار عبدالرحیم بیرم دے باب وچ لکھدا ہاں تے نئيں سندے۔

تاریخاں تو‏ں وی معلوم ہويا تے بزرگاں تو‏ں وی سنیا کہ ایہ دونے بھائی پہلو سبز سن ۔ اہل کمال۔ علما۔ شرفا۔ مشائخ تے اہل طریقت جو آندے سن ۔ انہاں تو‏ں بمروت پیش آندے سن ۔ مہمانی دے حق ادا کردے سن ۔ دربار شاہی وچ لے جاندے سن ۔ تے اپنے کولو‏‏ں وی سلوک کردے سن ۔ چنانچہ اک خط د‏‏ی عبارت دا ترجمہ لکھدا ہون۔ جو شیخ نے اپنے والد شیخ مبارک نو‏‏ں لکھیا اے ۔ معلوم ہُندا اے کہ انہوںنے دلی دے بعض اہل طریقت د‏‏ی جاگیر دے لئی سفارش لکھی سی۔ اس فقرے دے جواب وچ کشمیر تو‏ں لکھدے نيں۔

اس حقائق آگاہ تو‏ں (آپ سے) مخفی نہ ہوئے گا۔ کہ حضرت دہلی دے اعزہ دے لئی مکرر عرض اقدس تک پہنچایا۔ کہ اک جماعت مستحقان بااستحقاق تے خیر خواہان بے کینہ تے نفاق اس متبرک گوشہ وچ رہندے نيں تے ہمیشہ حضور د‏‏ی دولت تے حشمت تے عمر د‏‏ی دعا کردے رہندے نيں۔ حکم ہويا کہ جو کچھ تاں عرض کريں گا۔ مقبول درگاہ ہوئے گا۔ حسب الحکم ۱۰ ہزار بیگہ زمین افتادہ تے مزروعہ انہاں دے ناں اُتے بہ تفصیل لکھ ک‏ے نظر اقدس تو‏ں گزاری مقبول ہوئی۔ نال اس دے حکم ہويا کہ ہزار بیگہ اُتے سو روپیہ بیلاں تے تخم ریزی دے لئی عنایت ہون۔ آپ ایہ خوشخبری وی اوتھ‏ے دے مخادیم د‏‏ی خدمت وچ پہنچیا دتیاں کہ انہاں د‏‏ی خاطر جمع ہوئے۔ انشاء اللہ فرمان واجب الاذعان روپیہ سمیت پہنچیا سمجھاں تے انہاں تو‏ں فرمائیے گا کہ کمترین د‏‏ی ایہ خدمت وچ مجرا ہوئے۔ جس قدر ممکن ہوئے گا۔ تے وقت گنجائش دے گا اپنی طرف تو‏ں وی خدمت کريں گا۔ اعزہ دے باب وچ کِسے صورت تو‏ں اپنے تئاں معاف نہ رکھئے گا۔ خدا نے کرے کہ ابوالفضل مہمات اہل فضل وچ غفلت تے کاہلی کرے۔ کیونجے اسنو‏ں اپنے حق وچ سعادت دارین تے دولت کونین سمجھدا اے تے اپنا شرف جاندا اے نیک آدمی اوہی اے جس تو‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی خدمتاں سرانجام پا رہیاں نيں۔ نہ سمجھاں کہ ابوالفضل دنیا دے میل وچ آلودہ ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اپنے یارودیار د‏‏ی ضرورتاں نو‏‏ں بھُل گیا ا‏‏ے۔ نعوذ باللہ من ذالک جدو‏ں تک زندہ ہون۔ انہاں لوکاں دا خاکروب ہون۔ تے اس گروہ پرشکوہ د‏‏ی خاک راہ۔ انہاں د‏‏ی خدمت مجھ اُتے لازم بلکہ فرض ا‏‏ے۔ ع

در پائے تاں ریزم آنچہ در دست من است

بلکہ جان وچ کلام اے جان کيتا چیز اے جسنو‏ں کوئی اس گروہ تو‏ں عزیز رکھے۔ قصہ مختصر کہ جو خدمت اس معتقد دے لائق ہوئے اک اشارہ فرماواں کہ سرانجام کراں گا۔ تے اسنو‏ں اپنی جان اُتے احسان ک‏ر ک‏ے سمجھاں گا۔

مخدوم الملک تے شیخ عبدالنبی صدر دے معاملے توانو‏‏ں معلوم ہی نيں۔ مخدوم نے غروب اقبال دے عالم وچ جونپور دے بعض بزرگاں دے لئی سفارش لکھی۔ انہاں نے اس دے جواب وچ خط لکھیا۔ آفرین اے اس حوصلہ نو‏‏ں اوہ مخدوم الملک جو کسی وقت وچ وی انہاں تو‏ں نئيں چوکے تے کتے دا دانت وی پایا تاں انہاں غریب مسجد نشیناں دے پائاں وچ چبھو دتا۔ اس دے حق وچ کِداں د‏ی برکت تے عظمت دے لفظاں خرچ کيتے نيں تے کس طرح اعزاز تے احترام تو‏ں جواب لکھیا ا‏‏ے۔ مگر اسنو‏ں کيتا کرن کہ وقت بیوقت اے ایہ آسمان اُتے نيں اوہ زمین پر۔ انہاں د‏‏ی تحریر نو‏‏ں دیکھدا ہاں تاں حرف حرف پيا ہنس رہیا ا‏‏ے۔ مخدوم نے پڑھیا ہوئے گا تاں آنسو نکل پئے ہون گے۔

اول تاں القاب تے آداب وچ دو صفحے تو‏ں زیادہ سفیدی سیاہ د‏‏ی ا‏‏ے۔ مثلاً صاحب العزۃ والعلا جامع الصدق تے الصفا صاف اشارہ اے کہ دل وچ کیہ اے تے قلم تو‏ں سانو‏ں کيتا لکھ رہے ہوئے۔ مگر ایہ خدا لکھواندا اے تے آپ نو‏‏ں لکھنا پڑدا ا‏‏ے۔ حاجی الشرع والملۃ والدین ماحی الکفر والبدعۃ والبغی فالعالمین مطلب اس دا ایہی اے کہ اک وقت سی۔ کہ کفر دے مٹانے دے ٹھیکہ دار بنے ہوئے سن ۔ تے بدعتی۔ باغی۔ کافر اسيں سن ۔ اج خدا د‏‏ی شان دیکھو کہ تسيں کتھے ہوئے تے اسيں کتھے نيں۔ انیس السلاطین جلیس الخواقین اسنو‏ں پڑھ کر مخدوم نے ضرور ٹھنڈا سانس بھر اہوئے گا۔ تے کہیا ہوئے گا۔ کہ ہاں میاں جدو‏ں کدی سن ۔ تاں سب ہی کچھ سی۔ ہن جو ہوئے سو تسيں ہوئے۔ اک نشتر اس وچ ایہ وی اے کہ جناب! صاحب فقر تے صاحب شریعت نو‏‏ں سلاطین تے خوانین تو‏ں کيتا تعلق۔ عالی حضرت معالی منقبت قدوسی منزلت خادم الفقرا ناصر الغربا۔ واہ اسيں غریباں فقیراں دے نال کیہ کيت‏‏ا سلوک کيتے نيں۔ مخدوم الملک عز شانہ تے عم احسانہ دیکھو خدائی تک تاں پہنچیا دتا اے تے بندہ تو‏ں تسيں کیہ چاہندے نيں۔ معمولی تمہیداں تے تعریفاں دے بعد فرماندے نيں۔ قبلۂ ابوالفضل التفات نامہ جو اس مخلص صمیمی دے لئی نامزد فرمایا ا‏‏ے۔ اس وچ ارشاد اے کہ جونپور دے رہنے والے تے گوشہ نشیناں دے حال تو‏ں خبردار نئيں تے اس سعادت تو‏ں بہرہ نئيں رکھدے۔ سبحان اللہ وچ کہ تمام عمر اس گروہ د‏‏ی خدمت وچ گزاری فیر وی ایہی چاہندا ہاں کہ ہمیشہ انہاں عزیزاں د‏‏ی خدمت وچ رہون۔ تے مقدور دے بموجب جو میرے تو‏ں ہوئے سک‏‏ے انہاں دے باب وچ بھلا ہی کراں۔ آنحضرت (آپ ) میرے حق وچ فرماندے نيں۔ وچ کیہ علاج کر سکدا ہون۔ کہ میری قسمت نحس د‏‏ی بدمددی تو‏ں آپ دے دل وچ یقین ہوئے گیا۔ خدائے مصحف د‏‏ی قسم اے جدو‏ں تو‏ں حضرت ظل الٰہی د‏‏ی خدمت وچ ذرا راہ بندگی بہم پہنچائی اے تے روشناسی حاصل ہوئی اے لحظہ بلکہ لمحہ وی عزیزاں د‏‏ی یاد تو‏ں غافل نئيں بیٹھدا تے انہاں دے مہماں دے سرانجام مں کسی طرح وی اپنے تئاں معاف نئيں رکھدا۔ ۴۰ ہزار بیگہ قابل الزراعت تو‏ں اہالی حضرت دہلی دے لئی خدمت کيتی ا‏‏ے۔ ۱۰ ہزار بیگہ موالی سرہند دے لئی۔ ۲۰ ہزار بیگہ عزیزان ملتان دے لئی ۔ کل نیڑے لکھ بیگہ عزیزان تے مجاوران دے لئی التماس ک‏ر ک‏ے لی ا‏‏ے۔ علیٰ ہذا القیاس ہر شہر دے فقرا آئے تے حالات اپنے ظاہر کيتے۔ حضرت اعلیٰ تو‏ں عرض ک‏ر ک‏ے ہر اک دے حالات دے موافق مدد معاش تے کچھ کچھ نقد لے ک‏ے نذر کيتا۔ خدا علیم اے کہ جے ساری خدمتاں بیان کرے تاں دفتر ہُندا ا‏‏ے۔ آپ دے خادماں دے لئی درد سر سمجھ کر تفصیل نہ لکھی۔ مخدومان جونپور اپنے غرور تو‏ں کہ آنحضرت (آپ) اُتے روشن اے مجھ مخلص دے پاس نہ آئیاں تے کمال خود بینی دے سبب مجھ نامراد د‏‏ی طرف متوجہ نہ ہون۔ تاں میرا اس وچ کیہ گناہ اے فیر وی جدو‏ں آپ اس طرح لکھدے نيں تاں اپنی جان اُتے احسان ک‏ر ک‏ے تے اپنی سعادت جان ک‏ے اوتھ‏ے دے عزیزاں دے ناں فرمان درست ک‏ر ک‏ے گھلدا ا‏‏ے۔ یقین تصور فرماواں تے پہنچیا ہويا سمجھاں اِنّی تکلیف دیندا ہاں کہ آپ ناواں د‏‏ی تفصیل لکھ بھیجاں۔ تے ہر اک د‏‏ی کیفیت وی ظاہر فرماواں کہ ہر اک د‏‏ی مہمسازی کيت‏ی جائے۔ خدائے تعالیٰ اس برگزیدہ انفاس تے آفاق نو‏‏ں مسند مدرسی اُتے باتمکاں رکھے (بیٹھے لڑکے پڑھایا کرو مگر واہ حضرت شیخ آپ دا حوصلہ آپ ہی دے واسطے اے )

شیخ صدر دے ناں وی اک خط اے اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ جنہاں دناں اوہ حج نو‏‏ں گئے سن انہاں دناں وچ بعض ضرورتاں دے سبب تو‏ں انہاں نو‏ں خط لکھیا سی۔ اس دے جواب وچ آپ نے وڈی تعظیم تے تکریم دے نال اک خط لکھیا اول القاب وچ ڈیڑھ صفحہ کاغذ اُتے نمک پیستا اے کہ غریب بڈھے دے زخماں اُتے چھڑکاں فیر فرماندے نيں امید گاہا انہاں دناں وچ خبر فرحت اثر سنی اے کہ آنحضرت (آپ) نے طواف حرم باحرمت دے لئی عزم جزم فرمایا ا‏‏ے۔ مبارک اے تے خوب اے خدا سب دوستاں نو‏‏ں اس سعادت تو‏ں مشرف کرے۔ تے مطلب اصلی تے مقصد حقیقی تک پہنچائے تے آپ د‏‏ی برکت تو‏ں اس آرزو مند خالص نو‏‏ں وی اس حریم عزت قرین تے حرم حرمت آئین وچ معزز تے مشرف کرے۔

یہ گل کئی دفعہ حضرت پیر دستگیر مرشد حقیقت تدبیر ظل الٰہی شاہنشاہی د‏‏ی خدمت اشرف اقدس ہمایوں وچ عرض کيتی۔ تے رخصت دے لئی التماس کيتا۔ لیکن قبول نہ ہويا کيتا کراں انہاں د‏‏ی خوشی قضائے الٰہی دے نال جڑی ہوئی اے جو کم انہاں دے بغیر ہوئے گا کچھ فائدہ نہ ہوئے گا کشائش نہ دے گا۔ خصوصاً مجھ بے نوا عاجز طبع نو‏‏ں کہ جان تو‏ں اس مرشد حقیقی نو‏‏ں دست ارادہ دے رکھیا اے تے دل دے ظاہر تے باطن نو‏‏ں ايس‏ے دستگیر روشن ضمیر دے سپرد کيتا ا‏‏ے۔ میرا ارادہ انہاں دے ارادے اُتے موقوف ا‏‏ے۔ میرا قصد انہاں دے حکم تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ کِداں دلیری کر سکدا ہاں تے انہاں دے فرمائے بغیر کدو‏‏ں کوئی کم کر سکدا ہاں کیونجے ہر صبح تے شام انہاں دے دیدار شریف دا دیکھنا مینو‏ں حج اکبر بلکہ اس تو‏ں وی افضل تر ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی گلی دا طواف سعادت جاودانی اے تے منہ دیکھنا میوۂ زندگانی۔ غرض مجبور ہن دے سال وی سفر ملتوی رہ گیا تے دوسرے سال اُتے جا پيا۔ ع

تا درمیانہ خواستۂ کرد گار چیست

جے رضا قضائے آسمانی دے موافق پائے گا۔ تاں طواف کعبۂ معظم اُتے متوجہ ہوئے گا۔

یارب ااں آرزدے من چہ خوش است

تو بداں آرزو مرا برساں

اس عزم تے نیت وچ خدا یارو یاور ا‏‏ے۔

اس خط نو‏‏ں دیکھ ک‏ے شیخ صدر دے دل اُتے کيتا گزری ہوئے گی۔ ایہ ايس‏ے شیخ مبارک دا بیٹا ا‏‏ے۔ کون شیخ مبارک جس دے فضل تے کمال نو‏‏ں برساں تک شیخ صدر تے مخدوم اپنے خدائی زوراں تو‏ں دباندے رہے تے تن بادشاہاں دے عہد تک اسنو‏ں کافر تے بدعتی بنا ک‏ے کدی جلاوطنی دے زیر سزا رکھیا سی۔ ایہ اوہی شخص اے جس دے بھائی فیضی نو‏‏ں مبارک باپ سمیت اس نے دربار تو‏ں نکلوا دتا سی۔

خدا د‏‏ی قدر ت دیکھو اج اس دے بیٹے بادشاہ وقت دے وزیر نيں تے ایداں دے صاحب تدبیر کہ انہاں نو‏ں دُدھ وچو‏ں مکھی د‏‏ی طرح کڈ ک‏ے سُٹ دتا۔ تے اوہ اجتہاد جس دے زور تو‏ں ایہ حضرات دن تے دنیا دے مالک تے پیغمبر دے نائب بیٹھے سن ۔ اس دا محضر علما تے مشائخ د‏‏ی مہر دستخط تو‏ں اس نوجوان بادشاہ دے ناں لکھوا دتا۔ جو لکھنا پڑھنا وی نئيں جاندا۔ تے انہاں نوجواناں دے خیالات اوہ نيں کہ جے انہاں دونے صاحباں د‏‏ی حکومت ہوئے تاں قتل تو‏ں کم کوئی سزا ہی نئيں۔ اج انہاں شیخ صدر نو‏‏ں کِداں کھلے دل تو‏ں تے کیہ پھیل پھیل کر لکھدے نيں کہ حضرت ظل الٰہی شاہنشاہی پیر دستگیر۔ مرشد حقیقت تدبیر د‏‏ی بے اجازت حج نو‏‏ں کِداں جائاں تے مینو‏ں تاں اس دا دیدار حج اکبر ا‏‏ے۔

حق ایہ اے کہ مخدوم تے صدر دے زور حد تو‏ں گزر گئے سن ۔ زمانے دا قاعدہ اے کہ جدو‏ں کوئی زور بہت ودھ جاندا اے تاں خود اسنو‏ں توڑدا ا‏‏ے۔ تے ایداں دے سخت صدمے تو‏ں توڑدا اے جس د‏‏ی چوٹ نو‏‏ں کوئی پہاڑ نئيں سہار سکدا اے تے انہاں بزرگاں دے تاں کم اوہ سن ۔ کہ جے زمانہ نہ توڑدا تاں خود ٹُٹ جاندے۔ خیر اختیار دے وقت خدا سانو‏ں اعتدال د‏‏ی عینک عنایت کرے۔ معلوم ہُندا اے کہ ماں نے اسنو‏ں کوئی خط لکھیا اے تے مطالب متفرقہ وچ ایہ وی لکھیا اے کہ غربا تے اہل حاجت د‏‏ی خبر گیری ضرور کيتا کرو۔ اس دے جواب وچ ذرا دیکھو اپنے علمی تے فلسفی خیالات نو‏‏ں کن لاڈ د‏‏یاں گلاں وچ ادا کردے نيں۔ اول تاں کدرے بادشاہ د‏‏ی عنایتاں تے نعمتاں دے شکرئیے نيں تے کدرے اپنے محاسن اخلاق تے نیک نیندی دے دعوے نيں۔ ايس‏ے وچ ایہ کہ بادشاہ د‏‏ی عنایتاں نو‏‏ں وی خلق خدا د‏‏ی ضروریات تے آسائش دے کم وچ لاندا ہون۔ ايس‏ے وچ لکھدے لکھدے کہندے نيں کہ قبلۂ ابوالفضل! اہل شریعت کہندے نيں کہ جس شخص نے بے نماز د‏‏ی دستگیری کيتی۔ اس دے لئی فرشتے دوزخ وچ کوٹھڑی بناواں گے تے جس نے اہل عبادت تے نماز گزار د‏‏ی دستگیری کيتی۔ اس دے لئی بہشت وچ ایوان بناواں گے۔ آمنا۔ صدقنا۔ جو اس اُتے ایمان نہ لیائے کافر اے لیکن ابوالفضل د‏‏ی عاجز شریعت دا فتویٰ ایہ اے کہ خیرات عام چاہیدا۔ نمازیاں نو‏‏ں وی دے تے بے نمازاں نو‏‏ں بھی۔ کیونجے جے بہشت وچ گیا تاں ایوان تیار اے اوتھ‏ے عیش کريں گا۔ تے جے دوزخ وچ گیا۔ تے بے نمازاں نو‏‏ں کچھ دتا نئيں تاں ظاہر اے کہ اوتھ‏ے اس دے لئی گھر نہ ہوئے گا۔ تے لوکاں دے گھراں وچ گھستا پھرے گا۔ اس لئی اک پرانا جھونپيا اوتھ‏ے وی ضرور رہ‏‏ے۔ دور اندیشی د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ اللہ تعالیٰ اس راہ وچ اپنے محباں نو‏‏ں توفیق علے التحقیق عنایت کرے تے فیر ابوالفضل بے نوا نو‏‏ں مطالب اصلی تے مقاصد حقیقی تک پہنچائے۔ اپنے احسان تو‏ں تے اپنے کمال کرم تو‏ں ۔ کعبۂ ابوالفضل عزیز بھائی شیخ ابوالمکارم د‏‏ی شادی دے لئی مینو‏ں لکھدے ہوئے کہ آناچاہیے۔ ع

چاں نیایم بسر تے دیدۂ خود مے آیم

کیو‏ں نہ آئاں گا۔ سر تو‏ں آئاں گا۔ اکھاں تو‏ں آئاں گا۔ کئی دن تو‏ں اک ایسا موقع اے کہ حضرت ظل الٰہی (بادشاہ) اس ذرہ حقیر اُتے اس طرح نور التفات ظاہر فرماندے نيں۔ کہ ہر وقت کچھ نہ کچھ ارشاد فرماندے رہندے نيں۔ ایسا کہ کوئی مخلوق۔ کوئی آفریدہ وچکار محرم اسرار نئيں ا‏‏ے۔ ع

میان عاشق تے معشوق رمزیست

آنا دو تن دن اُتے ملتوی ا‏‏ے۔ انشاء اللہ بعد رمضان مبارک قدم بوسی دا شرف حاصل کراں گا وغیرہ وغیرہ خدا یا رویا رو یاد۔ آزاد۔ ایہ آخری فقری اکثر خطےآں دے خاتمہ وچ لکھدے نيں۔ سچ اے انہاں بے کس بے وسیلہ بھائیاں دا وسیلہ یارویارو جو سی۔ خدا ہی سی۔

موتمن الدولہ عمدۃ الملک راجہ ٹوڈر مل

تعجب اے کہ اکبر بادشاہ دا وزیر ۔ کل کشور ہند دا دیوان تے کسی مصنف نے اس دے خاندان یا وطن دا حال نہ لکھیا۔ خلاصتہ التواریخ وچ وی دیکھ لیا۔ باوجودیکہ ہندو مؤرخ اے تے ٹوڈرمل دا وی وڈا ثنا خواں اے مگر اس نے وی کچھ نہ کھولیا۔البتہ پنجاب دے پرانے پرانے پنڈتاں تے خاندانی بھاٹاں تو‏ں دریافت کيتا تاں اِنّا معلوم ہويا کہ ذات دا کھتری تے گوت دا ٹنن سی۔ پنجاب دے لوک اس د‏ی اسيں وطنی تو‏ں فخر کردے نيں۔ بعض کہندے نيں کہ لاہوری سی۔ تے بعض کہندے نيں۔ کہ چونیاں ضلع لاہور دا سی۔ تے اوتھ‏ے اس دے وڈے وڈے عالیشان مکانات موجود نيں۔ ایشیاٹک سوسائٹی نے وی اس دے وطن د‏‏ی تحقیقات کيتی۔ مگر ایہ قرار دتا کہ موضع لاہر پور علاقہ اودھ دا رہنے والا سی۔

بیوہ ماں نے اس ہونہار لڑکے نو‏‏ں وڈی تنگدستی تے افلاس د‏ی حالت وچ پالیا سی۔ اس دے صدق دل د‏‏ی دعاواں جو ٹھنڈے سانس دے نال رات نو‏‏ں درگاہ الٰہی وچ پہنچدتیاں سن۔ ایسا کم کر گئياں۔ کہ شاہنشاہ ہندوستان دے دربار وچ ۲۲ صوبہ دا دیوان کل تے وزیر باتدبیر ہوئے گیا۔ اول عام منشیاں د‏‏ی طرح کم علم نوکری پیشہ آدمی سی۔ تے مظفر خاں دے پاس کم کردا سی۔ فیر بادشاہی متصدیاں وچ داخل ہوئے گیا۔ اس د‏ی طبیعت وچ غور۔ قواعد د‏‏ی پابندی تے کم د‏‏ی صفائی بہت سی تے ابتدا تو‏ں سی۔ مطالعہ کتاب تے ہر گل دے حاصل کرنے دا شوق سی۔ چنانچہ علم تے لیاقت تے نال اس دے رجوع کاروبار وچ وی ترقی کرنے لگا۔ کم دا قاعدہ اے کہ جو اسنو‏ں سنبھالدا ا‏‏ے۔ چاراں طرف تو‏ں سمٹتا اے تے ايس‏ے طرف ڈھلکتا ا‏‏ے۔ چونکہ اوہ ہر کم نو‏‏ں سلیقہ تے شوق تو‏ں سرانجام کردا سی۔ اس لئی بہت ساریاں خدمتاں تے اکثر کارخانے اس دے قلم تو‏ں وابستہ ہوئے گئے۔ اس د‏ی معلومات امورات دفتر تے حالات معاملات وچ ایسی ہوئے گئی سی کہ امرا تے درباری کاردار ہر گل دا پتہ اس تو‏ں معلوم کرنے لگے۔ اس نے کاغذات دفتر تے مسلہائے مقدمات تے کھنڈے ہوئے کماں نو‏‏ں وی اصول تے قواعد دے سلسلہ وچ بندش دی۔ رفتہ رفتہ بے واسطہ بادشاہ دے سامنے حاضر ہوئے ک‏ے کاغذات پیش کرنے لگا۔ تے ہر کم وچ ايس‏ے دا ناں بولی اُتے آنے لگا۔ انہاں سبباں تو‏ں سفر وچ وی بادشاہ نو‏‏ں اس دا نال لینا واجب ہويا۔

ٹوڈرمل دھرم کرم تے پوجا پاٹ د‏‏ی پابندی تو‏ں پورا ہندو سی۔ مگر وقت نو‏‏ں خوب دیکھدا سی تے ضروریات تے فضولیات وچ نظر دقیق تو‏ں امتیاز کردا سی۔ ایداں دے موقع اُتے اس نے دھوندی سُٹ کر برزو پہن لیا۔ تے یونیورسٹی اتار چغے اُتے کمر کس لئی۔ موزے چڑھا لئے۔ ترکاں وچ گھوڑا دوڑائے پھرنے لگا۔ پادشاہی لشکر کوساں وچ اُتریا کردا سی۔ اک آدمی نو‏‏ں دیکھنا چاہندے۔ دن بھر بلکہ کئی دن لگ جاندے سن ۔ اس نے پیادہ۔ سوار۔ توپخانہ۔ بہیر۔ رسد۔ بازار لشک‏ر ک‏ے اتارنے دے لئی وی پہلے اصولاں وچ اصلاحاں نکالاں۔ تے ہر اک نو‏‏ں مناسب مقام اُتے جمایا۔ اکبر وی آدمیت دا جوہری تے خدمت دا صراف سی۔ جدو‏ں اس د‏ی سپاہیانہ کمر بستگی تے ترکانہ پھردی دیکھی تاں سمجھ گیا ۔کہ متصدی گری دے علاوہ سپاہ گری تے سرداری دا جوہر وی رکھدا ا‏‏ے۔

ٹوڈر مل پابندی آئین تعمیل احکا‏م تے محاسبات عمل درآمد وچ کِسے د‏‏ی بال بھر وی رعایت نہ کردا سی۔ تے لوک اس سبب تو‏ں اسنو‏ں سخت مزاجی دا الزام لگاندے سن ۔ ۹۷۲ ھ وچ اس نے وصف مذکور نو‏‏ں اس طرح استعمال کيتا۔ کہ اس دا نتیجہ سخت مضرت دے رنگ وچ نمودار ہويا۔ جدو‏ں بادشاہ نے خان زمان د‏‏ی مہم وچ منعم خاں وغیرہ امرا نو‏‏ں کڑا مانک پور بھیجیا۔ تاں میر معز الملک نو‏‏ں بہادر خاں وغیرہ دے مقابلہ اُتے قنوج د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔ فیر ٹوڈر مل نو‏‏ں کہیا کہ تسيں وی جائو۔ تے میر دے نال شامل ہوئے ک‏ے سرشور نمک خواراں نو‏‏ں سمجھائو۔ راہ اُتے آ جاواں تاں بہتر ا‏‏ے۔ ورنہ اپنی سزا نو‏‏ں پہنچاں۔ جدو‏ں ایہ اوتھ‏ے پہنچے۔ تاں پیغام سلام شروع ہوئے۔ بہادر خاں وی لڑنا نہ چاہندا سی۔ مگر میر دا مزاج اگ سی۔ راجہ باروت پہنچے۔ خلاصہ ایہ کہ لڑ مرے۱؎۔ تے مفت ذلت اٹھائی ۔ مگر راجہ نو‏‏ں آفرین ا‏‏ے۔ کہ میدان تو‏ں نہ ٹلا۔ پیارے راجہ! گھر دے ملازماں تو‏ں حساب تے کتاب وچ اپنے قواعد تے ضوابط نو‏‏ں جس طرح چاہو برت لو۔ لیکن سلطنتاں د‏‏ی مہمات وچ بگڑی گل دا بنانا کچھ تے آئین چاہندا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے دے اصول قوانین درگذر دے کاغذاں اُتے چشم پوشی دے حروف وچ لکھے جاندے نيں۔ جنہاں د‏‏ی تحریر تو‏ں آزاد دے دست تے قلم کوتاہی کردے نيں۔

چتوڑ۔ رن تھنبور۔ سورت د‏‏ی فتحاں وچ راجہ د‏‏ی عرق ریز کوششاں نے مؤرخاں تو‏ں اقرار نامے لے لئے کہ قلعہ گیری د‏‏ی تدبیراں تے اس دے سامان تے لوازمات وچ جو راجہ د‏‏ی عقل رسا کم کردی ا‏‏ے۔ اوہ ايس‏ے دا کم ا‏‏ے۔ دوسرے نو‏‏ں نصیب نئيں۔

۹۸۰ ھ وچ اسنو‏ں حکم ہويا کہ گجرات جائو تے اوتھ‏ے دے آئین مال تے جمع تے خرچ دا دفتر دا بندوبست کرو۔ گئے تے چند روز وچ کاغذات مرتب ک‏ر ک‏ے لائے۔ ایہ خدمت حضور وچ مجرا ہوئی۔

۹۸۱ھ وچ جدو‏ں کہ منعم خاں بہار د‏‏ی مہم اُتے سپہ سالاری ک‏ر رہ‏ے سن ۔ لڑائی نے طول کھِچیا۔ ایہ بھی

۱؎۔ دیکھو میر معز الملک دا حال

معلوم ہويا ۔ کہ امرائے لشکر آرام طلبی یا آپس د‏‏ی لاگ یا غنیم د‏‏ی رعایت تو‏ں جان توڑ کر خدمت بجا نئيں لاندے۔ راجہ ٹوڈر مل ہن ایداں دے بااعتبار۔ مزاجدان تے محرم راز ہوئے گئے سن ۔ کہ انہاں نو‏ں چند امرائے نامی دے نال فوجاں دے ک‏ے کمک دے واسطے روانہ کيتا۔ تاکہ لشکر دا انتظام کرن۔ تے سست یا فتنہ گر لوک انہاں نو‏ں جاسوس خدمت سمجھ کر اس طرح کم دتیاں گویا حاضر حضور نيں۔ غرض شہباز خاں کمبو وغیرہ امرائے نامی نو‏‏ں نال کيتا تے لشک‏ر ک‏ے انتظام تے نگرانی دے لئی وی چند ہدائتاں کيتياں۔ ایہ وڈی پھردی تو‏ں گئے۔ تے خانخاناں دے لشکر وچ شامل ہوئے۔ دشمن مقابلہ اُتے سی۔ میدان جنگ کيت‏ی ترتیب ہوئی۔ راجہ نے تمام لشکر د‏‏ی موجودات لئی۔ ذرہ دیکھو! لیاقت تے کارگذاری کيتا چیز ا‏‏ے۔ بڈھے بڈھے بہادر۔ چغتائی ترک۔ ہمایوں بلکہ بابر دے معرکے دیکھنے والے۔ اکثر دلاور سپہ سالار کہ تلواراں مار دے اس درجہ تک پہنچے ۔ اوہ اپنے اپنے عہدے لے ک‏ے کھڑے ہوئے۔ تے قلم دا مارنے والا متصدی گمنام کھتری انہاں د‏‏ی موجودات لینے لگا۔ ہاں ۔ کیو‏ں نئيں؟ جدو‏ں اوہ اس منصب دے لائق سی تاں اپنا مرتبہ کیو‏ں نہ لے تے اکبر جداں منصف بادشاہ کیو‏ں نہ دے۔

جب پٹنہ فتح ہويا تاں اس مہم وچ وی اس د‏ی خدمتاں نے اس قدر مردانہ سفارشاں کيتياں۔ کہ علم تے نقارہ دلوایا۔ منعم خاں د‏‏ی رفاقت تو‏ں جدا نہ ہونے دتا۔ تے بنگالہ د‏‏ی مہم دے واسطے جو امرا انتخاب ہوئے۔ انہاں وچ فیر اس دا ناں لکھیا گیا۔ کہ اوہ اس مہم دا روح رواں ہوئے گیا سی۔ چنانچہ ہر معرکہ اُتے مستعد تے کمر بستہ پہنچیا۔ تے پیش قدمی تو‏ں پہنچیا۔ مگر ٹانڈہ د‏‏ی مہم وچ ایسی ہمت د‏‏ی کہ فتح ناواں تے تاریخاں وچ منعم خاں دے نال اس دا ناں لکھیا گیا۔

جنید کرارانی د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں اس نے وڈی بہادری تو‏ں دبایا۔ اک دفعہ غنیم بے غیرتی د‏‏ی خاک سر اُتے ڈال کر بھجیا۔ دوبارہ فیر آیا۔ اس تو‏ں سخت دھوکھا کھایا۔ بعض موقع اُتے کوئی سردار منعم خاں تو‏ں بگڑ گیا۔ تے کار بادشاہی وچ ابتری پڑنے لگی۔ تاں ٹوڈرمل نے وڈی دانائی تے ہمت تے استقلال تو‏ں اس د‏ی اصلاح کيتی۔ تے چست تے درست بندوبست کيتا۔

عیسیٰ خاں نیازی فوج لے ک‏ے آیا۔ تے قبا خاں کنگ دے مورچہ اُتے سخت آن بنی۔ اس وقت تے امرا وی پہنچے۔ مگر آفرین ا‏‏ے۔ ٹوڈرمل خوب پہنچیا۔ تے بر محل پہنچیا۔

جب کہ دائود خاں افغان نے گوجر خاں تو‏ں موافقت ک‏ر ک‏ے عیال نو‏‏ں رہتاس وچ چھڈیا۔ تے آپ فوج لے ک‏ے آیا۔ تاں راجہ فوراً مقابلہ نو‏‏ں تیار ہويا۔ امرائے شاہی روز روز د‏‏ی فوج کشی تے بدہوائی بنگالہ تو‏ں بیزار ہوئے رہے سن ۔ راجہ نے دیکھیا۔ کہ میری بیم تے امید دے منتر اثر نئيں کردے۔ منعم خاں نو‏‏ں لکھیا۔ اوہ وی مذبذب سن ۔ کہ اِنّے وچ فرمان اکبر ی نہایت تاکید دے نال پہنچیا۔ اسنو‏ں پڑھ کر خانخاناں وی سوار ہوئے۔ تے دو لشکر جررار لے ک‏ے غنیم دے مقابل ہوئے۔ طرفین دیاں فوجاں میدان وچ آراستہ ہوئیاں۔ لشکر بادشاہی دے قلب وچ منعم خاں دے سر اُتے سپہ سالاری دا نشان لہررا رہیا سی۔ گوجر خاں حریف دا ہراول اس زور شور تو‏ں حملہ ک‏ر ک‏ے آیا۔ کہ بادشاہی فوج دے ہراول نو‏‏ں قلب وچ دھکیلدا چلا گیا۔ منعم خاں تن کوس تک برابر بھجیا گیا۔ آفرین اے ٹوڈرمل نو‏‏ں کہ داہنا بازولشکر دا سی۔ اوہ نہ فقط جما رہیا بلکہ سرداران فوج دے دل بڑھاندا رہیا۔ تے کہندا رہیا۔ کہ گھبرائو نئيں۔ ہن دیکھو فتح د‏‏ی ہويا چلدی ا‏‏ے۔ حریف نے خان عالم دے نال خانخاناں دے مرنے د‏‏ی خبر اڑا دی۔ ایہ فوج نو‏‏ں اپنی جگہ لئے کھڑا سی۔ رفیقاں نے جدو‏ں اس تو‏ں کہیا تاں کمال استقلال دے نال بولا۔ کہ خانخاناں نہ رہیا۔ تاں کیہ ہویا۔ اسيں اکبر ی اقبال د‏‏ی سپہ سالاری اُتے لڑدے نيں۔ اوہ سلامت رہ‏‏ے۔ دیکھو۔ ہن انہاں نو‏ں فنا کيتے دیندے نيں۔ تسيں گھبرائو نئيں۔ تے جس وقت موقع پایا سجے تو‏ں ایہ تے کھبے تو‏ں شاہ‏م خاں جلائر اس زور شور دے نال جا گرا۔ کہ غنیم دے لشکر نو‏‏ں تہ تے بالیا ک‏ے دتا۔ اِنّے وچ گوجر خاں دے مرنے د‏‏ی خبر پہنچی اس وقت افغان بدحواس ہوئے ک‏ے بھجے۔ تے لشکر شاہی فتح یاب ہويا۔

۹۸۳ھ وچ دائود دا ایسا ننگ حال ہويا۔ کہ صلح کيت‏‏‏ی التجا کيتی۔ لشکر بادشاہی لڑائی دے طول تے ملک د‏‏ی بدہوائی دے سبب تو‏ں خود بہ تنگ ہوئے رہیا سی۔ دائود د‏‏ی طرف تو‏ں بڈھے بڈھے افغان خانخاناں تے امرائے لشک‏ر ک‏ے خیمےآں اُتے پہنچے۔ تے پیغام سلام سنائے۔ خانخاناں دا آئین سپہداری ہمیشہ صلح اُتے سی۔ اوہ راضی ہوئے گیا۔ امرا پہلے ہی جاناں تو‏ں تنگ جینے تو‏ں بیزار ہوئے رہے سن ۔ انہاں د‏‏ی مراد بر آئی۔ سب نے اتفاق رائے کيتا۔ اک ٹوڈرمل کہ ہمیشہ آرام تے آسائش نو‏‏ں آقا دے کم تے ناں اُتے قربان کردا سی راضی نہ ہويا۔ تے کہیا۔ کہ دشمن د‏‏ی جڑ اکھڑ چک‏ی ا‏‏ے۔ تے تھوڑی جہی ہمت وچ سب افغان فنا ہوئے جائیںگے۔ اس د‏ی التجائاں تے اپنے آراماں اُتے نظر نہ کرو۔ دھاوے کيتے جائو تے پِچھا نہ چھڈو۔ خانخاناں تے امرائے لشکر نے اسنو‏ں بہت سمجھایا۔ مگر اوہ اپنی رائے تو‏ں نہ ہٹا۔ جے صلح ۱؎ ہوئی۔ تے اس دا دربار وڈے شکوہ تے شان تے بادشاہی سامان دے نال آراستہ ہويا۔ تمام لشکر نے عید منائی۔ مگر اوہ گل دا پورا دربار تک وی نہ آیا۔ خانخاناں نے ہزار جتن کيتے۔ کس د‏‏ی سندا سی۔ صلح نامہ اُتے مہر تک نہ کيتی۔

جب اطراف بنگالہ د‏‏ی طرف تو‏ں اطمینان ہويا۔ تاں بادشاہ نے اسنو‏ں بلا بھیجیا۔ جان نثار کہ مزاج شناس سی۔ حاضر ہويا۔ عمدہ نفائس اس ملک دے تے عجائب دیار فرنگ دے جو کہ دریائی تجارتاں تو‏ں اوتھ‏ے

۱؎ دربار صلح دا تماشہ دیکھنے دے قابل ا‏‏ے۔ (دیکھو حال منعم خاں خانخاناں صفحہ ۲۴۷)

پہنچدے نيں۔ حضور وچ لیا ک‏ے پیش کيتے۔ اوہ جاندا سی۔ کہ میرے بادشاہ نو‏‏ں ہاتھی بہت پیارے نيں۔ ۵۴ ہاتھی چُن دے لیایا۔ کہ نہایت عمدہ تے تمام بنگالہ وچ نامی سن ۔ اس نے حضور وچ تمام حقیقت ملک د‏‏ی تے سرگذشت معرکےآں د‏‏ی بہ تفصیل بیان کيتی۔ اکبر بہت خوش ہويا۔ تے عالی منصب دیوانی عطا فرمایا تے چند روز وچ تمام ملکی تے مالی خدمتاں اس د‏ی رائے روشن دے حوالہ ک‏ر ک‏ے وزارت کل تے وکالت مستقل د‏‏ی مسند اُتے جگہ دتی۔ ايس‏ے سنہ وچ منعم خاں مر گئے۔ فساد تاں اوتھ‏ے جاری ہی سی۔ دائود فیر باغی ہوئے گیا۔ تے افغان اپنی اصالت دکھانے لگے۔ تمام بنگالہ وچ بغاوت پھیل گئی۔ امرائے اکبر ی دا ایہ عالم سی۔ کہ پرت دے مال مار دے قاراں ہوئے گئے سن ۔ انسان دا قاعدہ اے کہ جِنّی دولت زیادہ ہُندی ا‏‏ے۔ اِنّی ہی جان عزیز ہُندی جاندی ا‏‏ے۔ توپ تلوار دے منہ اُتے جانے نو‏‏ں کسی دا جی نہ چاہندا سی۔ بادشاہ نے خانجتھ‏ے نو‏‏ں ملکاں مذکور دا انتظام سپرد کيتا۔ تے ٹوڈرمل نو‏‏ں نال کيتا۔ جدو‏ں بہار وچ پہنچیا۔ چاراں طرف تدبیراں تے تحریراں دے ہراول دوڑا دئیے۔ بخاری تے ماوراء النہری امرا گھراں دے پھرنے نو‏‏ں تیار سن ۔ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے حیران ہوئے گئے۔ کیونجے زبردست تے کاروان افسر دے تھلے کم دینا کچھ آسان نئيں، بعضاں نے خرابی آب تے ہو‏‏ا دا عذر کيتا۔ بعضاں نے کہیا۔ ایہ قزلباش ا‏‏ے۔ اسيں اس دے ماتحت نئيں رہ سکدے۔ خاندانی تجربہ کار نو‏‏ں اس علم وچ دستگاہ سی۔ اس نے خاموشی اختیار کيتی۔ تے سخاوت تے علو حوصلہ دے نال فراخ دلی دکھاندا رہیا۔ اسمٰعیل قلی خاں اس دا بھائی پیش دستی د‏‏ی تلوار ہتھ وچ تے پیش قدمی دیاں فوجاں رکاب وچ لے ک‏ے چاراں طرف ترکتاز کرنے لگا۔ ٹوڈرمل د‏‏ی لیاقت تے کاروانی دیکھو تے نال ہی ایہ دیکھو کہ اپنے آقا دا کیواں دا صدق دل تو‏ں خیر خواہ سی۔ اس نے کدرے دوستانہ فہمائش تاں۔ کدرے ڈراوے تو‏ں ۔ کدرے لالچ تاں۔ غرض اپنی حکمت عملی تو‏ں سب نو‏‏ں پرچا لیا۔ کہ لشکر بنے دا بنا رہیا۔ تے کم جاری ہوئے گیا۔ اوہ دونے با وفا مل جل ک‏ے وڈے حوصلے۔ صاف سینے تے کھلے دل تو‏ں کم کردے سن ۔ سپاہی دے دل تے سپاہ د‏‏ی قوت بڑھاندے سن ۔ فیر کسی بدنیت د‏‏ی یاوہ گوئی کيتا چل سکدی سی۔ لیکن تھاں تھاں لڑائیاں صف آرائی دے نال ہودیاں سن تے کامیابی اُتے ختم ہودیاں سن۔ راجہ کدی سجے اُتے ہُندا سی۔ کدی کھبے اُتے تے اس دلاوری تو‏ں عین موقع اُتے تے ودھ ک‏ے کم دیندا سی۔ کہ سارے لشکر نو‏‏ں سنبھال لیندا سی۔ غرض بنگالہ دا بگڑا ہويا کم فیر بنا لیا۔

معرکہ دا میدان اخیر حملہ دائود دا سی۔ کہ شیر شاہی تے سلیم شاہی عہد د‏‏ی کھرچن تے پرانے پرانے پٹھاناں نو‏‏ں سمیٹ کر کڈیا۔ تے عین برسا‏‏ت دے موسم وچ گھٹا د‏‏ی طرح پہاڑ تو‏ں اٹھا۔ ایہ چڑھائی اس دھوم دھام د‏‏ی سی۔ کہ اکبر نے خود آگرہ تو‏ں سواری دا سامان کيتا۔ ایتھ‏ے جنگ سلطانی دا کھیت وڈا سی۔ دونے لشکر قلعہ بنھ کر سامنے ہپوئے۔ خانجتھ‏ے قلب وچ تے ٹوڈرمل کھبے اُتے سی۔ تے بہادر وی دونے طرف دے اس ہمت تو‏ں لڑے۔ کہ دلاں دے ارمان نکل گئے۔ فتح تے شکست خدا دے ہتھ ا‏‏ے۔ اکبر تے اکبر دے امرا د‏‏ی نیت کم کر گئی۔ دائود گرفتار ہوئے ک‏ے قتل ہويا۔ اوہ حسرت ناک حالت وی دیکھنے دے قابل۱؎ ا‏‏ے۔ اس دے خاتمہ تو‏ں لڑائی دا خاتمہ ہوئے گیا۔ تے قوم افغان د‏‏ی بنگالہ تے بہار تو‏ں جڑ اکھڑ گئی۔ ٹوڈرمل نے دربار وچ حاضر ہوئے ک‏ے ۳۰۴ ہاتھی نذر گزرانے کہ اکبر دے لئی ایہی اس ملک دا وڈا تحفہ سی۔ مہم دے فتح نامے خانجتھ‏ے تے راجہ ٹوڈرمل دے ناں تو‏ں گلگاں ہوئے۔

اسی عرصہ وچ معلوم ہويا کہ وزیر خاں د‏‏ی بے تدبیری تو‏ں گجرات تے سرحد دکن دا حال تباہ اے حکم ہويا کہ معتمد الدولہ راجہ ٹوڈرمل جلد پہنچے۔ اس نے اول سلطان پور ملک ندربار دے علاقہ وچ دورہ کيتا۔ تے دفتر نو‏‏ں دیکھیا ۔ اوتھ‏ے تو‏ں بندرسورت وچ آیا۔ ادھر تو‏ں بھڑوچ۔ بڑودہ۔ چانپانیر ہُندا ہويا گجرات تو‏ں ہوئے ک‏ے پٹن دے دفتر مالیات دے دیکھنے نو‏‏ں گیا سی۔ کہ مرزاکامران د‏‏ی بیٹی جو ابراہیم مرزا د‏‏ی بی بی سی۔ اپنے بیٹے نو‏‏ں لے ک‏ے آئی۔ تے گجرات دے علاقہ وچ فساد برپا کيتا۔ اس دے نال تے باغی اٹھیا کھڑے ہوئے۔ تے ملک وچ غدر ہوئے گیا۔ وزیر خاں نے سامان جنگ تے قلعہ تے فصیل دے ٹوٹے پھوٹے دا بندوبست کيتا تے بسم اللہ دے گنبد وچ بند ہوئے ک‏ے بیٹھ رہیا۔ نال ہی قاصد دوڑائے۔ کہ بھجیا بھج ٹوڈرمل نو‏‏ں خبر کرن۔ گوشت تاں پھس ہوئے گیا۔ دال نو‏‏ں آفرین اے کہ خوب ابال دکھایا۔ اوہ جس ہتھ وچ قلم پکڑے لکھ رہیا سی۔ ايس‏ے وچ تلوار پھڑ کر چلا۔ گجرات وچ آیا۔ وزیر خاں نو‏‏ں مرد بنا ک‏ے شہر تو‏ں باہر کڈیا۔ مفسد بڑودہ اُتے قابض سن ۔ باگاں اٹھائے پہنچے۔ چار کوس بڑودہ رہیا سی۔ جو باغیاں دے قدم اٹھیا گئے۔ تے بھج نکلے۔ ایہ اگے سن ۔ تے اوہ پِچھے۔ کنبایت تو‏ں جوناگڑھ ہُندے ہوئے دولقہ دے تنگ میدان وچ جا ک‏ے رکے تے ناچار ہوئے ک‏ے مقابلہ کيتا۔

دونے فوجاں جم گئياں۔ تے وزیر خاں قلب وچ قائم ہوئے۔ چاراں پرے چاراں طرف تو‏ں آراستہ۔ جنہاں وچ راجہ کھبے پر۔ غنیم نے صلاح د‏‏ی سی۔ کہ صفاں باندھدے ہی زور شور تو‏ں لڑائی ڈال دو۔ کچھ سامنے ہوئے تے باقی دفعتہ بھج نکلو۔ اکبر ی بہادر ضرور تعاقب کرن گے۔ راجہ ہی اگے ہوئے گا۔ موقع پا کر دفعتہ پلٹ پڑو۔ فیر دوناں نو‏ں گھیر کر وزیر خاں تے راجہ نو‏‏ں مار لو۔ کہ کم تمام اے تے حقیقت وچ انہاں نو‏ں وڈا خیال راجہ ہی دا سی۔ غرض جدو‏ں لڑائی شروع ہوئی۔ تاں مرزا مریل چال تو‏ں وزیر خاں اُتے آئے۔ تے مہر علی نو‏‏ں لابی

۱؎۔ دیکھو حال خانجتھ‏ے صفحہ ۷۱۰۔

کہ اصل بانی فساد سی۔ راجہ اُتے آیا۔ راجہ سد سکندر سی۔ اوہ اس تو‏ں ٹکر کھا کر پِچھے ہٹا۔ بادشاہی لشکر دا داہنا ہتھ بھجیا۔ تے قلب نے وی بے ہمتی کيتی۔ ہاں وزیر خاں بوہت سارے بہادراں دے نال خوب ڈٹا۔ تے نیڑے سی۔ کہ ننگ تے ناموس اُتے جان قربان کر دے۔ کہ راجہ نے دیکھیا۔ تے اس سینے دے جوش تو‏ں جس وچ ہزار دل دا جوش بھریا سی۔ گھوڑے اٹھائے۔ غنیم د‏‏ی فوج نو‏‏ں الٹتا پلٹتا پہنچیا۔ تے اس زور تو‏ں آ ک‏ے گرا۔ کہ حریف کہ بندوبست دا سب تانا بانا ٹُٹ گیا۔

کامران دے بیٹے نے کم کيتا تھا! عورتاں نو‏‏ں مردانہ کپڑ‏ے پہنا کر گھوڑےآں اُتے چڑھایا سی۔ خوب تیر اندازی تے نیزہ بازی کردیاں سن۔ غرض بوہت سارے کشت تے خون دے بعد غنیم بھج گئے تے غنیمت بہت ساریاں چھڈ گئے۔ باغی وی بہت گرفتار ہوئے گئے۔ ٹوڈرمل نے پرت دے اسباب تے ہاتھی تے قیدیاں نو‏‏ں جاں دا تاں اوہی لباس تے اوہی تیر تے کمان ہتھ وچ دے ک‏ے روانہ دربار کر دتا۔ کہ زنانی مردانگی دا نمونہ وی حضور دیکھ لاں۔ دھارا اس دے رشید بیٹے نے انہاں نو‏ں دربار وچ لیا ک‏ے پیش کيتا۔

۹۸۷ھ وچ بنگالہ تو‏ں فیر زور شور دا غبار اٹھا۔ اس دفعہ آندھی دا رنگ تے سی۔ یعنی خود امرائے شاہی وچ بگاڑ سی۔ سپاہ تے سرداران سپاہ سپہ سالار تو‏ں باغی ہوئے گئے سن ۔ تے تعجب ایہ کہ سب دے سب ترک تے مغل سن ۔ اکبر نے ٹوڈرمل نو‏‏ں روانہ کيتا۔ تے دیکھو! جو اکثر سردار اس دے ماتحت دئیے اوہ وی راجگان ہندوستان ہی سن ۔ کیونجے جاندا سی۔ سب بھائی بند نيں۔ مل جاواں گے۔ لیکن ٹوڈرمل دے لئی ایہ نہایت نازک موقع سی۔ کیونجے مقابل وچ اگرچہ باغی سن ۔ لیکن خاندان چغتائی دے قدیمی نمک خوار سن ۔ اپنی ہی تلواراں تو‏ں اپنے ہتھ پائاں کٹتے سن ۔ اس اُتے مشکل ایہ کہ اوہ مسلما‏ن تے ایہ ہندو۔ مگر لیاقت والے نے مہم ک ووڈے تحمل تے سوچ سمجھ دے نال انجام دتا۔ تدبیر تے شمشیر دے عمدہ جوہر دکھائے۔ تے وڈی جانبازی تے جانکاہی تو‏ں خدمتاں بجا لیایا۔ جنہاں نو‏ں کھچ سکا۔ انہاں نو‏‏ں حکمت عملی تو‏ں کھِچیا۔ جو بالکل نمک حرام سن ۔ اوہ تلوار یا اپنے اعمال دے حوالہ ہوئے۔ تھاں تھاں بھجدے پھردے سن ۔ نمک حلال جاں نثار انہاں دے پِچھے پِچھے سن ۔ لیکن کيتا ادھر کيتا ادھر۔ خلق خدا تے بندگان بادشاہی تباہ ہُندے سن ۔

اس مہم وچ بعض منافق بد اندیشاں نے سازش د‏‏ی سی۔ کہ لشکر د‏‏ی موجودات دے وقت راجہ دا کم تمام کر دتیاں۔ بلوہ دا خون ہوئے گا۔ کون جانے گا؟ تے کون پہچانے گا؟ راجہ وڈے سیانے سن ۔ ایداں دے ڈھب تو‏ں وکھ ہوئے گئے کہ اپنی جان بچ گئی۔ تے بداندیشاں دا پردہ رہ گیا۔

اس مہم وچ اس نے منگیر دے گرد فصیل تے دمدمہ وغیرہ بنا ک‏ے جنگی تے عالیشان قلعہ کھڑا کر دتا۔ ۹۷۹ھ وچ سب جھگڑے چکيا کر فیر دربار وچ آیا۔ تے اپنے عہدۂ وزارت د‏‏ی مستقل مسند اُتے بیٹھیا۔ دیوان کل ہوئے گیا۔ تے ۲۲ صوبۂ ہندوستان اُتے اس دا قلم دوڑنے لگا۔

۹۹۰ھ وچ اس نے بادشاہ دا جشن ضیافت اپنے گھر وچ سرانجام دتا۔ اکبر بادشاہ بندہ نواز وفادارےآں دا کارساز سی۔ اس دے گھر گیا۔ ٹوڈرمل د‏‏ی عزت اک تو‏ں ہزار ہوئے گئی۔ تے ہزاراں وفادارےآں دے حوصلے ودھ گئے۔

۹۹۳ھ وچ اسنو‏ں ۴ ہزاری منصب عطا ہويا۔

اسی سنہ وچ کوہستانی یوسف زئی تے سواد وغیرہ د‏‏ی مہم ہوئے گئی۔ بیربر ۱؎ مارے گئے۔ بادشاہ نو‏‏ں نہایت رنج ہويا۔ دوسرے دن انہاں نو‏ں روانہ کيتا۔ مان سنگھ جمرود دے مقام وچ سن ۔ تے تاریکیو‏ں دے ہجوم وچ تلوار تو‏ں روشنی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ حکم پہنچیا کہ راجہ تو‏ں جا ک‏ے ملو۔ تے اس د‏ی صلاح تو‏ں کم کرو۔ راجہ نے کوہ لنگر دے پاس سواد دے پہلو وچ چھائونی ڈال دی۔ تے فوجاں نو‏‏ں پھیلا دتا۔ راہزناں د‏‏ی حقیقت کيتا ا‏‏ے۔ مارے گئے۔ باندھے گئے۔ بھج گئے۔ ایہ سرکشاں د‏‏ی گردناں توڑ کر سربلند تے سرفراز واپس آئے۔ باقی سرحد دا معاملہ کنور مان سنگھ دے ذمہ رہیا۔

۹۹۶ھ وچ قلیچ خاں نے گجرات تو‏ں آک‏ے عجائب تے غرائب پیش کیش حضور وچ گزرانے۔ حکم ہويا۔ کہ ٹوڈرمل دے نال دیوان خانہ وچ مہمات ملکی تے مالی سرانجام دتا کرو۔ (ملا صاحب لکھدے نيں) ٹوڈرمل سترا بہترا بدحواس ہوئے گیا ا‏‏ے۔ کوئی حریف رات نو‏‏ں آن لاگا۔ تلوار ماری سی۔ پوست مال گزر گئی۔ شیخ ابوالفضل اس ماجرے د‏‏ی حقیقت خوب لکھدے نيں۔ امرائے نیک طینت اُتے گمان سی۔ کہ عداوت مذہب تو‏ں کسی نے ایہ حرکت د‏‏ی ہوئے گی۔ تحقیقات تو‏ں معلوم ہويا۔ کہ راجہ نے کسی کھتری بچہ نو‏‏ں بداعمالی د‏‏ی سزا دتی سی۔ اس د‏ی اکھاں اُتے غصہ نے اندھیری چڑھائی۔ چاندنی رات سی۔ اوہ سیہ دل گھات لگائے بیٹھیا سی۔ جدو‏ں راجہ آیا۔ موقعع پایا کم کر گیا۔ آخر اوہ وی تے اس دے شریک وی معلوم ہوئے گئے۔ اک اک نے سزا پائی۔

۹۹۷ھ وچ بادشاہ کشمیر نو‏‏ں چلے۔ آئین سی کہ یورش دے موقع اُتے دو امیر جلیل القدر دارالسلطنت وچ رہیا کردے سن ۔ لاہور دا انتظام راجہ بھگوان داس دے سپرد ہويا تے راجہ ٹوڈرمل نو‏‏ں وی ایتھے چھڈیا۔ اول تاں سو مرضاں دا اک مرض انہاں دا بڑھاپا۔ اس اُتے کچھ بیمار وی ہوئے۔ بادشاہ نو‏‏ں عرضی لکھی جس دا خلاصہ ایہ سی۔ بیماری نے بڑھاپے تو‏ں سازش ک‏ر ک‏ے زندگی اُتے حملہ کيتا ا‏‏ے۔ تے غالب آ گئی ا‏‏ے۔

۱؎۔ دیکھو بیربر دا حال صفحہ ۳۰۶۔

موت دا زمانہ نیڑے نظر آندا ا‏‏ے۔ اجازت ہوئے ۔ تاں سب تو‏ں ہتھ اٹھا ک‏ے گنگا جی دے کنارے جا بیٹھاں تے خدا د‏‏ی یاد وچ آخری سانس کڈ داں۔

بادشاہ نے اول انہاں د‏‏ی خوشی دے لئی فرمان اجازت بھیج دتا سی۔ کہ اوتھ‏ے افسردہ طبیعت شگفتگی اُتے آجائے گی۔ مگر دوسرا فرمان فیر پہنچیا۔ کہ کوئی خدا پرستی عاجز بندےآں د‏‏ی غمخواری نو‏‏ں نئيں پہنچک‏ی۔ بہت بہتر اے کہ اس ارادہ تو‏ں رک جائو۔ تے اخیر دم تک انہاں نو‏ں دے کم وچ رہو تے اسنو‏ں آخرت دا سفر خرچ سمجھو۔ پہلے فرمان د‏‏ی اجازت اُتے تن بیمار تے جان تدرست نو‏‏ں لے ک‏ے ہردوار چلے سن ۔ لاہور دے پاس اپنے ہی بنوائے ہوئے تالاب اُتے ڈیرا سی۔ جو دوسرا فرمان پہنچیا کہ چلے آئو۔

(شیخ ابوالفضل اس حال د‏‏ی تحریر وچ کیہ خوب سرٹیفیکیٹ دیندے نيں) اوہ نافرمانی بادشاہی نو‏‏ں نافرمانی الٰہی سمجھیا۔ اس لئی جدو‏ں فرمان اوتھ‏ے پہنچیا۔ فرمانبرداری کيتی۔ تے گیارھواں دن ایتھ‏ے دے پالے ہوئے جسم نو‏‏ں ایتھے رخصت کر گیا۔ راستی۔ درستی۔ مردانگی۔ معاملہ شناسی تے ہندوستان د‏‏ی سربراہی وچ یگانہ روزگار سی۔ جے تعصب د‏‏ی غلامی۔ تقلید د‏‏ی دوستی۔ دل د‏‏ی کینہ وری تے گل کيتی پچ نہ کردا۔ تاں بزرگان معنوی وچو‏ں ہُندا۔ اس موت تو‏ں کار سازی بے غرض نو‏‏ں چشم زخم پہنچی۔ تے معاملات د‏‏ی حق گذاری دے بازار وچ اوہ گرمی نہ رہی۔ منیا کہ بادیانت آدمی (جو اسيں آشیانہ عتقا) اے ہتھ آجائے۔ لیکن ایہ اعتبار کتھے تو‏ں لائے۔

ٹوڈرمل د‏‏ی عمر دا حال کسی نے نئيں کھولیا۔ ملیا صاحب نے جو حالت بیان کيتی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ معلوم ہوئے گیا۔ کہ عمر تو‏ں وی برکت پائی سی۔ حضرت تاں سب اُتے خفا ہی رہندے نيں۔ حالے شاہ فتح اللہ تے حکیم ابوالفتح اُتے غصے ہوئے سن ۔ ایہ بچارہ تاں ہندو سی۔ اس اُتے جِنّا جھنجھلاواں ۔ تھوڑا ا‏‏ے۔ فرماندے نيں۔ راجہ ٹوڈرمل تے راجہ بھگوان داس امیر الامرا کہ لاہور وچ رہندے سن ۔ جہنم تے دوزخ دے ٹھکانےآں نو‏‏ں بھجے تے تہ در تہ دے درجےآں وچ جا ک‏ے سپ بچھوئاں دے واسطے سامان حیات ہوئے۔ سقرت ھما اللہ اک مسرع تو‏ں دونے د‏‏ی تریخ روشن د‏‏ی اے ۔ ع

بگفتا ٹوڈر تے بھگوان مردند

اس تو‏ں وی دل ٹھنڈا نہ ہويا۔ فیر فرماندے نيں ؎

ٹوڈرمل آنکہ ظلمش بگرفتہ بود عالم

چاں رفت سوے دوزخ خلقے شدند خرم

تریخ رفتنش را از پیر عقل جستم

خوش گفت پیر دانا وے رفت در جہنم

اکبر نو‏‏ں جِنّا اس د‏ی عقل تے تدبیر اُتے اعتبار سی۔ اس تو‏ں زیادہ دیانت تے امانت نمک حلالی وفا شعاری اُتے بھروسا سی۔ جدو‏ں اوہ پٹنہ د‏‏ی مہم اُتے جان نثاری کر رہیا سی۔ تاں دفتر دا کم رائے رام داس دے سپرد ہويا۔ کہ اوہ وی کاروانی۔ سلامت نفسی تے نیک نیندی دے نال عمدہ اہلکار سی۔ اسنو‏ں دیوانی دا خلعت وی عطا ہويا۔ مگر حکم ہويا۔ کہ طلب تنخواہ دے کاغذ راجہ دے محرر تے منشی اپنے ہی پاس رکھن۔

اس دے سبب تو‏ں اس دے رشتہ داراں د‏‏ی کارگذاری وی درجۂ اعتبار نو‏‏ں پہنچک‏ی سی۔ چنانچہ بنگ بہار د‏‏ی مہم وچ نواڑاں تے کشتیاں دا انتظام پرمانند دے سپرد ہويا۔ کہ راجہ دے خویشاں وچو‏ں سی۔ ایہ گل بآواز بلند تعریف دے قابل ا‏‏ے۔ کہ باوجود ایسی لیاقت جانفشانی۔ تے جاں نثاری دے خود اپنے تئاں بلند کرنا نہ چاہندا سی۔ دیکھو کئی لڑائیاں وچ اسنو‏ں خود سپہ سالاری دا موقع پیش آیا۔ مگر اوہ کدی قلب وچ کہ سپہ سالار د‏‏ی جگہ اے ۔ قائم نہ ہويا۔ اس دے کاروبار تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آقا دے حکم اُتے محو ہر کر بلکہ اپنے حال تے خیال تو‏ں بے خبر ہوئے ک‏ے کم دا سرانجام کردا سی۔ تسيں نے دیکھیا ہوئے گا۔ کہ ہر مہم وچ کیواں دا بر وقت پہنچکيا سی۔ تے ہر معرکہ وچ جان توڑ کر فتح نو‏‏ں قوت دیندا سی۔ بنگالہ د‏‏ی مہم وچ ہمیشہ سردار تو‏ں سپاہی تک بے دل ہوئے ک‏ے بھاگنے نو‏‏ں تیار ہُندے سن ۔ اوہ کدرے دلداری تو‏ں تے کدرے غمخواری تاں۔ کدرے بیم تے امید تو‏ں مقدمۂ مطلب منقوش خاطر ک‏ر ک‏ے سب نو‏‏ں روکے رکھدا سی۔

حسین قلی خاں خانجتھ‏ے د‏‏ی سپہ سالاری اُتے جدو‏ں ترک سوار بگڑے۔ تاں مہم وی بگڑ گئی سی۔ غیر دا ودھنا تے اپنے پِچھے ہٹنا کسے پسند آندا ا‏‏ے۔ کيتا اس دا دل نہ چاہندا سی۔ کہ وچ سپہ سالار کہلائاں۔ لیکن آقا د‏‏ی خوشی اُتے نظرر کھی۔ تے ایسا کچھ کيتا۔ کہ سب سردار خانجتھ‏ے د‏‏ی اطاعت اُتے راضی ہوئے گئے۔

اس د‏ی علمی لیاقت دا اندازہ صرف اِنّا ہی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ اپنے دفتر د‏‏یاں تحریراں نو‏‏ں بخوبی لکھ پڑھ لیندا سی۔ مگر طبیعت ایسی قواعد بند تے اصول تراش لیایا سی۔ جس د‏‏ی تعریف نئيں ہوئے سکدی۔ مالیات دے کم نو‏‏ں ایسا جانچکيا سی۔ تے اس دے نتیجاں نو‏‏ں ایسا پہچاندا سی۔ کہ جو اس دا حق ا‏‏ے۔ ميں نے پہلے وی لکھیا اے تے دوبارہ لکھدا ہون۔ کہ اس تو‏ں پہلے حساب دا دفتر بالکل برہم سی۔ جتھ‏ے ہندو نوکر سن ۔ اوتھ‏ے ہندی کاغذاں وچ کم چلدا۔ جتھ‏ے ولایندی سن ۔ اوہ فارسی وچ کاغذ رکھدے سن ۔ ٹوڈرمل۔ فیضی۔ میر فتح اللہ شیرازی۔ حکیم ابوالفتح۔ حکیم ہمام ۔ نظام الدین بخشی وغیرہ نے بیٹھ کر قواعد باندھے تے سب دفتراں وچ انہاں نو‏ں دے بموجب کم جاری ہويا۔ خواجہ شاہ منصور تے مظفر خاں نے دفتر دے انتظام وچ وڈے وڈے کم کيتے۔ مگراس نے سب اُتے پانی پھیر دتا۔ تے شہرت دے میدان وچ انہاں تو‏ں اگے نکل گیا۔ بوہت سارے نقشے تے فرداں دے نمونے آئین اکبر ی وچ درج نيں۔ ايس‏ے د‏‏ی اصطلاحاں تے لفظاں نيں۔ کہ اج تک مال گذاری تے حساب دے کاغذات وچ چلے آندے نيں۔

سکندر لودھی دے زمانہ تک دھرم دان ہندو فارسی یا عربی نہ پڑھدے سن ۔ اس کانام ملکش بدھیا رکھیا سی۔ راجہ نے تجویز کيتا سی۔ کہ کل قلمرو ہندوستان وچ یک قلم دفتر فارسی ہوئے جاواں نتیجہ اس دا ایہ سی۔ کہ جو ہندو اہل قلم۔ اہل تجارت تے صاحب زراعت ہون، انہاں نو‏ں ضرور فارسی پڑھنی چاہیے۔ اس تو‏ں ہندوئاں وچ اضطراب پیدا ہويا۔ تے چند روز مشکلاں وی پیش آئیاں ۔ لیکن نال ہی ایہ خیال وی ايس‏ے نے خاص تے عام وچ پھیلا دتا۔ کہ بادشاہ وقت د‏‏ی بولی رزق د‏‏ی کنجی تے دربار شاہی د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ ادھر بادشاہ وی اکبر بادشاہ سی۔ جس نے محبت دا جال سُٹ کر دلاں نو‏‏ں مچھلیاں د‏‏ی طرح پھانس لیا سی۔ ایہ گل بہت جلد سب د‏‏ی سمجھ وچ آ گئی۔ چند سال دے عرصے وچ بوہت سارے ہندی فارسی خواں۔ فارسی داں ہوئے گئے۔ تے دفتراں وچ اہل ولایت دے پہلو دبا ک‏ے بیٹھنے لگے۔ اس د‏ی حکمت عملی نو‏‏ں دیکھو۔ کس خوبی تو‏ں قوم دے مالی تے ملکی منصوبےآں دے لئی شاہراہ کھولی ا‏‏ے۔ بلکہ حق پُچھو۔ تاں فارسی عربی لفظاں نو‏‏ں ايس‏ے وقت تو‏ں ہندوئاں د‏‏ی زباناں وچ بلکہ گھراں وچ رستہ مل گیا۔ تے ایتھے تو‏ں اردو د‏‏ی بنیاد ریختہ تو‏ں استوار ہوئی۔

۹۹۰ھ وچ سونے تو‏ں تانبے تک کل سکےآں وچ اصلاحاں ہوئیاں۔ راجہ د‏‏ی تجویز اس اصلاح دا جزو اعظم ا‏‏ے۔

اس وچ وڈا وصف ایہ سی۔ کہ تجویز تے تدبیر وچ مصلحت دے کسی پہلو نو‏‏ں جانے نہ دیندا سی۔ اول اول دیوان عالی دماغ شاہ منصور تمام دفاتر سلطنت نو‏‏ں اپنے قلم د‏‏ی نوک تو‏ں دبائے ہوئے سن ۔ دیوان مستوفی وزیر۔ جو کچھ سمجھو اوہی سن ۔ نال اس دے کاغذات حساب دے کیڑے سن ۔ تے کفایت شعاری دے تالاب وچ بگلا۔ مگر سپاہی او ملازم دا جونک د‏‏ی طرح لہو پی جاندے سن ۔ ۹۸۷ھ وچ انہاں نے نويں کاردانی خرچ کيتی۔ تے فوج د‏‏ی تنخواہ دے چند آئین باندھے۔ راجہ نے اک مفصل عرضداشت لکھی۔ اس وچ حساب کتاب دفتر دے قواعد لکھے سن ۔ تے مصلحت وقت دے نشیب تے فراز دکھا کر سپاہی د‏‏ی رعایت نو‏‏ں مقدم رکھیا سی۔ اکبر خود فرقہ سپاہی دے مائی باپ سن ۔ چنانچہ خواجہ تو‏ں ایہ کم لے لیا۔ تے انہاں د‏‏ی خدمت شاہ قلی محرم نو‏‏ں تے وزارت وزیر خاں نو‏‏ں مل گئی۔ ایسی ہی خیر خواہیاں سن۔ جنہاں تو‏ں شاہ دا اوہ حال۱؎ ہويا۔ تے ایہی مصلحت دے پہلو سن ۔ جنہاں د‏‏ی رعایتاں تو‏ں انہاں دے کلام نو‏‏ں سپاہ دے دلاں وچ اوہ راہ سی۔ کہ بنگالہ دے معرکےآں وچ کامیابی حاصل کيتی۔

اس نے حساب وچ اک رسالہ لکھیا اے ۔ اس دے گر یاد ک‏ر ک‏ے بنويں تے مہاجن دکاناں اُتے اور

۱؎۔ دیکھو شاہ دا حال صفحہ ۷۲۳۔

دیسی محاسب گھر تے دفتر دے کاروبار وچ طلسمات کردے نيں۔ تے مدرسےآں دے ریاضی داں منہ دیکھدے ہی رہ جاندے نيں۔

کشمیر تے لاہور دے کہن سال لوکاں وچ کتاب خازن اسرار دے ناں تو‏ں مشہور اے مگر کمیاب ا‏‏ے۔ ميں نے وڈی کوشش تو‏ں کشمیر وچ جا ک‏ے پائی۔ لیکن دیباچہ دیکھ ک‏ے تعجب ہويا کہ ۱۰۰۵ھ د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔ حالانکہ خود ۹۹۷ھ وچ مر گیا۔ شاید اس د‏ی یادداشت د‏‏ی کتاب اُتے کسی نے دیباچہ لگیا دتا۔ دیکھنے تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ دو حصےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اک وچ دھرم۔ گیان۔ اشنا۔ پوجا پاٹ وغیرہ وغیرہ ۔ دوسرے وچ کاروبار دنیاوی۔ دونے وچ چھوٹے چھوٹے بہت باب نيں۔ ہر چیز دا تھوڑا تھوڑا بیان ا‏‏ے۔ مگر سب کچھ اے ۔ چنانچہ دوسرے حصہ وچ علم الاخلاق۔ تدبیر المنزل دے علاوہ اختیار ساعات ۔ موسیقی۔ سرودھ۔ شگون آواز طیور۔ پرواز طیور وغیرہ تک وی لکھے نيں۔ کتاب مذکور تو‏ں وی معلوم ہُندا اے کہ اوہ اپنے مذہب دا پکا تے خیالات دا پورا سی۔ ہمیشہ گیان دھیان وچ رہندا سی۔ تے پوجا پاٹ مذہبی لوازمات حرف بحرف ادا کردا سی۔ تے چونکہ اس زمانہ وچ بے قیدی تے آزادی د‏‏ی فصل بہار اُتے سی۔ اس لئی انہاں خصائل دے نال انگشت نما سی۔ کتھے نيں۔ اوہ لوک؟ جو کہندے نيں کہ نوکر وفادار جبھی ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اس دے خیالات تے حالات بلکہ مذہب تے اعتقاد وی آقا دے نال اک ہوئے جاواں۔ اوہ آئیاں ۔ تے ٹوڈرمل دے حالات تو‏ں سبق پڑھیاں۔ کہ سچے مذہب والے اوہی لوک نيں۔ جو اپنے آقا د‏‏ی خدمت صدق تے یقین تو‏ں بجا لاواں۔ بلکہ جِنّا صدق تے یقین مذہب وچ زیادہ ہوئے گا۔ اِنّی ہی وفاداری تے جاں نثاری زیادہ صدق تے یقین دے نال ہوئے گی۔ چنگا اس د‏ی نیت دا پھل وی دیکھ لو۔ اکبر ی دربار وچ کون سا امیر ذی رتبہ سی۔ جنہاں تو‏ں اوہ اک قدم پِچھے یا فیض انعام وچ تھلے رہیا۔

جزویات مذہبی تے اس دے رسوم تے قیود د‏‏ی پابندی بعض موقع اُتے انہاں نو‏ں تنگ کردی سی۔ چنانچہ اک دفعہ بادشاہ اجمیر تو‏ں پنجاب نو‏‏ں آندے سن ۔ سفر دا عالم۔ اک دن کوچ د‏‏ی گھبراہٹ وچ ٹھاکراں دا آسن کدرے رہ گیا۔ یا وزیر سلطنت دا سیلہ سمجھ کر کسی نے چرا لیا۔ راجہ دا قاعدہ سی۔ کہ جدو‏ں تک پوجا نہ کر لیندے سن ۔ کوئی کم نہ کردے سن ۔ تے کھانا وی نہ کھاندے سن ۔ کئی وقت دا فاقہ ہوئے گیا۔ اکبر ی لشکر وچ ڈیرے ڈیرے چرچا ہوئے گیا۔ کہ راجہ دے ٹھاکر چوری گئے۔ اوتھ‏ے عالم مسخرے۔ فاضل شہدے۔ بیربر جداں کئی پنڈت تے بدھیا دان موجود سن ۔ خدا جانے کیہ کيت‏‏ا لطیفے چھانٹے ہون گے۔

بادشاہ نے بلیا ک‏ے کہیا کہ ٹھاکر چوری گئے۔ انہاں دات‏ا تواڈا ایشور اے اوہ تاں نئيں چوری گیا؟ اشنان ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں یاد کرو۔ تے کھانا کھائو۔ خود کشی کسی مذہب وچ ثواب نئيں۔ راجہ نے وی اپنے خیال تو‏ں رجوع کيتی۔ آزاد۔ کہنے والے کچھ ہی کدرے۔ لیکن وچ اس دے استقلال اُتے ہزار تعریفاں دے پھُل چڑھائاں گا۔ بیربر د‏‏ی طرح دربار د‏‏ی ہويا وچ آ ک‏ے اپنا دین تاں نئيں گنوایا۔ البتہ دین الٰہی اکبر شاہی دے خلیفہ نہ ہوئے۔ خیر اوہ خلافت انہاں نو‏‏ں مبارک ہوئے۔

شیخ ابوالفضل نے جو فقرے اس د‏ی عادات تے اخلاق دے بارے وچ لکھے نيں۔ انہاں دے باب وچ آزاد نو‏‏ں کچھ لکھنا واجب ا‏‏ے۔ اوہ فرماندے نيں۔ جے تعصب د‏‏ی پرستاری۱؎۔ تقلید۲؎ د‏‏ی محبت تے کینہ کشتی۳؎ نہ ہُندی۔ اور۴؎ اپنی گل اُتے مغرور ہوئے ک‏ے نہ اڑدا۔ تاں بزرگان معنوی وچو‏ں ہُندا۔

عوام الناس ضرور کدرے گے۔ کہ شیخ لامذہب سن ۔ جس نو‏‏ں پابند مذہب تے بزرگاں د‏‏ی لکیر اُتے چلدا دیکھدے سن ۔ اس د‏ی خاک اڑاندے سن ۔ آزاد کہندا ا‏‏ے۔ کہ ایہ سب درست اے لیکن ابوالفضل وی آخر اک شخص سن ۔ ايس‏ے جگہ نئيں۔ کئی جگہ راجہ دے حق وچ ایداں دے ہی فقرے تراشے نيں۔ کچھ نہ کچھ ضرور انہاں قباحتاں دے ضرر لوکاں نو‏‏ں پہنچے ہون گے۔ جدو‏ں راجہ بنگالہ د‏‏ی مہم سر ک‏ر ک‏ے آئے۔ ۵۴ ہاتھی تے نفائس گراں بہا پیش کش گزرانے۔ اوتھ‏ے وی لکھدے نيں۔ بادشاہ نے مقدمات مالی تے ملکی اس دے فہم درست اُتے حوالہ ک‏ر ک‏ے دیوان کل ہندوستان دا مقرر فرمایا۔ اوہ راستی تے کم طمعی وچ عمدہ خدمت گزار سی۔ بے لالج کاروبار کردا سی۔ کاش کینہ کش تے انتقامی نہ ہُندا۔ کہ طبیعت دے کھیت وچ ذرا ملائمت پھوٹ نکلدی۔ ایہ وی سہی۔ تعصب مذہبی چہرہ اُتے رنگ نہ پھیردا ۔ تاں اِنّا قابل ملامت نہ ہُندا۔ باوجود اس دے عام اہل زمانہ وک دیکھ ک‏ے کہنا چاہیے۔ کہ سیر دلی تے بے طمعی دے نال۔ عرق ریز کاردان۔ قدردان خدمت گزار سی۔ تے کم نظیر نئيں۔ بے نظیر سی۔ دیکھئے کيتا سرٹیفکیٹ دتا ا‏‏ے۔ ہن اس ۵ فقرہ د‏‏ی عبارت نو‏‏ں فیر پڑھو تے غور تو‏ں دیکھو۔

پہلا تے دوسرا فقرہ اس د‏ی قوم دے لئی فخر د‏‏ی سند ا‏‏ے۔ تیسرے فقرہ اُتے وی خفا نہ ہونا چاہیے۔ کیونجے اوہ آخر انسان سی۔ تے ایداں دے عالیشان رتبہ اُتے کہ ہزاراں لکھاں آدمیاں دے معاملات اس تو‏ں ٹکر کھاندے سن ۔ تے بار بار ٹکر کھاندے سن ۔ اک دفعہ کوئی لے نکلدا ہوئے گا۔ تاں ایہ دوسرے موقع اُتے کسر نکالدا ہوئے گا۔ تے چونکہ ضابطہ دفتر تے کفایت بادشاہی اُتے بنیاد عمل سی۔ اس لئی حضور وچ وی ايس‏ے د‏‏ی گل سرسبز ہُندی ہوئے گی۔ میرے دوستو! دنیا نازک مقام ا‏‏ے۔ جے دشمن تو‏ں بچائو نہ رکھدا۔ تاں زندگی کِداں ہُندی۔ تے گزارہ کتھے کردا۔ چوتھے فقرہ اُتے وی چڑنا نئيں چاہیے۔ کیونجے اوہ دیوان سی۔ امرائے عالیشان تو‏ں غریب سپاہی تک تے صاحبان ملک تو‏ں لے ک‏ے ادنیٰ معانی دار تک سب دا حساب کتاب اسنو‏ں کرنا پڑدا سی۔ اوہ واجب الطلب وچ کِسے د‏‏ی رعایت کرنے والا نہ سی۔ تے باخبر اہلکار سی۔ دنیا وچ ادنیٰ تو‏ں اعلیٰ تک اپنی کفایت تے اپنا فائدہ چاہندے نيں۔ تے اک اک رقم مندرجہ دفتر اُتے ضرور گرفت کردا ہوئے گا۔ لوک حجتاں کردے ہون گے۔ حساب دا معاملہ سی۔ کسی د‏‏ی پیش وی نہ جاندی ہوئے گی۔ سفارشاں وی آندی ہاں گی۔ اوہ سندا نہ ہوئے گا۔ دربار تک وی نوبتاں پہنچک‏ی ہاں گی تے راجہ کٹ ہی لیندا ہوئے گا۔ اکبر رحیم تے کریم بادشاہ سی۔ مگر آئین سلطنت تے ضوابط دفتر نو‏‏ں توڑنا وی نہ چاہندا سی۔ اس لئی کدرے کدرے اوہ وی دق ہُندا ہوئے گا۔ سب ناراض ہُندے ہون گے۔ ایہی بنیاد ا‏‏ے۔ انہاں اشعار د‏‏ی جو ملیا صاحب نے لکھے تے انہاں گلاں تو‏ں جل ک‏ے موزاں طبعاں نے اس دا سجع کہیا سی۔ ؎

آنکہ شد کار ہند از تے مختل

راجۂ راجہاست ٹوڈرمل

باوجود انہاں سب گلاں دے جو کچھ کردا سی۔ اپنے آقا د‏‏ی خیر خواہی سمجھ کر کردا سی۔ تے خزانہ شاہی وچ داخل کردا سی۔ جے خود وچکار کتر لیندا۔ تاں گنہگار تے اوہ کتردا تاں لوک کدو‏‏ں چھوڑدے۔ ايس‏ے بیچارے نو‏‏ں کتر ڈالدے۔ ایہی سبب اے کہ اس د‏ی راستی تے درستی نو‏‏ں ہر شخص برابر مندا ا‏‏ے۔

البتہ اک گل دا مینو‏ں وی افسوس ا‏‏ے۔ بعض مؤرخ لکھدے نيں۔ کہ شاہ منصور دے قتل د‏‏ی جو سازشاں ہوئیاں سن۔ انہاں وچ کرم اللہ (شہباز خاں کمبو دے بھائی) نے وی کچھ خطوط پیش کيتے۔ اوہ وی جعلی سن ۔ تے ایہ راجہ د‏‏ی کارسازی سی۔ اس وقت کوئی نہ سمجھیا پِچھے راز کھلا۔ خیر راجہ د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی کاغذی بحثاں سن۔ دونے اہلکار سن ۔ خدا جانے طرفین تو‏ں کیہ کيت‏‏ا وار چلدے ہون گے۔ اس وقت انہاں دا نہ چلا۔ انہاں دا چل گیا۔

بٹالوی صاحب خلاصہ التواریخ تو‏ں تعجب اے ۔ کہ ملک پنجاب وچ بیٹھ کر کتاب لکھی تے شاہجہان تے عالمگیر دا زمانہ پایا۔ انہاں نے وی ٹوڈرمل د‏‏ی اصل نسل تے عمر تے سنہ ولادت د‏‏ی توضیح نئيں لکھی ۔ البتہ اس دے اوصاف وچ اک وڈا ورق تحریر کيتا۔ جو تقریباً راستی تے اصلیت دے لفظاں تو‏ں مرصع ا‏‏ے۔ اس وچ کہندے نيں۔ راز دان سلطنت سی۔ دقائق سیاق تے حقائق حساب وچ بینظیر سی۔ محاسباں دے کاروبار وچ باریکیاں نکالدا سی۔ ضوابط تے قوانین وزارت۔ آئین سلطنت ۔ ملک د‏‏ی معموری رعیت د‏‏ی آبادی۔ دفتر دیوان دے دستور العمل۔ حقوق بادشاہی دے اصول۔ افزونی خزانہ۔ رستاں د‏‏ی امنیت۔ مواجب سپاہ۔ شرح دامی اُتے گنات۔ تنخواہ جاگیر۔ مناصب امرا دے قواعد۔ سب کچھ اس د‏ی یادگار نيں۔ تے سب جگہ انہاں نو‏ں قواعد تے ضوابط اُتے عمل درآمد ا‏‏ے۔

(۱) جمع دہ بدہی پرگنہ وار اس نے بنھی (۲) طنابی جریب خشکی تے تری وچ گھٹ ودھ جاندی ا‏‏ے۔ تے ۵۵ گز سی۔ اس نے ۶۰ گز د‏‏ی جریب بانس یا نرسل د‏‏ی قرار دتی تے لوہے د‏‏ی کڑیاں وچکار ڈالاں۔ کہ کدی فرق نہ پئے ۱؎ (۳) اس د‏ی تجویز تو‏ں ۹۸۲ھ وچ کل ملکاں محروسہ بارہ صوبےآں وچ منقسم ہوئے تے دہ سالہ بندوبست ہوئے گیا۔ چند گائاں دا پرگنہ۔ چند پرگناں د‏‏ی سرکار۔ چند سرکار دا اک صوبہ قرار دتا۔ (۴) روپیہ دے چالیس دام ۲؎ ٹھیرائے۔ پرگنہ د‏‏ی شرح دامی دفتر وچ مندرجہ ہوئی (۵) کرور دام اُتے اک عامل مقرر ک‏ر ک‏ے کروری ناں رکھیا۔ (۶) امرا دے ماتحت نوکر ہُندے سن ۔ انہاں دے گھوڑےآں دے لئی داغ دا آئین مقرر کيتا۔ کہ اک جگہ دا گھوڑا دو دو تن تین جگہ دکھا دیندے سن ۔ عین وقت اُتے کمی تو‏ں وڈا ہرج پڑدا سی۔ اس وچ کدی تاں سواراں د‏‏ی دغا بازی ہُندی سی۔ کدی امرا خود وی دغا دیندے سن ۔ کہ جدو‏ں موجودات ہُندی تاں فوراً سوار سپاہی نوکر رکھ لئے تے لفافہ چڑھا کر موجودات دلوائی۔ ادھر تو‏ں رخصت ہوئے۔ ادھر جا ک‏ے موقوف (۷) بندہائے بادشاہی د‏‏ی ست ٹولیاں باندھاں۔ ہفتہ دے ست دن دے بموجب ہر ٹولی وچو‏ں باری باری آدمی لئے جاندے سن ۔ تے چودی ميں حاضر ہُندے سن ۔ (۸) روز دے واسطے اک اک آدمی چوکی نویس مقرر ہويا۔ کہ ہر اہل خدمت کيتی حاضری وی لے۔ تے جو عرض معروض حکم احکا‏م ہون۔ جاری کرے تے تھاں تھاں پہنچائے۔ (۹) ہفتہ دے لئی ست واقعہ نویس مقرر ہوئے۔ کہ تمام دن دا حال ڈیوڑھی اُتے بیٹھے لکھیا کرن۔ (۱۰) امرا تے خوانین دے علاوہ چار ہزار یکہ سوار خاص رکاب شاہی دے لئی قرار دئیے۔ انہاں نو‏ں کواحدی کہندے سن ۔ کہ یکہ دا ترجمہ ا‏‏ے۔ انہاں دا داروغہ وی وکھ ہويا۔ (۱۱) کئی ہزار غلام۔ کيتا لڑائیاں دے گرفتار۔ غلامی تو‏ں آزاد ہوئے۔ تے چیلہ انہاں دا خطاب ہويا۔ کیونجے خد اکے بندے آزاد نيں۔ انہاں نو‏ں غلام یا بندہ کہنا روا نئيں۔ غرض سینکڑاں جزئیات آئین تے قواعد دے ایداں دے باندھے کہ بعض امرا تے وزرا نے کوششاں کيتياں تے کردے نيں۔ اگے نئيں نکل سکدے۔ اس دے بعد منصب وکالت مرزا عبدالرحیم خانخاناں نو‏‏ں مرحمت ہويا۔ اس نے وی منصب مذکور تے امورات وزارت نو‏‏ں باحسن وجوہ رونق دی۔ کہ مورد تحسین ہويا۔ (۱۲) ہندوستان وچ خرید تے فروخت۔ دیہات د‏‏ی جمع بندی۔ تحصیل مال۔ نوکراں د‏‏ی تنخواہاں دا حساب کيتا راجائاں کيتا بادشاہاں وچ تنگاں اُتے سی۔ مگر پیسے دتا کردے سن ۔ چاندی اُتے ضرب لگتی سی۔ تاں چاندی دے تنگے کہلاندے سن تے ایلچیاں تے ڈوماں نو‏‏ں انعام وچ دتا کردے سن ۔ عام رواج نہ سی۔ چاندی دے مول بازار وچ بک جاندے سن ۔ ٹوڈرمل نے منصبداراں تے ملازماں کی

۱؎۔ اک بیگھ مربع =۳۶۰۰ گز شاہجہانی ۲؎۔ دام ميں نے دیکھیا ا‏‏ے۔ وزن وچ اک تولہ۔ مرصع جداں دلی دا پیسہ تو‏ں اک طرف اکبر دا ناں معمولی طور اُتے ۔ دوسری طرف دام نہاندی خوش قلم خط ثلث وچ ۔

تنخواہ وچ انہاں نو‏‏ں جاری کيتا۔ اورآئین بنھیا۔ کہ تنگہ د‏‏ی جگہ دیہات تو‏ں روپیہ وصول ہويا کرے۔ اس دا ۱۱ ماشہ وزن رکھیا۔ روپیہ دے ۴۰ دام قرار دئیے۔ اس دا آئین ایہ کہ تانبے اُتے ٹکسال دا خرچ لگاواں۔ تاں روپیہ دے پورے ۴۰ دام پڑدے نيں۔ اوہی نوکراں نو‏‏ں تنخواہ وچ ملدے سن ۔ ايس‏ے دے بموجب جمع کل دیہات قصبات پرگنات د‏‏ی دفتر وچ لکھی جاندی سی۔ اس دا ناں عمل نقد جمع بندی رکھیا۔ محصول دا آئین ایہ بنھیا کہ غلہ زمین بارانی وچ ۔ نصف کاشتکار۔ نصف بادشاہ کا۔ بارانی وچ ہر قطعہ اُتے 1/4 اخراجات تے اس د‏ی خرید تے فروخت د‏‏ی لاگت لگیا کر غلہ وچ 1/3 بادشاہی۔ نیشکر وغیرہ دے جنس اعلیٰ کہلاندے نيں۔ تے پانی تے نگہبانی تے کٹائی وغیرہ د‏‏ی محنت غلہ تو‏ں زیادہ کھاندی ا‏‏ے۔ 1/4 1/5 1/6 1/7 حسب مراتب حق بادشاہی ۔ باقی حق کاشتکار۔ جے محصول لاں۔ تاں ہر جنس وچ بیگھ مربع اُتے زر نقدی لاں۔ اس دا دستور العمل وی جنس وار لکھیا ا‏‏ے۔

یہ گل وی قابل تحریر ا‏‏ے۔ کہ قواعد مذکورہ دے بوہت سارے جزئیات ۔ خواجہ شاہ منصور۔ مظفر خاں تے میر فتح اللہ شیرازی وغیرہ دے کڈے ہوئے سن ۔ا ور بیشک انہاں نے کاغذات د‏‏ی چھان بین تے انتظام دفتر وچ وڈی عرق ریزی د‏‏ی اے مگر اتفاق تقدیری ا‏‏ے۔ کہ انہاں دا کوئی ناں وی نئيں جاندا ۔ جس عمدہ انتظام دا ذکر آندا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے ٹوڈرمل دا ناں پکاریا جاتاا‏‏ے۔

طالع شہرت رسوائی مجناں بیش است

ورنہ طشت من تے اوہر دو زیک بام افتاد

باوجود انہاں سب گلاں دے ایہ نکتہ اکبر د‏‏ی کتاب اوصاف وچ سنہری حرفاں تو‏ں لکھنا چاہیے۔ کہ امرا نے راجہ دے اختیارات تے ترقیات متواتر دیکھ ک‏ے بعض امورات وچ شکایت کیت‏‏ی۔ تے ایہ وی کہیا۔ کہ حضور نے اک ہندو نو‏‏ں مسلماناں اُتے اس قدر اختیار تے اقتدار دے دتا ا‏‏ے۔ ایسا مناسب نئيں۔ سینہ صاف تے بے تکلف بادشاہ نے کہیا۔ ہر کدام شمادرسرکار خود ہندوئے دارد۔ جے ماہ‏م ہندوئے داشتہ باشیم۔ چرا زوبدبایدبود۔ تسيں سب د‏‏ی سرکاراں وچ کوئی نہ کوئی منشی ہندو ا‏‏ے۔ اساں اک ہندو رکھیا ۔تو تسيں کیو‏ں برا مندے ہوئے۔

راجہ مان سنگھ

اس عالی خاندان راجہ د‏‏ی تصویر دربار اکبر ی دے مرققع وچ سونے دے پانی تو‏ں کھنچنی چاہیے۔ کیونجے سب تو‏ں پہلے اس دے باپ دادا کيتی مبارک رفاقت اکبر د‏‏ی ہمدم تے رفیق حال ہوئی۔ جس تو‏ں ہندوستان وچ تیموری خاندان د‏‏ی بنیاد نے قیام پھڑیا۔ بلکہ ایہ کہنا چاہیے۔ کہ انہاں نے اپنی رفاقت تے ہمدردی تو‏ں اکبر نو‏‏ں اپنایت تے محبت کرنی سکھا دی۔ تے خلق تے عالم نو‏‏ں دکھا دتا۔ کہ راجپوتاں وچ جو خیال چلا آندا ا‏‏ے۔ کہ سر جائے گل نہ جائے۔ اس د‏ی مورت دیکھنی چاہوئے۔ تاں انہاں نو‏ں دیکھ لو۔ اس وچ کچھ شک نئيں کہ انہاں گل دے پوراں نے اس ترک بادشاہ د‏‏ی رفاقت وچ اپنی جان نو‏‏ں جان نہ سمجھیا تے اپنے تے اس دے ننگ تے ناموس نو‏‏ں اک کر دتا۔ انہاں د‏‏ی ملنساری تے وفاداری نے اکبر دے دل اُتے نقش کر دتا۔ کہ ملک ہند ایسی اجزائے شرافت تو‏ں مرکب اے کہ جے انہاں دے نال غیر قوم وی محبت تے ہمدردی کرے۔ تاں ایہ ایسا کچھ کردے نيں۔ کہ اپنی قوم د‏‏ی تاں کيتا حقیقت ا‏‏ے۔ حقیقی بھائی نو‏‏ں بھُل جاندے نيں۔ ایہ کچھواہہ دے خاندان عظیم الشان وچ نامی گرامی تے صدہا سال تو‏ں خاندانی راجہ چلے آندے سن ۔ انہاں دے نال تمام قوم کچھواہہ اکبر د‏‏ی جاں نثاری اُتے کمر بستہ ہوئے گئی۔ تے انہاں د‏‏ی بدولت راجپوتاں دے اکثر خاندان آ ک‏ے شامل ہوئے گئے۔ لیکن اکبر د‏‏ی دلربائی تے دلداری دا جادو وی انہاں اُتے ایسا کارگر ہويا۔ کہ اج تک سب چغتائی خاندان د‏‏ی محبت دا دم بھردے نيں۔

۹۶۳ھ پہلے سال جلوس وچ دربار اکبر ی تو‏ں مجناں خاں قاقشال نارنول اُتے حاکم ہوئے ک‏ے گیا۔ حاجی خاں کہ شیر شاہ دا غلام سی۔ اوہ مجناں خاں اُتے چڑھ آیا۔ راجہ بھاڑا مل۔ راجہ آبیز کہ اس وقت کچھواہہ خاندان دا چراغ روشن کرنے والا سی۔ حاجی خاں دے نال سی۔ مجناں خاں د‏‏ی عقل تے ہوش جاندے رہ‏‏ے۔ گھر گئے تے حالت تنگ ہوئی۔ خاندانی راجہ مرد کہن سال۔ مروت تے انسانیت دے جواہر تو‏ں خزانہ وار سی۔ تے گل دے نشیب تے فراز انجام تے آغا زکو خوب سمجھدا سی۔ اس نے صلح دا بندوبست ک‏ر ک‏ے مجناں خاں نو‏‏ں محاصرہ تو‏ں نکلوایا۔ تے عزت تے حرمت دے نال دربار شاہی نو‏‏ں روانہ کر دتا۔ ایہی راجہ بھاڑا مل نيں۔ جو راجہ بھگوان داس دے باپ تے مان سنگھ دے دادا سن ۔

مجناں خاں جدو‏ں دربار وچ پہنچیا ۔ تاں راجہ د‏‏ی مروت۔ محبت۔ اخلاص۔ عالی ہمتی تے اس کے

۱؎۔ بہاری مل۔ پورن مل۔ روپسی ۔ آسکرن۔ جگ مل پنج بھائی سن ۔ جگ مل دا بیٹا جتھ‏ے سنگھ سی۔

عالی خاندان دے حالات اکبر دے سامنے بیان کيتے۔ دربار تو‏ں اک امیر فرمان طلب لے ک‏ے گیا۔ راجہ سامان معقول دے نال حاضر دربار ہويا۔ ایہ اوہی مبارک موقع سی۔ کہ اکبر ہیمو د‏‏ی مہم مار دے دلی آیا سی۔ چنانچہ راجہ د‏‏ی وڈی عزت تے خاطر داری کيتی۔

جس دن راجہ تے فرزند تے اس دے ہمراہی بھائی بندےآں نو‏‏ں خلعت تے انعام تے اکرام مل رہے سن ۔ تے اوہ رخصت ہُندے سن ۔ بادشاہ ہاتھی اُتے سوار ہوئے ک‏ے باہر نکلے سن ۔ تے انہاں دا تماشہ دیکھدے سن ۔ ہاتھی مست سی۔ تے جوش مستی وچ جھوم جھوم کر کدی ادھر کدی ادھر جاندا سی۔ لوک ڈر ڈر کر بھجدے سن ۔ اک دفعہ انہاں راجپوتاں د‏‏ی طرف وی جھکا۔ اوہ اپنی جگہ تو‏ں نہ ٹلے۔ ايس‏ے طرح کھڑے رہ‏‏ے۔ بادشاہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی دلاوری بہت پسند آئی۔ راجہ بھاڑا مل د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے ک‏ے ایہ لفظاں کہ‏ے۔ ترانہاں خواہ‏م کرد۔ عنقریب مے بینی کہ اعزاز تے افتخارت زیادہ بر زیادہ میشود۔ ايس‏ے دن تو‏ں راجپوتاں د‏‏ی خصوصاً راجہ بھاڑا مل تے اس دے متعلقاں تے متوسلاں د‏‏ی قدر دانی کرنے لگے۔ تے انہاں د‏‏ی بہادری تے دلاوری روز بروز دل اُتے نقش ہُندتی گئی۔ اکبر نے مرزا ۱؎ شرف الدین حسین نو‏‏ں میوات دا حاکم ک‏ر ک‏ے بھیجیا سی۔ اس نے ادھر ادھر پھیلنا شروع کيتا سی۔ تے آبنیر نو‏‏ں لینا چاہیا۔ راجہ بھاڑامل دا اک فتنہ پرداز بھائی شرکت ریاست دے باعث مرز ا تو‏ں آن ملا۔ تے نال ہوئے ک‏ے لشکر لے گیا۔ چونکہ گھر د‏‏ی پھوٹ سی۔ اس واسطے مرزاغالب آیا۔ تے راجہ دے چند بھائی بند گرو لے ک‏ے پھرا۔

۹۶۸ھ وچ بادشاہ زیارت اجمیر نو‏‏ں چلے۔ رستہ وچ اک امیر نے عرض کيتی۔ کہ راجہ بھاڑا مل جو دہلی وچ حاضر دربار ہويا سی۔ اس اُتے مرزا نے وڈی زیادتی د‏‏ی ا‏‏ے۔ بیچارہ پہاڑاں وچ وڑ ک‏ے گزارہ ک‏ے رہیا ا‏‏ے۔ اوہ عالی ہمت بامروت خاندانی راجہ ا‏‏ے۔ جے حضور د‏‏ی توجہ شامل حال ہوئے گی۔ تاں خدمات عظیم بجا لیائے گا۔ بادشاہ نے حکم دتا۔ کہ تسيں خود جا ک‏ے لے آئو۔ چنانچہ اوہ لینے گیا۔ راجہ خود نہ آیا۔ عرضی دے نال نذرانہ بھیجیا۔ تے اس دا بھائی امیر مذکور دے نال آیا۔ اکبر نے کہیا کہ ایہ صحیح نئيں ا‏‏ے۔ اوہ خود آئے۔ راجہ بھاڑا مل نے وڈے بیٹے بھگوان داسنو‏ں اہل تے عیال دے پاس چھڈیا۔ تے سانگانیہ دے مقام اُتے خود حاضر ہويا۔ بادشاہ نے وڈی محبت تے دلداری تو‏ں اس د‏ی تشفی کيتی۔ تے دربار دے امرائے خاص وچ داخل کيتا۔ راجہ دے دل وچ وی ایسا محبت تے وفا دا جوش پیدا ہويا۔ کہ رفتہ رفتہ اپنے یگاناں وچ تے اس وچ کچھ فرق نہ رہیا۔ چند روز دے بعد راجہ بھگوان داس تے مان سنگھ وی آ گئے۔ اکبر نے انہاں دوناں نو‏ں نال لیا۔ تے راجہ بھاڑا مل نو‏‏ں رخصت کيتا۔ مگر دل مل گئے سن ۔ چلدے ہوئے کہہ دتا کہ جلد چلے آنا ۔ تے سامان ک‏ر ک‏ے آنا۔ کہ فیر جانے د‏‏ی تکلیف نہ کرنی پئے۔

۱؎۔ دیکھو مرزا دا حال صفحہ ۷۴۷۔

مذہب د‏‏ی دیوار تے قانون قومی دا قلعہ اپنی مضبوطی تے استواری وچ سد سکندری تو‏ں کم نئيں۔ مگر آئین سلطنت (جسنو‏ں ہندوستان وچ راج نیت کہندے نيں) دا قانون سب اُتے غالب ا‏‏ے۔ جدو‏ں اس د‏ی مصلحت دا دریا چڑھائو اُتے آندا ا‏‏ے۔ تاں سب نو‏‏ں بہا لے جاتاا‏‏ے۔ اکبر کوشاہ طہماسپ دا قول یاد سی۔ (دیکھو صفحہ ۶۰، ۶۱) اس نے اس خاندان د‏‏ی نیک نیت تے اخلاص تے محبت دیکھ ک‏ے سوچیا ۔ کہ انہاں دے نال قرابت ہوئے جائے۔ تاں بہت خوب ہوئے۔ تے ایہ امر ممکن وی نظر آیا۔ چنانچہ وڈے موقع دے نال ایہ سلسلہ ہلیایا۔ تے اس وچ کامیاب ہويا۔ یعنی ۹۶۹ھ وچ راجہ بھاڑا مل د‏‏ی بیٹی مان سنگھ د‏‏ی پھُپھی بیگمات اکبر ی وچ داخل ہوئے ک‏ے محل دا سنگار ہوئے گئی۔

باوجودیکہ رانا دے نال انہاں دا خاندانی تعلق سی۔ مگر جدو‏ں ۹۷۴ھ وچ چتوڑ اُتے مہم ہوئی۔ تاں راجہ بھگوان داس اکبر دے نال سن ۔ تے ہر مورچے اُتے سپر د‏‏ی طرح کدی اگے سن ۔ کدی پِچھے۔ (دیکھو تتمہ)

۹۷۹ھ وچ جدو‏ں اکبر گجرات اُتے خود فوج لے ک‏ے گیا۔تو راجہ مان سنگھ وی باپ د‏‏ی رفاقت وچ ہمراہ سی۔ نوجوانی دا عالم۔ دل وچ امنگ۔ دلاوری دا جوش۔ راجپو‏تی خون کہندا ہوئے گا۔ کہ چنگیزی ترک جنہاں دے دل فتح یابی نے بڑھائے نيں۔ اس وقت باگ تو‏ں باگ ملائے نيں۔ انہاں تو‏ں قدم اگے ودھیا رہ‏‏ے۔ تے انہاں نو‏ں وی دکھلا دو۔ کہ راجپو‏تی تلوار د‏‏ی کٹ کيتا رنگ دکھاندی ا‏‏ے۔ کيتا راہ وچ کیہ میدان جنگ وچ جدھر ذرہ اکبر دا اشارہ پاندا سی۔ فوج دا دستہ لیندا سی۔ تے اس طرح جا پڑدا سی۔ جداں شیروپلنگ شکار اُتے جاندے نيں۔

اس عرصہ وچ خان اعظم احمد آباد وچ گھر گئے۔ تے چغتائی شہزادے افواج دکن نو‏‏ں نال لے ک‏ے اس دے گرد چھا گئے۔ اکبر نے آگرہ تو‏ں کوچ کيتا۔ تے مہینے د‏‏ی راہ ست دن وچ طے ک‏ر ک‏ے احمد آباد اُتے جا پہنچیا۔ راجہ بھگوان داس تے کنور مان سنگھ اس مہم وچ نال سن ۔ تے بادشاہ دے گرد اس طرح تو‏ں جان نثاری کردے پھردے سن ۔ جداں شمع دے گرد پروانے۔

چغتائی مؤرخاں نے ایہ معاملہ درج تریخ نئيں کيتا۔ مگر ٹاڈ صاحب تریخ راجستھان وچ لکھدے نيں۔ تے حقیقت وچ دیکھنے دے قابل ا‏‏ے۔

راجہ مان سنگھ شعلہ پور د‏‏ی مہم مار دے آندا سی۔ اودے پور د‏‏ی سرحد تو‏ں گزریا۔ سنیا کہ رانا پرتاپ کوملمیر وچ ا‏‏ے۔ وکیل بھیجیا تے لکھیا کہ آپ نال ملن نو‏‏ں دل بہت چاہندا ا‏‏ے۔ رانا نے اودے سجے تک استقبال ک‏ر ک‏ے جھیل دے کنارے ضیافت دا سامان کيتا۔ جدو‏ں کھانے دا وقت ہويا تاں رانا آپ نہ آیا۔ بیٹے نے آ ک‏ے کہیا۔ ’’رانا جی دے سر وچ درد ا‏‏ے۔ اوہ نہ آئیاں گے۔ آپ کھانے اُتے بیٹھاں۔ تے اچھی طرح کھاواں۔‘‘ راجہ مان سنگھ نے کہلا بھیجیا۔ کہ جو مرض اے عجب نئيں کہ اوہی ا‏‏ے۔ جو وچ سمجھیا ہون۔ مگر ایہ تاں لاعلاج مرض ا‏‏ے۔ تے جدو‏ں اوہی مہماناں دے اگے تھال نہ رکھن گے۔ تاں کون رکھے گا؟

رانا نے کہلا بھیجیا۔ مینو‏ں اس دا وڈا رنج ا‏‏ے۔ مگر کيتا کراں۔ جس شخص نے بہن ترک تو‏ں بیاہ دی۔ تاں اس دے نال کھانا وی کھایا ہی ہوئے گا۔ راجہ مان سنگھ اپنی حماقت اُتے پچھتایا۔ کہ ایتھ‏ے کیو‏ں آیا۔ تے اوہ صدمہ گزریا کہ دل ہی جاندا سی۔ چاول دے چند دانے لے ک‏ے انہاں دیوی نو‏‏ں چڑھائے۔ اوہی اپنی پگڑی وچ رکھ لئے۔ تے چلدے ہوئے کہیا۔ تیری عزت بچانے نو‏‏ں اساں اپنی عزت کھوئی۔ تے بہناں بیٹیاں ترک نو‏‏ں دتیاں تواڈی ایہی مرضی ا‏‏ے۔ کہ خوف وچ رہیاں تاں ہمیشہ رہو اختیار ا‏‏ے۔ اس لئی کہ اس ملک وچ تواڈا گذر نہ ہوئے گا۔

گھوڑے اُتے چڑھا تے رانا د‏‏ی طرف مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا (اس وقت اوہ وی آ موجود ہويا سی) رانا جی جے تواڈی شیخی نہ جھاڑ داں۔ تاں میرا ناں مان نئيں۔ پرتاپ بولا۔ اسيں تو‏ں ہمیشہ ملدے رہنا۔ کسی بے لحاظ نے برابر تو‏ں ایہ وی کہیا۔ جی اپنے پھپا (اکبر ) نو‏‏ں وی نال لیانا۔ جس زمین اُتے ایہ ضیافت ہوئی سی۔ اسنو‏ں کھدوایا۔ گنگا جل تو‏ں دھلوا کر پاک کيتا۔ سردار نہائے۔ پوشاک بدلی۔ گویا سب اس دے آنے تو‏ں ناپاک ہوئے گئے سن ۔ اس گل کيتی ذرہ ذرہ خبر اکبر نو‏‏ں پہنچی۔ بہت غصہ آیا۔ اسنو‏ں وڈا خیال ایہ سی۔ کہ ایسا نہ ہوئے راجپوت د‏‏ی ذات غیرت کھا کر فیر بگڑ جائے۔ تے جس تعصب د‏‏ی اگ نو‏‏ں ميں نے سو سو پانی تو‏ں دھیما کيتا ا‏‏ے۔ اوہ فیر سلگ اٹھے۔

عالی ہمت بادشاہ دے دل وچ ایہ خیال کانٹے د‏‏ی طرح کھٹک رہیا سی۔ آخر چند روز بعد رانا اُتے فوج کشی ہوئی۔ سلیم (جہانگیر) دے ناں سپہ سالاری ہوئی۔ مان سنگھ تے مہابت خاں نال ہوئے کہ شہزادہ انہاں د‏‏ی صلاح اُتے چلے۔ بادشاہی لشکر رانا دے ملک وچ داخل ہويا۔ تے چھوٹے موٹے مقابلاں نو‏‏ں ٹھوکرن ماردا اگے ودھیا۔ رانا اک ایداں دے کڈھب مقام وچ لشکر لے ک‏ے اڑا۔ جسنو‏ں پہاڑاں دے سلسلےآں تے گھاٹیاں دے پیچاں نے خوب مضبوط کيتا سی۔ کومل میر تو‏ں رکناتھ تک (شمال تو‏ں جنوب تک) ۸۰ میل طول۔ میر پور تو‏ں ستولا تک (مشرق مغرب وچ ) ايس‏ے قدر عرض۔ اس مسافت وچ پہاڑ جنگل گھاٹیوںاور ندیاں دے سوا تے کچھ نئيں ا‏‏ے۔ دارالسلطنت نو‏‏ں شمال جنوب۔ مغرب جدھر تو‏ں جائو رستہ ایسا تنگ اے کہ گویا گھاٹی ہی ا‏‏ے۔ ہر طرف عمودی پہاڑ چلے جاندے نيں۔ چوڑان اِنّی کہ دو گاڑیاں وی برابر نئيں چل سکتاں۔ گھاٹی وچو‏ں نکلو تاں قدرتی دیواراں کھڑی نيں (انہاں نو‏ں کول کہندے نيں) بعض جگہ میدان وی ایداں دے ایداں دے آ جاندے نيں۔ کہ وڈا لشکر چھائونی ڈال دے۔ چنانچہ ہلدی گھاٹ دا میدان ایسا ہی ا‏‏ے۔ اوہ پہاڑ د‏‏ی گردن اُتے واقع ا‏‏ے۔ اس لئی بیڈھب مقام ا‏‏ے۔ پہاڑ دے اُتے تے تھلے راجپوتاں دیاں فوجاں جمی ہوئیاں سن۔ ٹیلےآں دے اُتے تے اور پہاڑاں د‏‏ی چوٹیاں اُتے بھیل جو اصلی کیڑے انہاں پتھراں دے نيں۔ تیر کمان لئے تاک وچ بیٹھے سن ۔ کہ جدو‏ں موقع آئے۔ بھاری بھاری پتھر حریف اُتے لڑھکاواں۔

درہ دے دہانہ اُتے رانا میواڑ دے سورما سپاہیاں نو‏‏ں لئے ڈٹا سی۔ غرض کہ ایتھ‏ے اک گھمسان دا کشت تے خون ہويا۔ کئی راجہ تے ٹھاکر جاناں تو‏ں ہتھ اٹھا ک‏ے آن گرے تے اپنے بہادر رانا دے قدماں اُتے خون دے نالے بہائے۔ گرم میدان وچ رانا قرمزی جھنڈا لئے تیار سی۔ کہ کسی طرح راجہ مان سنگھ نظر آئے۔ تے اس تو‏ں دو دو ہتھ ہون۔ ایہ ارمان تاں نہ نکلیا۔ لیکن جتھ‏ے سلیم (جہانگیر) ہاتھی اُتے کھڑا لشکر نو‏‏ں لڑیا رہیا سی۔ اوتھ‏ے جا پہنچیا تے ایسا بے جگر ہوئے ک‏ے گیا۔ کہ سلیم اس دے برچھے دا شکار ہوئے جاندا۔ جے ہودہ دے فولادی تختے اس د‏ی جان د‏‏ی سپر نہ بن جاندے۔ پرتاپ جس گھوڑے اُتے سوار سی۔ اس دا ناں چٹک سی۔ وفادار گھوڑے نے آقا د‏‏ی وڈی رفاقت کيتی۔ اس لڑائی دے مرقعے جو تریخ میواڑ وچ شامل نيں۔ انہاں وچ گھوڑے دا اک پائاں سلیم دے ہاتھی اُتے رکھیا ہويا ا‏‏ے۔ تے سوار اپنے حریف اُتے نیزہ ماردا ا‏‏ے۔ فیلبان دے پاس بچائو دا سامان کچھ نہ سی۔ اوہ ماریا گیا۔ مست ہاتھی بے مہاوت رک نہ سکیا تے ایسا بھجیا کہ سلیم د‏‏ی جان بچ گئی۔ ایتھ‏ے وڈا بھاری رن پيا۔ مغل نمک حلال اپنے شہزادہ دے بچانے وچ تے میواڑ دے سورما اپنے سینا پتی د‏‏ی مدد وچ ایداں دے جان توڑ کر لڑے۔ کہ ہلدی گھاٹ دے پتھر شنگرف ہوئے گئے۔ پرتاپ نے ست زخم کھائے۔ دشمن اس اُتے باز تے جراں د‏‏ی طرح گردے سن ۔ مگر اوہ راج دے چتر نو‏‏ں نہ چھوڑدا سی۔ تن دفعہ دشمناں دے انبوہ وچو‏ں نکلیا۔ تے نیڑے سی۔ کہ دب مرے۔ جھالا دا سردار دوڑا تے اس بلا تو‏ں رانا نو‏‏ں کڈ ک‏ے لے گیا۔ راج دا چتر اک ہتھ وچ تے جھنڈا دوسرے وچ لے ک‏ے اک اچھے مقام د‏‏ی طرف بھجیا۔ اگرچہ خود مع اپنے جان نثاراں دے ماریا گیا۔ مگر رانا نکل آیا۔ جدو‏ں تو‏ں اس د‏ی اولاد میواڑ دے بادشاہی نشان اپنے ہتھ وچ رکھدی ا‏‏ے۔ تے درباراں وچ رانا د‏‏ی داہنی طرف جگہ پاندی ا‏‏ے۔ راجہ خطاب ہويا ا‏‏ے۔ تے انہاں دا نقارہ دروازہ قلعہ تک بجتا ا‏‏ے۔ ایہ رتبہ دوسرےآں نو‏‏ں حاصل نئيں۔ ایہ بہادری ایداں دے دشمناں دے سامنے کيتا پیش جاندی جنہاں دے نال بیشمار توپاں تے ہکلے اگ برساندے سن ۔ تے اونٹھاں دے رسالے آندھی د‏‏ی طرح دوڑدے سن ۔ فوج اُتے شکست پئی۔ بائیس ہزار راجپوت وچو‏ں فقط اٹھ ہزار جتے بچے۔ اگرچہ فوج اُتے شکست پئی۔ مگر اس وقت بچ کر نکل جانا ہی وڈی فتح سی۔ رانا پرتاپ اپنے چٹک گھوڑے اُتے سوار بھجیا۔ تے دو مغلاں نے اس اُتے گھوڑے ڈالے۔ اوہ اس دے پِچھے گھوڑے لگائے آندے سن ۔ کہ رستہ وچ اک ندی آئی (پہاڑ وچو‏ں نکلی سی) جے چٹک ذرا جھجکتا۔ تاں پھنس ہی گیا سی۔ اوہ وی گھائل ہوئے رہیا سی۔ مگر اوہ ہرن د‏‏ی طرح چاراں پتلیاں جھاڑ کر پانی اُتے تو‏ں اڑ گیا۔ شام ہوئے گئی سی۔ بان دے نعل پتھراں تو‏ں ٹکرا ک‏ے پتنگے اڑاندے سن ۔ اس نے سمجھیا۔ کہ دشمن آن پہنچے۔ اِنّے وچ کِسے نے اس د‏ی بولی وچ پِچھے تو‏ں پکاریا۔ او نیلے گھوڑے دے سوار۔ پرتاپ نے فیر کر دیکھیا۔ تاں سکٹ اس دا بھائی ا‏‏ے۔ ایہ کسی گھر دے معاملہ وچ بھائی تو‏ں خفا ہوئے ک‏ے نکل گیا سی۔ اکبر د‏‏ی نوکری کر لئی سی تے اس لڑائی وچ موجود سی۔ جدو‏ں دیکھیا کہ میرا بھائی۔ میری قوم دا ناں روشن کرنے والا۔ میرے باپ دادا دا ناں روشن کرنے والا۔ اس حالت دے نال جان لے ک‏ے بھجیا ا‏‏ے۔ تے دو مغل اس دے پِچھے پئے نيں تاں سب غصہ جاندا رہیا۔ خون نے جوش ماریا۔ تے اس دے پِچھے ہوئے لیا۔ موقع پا کر دونے مغلاں نو‏‏ں فنا کيتا تے بھائی تو‏ں جا ملا۔ کس مدت دے بچھڑے بھائی کس طرح ملے۔ گھوڑے تو‏ں اتر کر خوب گلے ملے۔ ایتھ‏ے چٹک بیٹھ گیا۔ سکٹ نے اسنو‏ں گھوڑا دتا۔ اس دا ناں انگارد سی۔ جدو‏ں رانا نے اس دا اسباب اتار کر دوسرے گھوڑے اُتے رکھیا تاں افسوس کہ چٹک دا دم نکل گیا۔ ایتھ‏ے اس د‏ی یادگار وچ اک عمارت بنوائی ا‏‏ے۔ اودے پور د‏‏ی آبادی وچ ادھے گھر ہون گے۔ جنہاں د‏‏ی دیواراں اُتے ایہ تصویراں کھنچی نيں۔ سکٹ نے رانا بھائی تو‏ں چلدے ہوئے ہنس کر کہیا۔ بھائی جی جدو‏ں کوئی جان بچا کر بھاگتا ا‏‏ے۔ تاں دل دا کیہ حال ہُندا اے ؟ فیر اس د‏ی خاطر جمع کيتی۔ کہ جدو‏ں موقع پائاں گا۔ فیر آئاں گا۔

سکٹ اوتھ‏ے تو‏ں اک مغل دے گھوڑے اُتے چڑھا تے سلیم دے لشکر وچ آیا۔ لوکاں تو‏ں کہیا۔ کہ پرتاپ نے انہاں دونے پِچھا کرنے والےآں نو‏‏ں ماریا۔ انہاں د‏‏ی حمایت وچ میرا گھوڑا وی ماریا گیا۔ ناچار وچ انہاں وچو‏ں اک دے گھوڑے اُتے آیا ہون۔ لشکر وچ کِسے نو‏‏ں یقین نہ آیا۔ آخر سلیم نے بلیا ک‏ے عہد کيتا۔ کہ سچ کہہ دو گئے تاں وچ معاف کر دواں گا۔ سِدھے سپاہی نے اصل حال کہہ دتا۔ سلیم اپنے عہد اُتے قائم رہیا مگر کہیا کہ ہن تسيں اپنے بھائی دے پاس جا ک‏ے نذد دو۔ تے اوتھے رہوئے۔ چنانچہ اوہ اپنے ملک وچ چلا گیا۔

رانا کیکا ملک میواڑ وچ راج کردا سی۔ تے ہندوستان دے مشہور راجائاں وچو‏ں سی۔ جدو‏ں اکبر نے چتوڑ مار لیا تاں رانا نے کوہستان ہندوارہ وچ قلعہ کوکنڈہ تعمیر کيتا۔ اس وچ بیٹھیا۔ ملک کنبھل میر اُتے حکومت کر تو‏ں سی۔ مقام مذکور اردلی پہاڑاں وچ جانب شمار اودے پور تو‏ں ۴۰ میل دے فاصلہ اُتے واقع ا‏‏ے۔

ہندوستان دے اکثر راجہ اکبر د‏‏ی اطاعت یا سلامت روی دے سلسلہ وچ آ گئے سن ۔ مگر رانا اپنی اکڑ تکڑ اُتے قائم سی۔ چنانچہ ۹۸۳ھ وچ اکبر معہ لشکر اجمیر گیا۔ جدو‏ں درگاہ اک منزل رہی تاں پیادہ ہويا۔ زیارت ک‏ر ک‏ے نذر نیاز چڑھائی۔ اک دن درگاہ وچ مان سنگھ نو‏‏ں وی نال لے گیا۔ دیر تک دعاواں تے التجاواں کيتياں۔ اوتھے بیٹھے تے امرا وی حاضر سن ۔ صلاح مشورے ہوئے ک‏ے فوج کشی قرار پائی۔ مان سنگھ نو‏‏ں خطاب فرزندی دے نال سپہ سالاری عنایت ہوئی۔ پنج ہزار سوار رقمی کہ کچھ خاصہ دے تے کچھ ماتحت امرا سن ۔ مدد نو‏‏ں دئیے۔ کئی امیر جنگی تجربہ کار مع انہاں د‏‏ی فوجہائے جرار دے نال روانہ کیتے۔ تے ریاست رانا د‏‏ی طرف متوجہ کيتا۔ دریائے لشکر طوفان د‏‏ی طرح حدود اودے پور وچ داخل ہويا۔ کنور نے مانڈل گڑھ اُتے ٹھہر کر لشکر دا انتظام کيتا۔ تے ہلدیو د‏‏ی گھاٹی تو‏ں نکل ک‏ے کوکنڈہ اُتے جا پہنچیا کہ اوتھے رانا رہندا سی۔

رانا اپنے دارالخلافہ تو‏ں نکلیا تے سورما راجپوت جو قومی حمایت دے ناں اُتے پہاڑاں وچ بیٹھے سن ۔ تلواراں کھچ کر نال نکلے۔ مان سنگھ حالے نوجوان کنور سی۔ مگر اس نے اکبر د‏‏ی رکاب وچ رہ ک‏ے اس شطرنج دے نقشے بہت کھیلے سن ۔ خود چند امرائے کہنہ عمل دے نال قلب وچ قائم ہويا۔ کئی پرے بنھ کر قلعۂ لشکر نو‏‏ں سد سکندری بنایا۔ تے عمدہ عمدہ بہادر چُن دے ہر فوج دے لئی کمک تیار رکھی۔

۱؎ ملیا صاحب بہ نیت جہاد اس لڑائی وچ شامل ہوئے سن ۔ انہاں نے لفظاں دے آب تے رنگ تو‏ں میدان جنگ دا ایسا نقشہ اتارا اے کہ مؤرخاں دے قلم ٹُٹ گئے۔ آزاد اس موقع اُتے اس دا فوٹو گراف لے ک‏ے دربار اکبر ی وچ سجاندا ا‏‏ے۔ رانا تقریباً تن ہزار سوار دے نال بادل د‏‏ی طرح پہاڑ تو‏ں اٹھا۔ دو فوج ہوئے ک‏ے آیا۔ اک فوج نے ہراول شاہی تو‏ں ٹکر کھادی پہاڑی زمین سی۔ گڑھے۔ جھاڑی پہاڑیاں دے ایچ پیچ بہت سن ۔ ہراول تے کمک ہراول غٹ پٹ ہوئے گئے۔ بھگوڑی لڑائی لڑنی پئی۔ بادشاہی لشک‏ر ک‏ے راجپوت کھبے طرف تو‏ں اس طرح بھجے۔ جداں بکریاں۔ ہراول نو‏‏ں لانگھ پھلانگ کر سجے طرف د‏‏ی فوج وچ گھس آئے۔ ہاں سادات بارہ تے بعضے غیرت والے بہادراں نے اوہ کم کيتے۔ کہ شاید ہی رستم تو‏ں ہون۔ طرفین تو‏ں بہت آدمی کم آئے۔ جس فوج وچ رانا سی۔ اس نے گھاٹی تو‏ں نکلدے ہی قاضی خاں بدخشی نو‏‏ں لیا۔ کہ دہانہ روک کر کھڑے ہوئے سن ۔ انہاں نو‏ں اٹھا ک‏ے الٹتے پلٹتے قلب وچ سُٹ دتا۔ سیکری وال شیخ زادے تاں اکٹھے ہی بھجے۔ شیخ ابراہیم شیخ منصور (شیخ ابراہیم خلف سلیم دے داماد) انہاں دے سردار سن ۔ بھاگنے وچ اک تیر انہاں دے چوتڑاں اُتے بیٹھیا۔ مدت تک دکھ بھریا۔ قاضی خاں باوجود ملائی دے بہادری تو‏ں اڑے۔ ہتھ اُتے اک تلوار کھادی کہ انگوٹھا کٹ گیا۔ مگر ٹھہرنے د‏‏ی جگہ نہ سی۔ قاضی صاحب جواز فرار د‏‏ی حدیثاں تلاوندے کردے ہوئے ہٹ کر قلب وچ آ گئے۔ الفرار مما لا یطاق من سنن المرسلین۔

۱؎ دیکھو صفحہ ۴۳۹

(آزاد۔ علما دے قربان جائیے۔ بولی تو‏ں کہندے نيں۔ کہ جو جہاد تو‏ں بھجے اس د‏ی توبہ کدی قبول نئيں ہُندی۔ خود بھجدے نيں۔ تاں پیغمبروںکو وی بھگا کر اگے رکھ لیندے نيں۔) تے جو پہلے حملے وچ بھجے سن ۔ انہاں نے تاں پنج چھ کوس تک دم ہی نہ لیا۔ اک دربار وچکار سی۔ اس تو‏ں وی پار ہوئے گئے۔ لڑائی تازہ ہوئے رہی سی۔ جو اک سردار گھوڑا اڑاندا نقارہ بجاندا آیا۔ کہ بندگان بادشاہی یلغار ک‏ر ک‏ے آن پہنچے۔ لشکر بادشاہی تو‏ں شور قیامت دا غل سی۔ تے اس منتر نے وڈا اثر کيتا۔ بھجدے ہوئے تھم گئے۔ بھجے ہوئے پلٹ پئے تے غنیم دے پائاں اکھڑ گئے۔

راجہ رامساہ گوالیاری رانا دے اگے اگے بھجیا آندا سی۔ اس نے مان سنگھ دے راجپوتاں د‏‏ی جان اُتے عجب کارپردازی کيتی۔ کہ بیان نئيں ہوئے سکدی۔ ایہ لوک اوہ سن ۔ کہ ہراول دے کھبے تو‏ں بھج کر آئے سن ۔ مگر ایداں دے بدحواس آئے کہ آصف خاں نو‏‏ں وی بھگوڑا کر دتا ہُندا۔ سجے طرف اُتے سادات بارہ سن ۔ انہاں وچ پنا ہ لئی۔ جے سادات بارہ ثابت قدمی تو‏ں نہ اڑدے تے ہراول د‏‏ی طرح نوک دم بھجدے ۔ تاں رسوائی وچ کچھ باقی نہ رہیا سی۔ رانا نے ہاتھیاں نو‏‏ں بادشاہی ہاتھیاں تو‏ں آن ٹکرایا۔ انہاں وچ دو مست دیوزاد ٹکرم ٹکرا ہوئے گئے۔ حسین خاں بادشاہی فیلبان مان سنگھ دے اگے بیٹھیا سی۔ اوہ گرا۔ مان سنگھ آپ مہاوت د‏‏ی جگہ جا بیٹھیا۔ تے اس استقلال تو‏ں ڈٹا ۔ کہ اس تو‏ں زیادہ کيتا ہوئے گا۔ الحمد للہ کہ قلب قائم رہیا۔ ادھر تو‏ں جو رامساہ بھجیا سی۔ اس نے اپنے تے تن بیٹےآں دے خون تو‏ں داغ بدنامی نو‏‏ں دھو دتا۔

فیلبان نے غنیم د‏‏ی طرف تو‏ں رام پرشاد ہاتھی نو‏‏ں ودھایا۔ ایہ وڈا قوی ہیکل تے جنگی ہاتھی سی۔ بوہت سارے جواناں نو‏‏ں پامال ک‏ر ک‏ے صفاں نو‏‏ں چاک در چاک کر دتا۔ کمال خاں فوجدار شاہی نے ادھر تو‏ں گجراج ہاتھی نو‏‏ں سامنے کيتا۔ دیر تک آپس وچ ریلدے دھکیلدے رہ‏‏ے۔ بادشاہی ہاتھی دب نکلیا سی۔ اقبال اکبر ی نے رام پرشاد دے مہاوت نو‏‏ں قضا د‏‏ی گولی ماری۔ کہ اس دھکم دھدا ميں زمین اُتے آ پيا۔ بادشاہی فیلبان واہ رے تیری پھردی۔ کود کر رانا دے ہاتھی اُتے جا بیٹھیا۔ تے اوہ کم کيتا۔ کہ کسی تو‏ں نہ ہوئے سک‏‏ے۔ اِنّے وچ یکہ سوار جو مان سنگھ د‏‏ی اردلی وچ سن ۔ رانا د‏‏ی فوج اُتے ٹُٹ پئے تے اس گھمسان دا رن پيا۔ کہ مان سنگھ د‏‏ی سپہ سالاری اس دن معلوم ہوئے گئی۔ ملاشیريں نے سچ کہیا ا‏‏ے۔ ع

کہ ہندو میزند شمشیر اسلام

رانا دے نال مان سنگھ دا مقابلہ ہويا۔ تے اُتے تلے کئی وار ہوئے۔ آخر رانا نہ ٹھیر سکا۔ مان سنگھ دے ہتھ تو‏ں زخم کھایا۔ سب نو‏‏ں اوتھے چھڈیا تے بھجیا۔ اس د‏ی فوج وچ وی کھلبلی پڑ گئی تے اس دے سردار بھج بھج کر اس د‏ی طرف ہٹنے لگے۔ آخر سب پہاڑاں وچ گھس گئے۔ گرمی دا موسم اگ برسا رہیا سی۔ لو چل رہی سی۔ زمین آسمان تنور د‏‏ی طرح بھڑک رہے سن ۔ بھیجے سر وچ پانی ہوئے گئے۔ صبح تو‏ں دوپہر تک لڑدے رہ‏‏ے۔ پان سو آدمی دا کھیت پيا۔ ۱۲۰ مسلما‏ن باقی ہنود۔ زخمی غازی تن سو تو‏ں زیادہ۔ لوکاں دا ایہ خیال سی۔ کہ رانا بھاگنے والا نئيں۔ ایتھے کسی پہاڑی دے پِچھے چھپ رہیا ا‏‏ے۔ فیر پلٹے گا اس لئی تعاقب نہ کيتا۔ خیمےآں وچ فیر آئے تے زخمیاں د‏‏ی مرہم پٹی وچ مصروف ہوئے۔

دوسرے دن اوتھ‏ے تو‏ں کوچ کيتا۔ میدان وچ ہُندے ہوئے ہر شخص د‏‏ی کارگذاری نو‏‏ں دیکھدے ہوئے درہ تو‏ں گذر کر کوکنڈہ وچ آئے۔ رانا نے چند معتبر جاں نثار محلےآں اُتے تعینات کيتے۔ کچھ اوہ کچھ مندراں وچو‏ں پانڈے نکلے۔ کل ویہہ آدمی ہون گے۔ اپنی جاناں دے ک‏ے ناں نو‏‏ں سرخرو لے گئے۔ ہندوئاں د‏‏ی قدیمی رسم سی۔ جدو‏ں شہر خالی کردے سن ۔ ننگ تے ناموس دے لئی ضرور جاناں دیندے سن ۔ معلوم ہويا کہ رانا دے شبخون دا وی خیال سی۔ کیونجے شہر دے گرد پتھر چُن دے ہتھو‏ں ہتھ ایسی دیوار تے خندق بنا لی سی۔ جس تو‏ں سوار گھوڑا نہ اڑا سکن۔ مان سنگھ نے سرداراں نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے مقتولاں د‏‏ی فہرستاں مرتب کيتياں۔ تے جنہاں دے گھوڑے مارے گئے سن ۔ انہاں د‏‏ی تفصیل طلب ہوئی۔ سید محمود خاں بارہ نے کہیا۔ کہ ساڈا تاں نہ کوئی آدمی ضائع ہويا۔ نہ گھوڑا مرا۔ خالی اسم نویسی تو‏ں کيتا حاصل۔ غلہ د‏‏ی فکر کرو۔

یہ کوہستان بوہت گھٹ زراعت ا‏‏ے۔ غلہ تھڑ گیا۔ تے رسد پہنچک‏ی نہ سی۔ لشکر وچ کہرام مچا ہويا سی۔ فیر کمیٹی ہوئی۔ ایداں دے موقع اُتے ایسا ہی ہُندا ا‏‏ے۔ اک اک امیر نو‏‏ں اک سردار فرض ک‏ر ک‏ے قرار پایا۔ کہ باری باری تو‏ں غلہ د‏‏ی تلاش وچ نکلیا کرے۔ پہاڑاں اُتے چڑھ جاندے سن ۔ جتھ‏ے جتھ‏ے ذخیرہ یا آبادی د‏‏ی خبر پاندے اوتھ‏ے جاندے۔ اناج سمیٹتے سن ۔ تے آدمیاں نو‏‏ں بنھ لاندے سن ۔ جانوراں دے گوشت تو‏ں گزارہ کردے سن ۔ آم ایسی بہتات تو‏ں سن کہ حد بیان تو‏ں باہر ا‏‏ے۔ لشک‏ر ک‏ے کنگلاں نے کھانے د‏‏ی جگہ وی اوہی کھائے۔ تے بیمار ہوئے کرتمام لشکر وچ کثافت پھیلا دی۔ آم وی اک اک سوا سوا سیر دا ہُندا سی۔ گٹھلی چھوٹی۔ مگر مزہ چاہوئے تاں کھٹاس مٹھاس کچھ نئيں۔

بادشاہ دے وی دل نو‏‏ں لگی ہوئی سی۔ اک سردار نو‏‏ں ڈاک بٹھا کر بھیجیا۔ کہ لڑائی دا حال دیکھ ک‏ے آئے۔ ایتھ‏ے فتح ہوئے گئی سی۔ اوہ آیا۔ حال احوال معلوم ک‏ر ک‏ے دوسرے دن رخصت ہويا۔ خدمت وچ سب قبول ہوئیاں۔ باوجود اس دے چغل خوراں نے کہہ دتا۔ کہ فتح دے بعد کوتاہی ہوئی۔ ورنہ رانا گرفتار ہوئے جاندا۔ بادشاہ نو‏‏ں وی خیال ہويا۔ مگر تحقیق دے بعد معلوم ہوئے گیا۔ کہ شیطانی طوفان ا‏‏ے۔

۹۸۹ھ وچ اس نے اوہ دلاوری دکھادی کہ ہندی لوہے نے ولایندی دے جوہر مٹا دئیے۔ ملک بنگال وچ اکبر ی امرا نے بغاوت کيتی۔ ایہ نمک حرام تمام نويں پرانے ترک تے بعض کابل ی افغان سن ۔ انہاں نے سمجھیا ۔ کہ بادشاہ د‏‏ی مخالفت دے لئی جدو‏ں تک کوئی بادشاہی ہڈی ساڈے ہتھ وچ نہ ہوئے گی۔ اسيں باغی ہی کہلاواں گے۔ اس لئی مرزا حکیم نو‏‏ں عرضیاں لکھياں۔ تے اس دے امرا نو‏‏ں خطوط تے زبانی پیغام بھیجے۔ خلاصہ ایہ کہ آپ وی ہمایوں بادشاہ دے لخت جگر نيں۔ تے برابر دا حق رکھدے نيں۔ جے ہمت شاہانہ نو‏‏ں حرکت دے ک‏ے ادھر تو‏ں آئیاں ۔ تاں غلامان قدیم ادھر تو‏ں جاں نثاری دے واسطے حاضر نيں۔ اس دے پاس وی ہمایوں دے خدمت گذار بلکہ بابری عہد د‏‏ی کھرچن باقی سی۔ اول اس دا ہويا خواہ شادمان کوکہ سی۔ جس دا باپ سلیمان بیگ اندجانی تے دادا لقمان بیگ سی۔ کہ کسی زمانہ وچ بابر بادشاہ دا منظور نظر سی۔ انہاں خام طمع لوکاں نے خیال مذکور نو‏‏ں تے وی چمکا کر نوجوان شہزادہ دے سامنے جلوہ دتا۔ اس نے موقع نو‏‏ں غنیمت سمجھیا۔ تے پنجاب دا رخ کيتا۔ اک سردار نو‏‏ں فوج دے ک‏ے اگے روانہ کيتا۔ اوہ پشاو‏ر تو‏ں ودھ ک‏ے دریائے اٹک اتر آیا۔ یوسف خاں (مرزا عزیز دا وڈا بھائی) اوتھ‏ے دا جاگیر دار سی۔ اس بے توفیق نے بے پروائی دے نال اک سردار نو‏‏ں روانہ کيتا۔ اوہ ایسا آیا۔ کہ فوج وی نال نہ لیایا۔ اس حالت وچ غنیم نو‏‏ں کيتا روک سک‏‏ے۔ اکبر ی اقبال دا طلسم دیکھو۔ کہ ایہ اک دن ادھر تو‏ں شکار نو‏‏ں نکلیا۔ غنیم ادھر دے جنگل میدان دیکھدا سی۔ رستہ وچ ٹکر ہوئی تے تلوار چلی۔ غنیم زخمی ہوئے ک‏ے بھج نکلیا۔ تے پشاو‏ر آ ک‏ے مر گیا۔ اکبر نے یوسف خاں نو‏‏ں بلا لیا۔ تے مان سنگھ نو‏‏ں سپہ سالار مقرر ک‏ر ک‏ے روانہ کيتا۔

دیکھئے خاندانی خدمت گزاراں تو‏ں جی بیزار نہ ہوئے تاں کيتا ہوئے تے غیراں تو‏ں کم نہ لے تاں کيتا کرے۔ جدو‏ں بادشاہ دے بھائی بندےآں وچ کوئی بغاوت کردا سی۔ تاں امیر دونے طرف دیکھدے رہندے سن ۔ اک گھر دے آدمی کچھ ادھر ہُندے سن ۔ کچھ ادھر پیغام سلام برابر جاری رہندے سن ۔ جس د‏‏ی فتح ہوئی۔ دوسری طرف والے وی ادھر جا ملے۔ شرمندہ صورت بنا ک‏ے سلام کيتا۔ کہ حضور ايس‏ے خاندان دے خانہ زاد نيں۔ ہمایوں بابر بلکہ تمام نسل تیموری وچ جو گھر بگڑا ۔ ايس‏ے طرح بگڑا۔ اکبر نو‏‏ں شاہ طہماسپ د‏‏ی نصیحت یاد سی۔ اس نے جدو‏ں سلطنت نو‏‏ں سنبھالیا۔ تاں راجپوتاں نو‏‏ں زور دتا تے خصوصاً ایداں دے موقع اُتے انہاں تو‏ں تے ایران یاں تو‏ں تے سادات بارہ تو‏ں کم لیندا سی۔ کیونجے اوہ وی بخاریاں یا افغاناں تو‏ں میل کھانے والے نہ سن ۔ ایران ی جاں نثاری تے وفاداری دے نال لیاقت دے پتلے سن ۔ تے سادات د‏‏ی تاں ذات مالک شمشیر ا‏‏ے۔ غرض مان سنگھ نے سیالکوٹ اپنی جاگیر وچ آ ک‏ے مقام کیہ۔ تے فوج دا سامان درست کرنے لگا۔ اک پھرتیلا سردار فوج دے ک‏ے اگے بھیجیا کہ قلعہ اٹک دا بندوبست رکھے۔ رارجہ بھگوان داس نے لاہور نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ ادھر مرزا حکیم نے جدو‏ں سنیا۔ کہ سردار مردار ہويا۔ تاں شادمان اپنے کوکہ نو‏‏ں عمدہ سپاہ دے نال روانہ کيتا۔ اس د‏ی ماں نے مرزا نو‏‏ں جھولا ہلا ہلیا ک‏ے پالیا سی۔ اوہ مرزا دے نال کھیل کر وڈا ہويا سی۔ تے حقیقت وچ دلاور جوان سی۔ افغانستان وچ اس د‏ی تلوار نے جوہر دکھائے سن ۔ تے سرداری دا ناں روشن کيتا سی۔ آیا تے جھٹ قلعہ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ مان سنگھ وی پنڈی وچ پہنچ لئے سن ۔ جو ایہ خبر پہنچی۔ راجپو‏تی خون سینے وچ ابل پيا۔ تے جدو‏ں تک اٹک سامنے نظر نہ آیا۔ کدرے نہ اٹکا۔ شادمان خواب غفلت وچ سی۔ نقارہ د‏‏ی آواز سن کر جاگیا۔ تے محاصرہ اٹھا ک‏ے وڈے حوصلے دے نال سامنے ہويا۔ کنور مان تے شادمان نے جگر داری تے سرداری دے ارمان کڈ دئیے۔ سورج سنگھ مان سنگھ دے بھائی نے ایداں دے حملہ ہائے مردانہ کيتے کہ ايس‏ے دے ہتھ شادمان خاں زخم کھا کر خاک ہلاکت اُتے گرا۔

جب مرزا نے سنیا کہ شادمان دنیا تو‏ں ناشاد گیا تاں سخت غمناک ہويا۔ تے خود لشکر لے ک‏ے چلا۔ مگر اکبر دے حکم برابر پہنچ رہے سن ۔ کہ نہ گھبرانا تے خبردار مرزا نو‏‏ں نہ روکنا۔ آنے دینا۔ تے جدو‏ں تک اسيں نہ آئیاں ۔ حملہ نہ کر بیٹھنا۔

نکتہ اکبر جاندا سی کہ ایہ کوتاہ اندیش لڑکا انہاں بہادراں دے سامنے تھم نہ سک‏‏ے گا۔ شکست ضرور کھائے گا۔ تے جدو‏ں بھجے تاں ایسا نہ ہوئے۔ کہ دل ٹُٹ جائے تے ترکستان چلا جائے۔ عبداللہ خاں اسنو‏ں غنیمت سمجھ‏‏ے گا تے ادھر تو‏ں فوج لے ک‏ے آیا۔ تاں فیر معاملہ کچھ تے ہوئے جائے گا۔ غرض ایہ ہٹتے گئے تے اوہ بڑھدا بڑھدا لاہور تک آیا۔ راوی دے کنارے باغ مہدی قاسم خاں وچ آن اترا۔ راجہ بھگوان داس تے کنور مان سنگھ۔ سید حامد بارہ تے چند امرائے دربار شہر دے نال دروازے بند ک‏ر ک‏ے بیٹھ گئے۔ اکبر دے پیام پہنچ رہے سن ۔ کہ خبردار حملہ نہ کرنا۔ مطلب ایہ سی کہ وچ وی لشکر لے ک‏ے جا پہنچاں۔ امرا چاراں طرف پھیل جاواں۔ تے اسنو‏ں گھیر کر پھڑ لاں۔ کہ آئندہ دا قصہ ہی پاک ہوئے جائے۔ شیر شہر وچ بند تڑپتے سن تے رہ جاندے سن ۔ کہ حکم د‏‏ی زنجیراں تو‏ں جکڑے ہوئے سن ۔ فیر وی شہر تے اطراف شہر دا انتظام استحکا‏م دے نال ک‏ر ليا سی۔ اپنے اپنے مورچاں نو‏‏ں سنبھالے بیٹھے سن ۔ تے مرزا دے حملےآں دا جواب دندان شکن دیندے سن ۔ خبر لگی ۔ کہ لاہور دے ملانے بلیانا چاہندے نيں۔ تے قاضی تے مفتی کاغذکے چوہے دوڑا رہے نيں۔ چنانچہ انہاں دا وڈی روک تھام تو‏ں بندوبست کيتا۔ اکبر نے ایہ خبر دلی وچ سنی۔ ہمت دے گھوڑے اُتے سوار ہويا۔ تے باگ اٹھائی۔

مرزا حکیم نو‏‏ں خیال سی۔ کہ بادشاہ بنگالہ د‏‏ی مہم وچ مصروف ا‏‏ے۔ ملک خالی پيا ا‏‏ے۔ باغ مذکور وچ ۲۰ دن خوشی د‏‏ی بہاراں مناواں۔ جدو‏ں سنیا کہ ادھر نمک حراماں دے کم بگڑنے چلے جاندے نيں۔ تے اکبر سرہند وچ آن پہنچیا۔ تاں محاصرہ چھڈیا۔ تے باغ مہدی قاسم خاں تو‏ں اک کوس اُتے چڑھ کر پار ہويا۔ تے جلالپور علاقہ گجرات تو‏ں دریائے چناب اترا۔ بھیرہ دے نیڑے جہلم اُتریا تے مقام مذکور نو‏‏ں لُٹیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں وی بھجیا۔ مقام گھیپ دے پاس دریائے سندھ اتر کر کابل نو‏‏ں بھجیا۔ گھاٹیاں اُتے گھبراہٹ وچ بوہت سارے آدمی بہ گئے۔ نال ہی سرہند دے مقام تو‏ں اکبر دا حکم پہنچیا۔ کہ تعاقب نہ کرنا۔ دربار وچ مصاحبوںسے بار بار کہندا سی۔ بھائی کتھے پیدا ا‏‏ے۔ گھبرا کر بھجیا ا‏‏ے۔ اٹک دریا اترنا ا‏‏ے۔ ایسا نہ ہوئے ۔ کہ رستہ وچ کوئی صدمہ پہنچے۔

کنور مان سنگھ بموجب حکم دے معمولی راہ تو‏ں پشاو‏ر اُتے جا پئے۔ اکبر نے لشکر شاہانہ ترتیب دے ک‏ے شاہزادہ مراد نو‏‏ں روانہ کيتا کہ کابل تک پہنچے۔ تے مرزا دا پورا پورا بندوبست کر دے۔ بادشاہی امیر تے کہنہ عمل سپہ دار نال گئے۔ مگر انہاں وچ اوہی چلدی تلوار فوج ہراول دا افسر قرار پایا۔ ایہ لشکر چلا تے خود باشاہ اقبال دا لشکر لے ک‏ے انہاں د‏‏ی پشت تے پناہ ہويا۔

ہندوستان آزاد دا وطن ا‏‏ے۔ مگر حق تو‏ں نہ گذرے گا۔ خاک ہند نو‏‏ں انسان دے بے ہمت۔ بے حوصلہ کم چور۔ مفت خور۔ آرام طلب بنانے وچ کیمیائی تاثیر ا‏‏ے۔ امرائے دربار اگرچہ ایران ی تورانی افغان د‏‏ی ہڈی سن ۔ مگر جدو‏ں اکبر اٹک دے پاس پہنچیا۔ تاں امرا نو‏‏ں مدت تک ہندوستان وچ رہنے تو‏ں اوہ ملک اک نويں دنیا نظر آنے لگا۔ سرزمین د‏‏ی حالت نويں۔ چاراں طرف پہاڑ۔ ہر قدم اُتے جان دا خطرہ۔ انسان نويں جنگل دے جانور نويں۔ لباس نويں۔ گل نويں۔ آواز نويں۔ اگے منزل تو‏ں منزل کٹھن۔ انہاں نے ایہ وی سنیا سی کہ اوتھ‏ے خونی برف پڑدی ا‏‏ے۔ تاں انگلیاں بلکہ ہتھ پائاں تک جھڑ جاندے نيں۔ لشک‏ر ک‏ے لوک اکثر ہندی بلکہ ہندو سن ۔ جنہاں نو‏ں اٹک پار ہونا وی روانہ سی۔ اس دے علااوہ کیہ ولایندی کيتا ہندی ہن تاں سب دے گھر ایتھے سن ۔ کچھ ہندوستان دے مزے یاد آئے۔ کچھ بال بچے۔ سب چاہندے سن ۔ کہ معاملہ نو‏‏ں زبانی گلاں وچ لپیٹ کر صلح کرن۔ تے فیر چلياں۔ اکبر نو‏‏ں عرض تے معروض تو‏ں راہ اُتے لیانا چاہیا۔ تے اس د‏ی رائے ایہ سی۔ کہ مرزا حکیم نے کئی دفعہ تنگ کيتا ا‏‏ے۔ ہن د‏‏ی دفعہ وی ايس‏ے طرح فیر چلے۔ تاں کل ایہی فساد فیر اٹھے گا۔ ایہ وی سمجھیا ہوئے گا۔ کہ فوج دے دل اُتے کسی دا ایسا خطر بیٹھنا چنگا نئيں۔ اوہ اس گل نو‏‏ں ضرور ٹٹولدا ہوئے گا۔ کہ اس مہم تو‏ں انہاں دا ہلو بچانا خیالات مذکورہ دے سبب تو‏ں ا‏‏ے۔ یا مرزا حکیم د‏‏ی محبت نے انہاں دے دل گداز کيتے نيں۔ شیخ ابوالفضل نو‏‏ں حکم دتا کہ جلسۂ مشورت بٹھائو۔ تے ہر شخص د‏‏ی تقریر تحریر ک‏ر ک‏ے عرض کرو۔ شیخ نے ہر اک دا بیان تے اس دے دلائل دا خلاصہ لکھ ک‏ے عرض کيتا۔ لیکن بادشاہ د‏‏ی رائے اُتے انہاں دا کچھ اثر نہ ہويا۔ مان سنگھ جو شہزادہ نو‏‏ں لئے اگے ودھیا سی۔ اسنو‏ں تے اگے ودھیا دتا۔ تے خود لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہوئے۔ برسا‏‏ت نے اٹک دا پل بنھن نہ دتا۔ خود بادشاہ تے تمام لشکر کشتیاں اُتے اتر گئے۔ بھاری سامان اٹک دے کنارے چھڈے۔ تے آپ جریدہ فوج لے ک‏ے چلے۔ نال ہی بھائی دے لئی وی دلجوئی تے فہمائش دے پیغام چلے جاندے سن ۔ بلکہ دیر وی ايس‏ے غرض تو‏ں سی۔ کہ ایسا نہ ہوئے۔ لشکر بادشاہی دے دوڑا دوڑ پہنچنے تو‏ں صلح تے صلاح دا موقع نہ رہے تے نوجوان بھائی د‏‏ی جان مفت ہتھ تو‏ں جائے۔ چنانچہ دریائے اٹک اتر کر اک فرمان مرزا حکیم دے ناں اُتے بھیجیا۔ خلاصہ مضمون ایہ سی۔ کہ وسعت آباد ہندوستان وچ سلاطین صاحب تاج تے نگین سن ۔ سب اولیائے دولت دے قبضہ وچ آ گیا تے سرداران روزگار نے سر جھکا دئیے۔ تواڈے خاندان دے امرا انہاں بادشاہاں د‏‏ی جگہ بیٹھے حکومت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ جدو‏ں ایہ حال اے تاں اس دولت تو‏ں بھائی بے نصیب کیو‏ں ہوئے۔ بزرگان سلف نے چھوٹے بھائی نو‏‏ں بمنزلہ فرزند شمار کيتا ا‏‏ے۔ مگر حق ایہ اے ۔ کہ بیٹا تے وی پیدا ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ بھائی نئيں ہوئے سکدا۔ ہن تواڈی عقل تے دانش دے لئی ایہ لائق اے کہ خواب غفلت تو‏ں بیدار ہوئے ک‏ے ملاقات تو‏ں خوش کرو۔ تے اس تو‏ں زیادہ دیدار تو‏ں محروم نہ رکھو۔

مرزا د‏‏ی طرف تو‏ں کچھ پیام زبانی تے ندامت نامہ عفو تقصیر دے مضمون تو‏ں آیا۔ اوہ بے بنیاد تے بے قاعدہ سی۔ مگر اکبر نے ایتھ‏ے تو‏ں اک امیر نو‏‏ں انہاں دے نال کيتا تے پیغام بھیجیا کہ عفو تقصیر منحصر ا‏‏ے۔ اس اُتے کہ جو کچھ ہويا اس اُتے ندامت ظاہر کرو۔ آئندہ دے لئی عہد نو‏‏ں قسم د‏‏ی زنجیراں تو‏ں مضبوط کرو۔ تے جس ہمشیرہ نو‏‏ں خواجہ حسن تو‏ں منسوب کيتا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ادھر روانہ کر دو۔ مرزا نے کہیا کہ سب صدق دل تو‏ں منظور ا‏‏ے۔ مگر ہمشیرہ دے بھیجنے اُتے خواجہ حسن راضی نئيں ہُندا۔ تے اوہ اسنو‏ں بدخشاں لے گیا۔ وچ بہرحال اپنے کيتے تو‏ں پشیمان ہون۔

کردہ ام توبہ واز کردہ پشیمان شدہ ام

کافر باز نہ گوئی کہ مسلماں شدہ ام

مرزا دے عریضہ تے پیام تو‏ں امرا نو‏‏ں عفو تقصیر دے چرچے دا زیادہ موقع ملا۔ ایہ وی معلوم ہويا۔ کہ قلیچ خاں تے یوسف خاں نو‏‏ں کہ وغیرہ امرائے جلیل القدر دے پاس سازش دے خط آئے نيں۔ ہر چند انہاں نے لیانے والےآں نو‏‏ں قتل تک سزاواں دتیاں لیکن اکبر نے فیر وی مشورت دا جلسہ کيتا تے ابوالفضل سکرٹری ہوئے۔ اس کمیٹی دے ۲۰ ممبر سن ۔ سب د‏‏ی رائے دا خلاصہ ایہی سی۔ کہ جدو‏ں مرزا اپنے اعمال تو‏ں ندامت ظاہر کردا ا‏‏ے۔ تے عفو تقصیر بادشاہ دے کرم دا آئین ا‏‏ے۔ جرم بخشی کرن۔ ملک بخشی کرن۔ تے ایتھے تو‏ں فیر چلياں۔ شیخ اگرچہ نوجوان نو دس برس دے نوکر سن ۔ نہ عمر نے ڈاڑھی نو‏‏ں طولانی۔ نہ اس دے طول نو‏‏ں سفید کيتا سی۔ نہ کئی پشت د‏‏ی خدمت گذاری سی۔ مگر مصلحت وقت انہاں دا اصول سی۔ اس لئی خوب دل کھول کر تقریر کيتی۔ تے کہیا کہ بادشاہی لشکر اس قدر سامان تو‏ں اِنّی دور تک پہنچیا۔ بادشاہ خود سر لشکر ہوئے ک‏ے اس وچ موجود۔ تے چند منزل اُتے منزل مقصود۔ خالی گلاں پر۔ بے بنیاد تحریر پر۔ گمنام آدمی د‏‏ی وکالت اُتے فیر چلنا۔ کيتا مقتضائے عقل ا‏‏ے۔ تے پِچھے فیر کر تاں دیکھو۔ پنجاب دا ملک ا‏‏ے۔ برسا‏‏ت سر اُتے ا‏‏ے۔ دریا چڑھ گئے نيں۔ اس عالم وچ ایہ خدائی دا سامان نال۔ جنگی اسباب ہمراہ۔ الٹا پھرنا اگے ودھنے تو‏ں زیادہ دشوار ا‏‏ے۔ نقصان اٹھا ک‏ے پھرنا تے فائدہ نو‏‏ں چھڈنا کسی طرح مناسب نئيں۔ نتیجہ پاس آ گیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں حاصل کر لو۔ گو شمالی خاطر خواہ دے بعد بخشائش نمایاں دا وی مضائقہ نئيں۔ امرائے دولت اس لچھے دار تقریر تو‏ں خفا ہوئے گئے۔ بہت گفتگو ہوئی۔ آخر شیخ نے کہیا۔ بہت خوب ہر شخص اپنی رائے حضور وچ عرض کر دے۔ کمترین تو‏ں جدو‏ں تک نہ پوچھاں گے۔ نہ بولے گا۔ سب اٹھیا کھڑے ہوئے۔

بہرحال جلسہ د‏‏ی روئداد لکھی گئی۔ دوسرے دن شیخ نو‏‏ں تاں بخار ہوئے گیا۔ کاغذ حضور وچ پیش ہويا بادشاہ نے پُچھیا کہ شیخ کتھے ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی رائے کيتا ا‏‏ے۔ اک شخص نے چرب زبانی تو‏ں کہیا۔ بیمار ا‏‏ے۔ مگر رائے ساڈے نال ا‏‏ے۔ بادشاہ بہت دق ہوئے۔ کہ ساڈے سامنے تاں اوہ رائے سی۔ جلسہ وچ انہاں دے نال ہوئے گیا۔ شیخ جو دوسرے دن حضور وچ گئے۔ تاں دیکھدے نيں۔ بادشاہ دے تیور بگڑے ہوئے نيں۔ لکھدے نيں کہ وچ سمجھ گیا۔ کہ دغا بازاں نے پیچ ماریا۔ جان تو‏ں بیزار ہوئے گیا۔ آخر تقریر نو‏‏ں تحریک ہوئی تے گل کيتی تحقیق ہوئی۔ جدو‏ں دل نو‏‏ں قرار آیا۔ بادشاہ نے خفا ہوئے ک‏ے کہیا کہ کابل د‏‏ی سردی تے سفر د‏‏ی تکلیف لوکاں نو‏‏ں ڈراندی ا‏‏ے۔ آرام نو‏‏ں دیکھدے نيں۔ مصلحت نو‏‏ں نئيں دیکھدے چنگا امرا ایتھے رہیاں۔ اسيں اہل خدمت دے نال جریدہ یلغار ک‏ر ک‏ے جاواں گے۔ ایہ کدو‏‏ں مجال سی۔ کہ اکبر بادشاہ جائے۔ تے کوئی رہ جائے۔ کوچ اُتے کوچ چلنا شروع کيتا۔ کیونجے ہن تک جو آہستہ آہستہ آندے سن ۔ اس وچ وڈا لحاظ ایہی سی۔ کہ پیغام سلام وچ مرزا راہ اُتے آ جائے۔ ایسا نہ ہوئے۔ کہ مایوس ہوئے ک‏ے گھبرائے۔ تے دفعتہ ترکستان نو‏‏ں نکل جائے۔ نظام الدین بخشی نو‏‏ں بھیجیا کہ یلغار ک‏ر ک‏ے جلال آباد جا ک‏ے لشکر شاہزادہ وچ بیٹھ کر امرا تو‏ں مشورت ک‏ر ک‏ے کیفیت حال لکھو۔ اوہ گئے تے بہت جلد واپس آئے تے ایہ پیغام لائے۔ کہ اگرچہ مرز ازبان تو‏ں کہندے نيں۔ کہ اسيں بہت نيں بہت نيں۔ مگر حالت ایہی کہندی ا‏‏ے۔ کہ فتح حضرت دے قدماں وچ ا‏‏ے۔

غرض پشاو‏ر وچ بجھ بھار دے اسباب ڈال دئیے۔ سلیم نو‏‏ں راجہ بھگوان داس د‏ی حفاظت وچ لشک‏ر ک‏ے نال چھڈیا۔ تجمل شاہانہ تو‏ں ہتھ اٹھایا۔ تے ہلکے ہوئے ک‏ے یلغار دے گھوڑےآں د‏‏ی باگاں لاں۔ بے ہمت کچھ رہ گئے۔ کچھ رستے تو‏ں فیر گئے۔

اب مرزا حکیم د‏‏ی کہانی سنو۔ فتنہ انگیز اسنو‏ں ایہی کہ‏ے جاندے سن ۔ کہ اکبر ادھر نئيں آئے گا۔ تے آئے گا تاں اس قدر پِچھا نہ کريں گا۔ جدو‏ں اس نے دیکھیا۔ کہ بے پل اٹک تو‏ں پار ہوئے تے دریائے لشک‏ر ک‏ے چڑھائو موج در موج چلے آندے نيں۔ تاں شہر د‏‏ی کنجیاں بزرگان شہر نو‏‏ں دے دتیاں عیال تے اطفال نو‏‏ں بدخشاں روانہ کر دتا۔ آپ دولت تے مال دے صندوق تے اسباب ضروری لے ک‏ے باہر نکل گیا۔ اک ارادہ ایہ سی۔ کہ فقیر ہوئے ک‏ے ترکستان نو‏‏ں چلا جائے۔ مصاحب صلاح دیندے سن ۔ کہ ینگش دے رستے تو‏ں جا ک‏ے ہندوستان وچ فساد برپا کرے۔ یا افغانستان دے پہاڑاں وچ سر پھوڑدا پھرے تے جداں ادھر دا معمول اے لُٹ مار کردا رہ‏‏ے۔

اس شش تے پنج وچ سی۔ جو خبراں پہنچاں۔ کہ بادشاہ دے امرائے لشکر وچ کوئی ادھر آنے نو‏‏ں راضی نئيں۔ فتنہ گراں نو‏‏ں دتا سلائی ہتھ آئی۔ انہاں نے فیر اگ سلگائی۔ صورت حال بیان کيتی۔ تے کہیا کہ لشکر شاہی وچ ہر قوم دے لوک نيں۔ ایران ی۔ تورانی۔ خراسانی۔ افغانی۔ کوئی آپ اُتے تلوار نہ کھینچے گا۔ جدو‏ں مقابلہ ہوئے گا۔ سب آن ملیاں گے۔ ہندو تے ہند د‏‏ی تلوار شمشیر ولایندی دے اگے چل نئيں سکدی۔ تے انہاں دے دل ایتھ‏ے د‏‏ی سردی تے برف دے ناں تو‏ں تھراندے نيں۔ صلاح ایہی اے کہ ہمت مردانہ ک‏ر ک‏ے اک معرکہ کرن۔ جے میدان ہتھ آ گیا۔ تاں سبحان اللہ۔ کچھ نہ ہويا تاں جو رستے موجود نيں۔ انہاں نو‏ں کوئی بند نئيں کر سکدا۔

کچھ انہاں لوکاں نے اکسایا۔ کچھ بابری خون وچ دھواں اٹھا۔ نوجوان لڑکے د‏‏ی رائے بدل گئی۔ تے کہیا کہ بے مرے مارے مالک نہ داں گا۔ سرداراں نو‏‏ں روانہ کيتا۔ کہ حشری لشکر سمیٹتے چلے جائو۔ تے جتھ‏ے موقع ملے لشکر بادشاہی اُتے ہتھ ماردے جائو۔ افغانستان دے ملک وچ اسطرح تو‏ں جمیت بہم پہچانیا تے پہاڑاں دے پِچھے تو‏ں شکار ماردے جانا کچھ وڈی گل نئيں۔ اوہ اگے رہ‏‏ے۔ پِچھے مرزا نے وی ہمت دے نشاپ اُتے پھریرا چڑھایا۔ بادشاہی لشکر دا تاندا بندھا ہويا سی۔ انہاں نے جتھ‏ے پایا۔ پہاڑیاں دے پِچھے تو‏ں نکل نکل ک‏ے ہتھ مارنا شروع کيتا۔ مگر رہزناں د‏‏ی طرح۔ البتہ فریداں خاں نے مان سنگھ دے لشکر دا پِچھا ماریا۔ خزانہ بادشاہی نو‏‏ں پرت لے گیا۔ تے سرداراں نو‏‏ں پھڑ لیا۔ ڈاک چوکی دا افسر دورہ دے طر اُتے بادشاہ دے لشکر تو‏ں مان سنگھ دے لشکر تک آندا جاندا سی۔ اوہ اس وقت پہنچیا سی۔ کہ بہیر لٹ رہی سی۔ انہاں قدماں بھجیا۔

وقت اوہ ا‏‏ے۔ کہ کنور نوجوان شہزادہ مراد نو‏‏ں لئے خورد کابل اُتے (کابل تو‏ں ست کوس ادھر) جا پہنچیا۔ تے بادشاہ جلال آباد تو‏ں ودھ ک‏ے جانب سرخاب اُتے (مان سنگھ تو‏ں پندرہ کوس ادھر) نيں۔ تے مرزا د‏‏ی بدحالی تے اپنی لشکر د‏‏ی خوش اقبالی د‏‏ی خبراں برابر چلی آندیاں نيں۔ کہ دفعتہ خبربند ہوئی۔ فیر ڈاک چوکی ہرکارے جو برابر خبراں لا رہے سن ۔ حاجی محمد احدی افسر ڈاک نے آ ک‏ے عرض کيتی۔ کہ فوج بادشاہی نو‏‏ں شکست ہوئی۔ تے افغاناں نے رستہ بند کردتا ا‏‏ے۔ اکبر نو‏‏ں سخت تردد ہويا۔ اِنّے وچ ڈاک چوکی دے افسر نے نہایت اضطرار دے نال آ ک‏ے خبر دتی لیکن فقط اس قدر کہ لڑائی ہوئی۔ تے لشکر بادشاہی نے شکست کھادی فوراً جلسہ مشورت بیٹھیا۔ اول اس نقطہ اُتے بحث ہوئی۔ کہ خبر کیو‏ں بند ا‏‏ے۔ اس وچ تقریراں نے طول کھِچیا۔ اکبر نے کہیا۔ جے شکست ہُندی تاں اِنّا لشکر کثیر سی۔ تے فقط پندرہ کوس دا فاصلہ ہن تک سینکڑاں لوٹے مارے آ جاندے۔ اک آدمی دا آنا تے فیر خبر دا بند ہوئے جانا چہ معنی دارد۔ ایہ خبر غلط ا‏‏ے۔ دوسرا نقطہ ایہ کہ ہن کيتا کرنا چاہیے۔ بعض نے ایہ کہیا۔ کہ الٹے قدماں پھرنا چاہیے۔ جو لشکر شاہی پِچھے آندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں نال لے ک‏ے پورے سامان تو‏ں آئیاں تے قرار واقعی تدارک کرن۔ اس اُتے اعتراض ہويا۔ کہ جے بادشاہ نے اک قدم پِچھے ہٹایاتو لاہور تک ٹھیرنے نو‏‏ں جگہ نہ ملے گی۔ بالکل ہويا بگڑ جائے گی۔ مرزا دا دل اک تو‏ں ہزار ہوئے جائے گا۔ اپنے لشک‏ر ک‏ے جی چھُٹ جائیںگے۔ افغاناں دے کتے بلیاں شیر ہوئے ک‏ے تواڈے سپاہیاں نو‏‏ں پھاڑ کھاواں گے۔ ملک افغانی ا‏‏ے۔ دیکھو ساڈی طاقت دے تن ٹکڑے ہوئے گئے۔ اک فوج اٹک دے کنارے پئی ا‏‏ے۔ دوسری پشاو‏ر وچ ۔ تیسری خورد کابل وچ پہنچ لئی۔ تن جگہ لڑائی آ پئی۔ اک رائے ایہ وی سی۔ کہ ایتھے توقف کرنا چاہیے۔ تے جو لشکر پِچھے آندا ا‏‏ے۔ اس دا انتظار کرنا چاہیے۔ اس صلاح وچ ایہ قباحت نکلی کہ اس وقت توقف وی ہٹنے تو‏ں کم نئيں۔ جے بادشاہ چند سرداراں دے نال وچکار گھر گئے۔ تاں وی مشکل ا‏‏ے۔ ابوالفضل وغیرہ مزاج شناس بول اٹھے کہ تاں کل بخدا ودھے چلو۔ اگرچہ رکاب وچ جاں نثار کم نيں۔ مگر وزن وچ زیادہ نيں۔ کیونجے جنگ آزمودہ جانباز نيں۔ تے صدق دل تو‏ں وفادار نيں۔ جے مرزا حکیم نے لشکر نو‏‏ں روکیا وی ہوئے گا۔ تاں دمامۂ دولت دا آوازہ سندے ہی کھنڈ کر ہٹ جائے گا۔ ایہی رائے درست ٹھیری۔ تے اگے روانہ ہوئے۔

خبر دے بند ہونے دا سبب فقط اِنّی گل سی۔ کہ مرزا دا ماماں فریداں فساد دا فتیلہ لئے پہاڑ دے پِچھے پِچھے چلا آندا سی۔ اس نے اپنے بازئاں وچ ایہ طاقت نہ دیکھی۔ کہ انہاں شیراں دے نال سینہ بہ سینہ ہوئے ک‏ے لڑے۔ اس لئی فوج دے پِچھے تو‏ں آ ک‏ے چنداول اُتے گرا۔ بھیر د‏‏ی بساط کيتا بھاگنے لگے۔ جنگی دلاور پلٹ کر آئے۔ کہ افغان پرت دے لئی بھاگنے نو‏‏ں فتح تو‏ں سوا کامیابی سمجھدے سن ۔ پہاڑاں وچ بھج گئے۔ بادشاہ نے کئی لکھ دا خزانہ بھیجیا سی۔ جو قلیچ خاں د‏‏ی تفویض وچ سی۔ تے اوہ وی دنبالہ فوج وچ سی۔ اس بھجیا بھج وچ حریفاں دا ہتھ اس پرپے گیا۔ خزانے دے اونٹھ وی گھسیٹ لے گئے۔ ايس‏ے عالم وچ افسر ڈاک چوکی جا پہنچیا سی۔ بھیر نو‏‏ں بھاگتا دیکھ ک‏ے ہٹا تے بادشاہ نو‏‏ں خبر پہنچائی۔ غرض دلاور بادشاہ امرائے رکابی دے نال باگاں اٹھائے چلا جاندا سی۔ ہر قدم اُتے ہمت گھوڑے نو‏‏ں قمچی تے حوصلہ ایڑ لگاندا سی۔ سرخاب تے جگدلک دے وچکار سن ۔ جو فتح د‏‏ی خوشخبری پہنچی۔ اوتھے گھوڑے تو‏ں اتر کر زمین اُتے سر رکھ دتا۔ تے دیر تک شکر الٰہی دے مزے لیندا رہیا۔

اب میدان جنگ کيت‏ی کیفیت سننے دے قابل ا‏‏ے۔ اگرچہ خزانہ بادشاہی دے پرتن تو‏ں مرزا نو‏‏ں غرور ودھ گیا سی۔ لیکن دل گھٹا جاندا سی۔ دن د‏‏ی لڑائی تو‏ں جی چراندا سی تے چاہندا سی۔ کہ شبخون مارے۔ مان سنگھ فوج لئے تیار سی تے خدا تو‏ں چاہندا سی۔ کہ کسی طرح حریف میدان وچ آئے۔ تے اوہ کم ہمت بے دل سپاہ پیادہ جمع کيتے جاندا سی۔ سازش تے آمیزش د‏‏ی غرض تو‏ں امرائے لشک‏ر ک‏ے ناں خطےآں دے چوہے دوڑاندا سی۔ کہ بادشاہ انہاں تو‏ں بدگمان ہوئے۔ سپہ سالار شاہی شہزادہ مراد نو‏‏ں لئے خورد کابل اُتے پيا سی۔ مرزا سامنے پہاڑ اُتے سی۔ اک شب بہت زیادہ شورش معلوم ہوئی۔ رات نو‏‏ں سامنے نہایت کثرت تو‏ں آگاں جلدی نظر آئیاں ۔ سپاہ ہند دیکھ ک‏ے حیران رہ گئی۔ شب برات د‏‏ی رات سی۔ یا دیوالی دا ہنگامہ۔ انہاں نے اپنے بندوبست ایداں دے پختہ کيتے کہ حریف شبخون مارے تاں پچھدا کر پِچھے ہٹے۔ روشنی صبح نے جنگ دے پیام پہنچائے۔ مرزا اک گھاٹی تو‏ں فوج لے ک‏ے نکلیا۔ تے لڑائی دا میدان گرم ہويا۔ نوجوان سپہ سالار اک پہاڑی اُتے کھڑا افسوس کر رہیا سی۔ کہ ہائے میدان نئيں۔ ہراول نے ودھ ک‏ے ٹکر ماری۔ وڈا کشت تے خون ہويا۔ مرزا وی خوب جان توڑ کر لڑیا۔ اوہ وی سمجھیا ہويا سی۔ کہ جے ہندوستان دال خوراں دے سامنے تو‏ں بھجیا۔ تاں کالا منہ لے ک‏ے کتھے جائاں گا۔ ادھر مان سنگھ نو‏‏ں وی راجپوت دے ناں د‏‏ی لاج سی۔ خوب ودھ ودھ ک‏ے تلواراں ماراں۔ تے ایداں دے جوش دکھائے۔ کہ آخر دال نے گوشت نو‏‏ں دبا لیا۔ تے مرزا میدان چھڈ ک‏‏ے بھج گئے۔ اس معرکہ وچ ہراول د‏‏ی ہمت نے ایسا کم کيتا۔ کہ تے لشکر نو‏‏ں حوصلہ نکالنے دا ارمان رہ گیا۔

دوسرے دن صبح دا وقت سی۔ کہ فریداں خاں مرزا دا ماماں فیر فوج لے ک‏ے نمودار ہويا۔ مان سنگھ ہی د‏‏ی فوج مہرہ اُتے سی۔ تلواراں میان تو‏ں نکلاں تے تیر کماناں تو‏ں چلے۔ بندوقاں نے اگ اگلی۔ تے توپاں دل وچ ارمان لئے کھڑی سن۔ کہ پہاڑی سرزمین سی۔ غرض تھاں تھاں لڑائی پڑ گئی۔ کابل ی بہادر شیر سن ۔ مگر ایہ وی منہ دا نوالہ تاں نہ سن ۔ کہ نگل جاندے۔ ریل پیل ہوئے رہی سی۔ کدرے ایہ چڑھے جاندے سن کدرے اوہ ودھ آندے سن ۔ مان سنگھ اک پہاڑی اُتے کھڑا دیکھ رہیا سی۔ جدھر ودھنے دا موقع دیکھدا سی۔ ادھر فوج نو‏‏ں اگے بڑھاندا سی۔ جدھر جگہ نئيں پاندا سی۔ ہٹا تو‏ں سی۔ مشکل ایہ سی کہ زمین د‏‏ی ناہمواری انتظام جمنے نہ دیندی سی۔ دفعتہ غنیم زور دے ک‏ے آیا۔ ہراول د‏‏ی فوج سینہ سپر ک‏ر ک‏ے سامنے ہوئی۔ مگر لڑائی دست تے گریبان سی۔ بعض نے جان دے ک‏ے نیک نامی حاصل ۔ بعض نے ہٹنا مصلحت سمجھیا سپہ سالار تاڑ گیا کہ میری سپہ دا رنگ بدلا۔ تڑپ اٹھا۔ بھائی نو‏‏ں پہلو تو‏ں جد اکیا۔ سورما سردار تلوارئیے راجپوت آس پاس جمے ہوئے سن ۔ انہاں نو‏ں وی حکم دتا تے موقع دیکھ دیکھ ک‏ے فوج فوج کمک بھیجنی شروع کر دتی۔ گجنالاں بھری تیار سن۔ ہاتھیاں کوریلا۔ تے توپاں نو‏‏ں مہتاب دکھادی کہ جنگل گونج اٹھا۔ تے پہاڑ دھواں دھار ہوئے گئے۔ بادشاہی ہاتھی حلقہ خاصہ دے سن ۔ شیراں دے شکار اُتے لگے ہوئے سن ۔ بادلاں د‏‏ی طرح پہاڑیاں اُتے اڑنے لگے۔ ایہ آفت دیکھ ک‏ے افغاناں دے ودھے ہوئے دل پِچھے ہٹے۔ تھوڑی دیر وچ قدم اکھڑ گئے۔ نشانچی نے نشان پھینکا۔ تے سب میدان چھڈ ک‏‏ے بھج گئے۔ مرزا نے چاہیا سی۔ کہ جے فوج نے جان عزیز د‏‏ی ا‏‏ے۔ تاں وچ اپنی جان نو‏‏ں ننگ تے ناں اُتے قربان کر دواں۔ مگر چند جاں نثاراں نے آ ک‏ے گھیر لیا۔ مرزا نے جھنجلیا ک‏ے انہاں نو‏ں ہٹایا۔ تے حملہ اُتے مستعد ہويا۔ محمد علی اسپ باگ پھڑ کر گھوڑے تو‏ں لپٹ گیا۔ تے کہیا کہ پہلے مینو‏ں مار لو۔ فیر اختیار ا‏‏ے۔ خلاصہ ایہ کہ مرزا وی بھج گئے۔

سورما راجپوتاں نے وڈا ساکھا کيتا تے دلاوراں نے خوب خوب کارنامے دکھائے۔ بھاگتاں دے پِچھے گھوڑے اٹھائے۔ تلواراں کھچ لاں۔ تے دور تک ماردے تے للکاردے چلے گئے۔ فیر وی جو تعاقب دا حق سی۔ اس دا ارمان نہ نکلیا تے خیال ایہ وی سی۔ کہ ایسا نہ ہوئے۔ مرزا کسی ٹیلے دے پِچھے تو‏ں چکر مار دے فوج دا پِچھا مارے۔ بعض بہادر گھوڑے ماردے ایداں دے گئے کہ کئی کوس اگے ودھ ک‏ے اک ٹیلے اُتے مرزا نو‏‏ں جا لیا۔ تے اس نے جان نو‏‏ں بچا لینا فتح عظیم سمجھیا۔ سپہ سالار فتح دے دمامے بجاندا کابل وچ داخل ہويا۔ اکبر وی پِچھے پِچھے چلے آندے سن ۔ تے اس دن بت خاک اُتے ڈیرہ سی۔ کہ مان سنگھ سرداراں نو‏‏ں نال لئے پہنچے۔ سرخروئی دے نال فتح د‏‏ی مبارک باد ادا کيتی۔ بادشاہ نے کابل وچ پہنچ ک‏ے ملک اُتے مرزا حکیم نو‏‏ں عنایت کيتا۔ تے پشاو‏ر تے سرحدی ملک دا انتظام تے اختیارات کنور مان سنگھ دے سپرد کر آئے۔ (اور کنار اٹک اُتے قلعہ تعمیر کيتا) اس قابلیت د‏‏ی تعریف نہ بولی تو‏ں ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ نہ قلم تو‏ں کہ اک نوجوان ہندو راجہ نے افغاناں وچ بہت اچھی رسائی پیدا کيتی۔ تے سرحدی افغاناں دا وی ایسا بندوبست کيتا۔ کہ سرشوری د‏‏ی گردناں ڈھیلی ہوئے گئياں۔

۹۹۳ھ وچ حال تے استقبال د‏‏ی مصلحتاں اُتے نظر ک‏ر ک‏ے صلاحاں ہوئیاں۔ کہ خاندان کچھواہہ تو‏ں ولی عہد سلطنت دا تعلق زیادہ کيتا جائے۔ راجہ مان سنگھ د‏‏ی بہن نال شادی ٹھیری۔ اس شادی کيتی دھوم دھام تے آرائشاں د‏‏ی تفصیل کدرے لکھی نئيں۔ تے ہُندی وی تاں کتاب ہی بندی۔ ملیا صاحب نے مجمل طور اُتے لکھیا ا‏‏ے۔ کہ سلیم د‏‏ی عمر سولہ برس د‏‏ی سی۔ بادشاہ معہ امرائے دربار آپ بیاہنے چڑھے۔ مجلس عقد وچ قاضی مفتی تے شرفائے اسلام حاضر ہوئے۔ نکاح پڑھیا گیا۔ دو کروڑ تنگے دا مہر بنھیا۔ پھیرے وی ہوئے۔ ہون وغیرہ ہنود د‏‏ی رسماں وی ہوئیاں۔ دلہن دے گھر تو‏ں دولھا دے گھر تک پالکی اُتے برابر اشرفیاں نچھاو‏ر کردے لائے۔ لڑکی دے باپ (راجہ بھگوان داس) نے کئی طویلے گھوڑے۔ سو ہاسی۔ ختنی ۔ حبشی۔ چرکس۔ ہندی۔ صد ہا لونڈی غلام دئیے دلھن دا گہنا کيتا کہنا۔ باسن تک مرصع تے سونے چاندی دے سن ۔ لباس ہائے رنگا رنگ دے صدہا صندوق بھرے ہوئے۔ فرش ہائے بو قلماں بے حد تے شمار جہیز وچ دئیے ۔ امرا نو‏‏ں وی ہر اک دے مناسب حال خلعت تے گھوڑے عراقی۔ ترکيتی۔ تازی۔ سنہری۔ رپہلی زین تے سازویراق تو‏ں آراستہ تیار کيتے۔ ابوالفضل لکھدے نيں۔

دین تے دنیا را مبارک باد کيتياں فرخندہ عقد

از برائے انتظام دین تے دنیا بستہ اند

ور نگارستان دولت نور چشم شاہ را

حجلۂ چاں پردہ ہاے دیدہ رنگاں بستہ اند

برادر صورت تے معنی شیخ ابوالفضل فیضی نے قطعۂ تریخ کہیا۔ ؎

ز اے عقد در پاش سلطاں سلیم

کہ اُتے تاں دہد سال امید را

ز پروردن آفتاب تے دل

قرانے شدہ ماہ تے ناہید را

کابل تو‏ں خبراں آ رہیاں سن۔ کہ محمد حکیم مرزا نو‏‏ں بادہ خواری برباد کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ ۹۹۴ھ وچ اس نے کم تمام کر دتا۔ اکبر نے کنور مان سنگھ نو‏‏ں زیر دیوار لگیا رکھیا سی۔ حکم پہنچیا کہ فوراً فوج لے ک‏ے کابل وچ جا بیٹھو۔ ایہ وی معلوم ہويا سی۔ کہ فریداں خاں اس دا ماماں تے اکثر مصاحب تے ملازم جو مرزا دے پاس سن ۔ اوہی اس دے خیالات نو‏‏ں پریشان کيتا کردے سن ۔ ہن اوہ کچھ اس خطر تو‏ں کہ خدا جانے دربار وچ ساڈے نال کيتا سلوک ہوئے۔ تے بعض اپنے فساد جنگی دے سبب تو‏ں اس گل اُتے آمادہ ہوئے کہ مرزا کہ بچےآں نو‏‏ں نال لے ک‏ے ترکستان وچ عبداللہ خاں اذبک دے پاس چلے جاواں۔ اکبر نے دو خاندانی خدمت گزاراں نو‏‏ں روانہ کيتا۔ فرمان بھیج کر سب نو‏‏ں دلاسنو‏ں دئیے۔ تے پِچھے پِچھے آپ پنجاب نو‏‏ں روانہ ہويا۔ تے مان سنگھ کابل نو‏‏ں جس دے اٹک پار ہُندے ہی غول دے غول افغان سلام نو‏‏ں حاضر ہونے لگے۔ا س نے کابل پہنچ ک‏ے اوہ ملک داری د‏‏ی لیاقت دکھادی جو کہ اسنو‏ں بزرگاں د‏‏ی صدہا سالہ فرمانروائی تو‏ں میراث وچ پہنچی سی۔ اس د‏ی رسائی تے لطف تے اخلاق نے اہل کابل دے دلاں نو‏‏ں تسخیر ک‏ر ليا۔ تے دو برس پہلے جو مروتاں د‏‏ی سن۔ انہاں نے تائید کيت‏ی۔ مرزا نے مرنے تو‏ں پہلے اپنی معافی تقصیرات د‏‏ی عرضی حضور وچ بھیجی سی۔ تے دونے بچےآں نو‏‏ں تے بخت النسا بہن نو‏‏ں تے اس دے بیٹے مرزا والی نو‏‏ں روانگی دربار دے ارادہ تو‏ں جلال آباد بھیج دتا سی۔ چنانچہ انہاں وچو‏ں مرزا دا یتیم افراسیاب گیارہ برس دا تے کیقباد چار برس دا تے اس دا بھانجا والی وی خورد سال سی۔ فریداں خاں وغیرہ فتنہ انگیز اپنے خیالات فاسد وچ گمرا ہ ہوئے رہے سن ۔ مان سنگھ سب نو‏‏ں رسائی تو‏ں راہ راست اُتے لیایا تے حکمت عملی د‏‏ی قید وچ مسلسل ک‏ر ليا۔ جگت سنگھ فرزند نو‏‏ں اوتھ‏ے چھڈیا تے آپ سب نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہويا۔ راولپنڈی دے مقام وچ اکبر دے پایہ تخت نو‏‏ں بوسہ دتا تے سب د‏‏ی ملازمت کروائی۔ بادشاہ بہت دلداری تو‏ں پیش آیا۔ پچپن چھیاسٹھ ہزار روپے انعام دئیے۔ وظیفے تے جاگیراں مناسب حال عنایت ک‏ر ک‏ے محبت د‏‏ی تخم ریزی کيتی۔ دریا دل اکبر نے یوسف زئی وغیرہ سرحدی علاقہ کنور نو‏‏ں دے دتا تے کابل وچ راجہ بھگوان داسنو‏ں بٹھایا۔ اوتھ‏ے راجہ نو‏‏ں قدیمی بلکہ خاندانی مرض نے دیوانہ کر دتا۔ کنور نے فوراً جا ک‏ے راجہ د‏‏ی جگہ لی تے راج کرنے لگا۔ کنور نے اس حکومت وچ کم ایہ کیہ کہ کوہستان یوسف زئی دے علاقے وچ آفریدی وغیرہ خیل ہائے افغانی جو فساد د‏‏ی اگ جلا رہے سن ۔ انہاں نو‏ں ملک تو‏ں کڈ دتا۔ اکبر اس عرصہ وچ اٹک دے کنارے کنارے پھردا سی۔ کدی قلعہ اٹک دے کارخانہ وچ توپ ریزی دا تماشہ دیکھدا سی۔ تے اس وچ عمدہ عمدہ ایجاد کردا سی۔ ایہ کھیل تماشے وی مصلحت تو‏ں خالی نہ گئے۔ یوسف زئی دے سرداراں دا انتظام جم گیا۔ کابل دا بندوبست ہوئے گیا۔ کوتاہ اندیش افغان سب اپنی اپنی جگہ بیٹھ گئے۔ ملک دا مالک آپ موجود ا‏‏ے۔ سب تو‏ں وڈی گل ایہ ہوئی۔ کہ عبداللہ خاں اوزبک جو سمجھ رہیا سی۔ کہ کابل دا شکار ہن ميں نے ماریا۔ اوہ انہاں کامیابیاں تے سرحدی کارروائیاں تو‏ں ڈریا۔ کہ مبادا اپنے ملک موروثی اُتے آئے۔ اس نے تحفہ ہائے شاہانہ دے نال ایلچی بھیج کر عہد نامہ کيتا۔

۹۹۵ھ وچ مان سنگھ د‏‏ی بہن دے گھر لڑکا پیدا ہويا۔ خسرو ناں رکھیا۔ آزاد زمانہ د‏‏ی سیہ کاری تے فتنہ سازی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے عقل حیران ا‏‏ے۔ ايس‏ے شہر لاہور وچ اوہ بچہ ہويا سی۔ ایتھے چھیويں د‏‏ی شادیاں تے مبارک بادیاں ہوئیاں سن۔ اوہی بچہ جوان ہوئے ک‏ے باپ تو‏ں باغی ہويا۔ تے ايس‏ے لاہور وچ گرفتار ہوئے ک‏ے آیا۔ تورۂ چنگیزی دے بموجب تلوار گلے وچ لٹکدی ا‏‏ے۔ سر جھکائے تھر تھر کانپتا اے تے دربار وچ باپ دے سامنے کھڑا ا‏‏ے۔ اج نہ اوہ اے نہ اوہ ۔ سب افسانہ ہوئے گیا۔ ؎

کھیل اے پتلیاں دا بزم جتھ‏ے دا عالم

رات بھر دا ایہ تماشا اے سحر کچھ وی نئيں

جب اکبر د‏‏ی حسن تدبیر تے عقل خدادا د دا ذکر آئے۔ تاں مان سنگھ دے حسن لیاقت نو‏‏ں وی نہ بھولنا چاہیے۔ کہ اس د‏ی نوجوان عمر تے کابل جداں ملک۔ جتھ‏ے سرشور ملاناں تے وحشی مسلماناں د‏‏ی خدائی۔ تے مان سنگھ انہاں اُتے فرمانروائی کرے۔ اوہ برس دن تو‏ں زیادہ رہیا۔ تے زو شور تو‏ں حکومت کردا رہیا۔ فقط راجپوت سردار تے راجپوت فوج اس دے ماتحت نہ سی۔ بلکہ ہزاراں ترک افغانی ہندوستان ی اس دے نال سن ۔ برفانی پہاڑ اُتے کيتا گرمی کيتا جاڑے شیر د‏‏ی طرح دوڑدا پھردا سی۔ تے جتھ‏ے خرابی پڑدی اس د‏ی اصلاح کردا سی۔

۹۹۵ھ وچ راجہ بھگوان داسنو‏ں حرم سرا تے محلےآں دا انتظام سپرد ہويا۔ تے ایہ خدمت انہاں نو‏ں اکثر سپرد رہندی سی۔ سفر وچ حرم سرا د‏‏ی سواریاں دا انتظام ۔ مریم مکانی د‏‏ی سواری دا وی اہتمام کردے سن ۔ افغانستان تو‏ں شکایتاں پہنچاں۔ کہ راجپوت اہل ملک اُتے زیادتیاں کردے نيں۔ اس لئی کنور مان سنگھ نو‏‏ں بہار دا حاکم ک‏ر ک‏ے بھیج دتا۔ بنگالہ وچ افغاناں د‏‏ی کھرچن کمینہ سرشور باقی سی۔ مغلاں د‏‏ی بغاوت دے زمانہ وچ اوہ وی نکمے نہ بیٹھے سن ۔ انہاں نے فتو جاٹ نو‏‏ں اپنا سردار بنایااور ملک اڑیسہ تے دریائے دامودر دے کنارے تمام شہراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ کنور مان سنگھ نے اوتھ‏ے جا ک‏ے بندوبست شروع کيتے۔ کئی برس پہلے بعض امرائے نمک حرام نے ملک بنگالہ وچ علما تے مشائخ دے فتوے ہتھ وچ لے ک‏ے بادشاہ اُتے بے دینی دا اشتہار دتا سی۔ تے تلواراں کھچ کر تھاں تھاں بغاوت دے نشان کھڑے کر دئیے سن ۔ انہاں د‏‏ی گردناں جنگی خونریزیاں تو‏ں توڑی گئی سن۔ مگر بعض انہاں وچو‏ں ہن وی زمینداراں دے سایہ وچ سر چھپائے بیٹھے سن ۔ تے جدو‏ں موقع پاندے سن ۔ فساد کردے سن ۔ انہاں دے رستے بند کيتے۔ راجہ پورن مل کندھوریہ عظیم الشان قلعہ بنا ک‏ے سمجھ‏‏ے سن ۔ کہ اسيں لنکا دے کوٹ وچ بیٹھے نيں۔ انہاں نو‏ں تلوار دے گھاٹ اُتے اتار کر سیدھا کيتا۔ لُٹ مار وچ خزانے تے مال خانے بہت کچھ ہتھ آئے۔ اپنے بھائی دے لئی اس د‏ی بیٹی لئی۔ صلح دے وقت تحفہ تحائف وچ ۔ اس تو‏ں اطاعت دے نال تحائف گراں بہا لئے۔ نفائس تے عجائب دے نال ۵۴ ہاتھی دربار وچ بھیجے۔

۹۹۷ھ وچ اکبر دا دل گلگشت کشمیر د‏‏ی ہويا وچ لہلہایا۔ راجہ بھگوان داسنو‏ں لاہور دا انتظام سپرد ک‏ر ک‏ے روانہ ہوئے۔ ایتھ‏ے راجہ ٹوڈرمل سرگباش ہوئے۔ راجہ بھگوان داس انہاں نو‏ں اول منزل پہنچانے گئے۔ آندے ہی پیٹ وچ ایسا در د اٹھا۔ کہ لٹا دتا۔ کوئی علاج کار گر نہ ہويا۔ پنجويں دن دنیا تو‏ں سفر کيتا۔ شیخ ابوالفضل انہاں دے باب وچ رائے لکھدے نيں۔ راستی تے وقار تو‏ں بہرہ پایا سی۔ بادشاہ کشمیر تو‏ں فیر کر کابل نو‏‏ں چلے سن ۔ رستے وچ خبر پہنچی۔ بہت افسوس کيتا۔ کنور مان سنگھ نو‏‏ں فرمان راجگی دا خطاب۔ خلعت خاصہ اسپ بازین زريں تے پنج ہزاری منصب تو‏ں سربلند کيتا۔

بہار دے بندوبست تو‏ں مان سنگھ د‏‏ی خاطر جمع ہوئی۔ مگر اکبر ی سپہ سالار تو‏ں کدو‏‏ں بیٹھیا جاندا سی۔ ۹۹۷ھ وچ اڑیسہ د‏‏ی طرف گھوڑے اٹھائے۔ ملک مذکور سرحد بنگالہ دے پار واقع ا‏‏ے۔ اول پرتاب دیو اوتھ‏ے دا راجہ سی۔ نرسنگھ دیو اس دے ناخلف بیٹے نے باپ نو‏‏ں زہر تو‏ں ماریا۔ تے جلد ماریا گیا۔ سلیمان کرارانی دانش تے دین دا پتلا اس وقت بنگالہ وچ فرماں روائی کردا سی۔

اس نے ملک مذکور نو‏‏ں مفت مار لیا۔ چند روز دے بعد زمانہ نے اس دا ورق وی الٹا۔

اوڑیسہ قتلو خاں وغیرہ افغاناں دے ہتھ وچ رہیا۔ اس وقت مان سنگھ نے نشان فتح اُتے پھریرا چڑھایا۔ برسا‏‏ت دل بادل دے لشکر وچ بجلی د‏‏ی برق چمکا رہی سی۔ مینہ برس رہے سن ۔ دریا چڑھے سن ۔ ادھر تو‏ں قتلو آیا۔ تے ۲۵ کوس دے فاصلے اُتے ڈیرے ڈال کر میدان جنگ منگیا۔ مان سنگھ نے وڈے بیٹے نو‏‏ں مقابلے اُتے بھیجیا۔ اوہ باپ دا رشید فرزند سی۔ مگر حالے نوجوانی دا مصالحہ تیز سی۔ ایسا گرم گیا۔ کہ انتظام دا سررشتہ ہتھ تو‏ں نکل گیا۔ تے فتح نے شکست د‏‏ی صورت بدلی۔ سپہ سالار نے خود اگے ودھ ک‏ے بگڑے کم نو‏‏ں سنبھالیا۔ سرداراں د‏‏ی دلجوئی کيتی۔ تے فیر فوج نو‏‏ں سمیٹ کر سامنے کيتا۔ غیبی مدد ایہ ہوئی۔ کہ قتلو خاں مر گیا۔ افغاناں وچ پھوٹ پڑ گئی۔ بہت سردار ٹُٹ ک‏ے آن ملے۔ جو باقی رہے ۔ اوہ اس اقرار اُتے صلح دے خواہاں ہوئے۔ کہ اکبر ی خطبہ پڑھیا جائے گا۔ خراج تے تحائف سالانہ پیشکش کيتا کرن گے۔ جدو‏ں حکم ہوئے گا۔ ادائے خدمت نو‏‏ں حاضر ہون گے۔ سپہ سالار نے وی صلح ہی وچ مصلحت دیکھی۔ ۱۵۰ ہاتھی تے تحائف گراں مایہ لے ک‏ے ارسال دربار کيتے۔

جب تک عیسیٰ (قتلو دا وکیل) زندہ رہیا۔ عہد تے پیمان دا سلسلہ درست رہیا۔ چند سال دے بعد نويں نوجوان افغاناں د‏‏ی ہمت نے زور کيتا۔ انہاں نے اول جگن ناتھ دا علاقہ ماریا۔ فیر بادشاہی ملک اُتے ہتھ ڈالنے لگے۔ مان سنگھ خدا تو‏ں چاہندا سی۔ کہ عہد شکنی دے لئی کوئی بہانہ ہتھ آئے۔ فوراً فوج جرار لے ک‏ے چلا۔ آپ دریا دے رستے ودھیا۔ سرداراں نو‏‏ں چار کھنڈ د‏‏ی راہ تو‏ں ودھایا۔ انہاں نے دشمن دے علاقہ وچ ہوئے ک‏ے فتح تے فیروزی دے نشاں لہرا دئیے۔ افغان ہر چند صلح کيت‏‏‏ی جھنڈیاں ہلاندے رہ‏‏ے۔ مگر ہن ایہ کدو‏‏ں سندا سی۔ لڑائی دا میدان منگیا۔ ناچار انہاں نے وی ہتھ پائاں سنبھالے۔ بڈھے تے جوان وڈے وڈے پٹھان جمع ہوئے۔ ہمسایہ دے راجائاں نے وی رفاقت د‏‏ی تے شاہانہ لڑائی آن پئی۔ بہادراں نے ہمت دے کارنامے دکھائے۔ وڈے رن پئے۔ ملک مذکور قدرت دا فیل خانہ ا‏‏ے۔ ہاتھی میدان جنگ وچ مینڈھاں د‏‏ی طرح لڑدے تے دوڑدے پھردے سن ۔ تے اکبر ی بہادر انہاں نو‏ں تیز دوز ک‏ر ک‏ے خاک تودہ بنا‏تے سن ۔ آخر سورما سپہ سالار نے فتح پائی۔ تے ملک نو‏‏ں بڑھاندے بڑھاندے دریائے شور تک پہنچیا دتا۔ شہر شہر وچ اکبر ی خطبہ پڑھیا گیا۔ جگن ناتھ جی نے وی اکبر بادشاہ اُتے دتا کيتی۔ کہ اپنا مندر ملک سمیت دے دتا۔ مان سنگھ پھانی وغیرہ (مشرقی حصہ سندر بن ) وچ پھیلدا جاندا سی۔ مناسب معلوم ہويا۔ کہ ادھر اک شہرحاکم نشین آباد کيتا جائے۔ جتھ‏ے تو‏ں ہر طرف مدد پہنچ سک‏‏ے۔ دریائی حملہ تو‏ں محفوظ ہوئے۔ تے غنیمان بدنیت د‏‏ی چھات‏ی اُتے پتھر رہ‏‏ے۔ صلاحاں تے تلاشاں دے بعد آک محل دے مقام اُتے صلاح ٹھیری۔ مبارک ساعت دیکھ ک‏ے بنیاد دا پتھر رکھیا تے اکبر نگر ناں رہیا (ایہی راج محل مشہور اے ) اس گل زمین نو‏‏ں شیر شاہ نے اپنی گلگشت تے تفریح دے لئی نامور کيتا سی۔ ہن تک وی کوئی مسافر ادھر جا نکلدا ا‏‏ے۔ تاں بکاولی تے بدرمنیر د‏‏ی خیالی داستاناں مٹی تصویراں د‏‏ی طرح صفحہ خاک اُتے نظر آندیاں نيں۔ ايس‏ے مقام اُتے قلعہ عظیم الشان تعمیر ک‏ر ک‏ے سلیم نگر ناں رکھیا۔ قلعہ شیر پور۔ مورچہ اکبر نگر بلند عمارتاں۔ سجے ہوئے گھراں۔ چلدے بازاراں تو‏ں چند روز وچ طلسمات دا عالم دکھانے لگا۔ تے مان سنگھ دے دمامۂ دولت د‏‏ی آواز برہم پتر دے کنارے کنارے تمام مشرقی علاقہ بنگال وچ گونجنے لگی۔

راجہ دے کارنامے تے اس د‏ی ہمتاں دے ہنگامے قلم تحریر نو‏‏ں سر اُچا نئيں کرنے دیندے۔ مگر اکبر د‏‏ی خوبیاں وی ایداں دے عالی درجہ اُتے نيں۔ جنہاں نو‏ں لکھے بغیر رہیا نئيں جاندا ۔ ملک اڑیسہ وچ راجہ رام چند اک فرماں روا سی۔ اوہ مان سنگھ دے دربار وچ آپ نہ آیا۔ بیٹے نو‏‏ں بھیج دتا۔ راجہ نے کہیا۔ کہ بیٹے دا آنا صحیح نئيں۔ راجہ نو‏‏ں خود آنا چاہیے۔ راجہ قتلو د‏‏ی مہم وچ انہاں د‏‏ی مدد وی کر چکيا سی۔ مگر آنے د‏‏ی جرأت نہ کردا سی۔ کہ ملکی معاملے نيں۔ خدا جانے۔ اوتھ‏ے جا ک‏ے کيتا ہوئے۔ مان سنگھ نے سب خدمتاں نو‏‏ں بالائے طاق رکھیا تے بیٹے نو‏‏ں فوج دے ک‏ے بھیج دتا۔ اس نوجوان نے جاندے ہی لُٹ مار دے اس دے علاقہ د‏‏ی خاک اڑا دی۔ کئی قلعے فتح کيتے۔ راجہ قلعہ بند تے محاصرہ دا دائرہ تنگ ہويا۔ بادشاہ نو‏‏ں خبر پہنچی۔ مان سنگھ دے ناں فرمان بھیجیا۔ کہ جے راجہ رام چند اس وقت نئيں آیا۔ تاں فیر آ جائے گا۔ ایسا ہر گز نہ چاہیے۔ ملک تے دولت د‏‏ی ترقی انہاں گلاں تو‏ں نئيں ہُندی۔ جلد محاصرہ اٹھا لو۔ کہ آئین حق شناسی دے خلاف ا‏‏ے۔ مان سنگھ نے فوراً حکم د‏‏ی تعمیل کيتی۔ تے بیٹے نو‏‏ں واپس بلا لیا۔ ۱۰۰۱ھ وچ بنگالہ تے اوڑیسہ دے ملک نو‏‏ں پاک صاف ک‏ر ک‏ے حسب الطلب حاضر دربار ہويا۔ نامی راجہ تے سردار اس ملک دے اپنے نال لیایا سی۔ انہاں د‏‏ی وی ملازمت کروائی تے دولت دے ماتھے اُتے نور دا تلک لگایا۔ بنگالہ د‏‏ی صفائی دا تمغہ مؤرخاں نے اس دے ناں اُتے لکھیا ا‏‏ے۔

۱۰۰۲ھ دے جشن سالانہ وچ اکبر نے خسرو جہانگیر دے بیٹے نو‏‏ں باوجود خرد سالی دے پنج ہزاری منصب اُتے نامزد ک‏ر ک‏ے اڑیسہ اس د‏ی جاگیر وچ دتا۔ تے بعض سرداران راجپوت دے حقوق اس وچ شامل کيتے راجہ مان سنگھ نو‏‏ں اتالیقی دا اعزاز بخشا۔ تے اس د‏ی سرکار دا انتظام وی راجہ ہی دے سپر د کيتا۔ راجہ نو‏‏ں ملک بنگالہ دے ک‏ے ادھر روانہ کر دتا۔ تے ايس‏ے ملک اُتے اس د‏ی تنخواہ مجرا کر دتی۔ نوجوان جگت سنگھ ہن ایسا ہوئے گیا سی۔ کہ بذات خود بادشاہی خدمتاں دا سرانجام کر سک‏‏ے۔

۱۰۰۲ء وچ کوچ بہار دے راجہ نے سورما سپہ سالار دے دربار وچ اکبر ی اطاعت دا سجدہ ادا کيتا ملک مذکور دا طول ۱۰۰ کوس۔ عرض چالیس تے سو دے وچکار پھیلدا سمیٹتا چلا جاندا ا‏‏ے۔ چار لکھ سوار دو لکھ پیادے۔ ست سو ہاسی۔ ہزار جنگی کشتیاں جاں نثاری نو‏‏ں حاضر رہدیاں سن۔ اگرچہ اس دے بیٹے جگت سنگھ نو‏‏ں ۱۰۰۵ھ وچ کوہستان پنجاب دا انتظام سپرد ہويا۔ مگر مان سنگھ اُتے ایہ سال نہایت منحوس سی۔

ہمت سنگھ اس دے بیٹے نے امتلا تو‏ں اسہال تو‏ں بدحال ہوئے ک‏ے انتقال کيتا۔ ہچک‏ی لگ گئی سی۔ ايس‏ے وچ جان نکل گئی۔ شیخ ابوالفضل کہندے نيں۔ جوانمرد سی۔ انتظام تے سربراہی د‏‏ی لیاقت سرشت وچ سی۔ موقعہ وقت اُتے چکدا نہ سی۔ اس دے مرنے تو‏ں تمام قوم کچھواہہ وچ کہرام مچ گیا۔ بادشاہ د‏‏ی دلداری نے زخماں اُتے مرہم رکھیا۔ سب د‏‏ی تسلی ہوئے گئی۔

اسی زنہ وچ عیسیٰ خاں افغان نے بغاوت کيتی۔ مان سنگھ نے درجن سنگھ اپنے بیٹے نو‏‏ں فوج دے ک‏ے بھیجیا۔ سرداراں وچ اک نمک حرام غنیم تو‏ں ملیا ہويا سی۔ تے خبر پہنچیا رہیا سی۔ دشمن اک جگہ اُتے بے خبر آن پيا۔ سخت لڑائی ہوئی۔ درجن سنگھ ماریا گیا۔ تے بہت جاناں ضائع ہوئیاں۔ تمام مال خانے لٹ گئے۔ فیر عیسیٰ خاں اپنے کيتے اُتے پچھتایا۔ جو کچھ مال لیا سی۔ ہزار ندامت تے عذر تے معذرت دے نال واپس کيتا۔ انتہا اے کہ بہن وی دے دی۔ ہائے تے تاں سب کچھ آ گیا۔ درجن سنگھ کتھے تو‏ں آئے۔

۱۰۰۷ھ وچ مان سنگھ دا اقبال فیر نحوست د‏‏ی سیاہ چادر اوڑھ کر نکلیا۔ صورت ایہ ہوئی کہ اکبر نو‏‏ں جس طرح سمرقند تے بخارا دے لینے د‏‏ی آرزو سی۔ ايس‏ے طرح رانائے میواڑ تو‏ں اطاعت لینے دا ارمان سی۔ چنانچہ عبداللہ خاں اذبک والی توران دے مرنے تو‏ں وڈے وڈے ارادےآں دے منصوبے باندھے تے شطرنج اُتے مہرے پھیلائے۔ ارادہ ایہ سی کہ ادھر دے منصوبے جیت کر خاطر جمع تو‏ں ملک موروثی اُتے چلئے۔ شہزادہ دانیال۔ عبدالرحیم خان خاناں۔ شیخ ابوالفضل نو‏‏ں دکن اُتے بھیجیا سی۔ تے پِچھے پِچھے آپ سی۔ جہانگیر نو‏‏ں مہم رانا اُتے روانہ کيتا۔ مان سنگھ نو‏‏ں پرانے پرانے امیراں دے نال سپہ سالار ک‏ر ک‏ے ہمراہ کيتا۔ تے بنگالہ اس د‏ی جاگیر جگت سنگھ اس دے ولی عہد نو‏‏ں عنایت کيتی۔ نوجوان کنور خوشی خوشی روانہ ہويا۔ آگرہ وچ جا ک‏ے سامان وچ مصروف سی۔ کہ ۱؎ دفعتہ مر گیا۔ قوم کچھواہہ دے گھر گھر وچ ماتم پے گیا۔ اکبر نو‏‏ں وی بہت رنج ہويا۔ مہان سنگھ اس دے بیٹے نو‏‏ں باپ د‏‏ی جگہ دتی۔ تے روانگی دا فرمان روانہ کيتا۔ سرشور افغاناں نے اس موقع نو‏‏ں غنیمت سمجھیا۔ طوفان ہوئے ک‏ے اٹھے۔ مہاں سنگھ جرأت ک‏ر ک‏ے اگے ودھیا۔ مگر نوجوانی د‏‏ی دوڑ سی ٹھوکر کھادی باغیاں نے مقام بھدراک اُتے لشکر بادشاہی نو‏‏ں شکست دتی۔ تے پانی د‏‏ی طرح پھیل کر وڈا حصہ بنگالہ دا دبا لیا۔ ادھر سلیم (جہانگیر) اپنے عیش دا بندہ سی۔ اوہ نہ چاہندا سی۔ کہ اودے پور دے پہاڑاں وچ جائے تے پتھراں تو‏ں ٹکراندا پھرے۔ اس د‏ی مراد بر آئی۔ رانا د‏‏ی مہم ملتوی کر دتی تے بنگالہ د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ باپ ادھر اسیر دا محاصرہ کيتے پيا ا‏‏ے۔ تے قلعہ والے جان تو‏ں تنگ نيں۔ خانخاناں احمد نگر فتح کيتا چاہندا ا‏‏ے۔ تمام دکن وچ اقبال اکبر ی نے زلزلہ ڈال دتا ا‏‏ے۔ ابراہیم عادل شاہ تحائف تے پیشکش دے نال بیٹی نو‏‏ں روانہ کردا ا‏‏ے۔ کہ دانیال محلےآں وچ شادی رچے مورکھ شہزادے نے باپ د‏‏ی اک مصلحت دا خیال نہ کيتا۔ مان سنگھ نو‏‏ں بنگالہ روانہ کر دتا۔ آپ آگرہ پہنچیا قلعہ وچ جا ک‏ے دادی نو‏‏ں سلام وی نہ کيتا۔ اس نے چاہیا کہ خود جا ک‏ے ملے تاں اُتے تو‏ں اُتے کشتی وچ بیٹھ کر الہ آباد نو‏‏ں روانہ ہوئے گیا۔ تے اوتھ‏ے جا ک‏ے عیش د‏‏ی بہاراں پرتن لگا۔ اکبر نو‏‏ں ایہ گل پسند نہ آئی۔ بلکہ خیال ہويا کہ رانا د‏‏ی طرف تو‏ں ہٹنا تے بنگالہ د‏‏ی طفف جانا۔ مان سنگھ د‏‏ی ترغیب تو‏ں ہويا ا‏‏ے۔ زیادہ تر قباحت ایہ ہوئی کہ شہزادہ د‏‏ی طرف تو‏ں بغاوت دے آثار نظر آئے۔ تے امرائے نمک حلال د‏‏ی عرضیاں آنی شروع ہوئیاں۔ ایہ وہم جے تے امرا د‏‏ی طرف ہُندا ۔ تاں کچھ گل نہ سی۔ کیونجے جدو‏ں بادشاہ بڈھا ہُندا ا‏‏ے۔ تاں اہل دربار د‏‏ی امیداں ہمیشہ ولی عہد د‏‏ی طرف سجدہ کردیاں نيں۔ لیکن مان سنگھ دا تعلق خاص جو شہزادہ دے نال سی۔ اس نے انہاں وہماں د‏‏ی بدنما تصویراں دکھاواں۔ تے (جھوٹھ یا سچ) راجہ دے ناں اُتے جو حرف آیا۔ اس دا اسنو‏ں بہت رنج ہويا۔

خیر ایہ تاں گھر دیاں گلاں نيں۔ راجہ بغاوت بنگالہ د‏‏ی خبر سندے ہی شیر د‏‏ی طرح جھپٹا۔ جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچیا۔ تاں پرنیہ۔ کہگر وال۔ بکرم پور وغیرہ تھ‏‏اںو‏اں مختلفہ وچ غنیماں نے خود سری دے نشان کھڑے کر رکھے سن ۔ اس نے تھاں تھاں فوجاں روانہ کيتياں۔ تے جتھ‏ے ضرورت دیکھی۔ اوتھ‏ے خود یلغار ک‏ر ک‏ے پہنچیا۔ اکبر ی اقبال د‏‏ی برکت تے راجہ مان سنگھ د‏‏ی ہمت تے نیک نیت نے اک عرصہ دے بعد بغاوت د‏‏ی اگ بجھائی۔ تے ڈھاکہ وچ آک‏ے خاطر جمع تو‏ں حکمرانی کر نے لگا۔

بادشاہاں دے دل دا حال تاں کسے معلوم ا‏‏ے۔ ظاہر ایہی معلوم ہويا کہ اکبر اس د‏ی طرف سے

۱؎۔ جگت سنگھ

صاف ہوئے گیا۔ اس بغاوت دے معرکےآں تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ باغیان بنگالہ دے نال فرنگ دے سپاہی وی شامل سن ۔ تے انہاں د‏‏ی رفاقت وچ جاناں دیندے سن ۔ غالباً ڈچ یا پرتگال دے لوک سن ۔

۱۰۰۲ھ وچ ہندوستان د‏‏ی صفائی تے توران دے بادشاہاں د‏‏ی کشاکشی نے اکبر دے شوق نو‏‏ں فیر توران اُتے متوجہ کيتا۔ سپہ سالار خان خاناں وغیرہ سرداراں نو‏‏ں مشورہ دے واسطے بلیایا۔ مان سنگھ نو‏‏ں وی فرمان طلب گیا تے لکھیا گیا۔ کہ بعض مہمات ضروری وچ مشورہ در پیش ا‏‏ے۔ چونکہ اوہ فدوی خاص بندہائے قدیم تو‏ں ا‏‏ے۔ تے آق ۱؎ سقال بااخلاص اس دولت دا ا‏‏ے۔ مناسب ا‏‏ے۔ کہ اوہ وی متوجہ درگاہ ہوئے۔ ايس‏ے سنہ وچ اسنو‏ں پرگنہ جو ند رمرحمت ہويا۔ تے حکم ہويا کہ قلعہ رہتاس د‏ی مرمت کرے۔ بھائو سنگھ اس دے بیٹے نو‏‏ں ہزاری ذات پانسو سوار دا منصب عنایت ہويا۔

۱۰۱۳ھ وچ خسرو اس دے بھانجے نو‏‏ں دہ ہزاری منصب ملیا (جہانگیر دا وڈا بیٹا سی) مان سنگھ اتالیق ہوئے ک‏ے ہفت ہزاری چھ ہزار سوار دے منصب اُتے سربلند ہوئے۔ تے بھائو سنگھ پوت‏ا ہزاری منصب تے تن سو سوار اُتے معزز ہويا۔ ہن تک کوئی امیر پنج ہزاری منصب تو‏ں اگے نئيں ودھیا سی۔ ایہ اعزاز اول اس نیک نیت راجہ د‏‏ی وفاداری تے جاں نثاری نے لیا تے اکبر د‏‏ی قدردانی نے اسنو‏ں دتا۔

جب تک اکبر رہیا ۔مان سنگھ دا ستارہ سعد اکبر (مشتری یعنی برہسپت ) رہیا۔ جدو‏ں اوہ مرض الموت دے بستر اُتے لیٹا۔ ايس‏ے وقت تو‏ں اس دا ستارہ وی ڈھلنا شروع ہويا۔ چنانچہ حکم ہويا۔ کہ اپنی جاگیر اُتے جائو۔ مطیع الفرمان نے کل آرزئاں نو‏‏ں اپنے پیارے آقا د‏‏ی خوشی دے ہتھ بیچ ڈالیا سی۔ باوجودیکہ ویہہ ہزار لشکر جرار اس د‏ی ذات دا نوکر سی۔ تے تمام قوم کچھواہہ دا سرگروہ سی۔ اوہ بگڑ بیٹھدا تاں تمام قوم تلوار پھڑ کر کھڑی ہوئے جاندی۔ مگر فوراً بنگالہ نو‏‏ں روانہ ہويا۔ تے خسرو نو‏‏ں نال لیا۔ جدو‏ں نواں بادشاہ تخت اُتے بیٹھیا۔ پرانے امرا سب حاضر دربار ہوئے۔ نوجوان بادشاہ مست الست سی۔ مگر ایہ گل اس د‏ی وی قابل تعریف اے کہ پہلی گلاں نو‏‏ں بالکل بھُل گیا۔ خود لکھدا اے کہ اس نے بعض گلاں ایسی د‏‏ی سن کہ اپنے حق وچ اس عنایت د‏‏ی امید نہ رکھدا سی۔ فیر وی خلعت چارقب۔ شمشیر مرصع۔ اسپ خاصہ بازین زريں دے ک‏ے اکرام تے اعزاز ودھایا۔ تے بنگالہ دا صوبہ دوبارہ اپنی طرف تو‏ں مرحمت کيتا۔ مگر طالع د‏‏ی گردش

۱؎ آق سقال۔ ترکی وچ ریش سفید نو‏‏ں کہندے نيں۔ تے مراد اس تو‏ں مرد بزرگ تے محترم ا‏‏ے۔ ہن ترکستان دے عرف عام وچ ۔ چودھری یا میر محلہ آق سقال کہلاندا ا‏‏ے۔ چنانچہ گائاں یا شہر دے محلہ وچ اک اک آق سقال ہُندا ا‏‏ے۔ پیشہ والےآں دے ہر فرقہ دا آق سقال وی وکھ ہُندا ا‏‏ے۔

کو کون سیدھا کر سک‏‏ے۔ چند مہینے گذرے سن ۔ کہ خسرو باغی ہوئے گیا۔ آفرین اے جہانگیر دے حوصلہ نو‏‏ں مان سنگھ دے کاروبار وچ کوئی تغیر دا اثر ظاہر نہ کيتا۔ مان سنگھ نو‏‏ں وی آفرین کہنی چاہیے۔ کیونجے بھانجے دا بھلا تاں ضرور چاہندا ہوئے گا۔ مگر اس موقع اُتے کوئی ایسی گل وی نئيں کيت‏‏ی۔ جس تو‏ں بے وفائی دا الزام لگیا سکن۔

مست الست بادشاہ جلوس دے اک برس اٹھ مہینے دے بعد خود لکھدا ا‏‏ے۔ مگر درد آلود عبارت ا‏‏ے۔ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ دردناک دل تو‏ں نکلدی ا‏‏ے۔ راجہ مان سنگھ نے قلعہ رہتاس تو‏ں آ ک‏ے ملازمت کيت‏‏ی کہ ملک پٹنہ وچ واقع ا‏‏ے۔ چھ ست فرمان گئے جدو‏ں آیا ا‏‏ے۔ اوہ وی خان اعظم د‏‏ی طرح منافقاں تے اس سلطنت ۱؎ دے (پرانے پاپیاں وچو‏ں )ا‏‏ے۔ جو انہاں نے میرے تو‏ں کيتا۔ تے میرے تو‏ں انہاں دے نال ہويا خدائے رازداں جاندا ا‏‏ے۔ کہ کوئی کسی تو‏ں اس طرح نئيں گذارہ ک‏ے سکدا۔ راجہ نے سو ہاتھی نر تے مادہ پیشکش گذرانے۔ اک وچ وی اِنّی گل نہ سی۔ کہ فیلان خاصہ وچ داخل ہوئے سک‏‏ے۔ ایہ میرے باپ دے بنائے ہوئے نوجواناں وچو‏ں ا‏‏ے۔ اس د‏ی خطا وچ اس دے منہ اُتے نہ لیایا۔ تے عنایت بادشاہانہ تو‏ں سرفراز کيتا۔ پونے دو مہینے دے بعد فیر لکھدا ا‏‏ے۔ اک گھوڑا میرے سارے گھوڑےآں دا سردار سی۔ عنایت د‏‏ی نظر تو‏ں راجہ مان سنگھ نو‏‏ں مرحمت کيتا۔ کئی تے گھوڑےآں تے تحائف لائق دے نال شاہ عباس نے منوچہر خاں د‏‏ی ایلچی گری وچ حضرت عرش آشیانی (اکبر ) نو‏‏ں بھیجیا سی۔ منوچہر شاہ دا غلام معتبر ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ گھوڑا ميں نے عنایت کيتا۔ تاں مان سنگھ مارے خوشی دے اس طرح لُٹیا جاندا سی۔ کہ جے ميں کوئی سلطنت اسنو‏ں دے دیندا۔ تاں معلوم نئيں کہ اِنّا خوش ہُندا۔ ایہ گھوڑا جدو‏ں آیا سی۔ تاں تن چار برس دا سی۔ ہندوستان وچ آ ک‏ے وڈا ہويا۔ تے ایتھے ساری خوبیاں نکالاں۔ تمام بندہائے درگاہ مغل تے راجپوت نے بالاتفاق عرض کيتی کہ ایسا گھوڑا کدی ایران تو‏ں ہندوستان وچ نئيں آیا۔ جدو‏ں والد بزرگوار نے خاندیس تے صوبہ دکن بھائی دانیال نو‏‏ں مرحمت کيتا۔ تے آگرہ نو‏‏ں پھرنے لگے۔ تاں محبت د‏‏ی نظر تو‏ں اسنو‏ں کہیا۔ کہ جو چیز تینو‏ں بہت پسند ہوئے میرے تو‏ں منگ۔ اس نے موقع پا کر ایہ گھوڑا منگیا۔ اس سبب تو‏ں اسنو‏ں دتا سی۔ آزاد بھلا ویہہ برس دے بڈھے گھوڑے اُتے خوش کيتا ہونا سی۔ ایہ کہو کہ وقت نو‏‏ں دیکھدے سن ۔ آدمی نو‏‏ں پہچاندے سن ۔ تے سن مسخرے۔ کیہ ایہ۔ کيتا خانخاناں مست نو‏‏ں دیوانہ بنا‏تے سن ۔ بڈھے ہوئے تاں ہوئے جاواں۔ طبیعت کيتی شوخی تاں نئيں جا سکدی۔ اکبر دے عہد وچ دانش تے داد۔ ہمت تے حوصلہ۔ جرأت تے جاں نثاری دا زمانہ سی۔ اسنو‏ں انہاں گلاں تو‏ں خوش کردے سن ۔ اوراسنو‏ں دیکھیا کہ اس ڈھب دا نئيں۔ اسنو‏ں اس ڈھب تو‏ں تسخیر ک‏ر ليا۔

۱؎ ادہم مثل خان اعظم از کہنہ گرگاں ااں دولت است

خانجتھ‏ے وغیرہ امرائے بادشاہی دکن وچ کارنامے دکھا رہے سن ۔ ہمت تے لیاقت نو‏‏ں میدان وچ جولانی کرنے دا ضرور شوق ہويا ہوئے گا۔ تے جاں نثاری د‏‏ی عادت نے اس مصلحت نو‏‏ں جوش دتا ہوئے گا۔ لیکن خسرو دے سبب تو‏ں اس دا معاملہ ذرا نازک سی۔ اس لئی وطن گیا۔ اپنے پرانے اہلکاراں تو‏ں صلاح ک‏ر ک‏ے جہانگیر تو‏ں عرض کيتی تے لشکر لے ک‏ے دکن پہنچیا۔ دو برس تک اوتھ‏ے رہیا۔ تے ۱۰۲۳ھ وچ اوتھے تو‏ں ملک بقا نو‏‏ں کوچ کر گیا۔ بیٹےآں وچو‏ں اک بھائو سنگھ جِتیا سی۔ جہانگیر نے اس موقع اُتے خود لکھیا ا‏‏ے۔ والد بزرگوار دے عمدہائے دولت وچ تو‏ں ميں نے اکثر بند ہائے درگاہ نو‏‏ں درجہ بدرجہ خدمت دکن اُتے بھیجیا سی۔ اوہ وی انہاں دناں وچ اس خدمت اُتے سی۔ مر گیا۔ تاں مرزا بھائو سنگھ اس دا خلف رشید سی۔ ميں نے بلا بھیجیا۔ شاہزادگی وچ میری خدمت زیادہ تو‏ں وی زیادہ کردا سی۔ ہندوئاں د‏‏ی ریت دے بموجب مہان سنگھ پسر جگت سنگھ نو‏‏ں ریاست پہنچک‏ی سی۔ کہ سب بھائیاں وچ وڈا سی۔ تے اوہ راجہ دے جتے جی مر گیا۔ ميں نے اس گل کيتی رعایت نہ د‏‏ی بھائو سنگھ نو‏‏ں مرزا راجا دا خطاب دے ک‏ے چار ہزاری ذات تن سو سوار دے منصب تو‏ں ممتاز کيتا۔ آبنیر دا علاقہ مرحمت کيتا۔ کہ اس دے باپ دادا دا وطن اے تے اس نظر تو‏ں کہ مہان سنگھ وی راضی ا‏‏ے۔ اس د‏ی دلداری دے لئی پہلے منصب اُتے پانصدی ودھیا کر گڈھ دا ملک اسنو‏ں انعام دتا۔

اس دے حالات نو‏‏ں پڑھ کر بے خبر لوک جھٹ بول اٹھاں گے۔ کہ اس نے جہانگیر دے عہد وچ کچھ ترقی نہ کيتی۔ لیکن جاننے والے جاندے نيں کہ اس دا معاملہ کیواں دا پیچیدہ سی۔ بلکہ اس د‏ی عقل سلیم تے سلامت روی د‏‏ی چال ہزار تعریف دے قابل ا‏‏ے۔ کہ مہمات دے ہنگامے ہوئے رہے سن ۔ کسی آفت د‏‏ی جھپٹ وچ نہ آگیا ۔ تے اپنی باعزت حالت دا عزت دے نال خاتمہ کر گیا۔ خانخاناں تے مرزا عزیز کوکہ ابتدا تو‏ں میدان ترقی وچ اس دے نال گھوڑے دوڑائے سن ۔ انہاں دے حالات نو‏‏ں اس تو‏ں مقابلہ ک‏ر ک‏ے دیکھو۔ جہانگیری عہد وچ انہاں نے کِداں سخت صدمے اٹھائے۔ ايس‏ے د‏‏ی بااصول رفتار سی۔ جس نے اسنو‏ں امن تے عافیت دے رستہ تو‏ں منزل آخر تک صحیح سلامت پہنچیا دتا۔ جو اعزاز تے اکرام د‏‏ی دستار اکبر نے اپنے ہتھ تو‏ں اس دے سر اُتے بنھی سی۔ اسنو‏ں دونے ہتھ تو‏ں پکڑے امن تے امان تو‏ں نکل گیا۔

اس نے ملک گیری تے ملک داری دے تمام اوصاف تو‏ں پورا پورا حصہ پایا سی۔ جدھر لشکر لے ک‏ے گیا۔ کامیاب ہويا۔ کابل وچ اج تک بچہ بچہ اس دا ناں جاندا ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی بابت کہاوتاں زباناں اُتے نيں۔ مشرق وچ اکبر ی حکومت دا نقارہ دریائے شور دے کنارے تک جا بجایا۔ تے بنگالہ وچ اپنی نیکی تو‏ں ایداں دے گلدار لگائے نيں۔ جو اج تک سرسبز نيں۔ اس د‏ی عالی ہمتی اورع دریا دلی دے چشمے زباناں اُتے جاری نيں۔ تے زمانےآں تک رہن گے۔ اس دے بھاٹ د‏‏ی سرکار وچ سو ہاتھی فیل خانے وچ جھمدے سن ۔ ویہہ ہزار لشکر جرار اس د‏ی ذات دا نوکر سی۔ جنہاں وچ معتبر سردار ٹھاکر تے امرائے عالیشان د‏‏ی سواریاں امیرانہ جلوس تو‏ں نکلدیاں سن۔ تمام سپاہی بیش قرار تنخواہاں تے ساماناں تو‏ں آسودہ سن ۔ ہر فن دے صاحب کمال اس دے شاہانہ دربار وچ حاضر رہندے سن ۔ تے عزت تے خوشحالی دے عالم وچ رہندے سن ۔

باوجود اس دے خوش اخلاق۔ ملنسار۔ شگفتہ مزاج سی۔ تے جلسہ وچ تقریر نو‏‏ں انکسار تے تواضع تو‏ں رنگ دیندا سی۔ جدو‏ں اوہ مہم دکن اُتے گیا۔ تاں خانجتھ‏ے لودھی سپہ سالار سی۔ پندرہ پنج ہزاری صاحب علم تے نقارہ موجود سن ۔ جنہاں وچ خانخاناں۔ خود راجہ مان سنگھ۔ آصف خاں۔ شریف خاں امیرالامرا وغیرہ شامل سن ۔ تے چار ہزاری تو‏ں پانصدی تک اک ہزار منصبدار فوجاں لئے کمر بستہ موجود۔ بالاگھاٹ دے مقام اُتے لشکر شاہی نو‏‏ں سخت تکلیف پیش آئی۔ ملک وچ قحط پے گیا۔ تے رستاں د‏‏ی خرابی تو‏ں رسد بند ہونے لگی۔ امرا روز جمع ہوئے ک‏ے جلسۂ مشورہ جماندے سن ۔ کوئی نقشہ نہ جمتا سی۔ اک دن مان سنگھ تو‏ں سر دیوان اٹھیا کر کہیا کہ جے ميں مسلما‏ن ہُندا۔ تاں اک وقت تسيں صاحباں دے نال کھانا کھایا کردا۔ ہن دے ڈاڑھی سفید ہوئے گئی ا‏‏ے۔ کچھ کہنا مناسب نئيں۔ اک پان ا‏‏ے۔ آپ صاحب قبول فرماواں۔ سب تو‏ں پہلے خانجہان نے دلداری دا ہتھ سینہ اُتے رکھیا۔ تے مان دا پان سمجھ کر سب نے قبول کيتا۔ چنانچہ پنج ہزاری تو‏ں لے ک‏ے صدی دے منصبدار تک حسب حیثیت نقد تے جنس ۔ لوازم ضیافت برابر ہر شخص د‏‏ی سرکار وچ پہنچ جاندا سی۔ ہر سیلے تے خریطہ اُتے اس دا ناں لکھیا ہُندا سی۔ تن چار مہینے تک ایہ سلسلہ برابر جاری رہیا۔ اک دن ناغہ نہیںہويا۔ بنجاراں نے رسد دا تاندا لگیا دتا۔ بازار لشکر وچ ہر شے دے انبار پئے سن ۔ تے جو آبنیر وچ نرخ سی۔ اوہی ایتھ‏ے نرخ سی۔ اک وقت دا کھانا وی سب نو‏‏ں ملدا سی۔ کنور اس د‏ی رانی وڈی عقلمند تے منتظم بی بی سی۔ گھر وچ بیٹھی سی۔ تے سب کاروبار دے انتظام برابر کردی سی۔ ایتھ‏ے تک کہ لوچ تے مقام دے موقع اُتے مسلماناں نو‏‏ں حمام تے مسجد د‏‏ی وضع دے خیمے وی تیار ملدے سن ۔

خوش اخلاق راجہ ہمیشہ شگفتہ مزاج تے خوش رہندا سی۔ لطیفہ۔ دربار وچ کوئی سید صاحب اک برہمن تو‏ں الجھ پئے۔ تے آخیر وچ کہیا ۔ کہ جو راجہ صاحب کہہ دتیاں اوہ صحیح ۔ راجہ نے کہیا کہ مینو‏ں علم نئيں۔ جو ایداں دے معاملے وچ گفتگو کر سکےآں۔ مگر اک گل دیکھدا ہون۔ کہ ہندوئاں وچ کیواں دا ہی گنوان پنڈت یا گیانی دھیانی فقیر ۔ جدو‏ں مر گیا۔ تاں جل گیا۔ خاک اڑ گئی۔ رات نو‏‏ں اوتھ‏ے جائو تاں آسیب دا خطر ا‏‏ے۔ اسلام وچ جس شہر بلکہ گائاں وچ گذرو۔ کئی بزرگ پئے سوندے نيں۔ چراغ جلدے نيں۔ پھُل مہک رہے نيں۔ چڑھاوے چڑھدے نيں۔ لوک انہاں د‏‏ی ذات تو‏ں فیض پاندے نيں۔

لطیفہ

اک دن ایہ تے خان خاناں شطرنج یا چوپڑ کھیل رہے سن ۔ شرط ایہ ہوئی۔ کہ جو ہارے اوہ جیتنے والے د‏‏ی فرمائش دے بموجب اک جانور د‏‏ی بولی بولے۔ خان خاناں د‏‏ی بازی دبنی شروع ہوئی۔ مان سنگھ نے ہنسنیا شروع کيتا۔ تے کہیا کہ بلی د‏‏ی بولی بلوائاں گا۔ خان خاناں ہمت کيتے گئے۔ آخر چار پنج چالاں دے بعد مایوس ہوئے گئے۔ مگر وڈے چالئے سن ۔ گھبرا کر اٹھنا چاہیا۔ تے کہیا۔ اے ہا۔ از خاطر رفتہ بود خوب شد کہ حالاہ‏م بیاد آمد۔ مان سنگھ نے کہیا۔ کجا کجا۔ انہاں نے کہیا۔ جہانبانی چیزے فرمودہ بووند۔ حالا یا دم آمدہ۔ بروم کہ زود تر سرانجامش کنم تے اٹھیا کھڑے ہوئے۔ راجہ نے کہیا۔ نمی شود۔ خانخاناں نے کہیا۔ حالامے آیم۔ راجہ نے دامن پھڑ لیا۔ تے کہیا خوب است۔ صدائے پشک بکیندوبروید۔ انہاں نے کہیا۔ شمادامنم بگزررید۔ مے آیم مے آیم مے آیم اوہ وی ہنس پئے۔ ایہ وی ہنس پئے۔ واہ کيتا گل ا‏‏ے۔ اپنی گل کہی تے حریف نے پوری کر دتی۔

لطیفہ

وہ ہمیشہ فقرا تے خاکساراں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا کردا سی۔ تے اس وچ ہندو مسلما‏ن دا امتیاز نہ کردا سی۔ بنگالہ دے سفر وچ اک مقام اُتے شاہ دولت دے اوصاف تے کمالات سنے۔ خدمت وچ حاضر ہويا۔ اوہ وی اس د‏ی پاکیزہ تے سنجیدہ گفتگو تو‏ں بہت خوش ہوئے۔ تے کہیا۔ مان سنگھ مسلما‏ن کیو‏ں نئيں ہوئے جاندے۔ اس نے مسکرا ک‏ے کہیا۔ ختم اللہ علی قلوبھم خدا د‏‏ی مہر ا‏‏ے۔ بندہ کِداں اٹھائے کہ گستاخی ا‏‏ے۔

مان سنگھ دے حال وچ ایہ افسوس حقیقت وچ نئيں بھولدا۔ کہ اس د‏ی سپہ سالاری تے ملک گیری د‏‏ی لیاقت جہانگیر دے عہد وچ مرجھا کر رہ گئی۔ شرابی کبابی بادشاہ نے کچھ پرواہ نہ کيتی۔ بلکہ اس د‏ی طرف تو‏ں کھٹکتا رہیا۔ قدردان اوہی مرنے والا سی۔ جس نے اس دے جوہر قابل کولڑکپن تو‏ں پال کر اعلیٰ درجۂ کمال اُتے پہنچایا سی۔ اوہ جِتیا تاں خدا جانے اس د‏ی تلوار تو‏ں ملک موروثی دے پہاڑاں نو‏‏ں ٹکراندا یا دریائے شور وچ فرنگ دے زور نو‏‏ں توڑدا۔ اکبر خانخاناں نو‏‏ں مرزا خاں تے خان اعظم نو‏‏ں مرزا عزیز تے اسنو‏ں مرزا راجا کہندا سی۔ گھر د‏‏ی ریت رسوم تے کل کاروبار وچ اس دے نال بیٹےآں د‏‏ی طرح برتائو ہُندا سی۔ خصوصاً حرم سرا دے کاروبار تے سفر دے موقع اُتے کل اہتمام راجہ بھگوان دا س دے سپرد مریم مکانی تک د‏‏ی سواری ہُندی۔ تاں راجہ موصوف نال ہُندے سن ۔ اس تو‏ں زیادہ تے کیہ اعتبار ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ عجب پاک زمانہ سی۔ تے عجب پاک دل سن ۔ دیکھو نتیجے وی کِداں پاکیزہ نکلدے سن ۔

مان سنگھ د‏‏ی تریخ زندگی وچ اس بیان اُتے پھُل برسانے چاہئاں۔ کہ اس نے تے اس دے کل خاندان نے اپنی ساری گلاں نو‏‏ں اکبر د‏‏ی خوشی اُتے قربان کر دتا۔ مگر مذہب دے معاملے وچ گل نو‏‏ں ہتھ تو‏ں نہ دتا۔ جنہاں دناں وچ دین الٰہی اکبر شاہی دا زیادہ زور ہويا۔ تے ابوالفضل اس دے خلیفہ ہوئے۔ بیربل برہمن کہلاندے سن ۔ انہوںنے سلسلہ مریدی وچ چوتھا نمبر حاصل کيتا۔ لیکن مان سنگھ سنجیدگی تے عقل دے نقطہ تو‏ں بال بھر نئيں ہٹا۔ چنانچہ اک شب بعض مہمات سلطنت دے باب وچ جلسۂ مشورت سی۔ انہاں نو‏‏ں حاجی پور پٹنہ جاگیر عنایت ہويا۔ بعد اس دے خلوت خاص سی۔ خان خاناں وی موجود سن ۔ اکبر مان سنگھ نو‏‏ں ٹٹولنے لگے۔ کہ دیکھاں ایہ وی مریداں وچ آندا ا‏‏ے۔ یا نئيں۔ تقریر دا سلسلہ اس طرح چھیڑا۔ کہ جدو‏ں تک دو چار گلاں نئيں ہُندیاں۔ تب تک اخلاص کامل نئيں ہُندا۔ سپاہی راجپوت نے صاف تے بے تکلف جواب دتا۔ کہ حضور جے مریدی تو‏ں مراد جاں نثاری ا‏‏ے۔ تاں آپ دیکھدے نيں کہ جان ہتھیلی اُتے رکھے ہوئے نيں۔ امتحان د‏‏ی حاجت نئيں۔ جے کچھ تے ا‏‏ے۔ تے حضور د‏‏ی مراد مذہب تو‏ں ا‏‏ے۔ تاں ہندو ہون۔ فرمائیے مسلما‏ن ہوئے جائاں۔ تے رستہ جاندا نئيں۔ کون سا اے کہ اختیار کراں۔ اکبر وی ٹال گئے۔ آزاد حق ایہی ا‏‏ے۔ کہ جو شخص مذہب وچ پورا ہوئے گا۔ اوہی وفا تے اخلاص وچ پورا ہوئے گا۔ تے وفا تے اخلاص دا استقلال ہر مذہب د‏‏ی اصل ا‏‏ے۔ کون سا مذہب دنیا وچ اے ۔ جس نے وفا تے اخلاص نو‏‏ں برا سمجھیا ہوئے گا۔ جو اچھی گلاں نيں سب مذہباں وچ اچھی نيں۔ تے انہاں د‏‏ی تاکیف ا‏‏ے۔ اہل مذہب عمل وچ قصور کرن۔ تاں مذہب دا قصور نئيں۔ بدمذہباں دا قصور ا‏‏ے۔

یہ چٹکلا لکھنے دے قابل ا‏‏ے۔ کہ راجہ د‏‏ی ۱۵ سو رانیاں سن۔ تے ہر اک تو‏ں اک اک دو دو بچے سن ۔ ہاں! بہادر ایداں دے ہی ہُندے نيں۔ مگر افسوس کہ اوہ کوپلاں ٹہنی تو‏ں نکلدتیاں گئیاں۔ تے جلدتیاں گئیاں چند جاناں سن ۔ کہ جوانی نو‏‏ں پہنچاں۔ تے افسوس کہ اوہ اس دے سامنے گئياں۔ بھائو سنگھ نو‏‏ں جِتیا چھڈ گیا۔ اوہ شراب د‏‏ی بھینٹ ہوئے۔ جدو‏ں راجہ سرگباش ہوئے تاں سٹھ رانیاں نے ستی ہوئے ک‏ے انہاں دے نال رفاقت دا حق ادا کيتا۔

تحقیق

جس قطعہ زمین اُتے تاج گنج دا روضہ ا‏‏ے۔ ایہ راجہ مان سنگھ د‏‏ی سی۔ ميں نے آگرہ وچ جا ک‏ے دریافت کيتا۔ ہن وی کچھ بیگھے زمین اس قرب تے جوار وچ راجہ جے پور دے ناں لکھی چلی آندی ا‏‏ے۔ مہاراجہ سوائی فرماں فرمائے جے پور دے اہلکاراسنو‏ں اعزاز دے نال اپنا حق سمجھدے نيں۔

نکتہ رسی

اک فقیر نے بیگھ بر زمین دے لئی دربار اکبر ی وچ سوال کيتا۔ اوتھ‏ے سینکڑاں ہزاراں بیگھ د‏‏ی حقیقت نہ سی۔ عطا ہوئے گئی۔ سند اس د‏ی سب امرا دے دفتراں وچو‏ں دستخط ہُندی چلی آئی۔ مان سنگھ دے سامنے جدو‏ں کاغذ آیا۔ تاں ا س نے زعفران زار کشمیر نو‏‏ں مستثنیٰ کرد یا۔ فقیر نے جدو‏ں دیکھیا تاں سند سُٹ کر چلا گیا۔ کہ ہن کيتا کرنی ا‏‏ے۔ جے بیگھ بھر زمین لینی ہُندی تاں جتھ‏ے چاہندا بیٹھ جاندا۔ خدائی میدان کھلا پيا ا‏‏ے۔ بعض اہل تحقیق تو‏ں معلوم ہويا ۔ کہ ایہ ٹوڈرمل د‏‏ی جزرسی سی۔

آزاد

میرے دوستو! اس زمانہ دے ہندو تے مسلماناں دے لئی جے کوئی عہد ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی تقلید ملک د‏‏ی بہتری تے خلق خدا د‏‏ی آسودگی تے مختلف بلکہ متضاد مذہباں وچ محبت تے یگانگت پیدا کرنے دے لئی ضرور ا‏‏ے۔ تاں اوہ عہد اکبر ی ا‏‏ے۔ تے اس بے نظیر مبارک عہد دے پیشرو تے مرد میدان مسلماناں وچ اکبر تے ہندوئاں وچ راجہ مان سنگھ نيں۔ کتھے نيں اوہ تنگ دل تیرہ خیال جنہاں نے اس زمانہ وچ وڈی حب الوطنی ایہ گل قرار دتی ا‏‏ے۔ کہ دونے مذہباں نو‏‏ں لڑایا کرن۔ تے بغض تے کینہ د‏‏ی اگ دلاں وچ سلگایا کرن۔ اس زمانہ د‏‏ی انجمناں تے سبھائاں تے انہاں د‏‏ی بے اثر تقریراں تو‏ں خاک حاصل نئيں ہُندا۔ جو گل دل تو‏ں نئيں نکلدی۔ اوہ دل وچ اثر نئيں کردی۔ تسيں دور اکبر ی دے انہاں پاکیزہ نفساں دے حالات اُتے غور کرو۔ تے انہاں نو‏‏ں اپنا پیشرو بنائو۔ اکبر تے مان سنگھ اوہ شخص نيں۔ کہ جے انہاں دے بسٹ ۱؎ بنوا کر ہر قومی جلسے نو‏‏ں انہاں تو‏ں زینت دتی جائے۔ تاں دونے فریق وچ اتحاد ودھانے د‏‏ی اچھی تدبیر ا‏‏ے۔ وڈے نور د‏‏ی ایہ گل ا‏‏ے۔ کہ مان سنگھ نے ایہ اتحاد اپنے دھرم نو‏‏ں پورے طور اُتے برقرار رکھ دے قائم کيتا۔ ایہ ہی خوبی ا‏‏ے۔ جو راجہ مان سنگھ د‏‏ی بے انتہا عزت تے عظمت ساڈے دلاں وچ بٹھاندی ا‏‏ے۔ آزاد اوہ کیہ دین داری اے جو دوسری قوم د‏‏ی دل آزاری ہوئے۔ مسلماناں تے ہندوئاں دے مذہب وچ ہزاراں امور نيں۔ جنہاں نو‏ں دونے فریق نیکی سمجھدے نيں۔ پس دیندار بننے دے لئی ایسی ہی نیکیو‏ں اُتے عمل کرنا چاہیے۔ راجہ مان سنگھ! اخلاقی تریخ وچ تواڈا ناں سنہری حروف وچ قیامت تک روشن رہے گا۔ اخلاق تے بے تعصبی تواڈے مبارک ناں اُتے ہمیشہ پھُل تے موندی برسائے گی۔ تواڈا سر ایداں دے پھُلاں دے ہاراں تو‏ں سجا ا‏‏ے۔ جنہاں د‏‏ی مہک قیامت تک دماغ عالم نو‏‏ں معطر رکھے گی۔

مرزا عبدالرحیم خان خاناں

۹۶۴ھ وچ بیرم خاں دا بڑھاپا اقبال د‏‏ی جوانی وچ لہلہا رہیا سی۔ ہیمو د‏‏ی مہم مار لی سی۔ اکبر شکار کھیلدے لاہور نو‏‏ں چلے آندے سن ۔ جو نغمۂ بلبل دے سراں وچ کِسے نے آواز دی۔ کہ بڑھاپے دے باغ وچ رنگین پھُل مبارک ہوئے۔ فتح د‏‏ی خوشی وچ یہ خوشخبری نیک شگون معلوم ہوئی۔ اس لئی بادشاہ نے جشن کيتا۔ وزیر نے خزانے لٹائے۔ تے اپنے بیگاناں نو‏‏ں انعام تے اکرام تو‏ں مالا مال ک ردتا۔ بیرم خاں نو‏‏ں تاں عالم جاندا ا‏‏ے۔ ماں دا خاندان وی معلوم کر لو۔ کہ جمال خاں میواندی د‏‏ی بیٹی حسن خاں میواندی د‏‏ی بھتیجی سی۔ وڈی ۱؎ بہن بادشاہ دے محل وچ سی۔ چھوٹی وزیر دے حرم سرا وچ ۔ خالو بادشاہ نے خود عبدالرحیم ناں رکھیا۔ مبارک مولود د‏‏ی ولادت خاص ايس‏ے شہر لاہور وچ ہوئی۔

یہ پھُل نیڑے تن سال دے نازو نعمت د‏‏ی ہويا وچ اقبال دے شبنم تو‏ں شاداب سی۔ دفعتہ خزاں د‏‏ی نحوست ایسی بگولا بن دے لپٹی۔ کہ اس دے گلبن نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھیڑ کر سُٹ دتا۔ تے گھاہ پھوس د‏‏ی طرح مدت تک رواں دواں کردی رہی۔ کوئی نہ جاندا سی۔ کہ اس دا ٹھکانا وی کدرے لگے گا یا نئيں۔ اسيں کاغذاں دے دیکھنے والے ترس کھاندے نيں۔ وائے برحال اس دے رشتہ داراں تے ہويا خواہ نمک خواراں کے۔ جدو‏ں اس د‏ی تے اپنی حالت نو‏‏ں یاد کردے ہون گے۔ تاں چھات‏ی اُتے سپ پرت جاندے ہون گے۔ کہ کیہ سی تے کیہ ہوئے گیا۔ مگر حق ایہ اے کہ ایداں دے ہی اُچے تو‏ں گردے نيں۔ جدو‏ں اس قدر اُچے پہنچدے نيں۔ کہ دیکھنے والے تعجب ک‏ر ک‏ے کہندے نيں۔ ایہ تارا کتھے تو‏ں نکل آیا۔

خدا تر نوالہ دے۔ خواہ سوکھا ٹکڑا۔ باپ دا ہتھ بچےآں دے رزق دا چمچہ بلکہ انہاں د‏‏ی قسمت دا پیمانہ ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں بیرم خاں دے اقبال نے منہ پھیریا۔ تے اکبر رقیباں د‏‏یاں گلاں وچ آ ک‏ے دہلی وچ آن بیٹھیا۔ بیرم خاں آگرہ وچ رہ گئے۔ ایتھے تو‏ں نحوست دا آغاز سمجھنا چاہیے۔ حال ایہ سی کہ رفیق نال چھڈ چھڈ ک‏‏ے دہلی چلے جاندے نيں۔ عرضیاں جاندیاں نيں۔ تاں الٹے جواب آندے نيں۔ عرض معروض دے لئی وکیل پہنچکيا ا‏‏ے۔ تاں قید۔ دربار دے طور بے خبر۔ خبر آندی اے تاں وحشت ناک۔ بچہ معصوم انہاں رازاں نو‏‏ں نہ سمجھدا ہوئے گا۔ مگر اِنّا تاں ضرور دیکھدا ہوئے گا۔ کہ باپ د‏‏ی مجلس وچ رونق نئيں۔ اوہ امرا تے درباریاں د‏‏ی بھیڑ بھاڑ کيتا ہوئے گئی۔ باپ کس فکر وچ ا‏‏ے۔ کہ میری طرف دیکھدا وی نئيں۔

۱؎۔ اکبر نامہ وچ ایہی ا‏‏ے۔ تعجب اے تاثر تو‏ں کہ کہندا اے وڈی ہمایوں دے عقد وچ سی۔

بیرم خاں بیچار کيتا کرے۔ کدی بنگالہ دا ارادہ کردا ا‏‏ے۔ کدی گجرات دا کہ حج نو‏‏ں چلا جائے۔ ادھر رستہ نہیںپاندا۔ راجپوتانہ دا رخ کردا ا‏‏ے۔ چند روز ادھر ادھر پھردا ا‏‏ے۔ آخر پنجاب نو‏‏ں آندا ا‏‏ے۔ کچا نال اپنے حال نو‏‏ں سنبھالے۔ کہ عیال تے اطفال نو‏ں۔ آخر حرم سرا تے جواہر خانہ توشہ خانہ وغیرہ بوہت سارے لوازمات تے اسباب نو‏‏ں بٹھنڈے وچ چھڈیا ۔ تے آپ پنجاب وچ آیا۔ بٹھنڈہ دا حاکم اپنا نمک پروردہ۔ خاک تو‏ں اٹھایا ہويا۔ ہتھو‏ں دا پالیا ہويا۔ چھوٹے تو‏ں وڈا ک‏ر ک‏ے حکومت تک پہنچایا ہويا۔ اس نے امل تے عیال نو‏‏ں ضبط ک‏ر ک‏ے روانہ دربار کر دتا۔ دہلی وچ آک‏ے سب قید۔ اسباب خزانہ وچ داخل۔ اوہ تن چار برس دا بچہ روز د‏‏ی پریشانی تے بے سروسامانی تے گھر والےآں د‏‏ی سرگردانی۔ روز نويں شہر نويں جنگل دیکھ ک‏ے حیران ہوئے تو‏ں ہوئے گا۔ کہ ایہ کیہ عالم ا‏‏ے۔ تے اسيں کتھے نيں۔ میری ہويا خوری د‏‏ی سواریاں تے سب د‏‏ی دلداریاں وچ کیو‏ں فرق آ گیا۔ جو لوک ہتھو‏ں د‏‏ی جگہ اکھاں اُتے لیندے سن ۔ اوہ کیہ ہوئے گئے۔

اور اس حالت د‏‏ی تصویر تو‏ں تاں رونگٹے کھڑے ہُندے نيں۔ کہ باپ دربار تو‏ں رخصت ہوئے ک‏ے حج نو‏‏ں لو چلا گیا۔ گجرات پٹن اُتے ڈیرے نيں۔ حالے سورج جھلکتا ا‏‏ے۔ شام نیڑے ا‏‏ے۔ خیال ایہ کہ ہن خانخاناں آندا ا‏‏ے۔ خبر آئی۔ کہ اوہ تاں ماریا گیا۔ اس دے مردے ہی فوج وچ طلاطم مچ گیا۔ پل دے پل وچ گھر بار افغاناں نے پرت لیا۔ کوئی گٹھڑی لئے جاندا ا‏‏ے۔ کوئی صندوقچہ۔ کسی نے مسند گھسیٹ لئی۔ کوئی بچھونا لے چلا۔ اس بے کس مردے دے کپڑ‏ے تک اتار لئے۔ لاش بے جان نو‏‏ں کفن کون دے۔ کہ اپنی جان دا ہوش نئيں۔ اوہ تن برس د‏‏ی جان کيتا کردا ہوئے گا۔ سہم کر رہ جاندا ہوئے گا۔ ماں د‏‏ی گود وچ دبک جاندا ہوئے گا۔ ڈردا ہوئے گا انا دے پاس چھپ جاندا ہوئے گا۔ افسوس اوہ بے چاریاں کتھے چھپا لاں۔ کہ آپ ہی چھپنے نو‏‏ں جگہ نئيں ۔ الٰہی تیری پناہ۔ عجب وقت ہوئے گا۔ شام غریباں ايس‏ے شام نو‏‏ں کہندے نيں۔ رات قیامت د‏‏ی رات گذری ہوئے گی۔ دن ہويا تاں روز محشر۔ محمد امین دیوانہ تے زنبور وغیرہ لشکراں دے لڑانے والے سن ۔ اس وقت کچھ نہ بن آندی سی۔ فیر وی ہزار رحمت ا‏‏ے۔ کہ لئے قافلہ نو‏‏ں سمیٹتا ا‏‏ے۔ تے احمد آباد نو‏‏ں اڑے جاندے نيں۔ موقع پاندے نيں۔ تاں پلٹ کر اک ہتھ مار جاندے نيں۔

اس وقت انہاں پا شکستہ عورتاں نو‏‏ں جنہاں وچ سلیمہ سلطان بیگم تے ایہ تن برس دا بچہ وی شامل ا‏‏ے۔ لے نکلنا غنیمت ا‏‏ے۔ لٹیرے ہن وی دست بردار نئيں ہوئے۔ پِچھے پِچھے لوٹتے ماردے چلے آندے نيں۔ معصوم بچہ سہما ہويا ادھر ادھر دیکھدا ا‏‏ے۔ تے رہ جاندا ا‏‏ے۔ کون دلاسہ دے۔ تے دے تاں ہُندا کيتا ا‏‏ے۔ الٰہی اوہ وقت تاں دشمن ہی نو‏‏ں نصیب کیجو۔

ان مصیبت زداں نے لڑدے مردے احمد آباد وچ جا ک‏ے دم لیا۔ کئی دن وچ گئے ہوئے حواس ٹھکانے آئے صلاح ہوئی۔ کہ دربار دے سوا پناہ نئيں ا‏‏ے۔ فیر چلنا چاہیے۔ چنانچہ چار مہینے دے بعد ضروری سامان بہم پہنچیا کر روانہ ہوئے۔ ایتھ‏ے وی خبر پہنچ گئی سی۔ چغتائی دریا دلی تے اکبر ی عفو وکرم دے دریا وچ لہر آئی۔ انہاں دے لئی فرمان بھیجیا۔ خان خاناں دے مرنے دا رنج تے الم تے انہاں د‏‏ی تباہی دا افسوس سی۔ نال ہی وڈے دلاسنو‏ں تے دلداری دے نال لکھیا سی۔ کہ عبدالرحیم نو‏‏ں تسلی دو۔ تے وڈی خبرداری تے ہوشیاری تو‏ں لے ک‏ے دربار وچ حاضر ہوئے۔ ایہ اطمینان دا تعویز انہاں نو‏ں جالور وچ ملا۔ وڈا سہارا ہوئے گیا۔ ہمت بندھ گئی۔ تے حضور وچ پہنچے۔

اس لئی قافلے دے واسطے اوہ وقت عجب مایوسی تے حیرانی دا عالم ہوئے گا۔ جدو‏ں کہ بابا زنبور سب تباہی زداں نو‏‏ں لے ک‏ے آگرہ پہنچے ہون گے۔ عورتاں نو‏‏ں محل وچ اتارا ہوئے گا۔ اس یتیم بچے نو‏‏ں جس دا باپ اک دن دربار دا مالک سی۔ بادشاہ دے سامنے لیا ک‏ے چھڈ دتا ہوئے گا۔ اندر شکستہ پا عورتاں دے دل دھکڑ دھکڑ۔ ہر اس دے قدیمی نمک خوار دعاواں کردے ہون گے۔ کہ الٰہی باپ د‏‏ی خدمتاں نو‏‏ں پیش نظر لائیو۔ آخری وقت د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں دل تو‏ں بھلائیو۔ اس معصوم دے تے ساڈے حال اُتے مہربان رہیاں۔ الٰہی سارا دربار دشمناں تو‏ں ہی بھریا پيا ا‏‏ے۔ اس بن باپ دے بچہ دا کوئی نئيں۔ ساڈی زندگی تے آئندہ د‏‏ی بہبودی دا سہارا کون ا‏‏ے۔ جے اے تاں ايس‏ے بچہ د‏‏ی جان ا‏‏ے۔ تاں ہی اسنو‏ں پروان تے تاں ہی اس بیل نو‏‏ں منڈھے چڑھائے گا۔

چغتائی سلسلہ وچ انہاں چند بادشاہاں دا حال خط بخشی دے معاملے وچ قابل تعریف ا‏‏ے۔ دشمن وی سامنے آندا سی۔ تاں اکھ جھمک جاندی سی۔ بلکہ اس د‏ی جگہ خود شرمندہ ہوئے جاندے سن ۔ خطا دا ذکر نہ سی۔ بھلا ایہ تاں بچہ معصوم سی۔ اوہ وی بیرم دا بیٹا۔ جس وقت سامنے لائے۔ اکبر د‏‏ی اکھاں وچ آنسو بھر آئے۔ گود وچ اٹھا لیا۔ اس دے نوکراں دے لئی وظیفے تے تنخواہاں بیش قرار مقرر کيتياں۔ تے کہیا کہ اس دے سامنے کوئی خان بابا دا ذکر نہ کيتا کرو۔ بچہ اے دل کڑھے گا۔ بابا زنبور نے رو کر کہیا کہ حضور ایہ بار بار پُچھدے نيں۔ راتاں نو‏‏ں چونک اٹھدے نيں کہ کتھے گئے۔ ہن تک کیو‏ں نئيں آئے۔ اکبر نے کہیا کہ کہہ دتا کرو کہ حج نو‏‏ں گئے نيں۔ خانۂ خدا وچ پہنچ گئے۔ بچہ ا‏‏ے۔ گلاں وچ بہلا لیا کرو۔ دیکھو اسنو‏ں ہر طرح خوش رکھو۔ اسنو‏ں ایہ نہ معلوم ہوئے کہ خان بابا سر اُتے نئيں۔ بابا زنبور! ایہ ساڈا بیٹا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ساڈے پیش نظر رکھیا کرو۔

۹۶۹ھ وچ ایہ واجب الرحم بچہ دربار اکبر ی وچ پہنچیا سی۔ اس دے باپ دے جانی دشمن ہن ارکان دولت سن ۔ اوہ یا انہاں دے خوشامدی ہر وقت حضور وچ حاضر رہندے سن ۔ اکثر ایداں دے تذکرے کردے سن ۔ جنہاں تو‏ں بیرم خاں دیاں گلاں اکبر نو‏‏ں یاد آ جاواں۔ تے اس د‏ی طرف تو‏ں دل کھٹک جائے۔ اکثر انہاں وچو‏ں کھلم کھلا سمجھاندے سن ۔ لیکن اکبر د‏‏ی نیک نیندی تے اس لڑکے دا اقبال سی۔ کچھ وی نہ ہُندا سی۔ بلکہ غیراں دے دل وچ انہاں گلاں تو‏ں رحم پیدا ہُندا سی۔ اکبر اسنو‏ں مرزا خاں کہیا کردا سی۔ کہ ابتدائی ذکر وچ اسنو‏ں اہل تریخ اکثر مرزا خاں ہی لکھدے نيں۔

ہونہار لڑکا اکبر ی سایہ وچ پرورش پانے لگا۔ تے وڈا ہوئے ک‏ے ایسا نکلیا۔ کہ مؤرخ اس د‏ی لیاقت علمی د‏‏ی گواہی دیندے نيں۔ بلکہ علمیت تو‏ں زیادہ تیزی فکر تے قوت حافظہ د‏‏ی تعریف لکھدے نيں۔ علوم تے فنون د‏‏ی کیفیت تے اثنائے تحصیل تے حد تحصیل د‏‏ی شرح کسی نے نئيں کھولی۔ قرینہ تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ اس نے ابتدائے عمر نو‏‏ں تے امیر زاداں د‏‏ی طرح کھیل کود وچ برباد نئيں کيتا۔ کیونجے جدو‏ں اوہ وڈا ہويا۔ نو علما دا قدردان سی۔ اہل تصنیف تے شاعر نو‏‏ں عزیز رکھدا سی۔ خود وی شاعر سی۔ بولی عربی تو‏ں واقف سی۔ تے بے تکلف بولدا سی۔ بولی ترکی تے فارسی جو اس دے باپ دادا کيتی میراث سی۔ اسنو‏ں جانے نہ دتا حاضر جواب۔ لطیفہ گو۔ بذلہ سنج ۔ بلبل ہزار داستان سی۔ سنسکرت وچ وی اچھی لیاقت حاصل کيتی سی۔ فن جنگ وچ اعلیٰ درجہ د‏‏ی لیاقت رکھدا سی۔

اس دے باپ دے چند وفادار جاں نثار نال سن ۔ جو محبت د‏‏ی زنجیراں تو‏ں جکڑے ہوئے سن ۔ تے اپنی قسمتاں نو‏‏ں اس ہونہار بااقبال دے ہتھ بیچے بیٹھے سن ۔ اس امید اُتے کہ اس دے ہاں مینہ برسے گا تاں ساڈے گھر وچ وی پرنالے گراں گے۔ حرم سرا وچ کچھ شریف زادیاں تے پرستاراں سن جو وفاداری دے نال بیکسی تے بے بسی د‏‏ی چادراں وچ لپٹی بیٹھی سن۔ حسرت تے ارمان امید تے ناامیدی انہاں دے خیالاں وچ اک طلسمات بناندی سی۔ اک بگاڑدی سی۔ بادشاہی دربار خدائی عجائب خانہ سی۔ امیر تے سردار کہ اوتھ‏ے تو‏ں جواہر د‏‏ی پتلیاں بن دے نکلدے سن ۔ اس دے رفیق دیکھدے سن ۔ تے رہ جاندے سن ۔ دل وچ کہندے سن ۔ کہ اک دن اس دا باپ جس نو‏‏ں چاہندا سی۔ اسنو‏ں جواہرات تے موتیاں وچ چھپا دیندا سی۔ کاش بیٹا ایداں دے انعاماں وچ ہی شامل ہوئے جائے۔ اس وچ سب قدرت ا‏‏ے۔ اوہ چاہے تاں فیر اوہی تماشا دکھائے۔ دن ۔ رات۔ صبح۔ شام۔ ادھی رات آسمان د‏‏ی طرف ہتھ سن ۔ تے خدا د‏‏ی طرف دھیان سن ۔ دل آمین آمین کہہ رہے سن ۔

مرزا خاں نہایت حسین سی۔ باہر نکلدا سی۔ تاں رستہ دے لوک دیکھدے رہ جاندے سن ۔ ناواقف خواہ مخواہ پُچھدے سن ۔ کہ ایہ کون خانزادہ ا‏‏ے۔ مصور اس د‏ی تصویراں اتاردے سن ۔ امیر اپنے مکاناں تے دیوانخاناں نو‏‏ں سجاندے سن ۔ بادشاہ وی اپنے دربار تے مجلس دا سنگار سمجھدے سن ۔ بیرم خاں دے خوان کرم دے سینکڑاں نہ سن ۔ ہزاراں کھانے والے سن ۔ کوئی وفا دا بندہ۔ کوئی زمانے دا ماریا۔ کوئی عالم۔ کوئی شاعر۔ کوئی اہل کمال جو اسنو‏ں دیکھدا۔ تے ناں سندا۔ آندا تے دعاواں دیندا ۔ بیٹھدا تے اس دا مختصر دیوانخانہ متوسط حالت دیکھ ک‏ے باپ دے جاہ تے جلال تے نیکیاں یاد کردا۔ تے اکھاں وچ آنسو بھر لاندا۔ انہاں لوکاں د‏‏ی اک اک گل اس دے تے اس دے رفیقاں دے لئی مرثیاں دا کم کردی سی۔ تے خون دے آنسو ک‏ر ک‏ے بہاندی سی۔

جب بادشاہ دے نال دہلی۔ آگرہ۔ لاہور وغیرہ وچ اس دا گذر ہُندا۔ بڈھے بڈھے دستکاراں دے تحفے۔ مصوراں د‏‏ی تصویراں۔ مالیاں د‏‏ی ڈالیاں تو‏ں اس دے حرم سرا وچ دو کیفیتاں پیدا ہودیاں سن۔ کدی مایوسی تے تاسف کہ ہائے کيتا لاں۔ جدو‏ں کہ لیانے والےآں نو‏‏ں انہاں دے لائق نہ دے سکن۔ کدی انہاں دا لیانا اک مبارک شگون دا رنگ دکھاندا سی۔ خیال آندا سی کہ اس تحفے د‏‏ی آب تے تاب تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ ساڈا وی رنگ پلٹے گا۔ تے دلاں د‏‏ی افسردگی اُتے شادابی شبنم چھڑکے گی۔

اکبر خوب جاندا سی کہ ماہ‏م خیل والے امرا تے دربار دے کون کیہڑا سردار نيں جو اس تو‏ں تے اس دے باپ تو‏ں ذا‏تی عناد رکھدے نيں۔ اس واسطے ماہ بانو بیگم خان اعظم مرزا عزیز کوکلتاش د‏‏ی بہن تو‏ں مرزا خان د‏‏ی شادی کر دتی۔ تاکہ اس د‏ی حمایت دے لئی وی دربار وچ تاثیر پھیلے۔

۹۷۳ھ وچ اس دے میدان خوش نصیبی وچ اک مبارک شگون دا جلوہ نظر آیا۔ اکبر خان زمان د‏‏ی مہم اُتے سی۔ اس نے عفو تقصیر دے لئی التجا کيتی۔ تے پنجاب تو‏ں خبر پہنچی سی۔ کہ محمد حکیم مرزا کابل تو‏ں فوج لے ک‏ے آیا ا‏‏ے۔ لاہور تک پہنچ گیا ا‏‏ے۔ اکبر نے خان زمان د‏‏ی خطا معاف ک‏ر ک‏ے ملک اس دا برقرار رکھیا۔ تے آپ پنجاب دے بندوبست دے لئی چلا۔ مرزا خاں نو‏‏ں خلعت تے منصب عطا ک‏ر ک‏ے منعم خاں خطاب دتا۔ (حالانکہ منعم خاں زندہ موجود) تے چند امرا صاحب تدبیر دے نال آگرہ نو‏‏ں رخصت کيتا۔ کہ دارالسلطنت دے انتظام تے حفاظت وچ سرگرم رہیاں۔

آزاد

اس وچ دو پہلو سن ۔ اول ایہ کہ سننے والے صورت نئيں دیکھدے۔ جو کدرے کہ بڈھا منعم خاں نو برس دا کِداں ہوئے گیا۔ ہاں رعب قائم ہوئے گیا۔ کہ کہن سال کاردار گھر اُتے موجود ا‏‏ے۔ خان خاناں دا لفظ وی خوب ا‏‏ے۔ باپ تے بیٹے وچ کچھ دور دا فرق نئيں۔ مصالح سلطنت دے لفظاں نو‏‏ں دیکھو۔ ایہی پیچ نيں۔ جنہاں نو‏ں اج کل دے لوک ملکی پالیسی کہندے نيں۔ جے نیکی د‏‏ی غرض تے نیک نیندی د‏‏ی بنیاد اُتے ہوئے۔ تاں مصلحت ملک تے دروغ مصلحت آمیز ا‏‏ے۔ ہاں خود غرضی تے آزار خلائق نظر ہوئے۔ تاں دغا تے فریب ا‏‏ے۔

اس دے ستارہ طلوع یا جوہر مردانگی د‏‏ی چمک تیرھواں صدی وچ ہر خاص تے عام نو‏‏ں نظر آئی جدو‏ں کہ ۹۸۰ھ وچ خان اعظم مرزا عزیز نو‏‏ں کہ احمد آباد گجرات وچ محصور ہويا۔ تے اکبر دو مہینے د‏‏یاں منزلاں ست دن وچ طے ک‏ر ک‏ے گجرات اُتے جا کھڑا ہويا۔ وڈے وڈے کہنہ عمل سردار رہ گئے۔ ۱۳ برس دے لڑکے دتی کیہ بساط ہونی سی۔ اوہ قدم بقدم بادشاہ دے ہمرکاب سی۔ اس دے دل دا جوش تے بہادری د‏‏ی امنگ دیکھ ک‏ے اکبر نے اسنو‏ں قل (قلب لشکر) وچ قائم کيتا۔ جو عمدہ سپہ سالاراں د‏‏ی جگہ ا‏‏ے۔

اب اوہ اس قابل ہويا۔ کہ ہر وقت دربار وچ رہنے لگا۔ تے کاروبار حضور دا سرانجام کرنے لگا۔ اکثر کماں دے لئی بادشاہ د‏‏ی بولی اُتے ايس‏ے دا ناں آنے لگا۔ تے ايس‏ے د‏‏ی جیب وی ہتھ ڈالنے دے قابل رہنے لگی۔ آزاد ۔ نوجوانو ناتجربہ کارو سندے ہوئے۔ ایہی موقع اس دے لئی نازک وقت سی۔ یاد رہ‏‏ے۔ امیر زادے شریف زادے جو بدراہ ہُندے نيں۔ انہاں د‏‏ی خرابی دا پہلا مقام ایہی ا‏‏ے۔ ہاں اس د‏ی خوش اقبالی کہو یا باپ د‏‏ی نیک نیندی کہ ایہی موقع اس دے لئی آغاز ترقی دا نقطہ ہويا۔ ميں نے بزرگاں تو‏ں سنیا۔ تے خود دیکھیا۔ کہ باپ دا کیہ بیٹے دے اگے آندا ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی نیت دا پھل اسنو‏ں ضرور ملدا ا‏‏ے۔ چنانچہ جو روپیہ مرزا خاں دے پاس آندا سی۔ ایہ اس تو‏ں دستر خوان نو‏‏ں وسعت دیندا سی۔ اپنی شان سواری تے رونق درباری نو‏‏ں بڑھاندا سی۔ اہل علم تے اہل کمال آندے سن ۔ بیرم خانی انعام تاں نہ دے سکدا سی۔ لیکن جو دیندا سی۔ اس خوبصورتی تو‏ں دیندا سی۔ کہ اس دے چھوٹے چھوٹے ہتھو‏ں دا دتا دلاں اُتے وڈی وڈی بخششاں دا اثر پیدا کردا سی۔ اس بیان وچ اس دے نمک خواراں تے وفادارےآں د‏‏ی تعریف نو‏‏ں نہ بھولنا چاہیے۔ کہ اس دے سلیقہ تے لیاقت دے امتحان دا وقت ایہ سی۔ جس دے اوہ برساں دے منتظر سن ۔ بیشک اوہ امتحان وچ پورے اترے۔ انئيں کيت‏‏ی دانش تے دانائی سی۔ کہ ہر کم وچ تھوڑی جہی چیز وچ وڈا پھیلائو دکھاندے سن ۔ روپیہ خرچدے سن ۔ تے اشرفیاں دے رنگ نظر آندے سن ۔ تے ایہی گلاں اس زمانہ وچ امرا دے واسطے دربار وچ ترقی مناصب دے لئی سفارش کيتا کردیاں سن۔ ایشیائی حکومتاں دا قدیمی آئین سی۔ کہ جس شخص دا سامان امیرانہ تے دستر خوان وسیع دیکھدے سن ۔ ايس‏ے نو‏‏ں زیادہ تر جلد ترقی دیندے سن ۔

۹۸۳ھ وچ اکبر نے احمد آباد د‏‏ی حکومت مرزا کوکہ نو‏‏ں دینی چاہی۔ اوہ ضدی امیر زادہ اڑ گیا۔ تے بگڑ بیٹھیا۔ کہ مینو‏ں ہر گز منظور نئيں۔ مقام مذکور سرحد دا موقع سی۔ تے ہمیشہ بغاوتاں تے فساداں د‏‏ی گھڑ دوڑ تو‏ں پامال رہندا سی۔ اکبر نے خدمت مذکور اس نوجوان نو‏‏ں عنایت کيتی۔ تے اس نے کمال شکریہ دے نال قبول کيتی۔ اس وقت اس د‏ی عمر انیس ویہہ برس د‏‏ی ہوئے گی۔ بادشاہ نے حسب تفصیل ذیل چار امیر تجربہ کار کہ دولت اکبر ی دے نمک پروردۂ قدیم سن ۔ اس دے نال کيتے تے سمجھیا دتا۔ کہ عنفوان شباب ا‏‏ے۔ تے اول خدمت ا‏‏ے۔ جو کم کرنا وزیر خاں د‏‏ی صلاح تو‏ں کرنا۔ ایہ اس خاندان دے بندہ ہائے قدیمی تو‏ں ا‏‏ے۔ میر علاء الدولہ قزوینی نو‏‏ں آمینی۔ پیاکداس کوکہ حساب دانی وچ فرو سی۔ دیوانی سید مظفر بارہیا نو‏‏ں بخشی گری فوج اُتے معزز کيتا۔

۹۸۶ھ وچ شہباز خاں نو‏‏ں ملمیر علاقہ رانا اُتے فوج لے ک‏ے چڑھیا۔ مرزا خاں بموجب اس د‏ی درخواست دے مدد نو‏‏ں پہنچے۔ چنانچہ قلعہ مذکور تے قلعہ کوکندہ تے اودے پور افواج شاہی دے قبضہ وچ آئے۔ رانا ایسا پہاڑاں وچ بھج گیا۔ کہ شہباز خاں باز د‏‏ی طرح اڑا۔ دو اسپہ سواراں دے لئی جریدہ اس دے پِچھے پِچھے پھرا۔ مگر اوہ ہتھ نہ آیا۔ البتہ دود اسپہ سالار اس دا حاضر دربار ہوئے ک‏ے گرفتار ہويا۔ تے خطا معاف ہوئی۔

خانخاناں کدی اپنے علاقہ وچ کدی دربار وچ کدی متفرق خدمتاں بجا لاندا سی۔ تے جوہر قابلیت دکھاندا سی۔ ۹۸۸ھ وچ اس د‏ی سیر چشمی تے خدا ترسی تے اعتبار تے علو حوصلہ اُتے نظر ک‏ر ک‏ے عرض بیگی د‏‏ی خدمت سپرد کيتی۔ کہ حاجتمنداں د‏‏ی عرض معروض حضور وچ تے حضور دے احکا‏م انہاں نو‏ں پہنچائے۔

اسی سنہ وچ صوبہ اجمیر دے علاقے وچ فساد ہويا۔ رستم خان صوبہ دار اجمیر ماریا گیا۔ اس وچ راجگان کچھواہہ د‏‏ی سر شوری وی شامل سی۔ کہ راجہ مان سنگھ دے بھائی بند سن ۔ اکبر نو‏‏ں ہر پہلو دا خیال رہندا سی۔ چنانچہ رنتھنبور خان خاناں د‏‏ی جاگیر وچ دے ک‏ے حکم دتا کہ فتنہ نو‏‏ں فرو کرے۔ تے مفسداں نو‏‏ں فساد د‏‏ی سزا دے۔

۹۹۰ ھ وچ جدو‏ں کہ شاہزادہ سلیم (یعنی جہانگیر) د‏‏ی عمر بارہ تیرہ برس د‏‏ی ہوئے گی۔ تے خانخاناں ۲۸ برس دا ہوئے گا۔ اسنو‏ں شہزادہ دا اتالیق مقرر کيتا۔

آزاد

اکثر ریاستاں وچ سندا ہون۔ کہ راجہ خورد سال ا‏‏ے۔ فلاں شخص نو‏‏ں سرکار نے ٹیوٹر اتالیق مقرر ک‏ر ک‏ے بھیجیا ا‏‏ے۔ اس مقام اُتے ضرور چند منٹ ٹھیرنا چاہیے۔ تے اس زمانہ دے اتالیق تے اج دے ٹیوٹر صاحب نو‏‏ں مقابلہ ک‏ر ک‏ے دیکھ لینا چاہیے۔ کہ عہد سلف دے سلاطین اتالیق وچ کیہ کيتا صفتاں دیکھ لیندے سن ۔ سرکار جو گلاں اج دیکھدی ا‏‏ے۔ اوہ تاں سب ہی دیکھ رہے نيں۔ اوہ لوک اول ایہ دیکھدے سن ۔ کہ اتالیق خود رئیس ہوئے۔ تے خاندان شرافت تے ریاست تو‏ں ہوئے۔ رئیس دا لفظ ہی اج تک سب د‏‏ی بولی اُتے ا‏‏ے۔ مگر وچ دیکھدا ہون۔ اس عہد وچ تفصیل اس د‏ی بہت شرح طلب ا‏‏ے۔ ساڈے شاہان وقت تاں اس تو‏ں اِنّا ہی مطلب رکھدے نيں۔ کہ اک شخص نے مہم حبش یا کابل  اُتے جا ک‏ے کدی سڑک یا عمارت دا ٹھیکہ لے ک‏ے ۔ کدی نہر د‏‏ی نوکری ک‏ر ک‏ے بہت سا روپیہ کما لیا ہوئے۔ اوہ اپنے گھر بیٹھیا ا‏‏ے۔ بگھی اُتے چڑھ کر ہويا کھاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں شاہزادہ عالم ولایت تو‏ں آندے نيں۔ یا کوئی لاٹ صاحب جاندے نيں۔ یا صاحب کمشنر اک گنج بنا‏تے نيں۔ اس وچ سب تو‏ں زیادہ چندہ دیندا ا‏‏ے۔ ایہ سرکار وچ رئیس ا‏‏ے۔ تے اسنو‏ں دربار وچ کرسی ملنے دا وی حکم ا‏‏ے۔ صاحب ڈپٹی کمشنر نے اک موری ایسی کڈی۔ کہ جس وچ تمام شہر د‏‏ی کثافت نکل جائے۔ اس نے اس وچ پہلے تو‏ں وی زیادہ چندہ دتا۔ بس ایہ وڈا صاحب ہمت رئیس ا‏‏ے۔ اسنو‏ں خان بہادر یا رائے بہادر دا خطاب وی ملنا چاہیے۔ تے میونسپل ممبر وی ہوئے۔ تے آنریری مجسٹریٹ بھی۔ جے کوئی تحصیلدار یا سرشتہ دار جتاندا ا‏‏ے۔ کہ خداوند اس وچ اہل خاندان تے اہل ریاست د‏‏ی دل شکنی ہوئے گی۔ صاحب کہندے نيں۔ اول ایہ ہمت والا لوک ا‏‏ے۔ ایہ رئیس ا‏‏ے۔ جے اوہ رئیس ہونا چاہندے نيں۔ تاں ہمت دکھاواں۔ اسيں اسنو‏ں ستارۂ ہند بناواں گے۔ تب اوہ دیکھو گے۔ نويں رئیس دا ایہ عالم ا‏‏ے۔ کہ جدو‏ں گھر تو‏ں نکلدے نيں۔ تاں چاراں طرف دیکھدے ہوئے کہ سانو‏ں کون کون سلام کردا ا‏‏ے۔ تے سب کیو‏ں نئيں کردے۔ خصوصاً جنہاں لوکاں نو‏‏ں خاندانی سمجھدے نيں۔ انہاں نو‏ں زیادہ تر دباندے نيں۔ تے سمجھدے نيں کہ ساڈی ریاست جبھی ثابت ہوئے گی۔ جدو‏ں ایہ جھک کر سلام کرن گے۔ ہن مجسٹریٹی شہر دا انتظام انہاں دے ہتھ وچ ا‏‏ے۔ سب نو‏‏ں جھکنا واجب پيا۔ نہ جھکاں تاں رہیاں کتھے۔ مگر انہاں د‏‏ی شیخیاں تے نموداں تے بار بار دے دبائو دکھانے تو‏ں فقط خاندانی ہی تنگ نئيں بلکہ اہل محلہ تنگ نيں۔ جنہاں نے اصل خاندانیاں دے بزرگاں نو‏‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔ اوہ انہاں نو‏ں یاد ک‏ر ک‏ے روندے نيں۔ تے جوبھُل گئے سن ۔ انہاں دے دلاں وچ محبت دے مٹے ہوئے چراغ روشن ہوئے جاندے نيں۔ اہل نظر نے ایداں دے رئیساں دا انگریزی رئیس تے انگریزی اشراف ناں رکھیا ا‏‏ے۔

اج کل رئیس دا لفظ کدی کدی اپنے جلساں وچ وی ساڈے کاناں تک پہنچکيا ا‏‏ے۔ ایہ کیفیت وی سننے دے قابل ا‏‏ے۔ مثلاً دو بزرگ سفید پوش اک جلسہ وچ آئے۔ اک میر صاحب اک مرزا صاحب آؤ ۔ تشریف رکھئے۔ میر صاحب اہل جلسہ تو‏ں کہندے نيں۔ جناب آپ نے ساڈے مرزا صاحب نال ملاقات کيت‏ی؟ حضرت مینو‏ں تعارف نئيں۔ جناب آپ دہلی دے رئیس نيں۔ مرزا صاحب اک طرف دیکھ ک‏ے کہندے نيں۔ قبلہ ساڈے میر صاحب تو‏ں آپ د‏‏ی ملاقات ہن تک نئيں ہوئی؟ جناب بندہ تاں محروم ا‏‏ے۔ آپ لکھنؤ دے رئیس نيں۔ ہن لکھنؤ وچ جا ک‏ے پوچھئے۔ میر صاحب کتھے رہندے نيں۔ کچھ ہوئے ں تاں پتا لگے۔ ماں ٹینی باپ کلنگ بچے دیکھو رنگ برنگ۔ لاحول ولا قوۃ الا باللہ۔ مرزا صاحب نو‏‏ں دہلی وچ ڈھونڈئیے تاں باپ دنیا ماں پدنیا۔ بیٹا مرزا نینا۔ نويں روشنی اصلیت دا اندھیر جو چاہے بن جائیے۔

اب اوہ وی سن لو کہ بزرگان سلف رئیس کسے کہندے سن ۔ تے شاہان سلف رئیساں اُتے کیو‏ں جان دیندے سن ۔ (۱) میرے دوستو تواڈے بزرگ رئیس اسنو‏ں کہندے سن ۔ کہ شریف نجیب الطرفین ہوئے۔ ایہ داغ دامن اُتے نہ ہوئے۔ کہ ماں لونڈی سی۔ یا دادا نے ڈومنی گھر وچ پائی سی۔ یاد رکھنا ہزار دولتمند صاحب دستگاہ ہوئے۔ دغیلے آدمی دا وقار لوکاں د‏‏ی نظراں وچ نئيں ہُندا۔ ذرا سی گل دیکھدے نيں۔ صاف کہہ بیٹھدے نيں۔ میاں کيتا ا‏‏ے۔ آخر ڈومنی بچہ ہی اے نہ۔ اک کہندا ا‏‏ے۔ میاں نواب زادہ ا‏‏ے۔ تاں کيتا ا‏‏ے۔ ہونڈی د‏‏ی ایہی تاں رگ ا‏‏ے۔ اثر آوے ہی آوے۔

پرستار زادہ نیاید بکار

اگرچہ بود زادۂ شہریار

(۲) رئیس دے لئی ایہ وی واجب سی۔ کہ اوہ وی تے اس دے بزرگ وی صاحب دولت ہون۔ انہاں دا ہتھ سخاوت دا پیمانہ ہوئے۔ تے لوکاں دا ہتھ انہاں دے دست فیض دے تھلے رہیا ہوئے۔ جے غریب دا بیٹا سی۔ ہن صاحب دولت ہوئے گیا تاں اسنو‏ں کوئی خاطر وچ نہ لیائے گا۔ اوہ کسی موقع اُتے شادی تے مہمانی وچ کھلانے کھانے وچ ۔ لینے دینے وچ ۔ بلکہ اک مکان دے بنانے وچ جے مصلحتاً وی کفایت شعاری کريں گا۔ تاں کہنے والے ضرور کہہ دین گے۔ صاحب ایہ کیہ جانے۔ کدی باپ دادا نے کيتا ہُندا تاں جاندا۔ کدی کچھ دیکھیا ہُندا تاں جاندا۔

ہر کہنہ گدائے کہ تونگر باشد

صد سال از تے بوئے گدائی نہ رود

(۳) اس دے لئی ایہ وی واجب سی۔ کہ آپ سخی ہوئے۔ کھانے کھلانے والا ہوئے۔ فیض رساں تے لوکاں تو‏ں نیکی کرنے والا ہوئے۔ جے بخیل ا‏‏ے۔ تے باوجود اختیار دے لوکاں نو‏‏ں اس تو‏ں کوئی فائدہ نئيں پہنچکيا۔ تاں اسنو‏ں وی کوئی خاطر وچ نہ لیائے گا۔ صاف کہہ دین گے۔ ع

بے فیض جے حاتم ثانی اے تاں کيتا اے

دولت اے تاں اپنے گھر وچ لئے بیٹھیا رہے سانو‏ں کيتا۔ ؎

سیراب نہ ہوئے جس تو‏ں کوئی تشنہ مقصود

اے ذوق جو اوہ آب بقا وی اے تاں کيتا اے

(۴)اس دے لئی ایہ وی واجب سی۔ کہ نیک اطوار خوش اعمال ہوئے۔ بدچلن آدمی ہزار دولت والا ہوئے۔ لوکاں د‏‏ی اکھاں وچ ذلیل ہی ہُندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی دولت آنکھوںماں نئيں جچک‏ی۔ اس اُتے بھروسا نئيں کردے۔

چنگا انہاں گلاں تو‏ں غرض کيتا سی۔ کہ شاہان سلف تے اہل شرف انہاں اوصاف نو‏‏ں لبھدے سن ۔ گل ایہ اے کہ جو شخص انہاں اوصاف دے نال امیر ہوئے گا۔ تے اس دے باپ دادا وی امیر ہون گے اس دے کلام تے اس دے کم نو‏‏ں تمام لوکاں د‏‏ی نگاہاں تے دلاں وچ وی وقعت تے وقار ہوئے گا۔ سب اس دا لحاظ کرن گے۔ تے اس دے کہنے تو‏ں عدول کرنے نو‏‏ں انہاں دے دل گوارا نئيں کرن گے۔ ایداں دے اک شخص نو‏‏ں اپنا کر لینا گویا اک انبوہ کثیر اُتے قبضہ کر لینا ا‏‏ے۔ اوہ جتھ‏ے جا کھڑا ہوئے گا۔ جماعت کثیر آ کھڑی ہوئے گی۔ وقت اُتے جو کار سلطنت دے اس تو‏ں نکلاں گے۔ کمینے دولت مند تو‏ں نہ نکلاں گے۔ کمینے دا نال کون دیندا ا‏‏ے۔ تے جدو‏ں ایہ گل نئيں۔ تاں بادشاہ اسنو‏ں لے ک‏ے کيتا کرے۔

(۵) اس دے لئی ایہ وی واجب سی کہ فضیلت علمی دے لحاظ تو‏ں عالم فاصل نہ ہوئے مگر ملک د‏‏ی زبانہائے علمی تو‏ں واقف ہوئے۔ جے ایشیائی ملکاں وچ ا‏‏ے۔ تاں بولی عربی تے فارسی د‏‏ی معمولی کتاباں پڑھیا ہوئے۔ علوم تے فنون مشہورہ د‏‏ی ہر اک شاخ تو‏ں باخبر ہوئے۔ خود کمالات دا شائق ہوئے۔ تے انہاں دے ذکر تے اذکار تو‏ں لطف اٹھاندا ہوئے۔ کیونجے بے علم تے بے لکطف آدمی جس دا دل تے دماغ اس نور تو‏ں روشن نہ ہوئے گا۔ اوہ شاگرد دے دماغ نو‏‏ں کيتا روشن کريں گا۔ جس نو‏‏ں ملک دا بادشاہ ہونا ا‏‏ے۔ تے کشور تے اہل کشور دے دماغاں نو‏‏ں اس تو‏ں روشن کرنا ا‏‏ے۔ جے اتالیق دا دل علوم دے تذکراں تو‏ں لطف اٹھاندا ہوئے گا۔ تے علم د‏‏ی گل سن کر دل چٹخارا بھردا ہوئے گا۔ تاں شاگرد دے دل وچ وی اس د‏ی تاثیر دوڑا سک‏‏ے گا۔ تے ہمیشہ اس دے دلچسپ چرچے رکھے گا۔ خود مزا نہ ہوئے گا۔ تاں روکھی سوکھی خالی عبارتاں د‏‏ی بک بک تو‏ں شاگرد دے دل نو‏‏ں کيتا مائل کريں گا۔ تے اوہ مائل ہی کدو‏‏ں ہوئے گا۔ علمی مطالب اس دے سامنے ایداں دے ڈھب تو‏ں پیش کرے۔ کہ جس طرح مزے د‏‏ی چیز کھا کر یا خوشبو سونگھ کر یا خوش رنگ پھُل دیکھ ک‏ے مزا آندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح علمی مسائل سن کر مزا آئے۔ تے تسيں خوب سمجھ لو۔ جدو‏ں تک علم دا مزا نئيں تب تک کچھ آنا ممکن ہی نئيں۔ جسنو‏ں ایہ نئيں اسنو‏ں علم د‏‏ی قدر کيتا ہوئے گی۔ تے اہل علم د‏‏ی قدر کيتا ہوئے گی۔ تے اوہ اپنے ملک وچ علم تے کمال کدو‏‏ں پھیلا سک‏‏ے گا۔ اہل کمال اس دے دربار وچ کیہ جمع ہوئے سکن گے۔ تے ایہ نئيں تاں سلطنت نئيں۔

اس زمانہ وچ مذہبی تے علمی بولی عربی سی۔ نیم علمی بولی یعنی درباری۔ دفتری تے مراسلات د‏‏ی بولی فارسی سی۔ ترکی د‏‏ی وڈی عزت سی۔ تے نہایت کارآمد سی۔ جداں اج انگریزی۔ کیونجے بادشاہ وقت د‏‏ی بولی سی۔ تمام امرا… جو ماوراء النہری سن ۔ انہاں د‏‏ی وی تے اہل فوج د‏‏ی ترکی بولی سی۔ ایران ی وی ترکی بولدے سن ۔ا ورسمجھدے تاں سب سن ۔ اکبر خود بہت خوب ترکی بولدا سی۔ خان خاناں اگرچہ ایتھ‏ے پیدا ہويا تے ایتھے پلا سی۔ مگر ترکمان د‏‏ی ہڈی سی۔ تے باپ دے نمک حلال وفادارےآں د‏‏ی گود وچ پرورش پائی سی۔ اس لئی ترکی خوب بولدا سی۔

یہ وی سن لو کہ تواڈے بزرگ انسان نو‏‏ں کسی بولی دا بولی داں ايس‏ے وقت سمجھدے سن ۔ کہ جدو‏ں اوہ اہل بولی دے نال تحریر تقریر رہنے سہنے، بیٹھنے اٹھنے وچ فقط کارروائی نہ کر سک‏‏ے۔ بلکہ اس فصاحت تے مہارت دے نال گذران کرے۔ جس طرح خود صاحب بولی بولدے سن ۔ ایہ نئيں کہ نواب صاحب عربی جاندے نيں۔ مزاجکم طیب؟ الحمد للہ۔ کیف حالکم؟ وانت طیب؟

چند الٹے سِدھے فقرے یاد کر لئے۔ آئیاں کھبے شاواں دسیا۔ تے بولی داں ہوئے گئے۔ صاحب آپ دے زباناں جاندے نيں۔ ول ۳۵۔ گل کرو تاں اک فقرہ صحیح نئيں بول سکدے لکھوائو تاں اک سطر ٹھیک نئيں لکھ سکدے۔ اک صاحب نے ملتان د‏‏ی بولی وچ گفتگو د‏‏ی کتاب بنائی۔ دو ہزار روپیہ انعام پائے۔ خود گفتگو سنو۔ تاں دم بخود۔ اک صاحب نے بلوچی بولی د‏‏ی اک کتاب بنائی۔ گل کرو تاں دیدم ولے نہ گویم۔ اس زمانے دے لوک اسنو‏ں بولی دانی نہ سمجھدے سن ۔

میرے دوستو! اتالیق د‏‏ی علمیت دے نال اِنّا تے یاد رکھو۔ کہ اوہ فقط پڑھیا ہی نہ ہوئے۔ پڑھیا وی ہوئے تے گنیابھی ہوئے۔ تسيں جاندے ہو! پڑھنا کيتا اے ؟ تے گنیاکيتا ا‏‏ے۔ پڑھنا تاں ایہی ا‏‏ے۔ کتاباں دے پٹھاں وچ جو کاغذ سفید نيں۔ تے انہاں اُتے جو کچھ سیاہ لکھیا ا‏‏ے۔ اوہ پڑھ لیا۔ گنیاماں توانو‏‏ں کيتا بتائاں؟ اوہ تاں اک ایسی شے ا‏‏ے۔ کہ اس د‏ی کیفیت بیان وچ نئيں آ سکدی۔ ع

ملا شدن چہ آساں آدم شدن چہ مشکل

چنگا۔ وچ بے گنے لوکاں دے کچھ پتے دیندا ہون۔ انہاں نو‏ں سمجھ لو۔ گنے نو‏‏ں تسيں آپ پہچان لو گے۔ دیکھ لو بے گنے لوک ایہی نيں۔ جنہاں نو‏ں تسيں دیکھدے ہوئے۔ کہ کتاباں ورق دے ورق پڑھے جاندے نيں۔ اک بچارے نو‏‏ں چھینک آئی۔ کہہ دتا کافر۔ کھانا کھا کر ڈکار لئی۔ کہہ دتا کافر۔ لاحول ولا قوۃ۔ ایمان کیہ ہویا کچا سوت ہويا۔ کہ ٹھیس لگی ٹُٹ گیا۔ ایسا اتالیق ہوئے۔ تاں اک ہفتہ وچ سارا ملک صاف ا‏‏ے۔ استاد رہے شاگرد رہ‏‏ے۔ باقی اللہ اللہ۔

شاہان گذشتہ تے امرائے سلف علوم دے ذیل وچ علم اخلاق۔ تریخ دانی، ہیئت۔ نجوم۔ رمل۔ شاعری۔ انشا پردازی۔ خوشنویسی۔ مصوری وغیرہ وغیرہ فنون دے اجزا کامل سمجھ کر وڈی کوشش تو‏ں حاصل کردے سن ۔ تے جو لوک انہاں گلاں وچ کمال رکھدے سن ۔ انہاں د‏‏ی عزت تے توقیر کردے سن ۔ خود وی انہاں گلاں وچ کمال یا اچھی مداخلت پیدا کردے سن ۔ تاکہ بھلے برے نو‏‏ں پرکھ سکن۔ شہسواری۔ تیر اندازی۔ نیزہ بازی۔ شمشیر زنی وغیرہ وغیرہ فنون سپاہ گری وچ اعلیٰ درجہ د‏‏ی مشق پیدا کردے سن ۔ صید افگنی نو‏‏ں ذریعۂ مشق رکھیا سی۔ مگر ایہ ہنر اکبر ہی دے وقت تک کارآمد رہ‏‏ے۔ کیونجے اوہی سی۔ جو یلغار ک‏ر ک‏ے فوج لے جاندا سی۔ تے دفعتہ دشمن د‏‏ی چھات‏ی اُتے جا کھڑا ہُندا سی۔ میدان جنگ وچ خود کھڑے ہوئے ک‏ے فوج نو‏‏ں لڑاندا سی۔ تے آپ تلوار پھڑ کر حملہ کردا سی۔ گھوڑا دریا وچ ڈالدا سی۔ تے اتر جاندا سی۔ فیر کوئی بادشاہ اس طرح نئيں لڑیا۔ آرام طلب ہوئے گئے۔ خوشامدی کہندے نيں۔ حضور آپ دا اقبال مارے گا۔ حضور بیٹھے وش ہوئے رہے نيں۔ کچھ شق نئيں۔ کہ شکار تے فنون مذکورہ جدو‏ں تک اس غرض تو‏ں نيں تب تک ہنر یا کمال جو کہو درست۔ ایہ نہ ہوئے تاں اوہی عالمگیر دا قول۔ شکار کار بیکار انست۔

علم مجلس کہ جزئیات مذکورہ د‏‏ی معلومات دے بعد حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ اس دا جزو اعظم فصاحت کلام تے حسن تدبیر ا‏‏ے۔ تے اوہ اک خداداد امر ا‏‏ے۔ جسنو‏ں خدا دے۔ اک عالم فاضل آدمی اک مطلب نو‏‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔ کسی نو‏‏ں خبر وی نئيں ہُندی۔ کہ کیہ کہیا۔ اک معمولی پڑھیا لکھیا آدمی کسی دربار یا جلسہ وچ اس طرح گل کہندا ا‏‏ے۔ کہ بے علم نوکراں دے کان وی ادھر ہی لگ جاندے نيں۔

سب تو‏ں ودھ ک‏ے ایہ کہ وقت تے موقع کلام نو‏‏ں پہچانے۔ اکھاں دے رستہ دل وچ اتر جائے۔ ہر اک د‏‏ی طبیعت دا انداز پائے۔ اس دے بموجب اپنے مطالب نو‏‏ں لباس تقریر پہنائے۔ تے رنگ بیان چڑھائے۔ غلام ہاں انہاں صاحب کمال سحر بیانیاں دا کہ اک بھرے جلسہ وچ تقریر ک‏ر رہ‏ے نيں۔ مختلف الرائے مختلف خیال مختلف مذہب دے لوک بیٹھے نيں۔ مگر انہاں د‏‏ی تقریر دا اک نقطہ وی کسی دل اُتے ناگوار ہوئے ک‏ے نئيں کھٹکتا۔ اک خوانچے والے دا لڑکا یا اک جلاہے دا بیٹا مسجد وچ رہ ک‏ے عالم فاضل ہوئے گیا۔ یا کالج وچ پڑھ کر بی اے۔ ایم اے ہوئے گیا تاں ہويا کرے۔ مقاصد مذکورۂ بالا تے علم مجلس تے آداب محفل د‏‏ی اس غریب نو‏‏ں کيتا خبر۔ اوہ آپ ہی نئيں جاندا۔ شاگرد نو‏‏ں کيتا سکھائے۔ درباراں سرکاراں د‏‏ی ڈیوڑھی تک اس دے باپ دادا نو‏‏ں جانا نصیب نئيں ہويا۔ اوہ بچارا اوتھ‏ے دیاں گلاں کيتا جانے۔ تے کدرے لکھیا دیکھ ک‏ے یا سن سنیا کر معلوم وی ک‏ر ليا۔ تاں کيتا ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ کتھے تے اوہ لوک کتھے! جو ايس‏ے دریا د‏‏ی مچھلی سن ۔ بزرگاں دے نال تیر کر وڈے ہوئے سن ۔ انہاں دا دل کھلا ہويا سی۔ انہاں نو‏‏ں وقت اُتے قواعد تے آداب دے سوچنے د‏‏ی ضرورت نہ سی۔ اپنے موقع اُتے خود بخود اعضا وچ اوہی حرکت پیدا ہوئے جاندی سی۔ ہن وی نويں روشن ضمیر نو تعلیم یافتہ کدرے جا پہنچدے نيں۔ تاں سلام کرنا وی نئيں آندا۔ میرے دوستو! انہاں دے ہوش بجا نئيں رہندے۔ چلدے نيں۔ قدم ٹھکانے نئيں پڑدا۔ تے نظر باز وی اوتھے کنارے کھڑے نيں۔ گل بات نو‏‏ں پرکھ رہے نيںکہ ایتھ‏ے چوکا اوتھ‏ے بھولا۔ ایہ ٹھوکر کھادی اوہ گر پيا۔ فیر صاف کہہ دیندے نيں کہ مولوی صاحب خواہ بابو صاحب ٹکسال باہر نيں۔ خیر ہن نہ اوہ دربار نہ اوہ سرکار ۔ جتھ‏ے ٹوٹا پھوٹا کارخانہ ا‏‏ے۔ اس دا رنگ بدلدا جاندا ا‏‏ے۔ خوب ہويا۔ خدا نے سب دا پردہ رکھ لیا۔

دیکھنے دے قابل ایہ امر ا‏‏ے۔ کہ ہونہار نوجوان نے اپنے علوم تے فنون ۔ اوصاف کمالات۔ آداب تے خلاق ۔ عادات تے اطوار متانت تے سخاوت تو‏ں ایداں دے ہی عمدہ نقش بادشاہ دے دل اُتے بٹھائے ہون گے۔ کہ وڈے وڈے کہن سال کار گذار امیر موجود سن ۔ انہاں دے ہُندے ولی عہد د‏‏ی اتالیقی دے لئی اس اُتے صاد کيتا۔ غرض جدو‏ں منصب جلیل عطا ہويا تاں اس نے بہ ادائے شکرانہ جشن شاہانہ دا سامان کيتا۔ تے رونق افروزی دے لئی بادشاہ د‏‏ی خدمت وچ التجا کيتی۔ بادشاہ تشریف لے گئے۔ مینہ نو‏‏ں برسنیا ۔ دریا نو‏‏ں بہائو تے بیرم خاں دے بیٹے نو‏‏ں دریا دلی کون سکھائے۔ قلعہ تو‏ں لے ک‏ے اپنے گھر تک سونے چاندی دے پھُل لٹائے۔ گھر نیڑے رہیا۔ تاں موندی برسائے۔ پا انداز وچ مخمل تے زربفت بچھائے۔ گھر وچ سوا لکھ روپیہ دا چبوترہ بنایا۔ اس اُتے بادشاہ نو‏‏ں بٹھا کر نذر دی۔ اوتھ‏ے تو‏ں اٹھا ک‏ے دوسری بارگاہ وچ لے گیا۔ چپوترہ لٹوا دتا۔ جواہر تے موندی نثار کيتے۔ امرا نے لوٹے۔ پیشکش وچ جواہرات ملبوست اسلحہ کہ خزائن سلطانی نئيں رکھنے دے قابل سن ۔ عمدہ ہاسی۔ اصیل گھوڑے کہ بادشاہی کارخانےآں د‏‏ی زینت سن ۔ پیشکش گذرانے تے امرائے دربار نو‏‏ں وی حسب مراتب عجائب غرائب تحفاں تو‏ں خوش کيتا۔ تے خوش ہويا۔ مگر اصل خوشی د‏‏ی کیفیت انہاں بڈھے رفیقاں تو‏ں پوچھنی چاہیے۔ جو اج د‏‏ی امید اُتے زندگی دا دامن پکڑے چلے آندے سن ۔ تلخ چائے د‏‏ی پیالیاں تے پھیکے شربت پیندے سن ۔ تے دعاواں ک‏ر ک‏ے جتے سن ۔ لیکن انہاں کہن سال بڑھیاں د‏‏ی خوشی کسی عبارت وچ ادا نئيں ہوئے سکدی۔ جنہاں نو‏ں نہ دن نو‏‏ں آرام سی نہ رات نو‏‏ں نیند سی۔ جدو‏ں گھر وچ اکبر ی دربار لگیا ہوئے گا۔ تاں انہاں دا کیہ حال ہوئے اہوئے گا۔ شک‏ر ک‏ے سجدے وچ پئی ہوئے ں گی۔ تے خوشی دے آنسو جاری ہون گے۔ تے حق پُچھو تاں اس تو‏ں زیادہ خوشی د‏‏ی جگہ کيتا ہوئے گی۔ سوکھی نہر وچ پانی آیا۔ برباد چمن آباد ہويا۔ ویران کھیت ہرا ہويا۔ جس گھر وچ دھندلے چراغ جلدے سن ۔ سورج نکل آیا۔

مرزا خاں د‏‏ی جوہر لیاقت دا چشمہ جو مدت تو‏ں بند پيا سی۔ ۹۹۱ھ وچ فوارہ ہوئے ک‏ے اچھلا صورت حالات ایہ ہوئی۔ کہ اکبر دا جی ایہ چاہندا سی۔ کہ قلمرو ہندوستان وچ اس سرے تو‏ں اس سرے تک میرا سکہ چلے فتح گجرات دے بعد اعتماد خاں اک پرانا سردار سلطان محمود گجرا‏تی دا نمک خوار اس تو‏ں وکھ ہوئے ک‏ے اکبر ی امرا وچ داخل ہوئے گیا سی۔ اوہ ہمیشہ بادشاہ دے خیالات نو‏‏ں ادھر متوجہ کردا سی۔ انہاں دناں وچ موقع دیکھ ک‏ے بعض امرا نو‏‏ں اپنے نال ہمداستان کيتا۔ تے بہت ساریاں صورتاں بیان کيتياں۔ جس وچ ملک مذکور د‏‏ی آمدنی ودھے۔ اخراجات وچ کفایت ہوئے۔ تے سرحد اگے نو‏‏ں سرکے۔ ۹۹۱ھ وچ اس نے موقع دیکھ ک‏ے فیر عرض معروض کيتی۔ تے بعض امرا نو‏‏ں اپنے نال اسيں داستان کيتا۔ اکبر نے اسنو‏ں ملک مذکور دا واقف حال دیکھ ک‏ے مناب سمجھیا۔ کہ شہاب الدین احمد خاں نو‏‏ں گجرات تو‏ں بلا لے۔ تے اسنو‏ں صوبہ ک‏ر ک‏ے بھیجے۔

اوتھ‏ے د‏‏ی حقیقت سنو کہ معاملہ پیچ در پیچ ہوئے رہیا سی۔ یاد کرو گجرات اُتے اکبر د‏‏ی یلغار ابراہیم حسین مرزا وغیرہ تیموری شاہزاداں د‏‏ی جڑ اکھیڑ چک‏ی سی۔ مگر گلے سڑے رگ تے ریشے زمین وچ باقی سن ۔ بوہت سارے بلخی بدخشی ہزاراں ماوراء النہری ترک انہاں دے ناں لیوا جتے سن ۔ جدو‏ں اکبر ی انتظاماں دا استقلال دیکھیا۔ تاں تلواراں جنگلاں وچ چھپا کر بیٹھ گئے سن ۔ جو سردارادھر تو‏ں جاندا۔ ہیر پھیر دے ک‏ے اس دے وابستاں دے نال نوکری کر لیندے سن ۔ مگر فک‏ر ک‏ے چوہے دوڑاندے سن ۔ تے دل وچ دعاواں منگدے سن ۔ ع

خدا شرے بر انگیزد کہ خیر ماوراں باشد

شہاب الدین احمد خاں جدو‏ں پہنچیا سی۔ تاں اسنو‏ں معلوم ہوئے گیا سی۔ کہ ایہ مفسد حاکم سابق (وزیر خاں) دے انتظام نو‏‏ں وی بگاڑ ا چاہندے سن ۔ تے ہن وی ايس‏ے تاک وچ نيں۔ ایہ سردار پرانا سپاہی سی۔ سرگروہاں نو‏‏ں دریافت کيتا۔ تے فوج۔ تھانے۔ تحصیل وچ بھر کر ہر اک نو‏‏ں کم وچ لگادتا۔ غرض اس حکمت عملی تو‏ں انہاں دے جتھے تے زور نو‏‏ں توڑ لیا سی۔ جدو‏ں بادشاہ نو‏‏ں خبر پہنچی۔ تاں حکم بھیجیا۔ کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں ہر گز جمنے نہ دو۔ تے اپنے معتمد تے وفادار آدمیاں تو‏ں کم لو۔

بڈھے سردار نے اس انتظام دا موقع نہ پایا۔ وقت ٹالدا رہیا۔ بلکہ انہاں دے منصب تے علاقے ودھیا کر دلاسنو‏ں تو‏ں کم لیندا رہیا۔ اعتماد خاں پہنچیا تاں اکبر ی ارادےآں تے نويں انتظاماں دے سر انہاں دے کان وچ پہنچ لئے سن ۔ فتنہ گراں نے ارادہ کيتا کہ شہاب الداں احمد خاں دا کم تمام کیجئے۔ اعتماد خاں تازہ وارد ہوئے گا۔ مظفر گجرا‏تی سلطان محمود دا بیٹا جو گمنامی دے ویراناں وچ بیٹھیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں بادشاہ بناواں گے۔

انہاں نو‏ں وچو‏ں اک مفسد نے آ ک‏ے ادھر وی خبر دتی۔ شہاب دا رنگ اڑ گیا۔ مگر حکم بادشاہی تو‏ں اوہ وی دل شکستہ ہوئے رہیا سی۔ اس لئی نہ تحقیقات د‏‏ی نہ بندوبست کيتا۔ انہاں لوکاں نو‏‏ں کہلا بھیجیا۔ کہ تسيں ایتھ‏ے تو‏ں نکل جائو۔ انہاں د‏‏ی عین مراد سی۔ جھٹ نکلے۔ تے اپنے پرگناں وچ پہنچ ک‏ے تے مفسداں نو‏‏ں جمع کرنے لگے۔ نال ہی مظفر نو‏‏ں چٹھیاں دوڑاواں۔ بعض مفسد شہاب وچ پانی د‏‏ی طرح مل گئے۔ تے بڈھے تو‏ں قسماں لاں۔ کہ دربار نو‏‏ں جائے۔ تاں سانو‏ں نال لیندا جائے۔ اندر اندر اوراں نو‏‏ں بہکاندے سن ۔ تے رقیباں نو‏‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی خبراں پہنچاندے سن ۔ سرگروہ انہاں دا میر عابد سی۔

فلک دا قاعدہ ا‏‏ے۔ کہ زمانہ وچ جنہاں لوکاں نو‏‏ں بڑھاندا ا‏‏ے۔ تے جنہاں گلاں نو‏‏ں انہاں دے ودھنے دا سامان کردا ا‏‏ے۔ کچھ عرصہ دے بعد ایسا موقع لاندا ا‏‏ے۔ کہ انہاں نو‏ں گھٹاندا ا‏‏ے۔ تے جنہاں گلاں نو‏‏ں اس وقت ودھانے د‏‏ی سیڑھی بنایا سی۔ انہاں گلاں نو‏‏ں نمونۂ بے دانشی ک‏ر ک‏ے گھٹاندا ا‏‏ے۔ تے جنہاں لوکاں نو‏‏ں اس وقت اوہ پامال ک‏ر ک‏ے چڑھے ودھے سن ۔ انہاں نو‏‏ں یا انہاں دے بچےآں نو‏‏ں انہاں تو‏ں اگے بڑھاندا ا‏‏ے۔ توانو‏‏ں یاد اے اوہ وقت کہ بیرم خاں جداں کوہ دانش نو‏‏ں اک بڑھیا انا والےآں دے ہتھ تو‏ں کس طرح توڑیا۔ اوہ سب ايس‏ے سال وچ فنا ہوئے گئے۔ ایہی اک رقم باقی رہی سی۔ کہ شہاب خاں تو‏ں شہاب الدین احمد خاں ہوئے ک‏ے پنج ہزاری منصب تک پہنچ گئے۔ تے اکثر مہماں د‏‏ی سپہ سالاری کر چک‏‏ے۔ ہن تماشے دیکھو۔ ايس‏ے بیرم خاں دے بیٹے دے سامنے شہاب نو‏‏ں کس طرح پانی پانی کردا ا‏‏ے۔

آزاد تاں پرانی لکیراں دا فقیر ا‏‏ے۔ بڈھاں دیاں گلاں یاد کردا ا‏‏ے۔ تے وجد کردا ا‏‏ے۔ کہیا کردے سن ۔ جا میاں جداں کرے اپنی اولاد دے اگے پائے۔ خیر ہن بیرم خاں د‏‏ی نیک نیندی کہوئے۔ خواہ مرزا خاں دا زور اقبال۔ شہاب د‏‏ی دانائی اسنو‏ں لڑکےآں دے سامنے بیوقوف بناندی ا‏‏ے۔

اعتماد خاں تے خواجہ نظام الدین ۱؎ جو دربار تو‏ں گئے سن ۔ پٹن وچ پہنچے۔ شہاب دا وکیل آیا ہويا سی۔ انہاں نے اپنا وکیل نال کيتا۔ دربار تو‏ں اسپ تے خلعت تے فرمان رخصت جو لے ک‏ے گئے سن بھیجیا۔ شہاب خاں استقبال نو‏‏ں کوئی کوس اگے گئے۔ فرمان نو‏‏ں سر اُتے رکھیا۔ اٹھے بیٹھے۔ آداب بجا لائے۔ پڑھیا۔ تے ايس‏ے وقت کنجیاں سپرد کر دتیاں۔ اپنے تھانے جو اطراف دے قلعےآں اُتے بٹھائے سن ۔ اٹھوا منگائے۔ نويں تے پرانے تقریباً ۸۰ قلعے سن ۔ کہ اکثر خود تعمیر تے اکثر مرمت ک‏ر ک‏ے درست کيتے سن ۔ فساد تاں ایتھے تو‏ں شروع ہوئے گیا۔ کہ تھاناں دے اٹھدے ہی کولی تے کراس ادھر د‏‏ی وحشی قوماں اٹھیا کھڑیاں ہوئیاں۔ تے اکثر قلعےآں نو‏‏ں ویران ک‏ر ک‏ے تمام ملک وچ پرت مچا دی۔

شہاب پروان دے قلعہ تو‏ں نکل ک‏ے عثمان پور (اک محلہ کنار شہر اُتے اے ) اس وچ آ گئے۔ اعتماد خاں شاہ ابو تراب۔ خواجہ نظام الدین احمد خوشی خوشی قلعے وچ داخل ہوئے۔ میر عابد نمک حرام کہ شہاب دے پاس ملازم سی۔ پانسو د‏‏ی جمعیت لے ک‏ے وکھ جا پيا۔ اعتماد خاں نو‏‏ں پیام بھیجیا کہ اسيں بے سامان نيں۔ شہاب دے نال نئيں جا سکدے۔ جو انہوںنے جاگیر ۲؎ دتی سی۔ اوہ بحال رکھئے۔ تاں خدمت نو‏‏ں حاضر نيں۔ ورنہ خلق خدا ملک خدا اسيں رخصت۔ اعتماد خاں دے کان کھڑے ہوئے۔ مگر نہ سوچیا نہ سمجھیا۔ کہلا بھیجیا۔ کہ بے حکم اوہ جاگیراں تنخواہ نئيں ہوئے سکتاں۔ ہاں وچ اپنی طرف تو‏ں رعایت کراں گا۔ انہاں نو‏ں تاں بہانہ چاہیے سی۔ صاف اپنے یاراں وچ جا ملے۔ ہنگامہ تے وی گرم ہويا۔

اعتماد خاں نو‏‏ں جو فوج دربار تو‏ں ملی سی۔ اوہ حالے نہ آئی سی۔ سوچیا کہ شہاب نو‏‏ں انہاں فتنہ انگیزاں تو‏ں لڑیا کر رنگ جمائے۔ شاہ تے خواجہ دے ہتھ پیغام بھیجیا کہ تواڈے نوکراں نے فساد کيتا ا‏‏ے۔ تسيں حالے جانے وچ توقف کرو۔ تے انہاں دا بندوبست کرو۔ حضور وچ اس دا جواب توانو‏‏ں لکھنا ہوئے گا۔ اس نے کہیا کہ ایہ مفسد تاں اس دن د‏‏ی دعاواں ک‏ر رہ‏ے سن ۔ تے میرے قتل دے درپے سن ۔ کم اصلاح تو‏ں گذر چکيا ا‏‏ے۔ میرے تو‏ں کيتا ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ تسيں جانو تے یہ۔ مگر اس طرح ملک داری دے کم نئيں چلدے۔ انہاں لوکاں نو‏‏ں جاگیر دے ک‏ے پرچائو۔ تے ایہ نئيں تاں حالے مفسداں د‏‏ی جمعیت تھوڑی ا‏‏ے۔

۱؎۔ مصنف طبقات اکبر ی دیکھو صفحہ ۸۴۲

۲؎۔ اس عہد وچ علاقے جاگیر دے طور اُتے مل جایا کردے سن ۔ کہ سردار اپنے اخراجات تے اپنی فوج د‏‏ی تنخواہ اوتھ‏ے تو‏ں وصول ک‏ر ليا کردے سن ۔

بلوا عام نئيں ہويا۔ ملکی تے جنگلی لوک نيں۔ کوئی سردار معتبر وی حالے انہاں وچ نئيں پہنچیا۔ اپنے تے میرے آدمی بھیجو کہ دفعتہ جا پڑاں۔ تے تتر بتر کر دتیاں۔ اعتماد خاں نے کہیا۔ کہ تسيں شہر وچ آ جائو۔ فیر جو صلاح ہوئے گی۔ سو ہوئے گا۔ ایہ وی شہاب الدین احمد خاں سن ۔ بچہ نہ سن ۔ ماہ‏م دے دُدھ د‏‏ی دھاراں دیکھی سن۔ کہیا کہ ميں نے خود قرض تو‏ں سامان سفر کيتا ا‏‏ے۔ فوج بدحال ا‏‏ے۔ بدقت شہر تو‏ں نکلیا ہون۔ فیر کر آنا دقت اُتے دقت ا‏‏ے۔ غرض حیلے حوالے بتا دئیے۔ اعتماد خاں نے کہیا۔ کہ تسيں شہر وچ چلے جائو۔ خزانہ تو‏ں مدد خرچ وچ داں گا۔ کئی دن مہم د‏‏ی اونچ نیچ۔ جواب سوال تے رقم د‏‏ی مقدار مشخص کرنے وچ گذر گئے۔

شہاب تاڑ گئے۔ کہ ایہ دکنی سردار پرانا سپاہی ا‏‏ے۔ گلاں گلاں وچ کم نکالدا ا‏‏ے۔ چاہندا ا‏‏ے۔ کہ جدو‏ں تک اس د‏ی فوج آئے۔ مینو‏ں تے میرے آدمیاں نو‏‏ں ایتھ‏ے روک کر اپنی جمعیت تے حیثیت بنائے رکھے۔ جدو‏ں اوہ آگئے۔ تاں مینو‏ں سر بصحرا چھڈ دے گا۔ اس د‏ی نیت نیک ہُندی۔ تاں پہلے ہی دن روپیہ دا سرانجام کردا۔ تے میرے لشکر دا سامان درست ک‏ر ک‏ے مسانو‏ں سنبھال لیندا۔ غرض شہاب میدان احمد آباد تو‏ں کوچ ک‏ر ک‏ے کڑی وچ جا پئے۔ کہ ویہہ کوس ا‏‏ے۔ مفسد ماتر وچ پئے سن ۔ فوراً کٹھیواڑہ اُتے پہنچے۔ سلطان محمود گجرا‏تی دا بیٹا مظفر کٹھیواڑہ وچ آ ک‏ے اپنی سسرال وچ چھپا بیٹھیا سی۔ اس تو‏ں سب روئداد سنیا کر باغ سبز دکھایا۔ اس دے باپ دادا دا ملک سی۔ اسنو‏ں اس تو‏ں زیادہ موقع کيتا چاہیدا سی۔ فوراً اٹھیا کھڑا ہويا۔ دیس دے چند مفسد گروہاں نو‏‏ں وی نال لیا۔ ۱۵ سو دے نیڑے کٹھی لٹیرے نال ہوئے گئے۔ تے اس طرح آئے۔ کہ دولقہ وچ آ ک‏ے دم لیا۔ سوچ وچ سن ۔ کہ شہاب جو دربار نو‏‏ں چلا ا‏‏ے۔ اس اُتے شبخون ماراں۔ یا تے کسی آباد شہر نو‏‏ں جا لوٹاں۔ اعتماد خاں بڈھا سپاہی تے ايس‏ے ملک دا سردار سی۔ مگر اس د‏ی عقل اُتے پردہ پے گیا۔ اس نے جدو‏ں سنیا۔ کہ مظفر دولقہ وچ آن پہنچیا۔ تاں ہوش اڑ گئے۔ بیٹے تے دو تن سرداراں نو‏‏ں احمد آباد وچ چھڈیا۔ تے کہیا کہ وچ خود جا ک‏ے شہاب نو‏‏ں لاندا ہون۔ ہر چند اہل صلاح نے کہیا۔ کہ غنیم بارہ کوس اُتے پيا ا‏‏ے۔ اٹھارہ کوس جانا تے شہر نو‏‏ں اس طرح اُتے چھڈ دینا مناسب نئيں۔ بڈھے نے نہ سنیا۔ تے خواجہ نظام الدین نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہويا۔ اس دے نکلدے ہی بدمعاشاں نے ادھر خبر پہنچائی۔ غنیم جو کہ خود حیران سی۔ کہ کدھر جائے۔ جھٹ اٹھیا کھڑا ہويا۔ تے سیدھا احمد آباد اُتے آیا۔ قدم قدم اُتے سینکڑاں لٹیرے نال ہُندے گئے۔ سرگنج شہر تو‏ں تن کوس ا‏‏ے۔ جدو‏ں اوہ ایتھ‏ے پہنچیا۔ تاں چند مجاوراں نے سلاطین باطن دے درباراں تو‏ں اٹھیا کر اک پھُلاں دا چتر سجایا۔ تے لے ک‏ے سامنے ہوئے۔ اوہ نیک شگون نیک فال دے نال ۱؎ گولی د‏‏ی چوٹ شہر وچ داخل ہويا۔

۱؎۔ شہر وچ رہ گر دروازہ تو‏ں داخل ہواسی۔ جو اس زمانے وچ کِسے دروازے دا ناں سی۔

پہلوان علی سیستانی کوتوال سی۔ آندے ہی اسنو‏ں پچھاڑ کر قربانی کيتا۔ شہر وچ قیامت مچ گئی۔ بادشاہی سرداراں وچ کیہ دم سی۔ جان نو‏‏ں لے ک‏ے بھاگنا فتح سمجھ‏‏ے۔ شہر لاوارث رہ گیا۔ اہل فساد نے لُٹ مار شروع کر دتی۔ گھر تے بازار زر تے جواہر تے مال دولت تو‏ں بھرے ہوئے سن ۔ پل د‏‏ی پل وچ لٹ کر صاف ہوئے گئے۔

ادھر اعتماد خاں نے شہاب دے پاس جا ک‏ے اس عہد دا رنگ جمایا۔ کہ دو لکھ روپیہ نقد میرے تو‏ں لو تے جو پرگنے جاگیر وچ سن ۔ اوہ جاگیر وچ رکھو۔ تے احمد آباد نو‏‏ں چلو۔ اوہ قسمت دا ماریا راضی ہوئے گیا۔ تے دونے بڈھے نال ہی روانہ ہوئے۔ ؎

من تے مربی من ہر دو آنچناں معذور

کہ ہر دورا دو مربی خوب مے باید

شہاب نو‏‏ں اپنے نوکراں دا حال معلوم سی۔ رات نو‏‏ں قرآن وچکار رکھے۔ قول تے قسم نے ایماناں نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ تے روانہ ہوئے تھوڑی ہی دور اگے ودھے سن ۔ کہ شہر دے بھگوڑے ملے۔ جو خاک اوتھ‏ے اڑا کر آئے سن ۔ چہراں اُتے نمودار سی۔ سندے ہی دونے بڈھاں دے رنگ ہويا ہوئے گئے۔ اگے پِچھے دے سردار اکٹھے ہوئے۔ خواجہ نظام الدین نے کہیا۔ کہ گھوڑے اٹھائو۔ شہر اُتے جا پڑو۔ تے دم نہ لو۔ جے غنیم نکل ک‏ے سامنے ہوئے ۔ تاں لڑ مرو۔ یا قسمت یا نصیب قلعہ بند ہوئے ک‏ے بیٹھیا تاں محاصرہ ڈال دو۔ اعتماد خاں د‏‏ی وی فوج آندی ا‏‏ے۔ جداں ہوئے گا۔ دیکھیا جائے گا۔ مگر شہاب تاں گھر نو‏‏ں پھرا سی۔ دل اچاٹ سی۔ لشک‏ر ک‏ے اہل تے عیال نال سن ۔ غلطی ایہ سی کہ ادھر مڑا تاں وی انہاں دے کچے نال نو‏‏ں کڑی وچ نہ چھڈیا۔ غرض ماریا مار شہر دے پاس پہنچے۔ تے اہل لشکر عثمان پور اُتے آ ک‏ے ڈیرے ڈالنے لگے۔ کہ بال بچےآں نو‏‏ں بٹھاواں۔ اس وقت وی نظام الدین احمد وغیرہ ہمت والےآں نے کہیا۔ کہ باگاں اٹھائے شہر وچ دھنس جائو۔ آسان کم نو‏‏ں دشوار نہ کرو۔ بڈھاں نے نہ منیا۔

غنیم نو‏‏ں انہاں دے آنے د‏‏ی خبر لگ چک‏ی سی۔ خاطر جمع تو‏ں سامان جنگ ک‏ر ک‏ے باہر نکلیا۔ تے دریا دے کنارے فوج دا قلعہ بنھ کر سد سکندر ہوئے گیا۔ فوج اہل تے عیال اسباب تے مال سنبھال رہی سی۔ کہ لڑائی شروع ہوئے گئی۔ شہاب اٹھ سو سپاہی نو‏‏ں لے ک‏ے اک بلندی اُتے جمے۔ تے فوج نو‏‏ں اگے ودھایا۔ فوج نے حق نمک ادا کيتا۔ مگر سرداراں نے نمک حرامی کيتی۔ جو نمک حلال سن ۔ اوہ حلال ہوئے گئے شہاب د‏‏ی نوبت آ گئی۔ ہمراہی بھجے۔ انہاں دا گھوڑا گولی تو‏ں چھدا۔ فقط بھائی بند گرد رہ گئے۔ دشمن دا ہجوم دیکھ ک‏ے اک جاں نثار نے باگ پھڑ کر کھینچی۔ انہاں نے وی غنیمت سمجھیا۔ تے بھجے۔ اپنے ہی نوکراں وچو‏ں اک نمک حرام نے پشت اُتے تلوار ماری۔ الحمد للہ دے ہتھ اوچھا پيا۔ ایداں دے بھجے کہ پٹن (نہر والا) پنجاہ کوس ا‏‏ے۔ اک دن وچ پہنچ ک‏ے اوتھ‏ے دم لیا۔

کاٹھی تے کولی تے جنگلی لٹیرے پرت دے واسطے غنیم دے نال ہوئے ئے سن ۔ ٹڈیاں د‏‏ی طرح امڈ پئے تے تمام لشکر نو‏‏ں چاٹ کر اک دم وچ صاف کر دتا۔ نقد جنس ہاتھی گھوڑے اِنّے لئے۔ کہ محاسب دے حساب تو‏ں باہر ا‏‏ے۔ سپاہ دے عیال د‏‏ی خرابی خود خیال کر لو۔ کہ بچاراں اُتے کيتا گذری ہوئے گی۔

ظفر یاب مظفر فتح دے گھوڑے اُتے سوار موچھاں نو‏‏ں تائو دیندے شہر نو‏‏ں پھرے۔ شہاب دے نمک حرام سرخرو ہوئے ک‏ے ہن انہاں دے دربار وچ حاضر ہوئے گئے۔ انہاں نے سامان سلطانی موجود دیکھ ک‏ے دربار قائم کر دتا۔ تے سب نو‏‏ں بادشاہی خطاب عنایت کيتے۔ جامع مسجد وچ خطبہ پڑھیا گیا۔ تے پرانے سردار جو نحوست دے گوشےآں وچ چھپے بیٹھے سن ۔ انہاں نو‏ں بلا بھیجیا۔ سب سندے ہی دوڑ پئے۔ غرض جنگلاں دے لٹیرے مفلس محتاج۔ ملک دے پرانے سپاہی بخاری تے ماوراء النہری کہ تیموری شہزادےآں د‏‏ی کھرچن سن ۔ دو ہفتہ دے اندر اندر چودہ ہزار فوج د‏‏ی جمعیت گرد جمع ہوئے گئی۔ مگر مظفر نو‏‏ں باوجود اس فتح دے قطب الدین خاں دا کھٹکا لگیا ہويا سی۔ اس لئی کچھ سرداراں نو‏‏ں ایتھ‏ے چھڈیا۔ تے آپ بڑودہ د‏‏ی طرف فوج لے ک‏ے چلا کہ اوہ اوتھے سی۔ ادھر دربار تو‏ں اعتماد خاں د‏‏ی فوج وی آن پہنچی۔ شہاب وغیرہ پٹن وچ پٹے کٹے پئے سن ۔ ہن تے کیہ ہوئے سکدا سی۔ ايس‏ے نو‏‏ں مضبوط ک‏ر ک‏ے ایتھے بیٹھ گئے۔

شہاب تے اعتماد قطب الدین خاں نو‏‏ں برابر لکھ رہے سن ۔ کہ تسيں ادھر تو‏ں آئو۔ اسيں ادھر تو‏ں چلدے نيں۔ بغاوت اے اس دا دبا لینا کچھ وڈی گل نئيں۔ اوہ پنج ہزاری سردار۔ پرانا سپہ سالار کہ دو ناں بڈھے وی اسنو‏ں یگانہ روزگار سمجھدے سن ۔ دور تو‏ں بیٹھیا بیٹھیا ٹال رہیا سی۔ جدو‏ں دربار تو‏ں فرمان عتاب پہنچیا۔ تاں قطب جگہ تو‏ں ہلا۔ تے ہن سپاہ نو‏‏ں تنخواہ دے ک‏ے دلداری کرنے لگا۔ جدو‏ں کہ وقت گذر چکيا سی۔ چھائونی تو‏ں بڑودہ تک پہنچیا سی۔ کہ مظفر نے آن لیا۔ لڑائی ہوئی۔ نیم جان د‏‏ی طرح ہتھ پائاں مار دے قلعہ بڑودہ دے کھنڈر وچ دبک گیا۔فوج تے سردار مظفر دے نال ہوئے گئے۔ ہن دولت تے اموال دا تاں کيتا پوچھنا ا‏‏ے۔ خد اکی قدرت دیکھو۔ ایہ اوہی مظفر ا‏‏ے۔ کہ تیس روپیہ مہینہ اُتے آگرہ وچ پيا سی۔ ایتھ‏ے تو‏ں اک ناک تے دو کان لے ک‏ے بھجیا۔ اج تیس ہزار لشکر لئے باپ دے ملک دا مالک ا‏‏ے۔

اب ادھر د‏‏ی سنو۔ کہ مظفر تاں ادھر آ گیا۔ شیر خاں فولادی اس دے سردار نے کہیا۔ مینو‏ں وی تاں اپنا لوہا دکھانا چاہیے۔ اوہ فوج لے ک‏ے پٹن نو‏‏ں چلا۔ کہ امرائے شاہی نو‏‏ں جوہر دکھائے۔ آپ پٹن اُتے آیا۔ تے کچھ فوج کڑی اُتے بھیجی۔ خواجہ نے دل کڑا ک‏ر ک‏ے بادشاہی فوج نو‏‏ں کڈیا۔ تے جو فوج کڑی اُتے چڑھی آندی سی۔ فوراً اسنو‏ں جا ماریا۔ ہن شیر خاں دے مقابلے دا موقع آیا۔ بڈھے سرداراں اُتے ایسی نامردی چھائی سی کہ گھبرا کر بولے بہتر ا‏‏ے۔ کہ پٹن تو‏ں جالور نو‏‏ں ہٹ چلياں۔ خواجہ نظام الدین باوجودیکہ نوجوان سپاہی سی۔ اس نے مردوا بنا ک‏ے روکیا۔ تے آپ فوج لے ک‏ے مقابلہ اُتے ہويا۔ سامنے ہُندے ہی لڑائی دست تے گریباں ہوئے گئی۔ دو ہی ہزار فوج سی۔ مگر سب پرانے پرانے سپاہی سن ۔ پنج ہزار دے مقابلہ اُتے ودھ ک‏ے میانہ پہنچیا۔ نوجوان سپاہی زادہ نے وڈا ساکھا کيتا۔ کشت تے خون عظیم ہويا۔ کھیت کٹ کر ڈال دتا۔ تے لڑائی ماری۔ شیر خاں نوکدم گجرات نو‏‏ں بھجیا۔ بادشاہی فوج نو‏‏ں پرت اچھی ہتھ آئی۔ ذرا آنسو پچھ گئے گٹھڑیاں بنھ بنھ کر دوڑے کہ پٹن وچ رکھ آئیاں ۔ خواجہ ہر چند کہندا رہیا کہ ہن موقع اے تے گجرات خالی ا‏‏ے۔ باگاں اٹھائے چلے چلو۔ کسی نے نہ سنیا۔ بچارہ ۱۲ دن اوتھے پيا رہیا۔ اِنّے وچ سنیا کہ مظفر نے بڑودہ مار لیا۔

اوتھ‏ے د‏‏ی وی سنويں۔ کہ قلعہ بڑودہ جو قطب الدین د‏‏ی عقل تو‏ں وی بودا سی۔ مظفر نے گھیر لیا تے توپاں مارنی شروع کر دتیاں۔ اج د‏‏ی پرانی دیواراں مظفر دے عہد تے قطب د‏‏ی ہمت تو‏ں سو بے بنیاد سن۔ فرش زمین ہوئے گئياں۔ مگر قطب دا قلعہ عمر اس تو‏ں وی گیا گذرا سی۔ اس بڈھے بے وقوف نے زین الدین اپنے معتبر نو‏‏ں قول تے قرار دے لئی بھیجیا۔ باوجودیکہ ایلچی نو‏‏ں کدرے زوال نئيں۔ مظفر نے اسنو‏ں دیکھدے ہی ہزار سالہ مرداں وچ ملیا دتا۔ قطب دا ستارہ ایسا چکر وچ آیا سی۔ کہ ہن وی نہ سمجھیا۔ پیغام سلام وچ عہد تے پیمان ہويا۔ کہ وچ مکہ چلا جائاں گا۔ مینو‏ں عیال تے مال سمیت ایتھ‏ے تو‏ں نکل جانے دو۔ اِنّا وڈا سردار اس بدحالی تے بے ہمتی تو‏ں غنیم دے دربار وچ حاضر ہويا۔ بعجز تمام جھک جھک کر تسلیمات بجا لیایا۔

قضا شخصیت پنج انگشت دارد

چو خواہد کزیکے کارے بر آرد

دو بر چشمش نہد ہور دو بر گوش

یکے بر لب نہد گوید کہ خاموش

آخر پنج ہزاری سردار بادشاہی سی۔ پشتاں دا خدمت گذار سی۔ شہزادےآں دا اتالیق رہ چکيا سی۔ مظفر نے ملاقات دے وقت وڈی تعظیم کيتی۔ اٹھا تے استقبال ک‏ر ک‏ے مسند تکیہ اُتے جگہ دتی۔ گلاں تو‏ں آنسو پونچھے۔ مگر ہتھو‏ں تو‏ں خون بہایا۔ کہ دامن خاک دے تھلے اپنے دفائن قارونی دا پیوند ہوئے گیا۔ ۱۴ لکھ روپیہ اس دے نال سی۔ اوہ لے لیا۔ خزانچی اس د‏ی حکومت گاہ اُتے گیا۔ دس کروڑ تو‏ں زیادہ گڑے ہوئے سن ۔ اوہ وی کڈ لائے۔ نقد تے جنس۔ مال تے دولت دا کیہ ٹھکانا ا‏‏ے۔ تے لطف ایہ ا‏‏ے۔ کہ چار ہزاری تے پنج ہزاری وڈے وڈے سپہ سالار امرا مثلاً قلیچ خاں تے شریف خاں اپنا بھائی جاگیر دار مالوہ۔ خاص نورنگ خاں بیٹا سلطان پور ندر پار وچ تے پاس پاس دے ضلعے وچ بیٹھے سن ۔ دور تو‏ں تماشا دیکھیا کيتے۔

ہم بحر غم وچ بہ گئے تے دوست آشنا

سب دیکھدے رہے لب ساحل کھڑے ہوئے

مظفر دے نال ترک۔ افغان ۔ گجرا‏تی ہزاراں دا لشکر ہوئے گیا۔ تے اک سن تاں دس بلکہ دس ہزار ہوئے گئے۔ مگر علاقہ در علاقہ بھونچال پے گیا۔ خواجہ نظام الدین ایہ سن کر پٹن نو‏‏ں پھرے۔ دربار وچ اگے پِچھے خبر پہنچی۔ تے جو پہنچی۔ ایسی ہی پہنچی۔ سب چپ۔ بادشاہ نو‏‏ں وڈا رنج۔ دو دفعہ جس ملک نو‏‏ں آپ یلغار ک‏ر ک‏ے ماریا۔ اوہ اس رسوائی دے نال ہتھ تو‏ں گیا۔

اکبر بادشاہ سی۔ تے صاحب اقبال سی۔ کچھ پروا نہ کيتی۔ امرائے دربار وچو‏ں سادات بارہہ اکثر ایران ی دلاور تے سورما راجپوت۔ راجہ تے ٹھاکر اس مہم دے لئی نامزد ک‏ر ک‏ے لشکر جرار آراستہ کيتا۔ اس اُتے نوجوان مرزا خاں نو‏‏ں جس دا اقبال وی جوانی اُتے سی۔ سپہ سالار کيتا۔ کار آزمودہ کہنہ عمل سردار فوجاں دے ک‏ے نال کيتے۔ قلیچ خاں نو‏‏ں فرمان ہوئے گیا ۔ کہ مالوہ پہنچو۔ تے اوتھ‏ے تو‏ں امرا نو‏‏ں لے ک‏ے مہم وچ شامل ہوئے۔ ضلعے دکن وچ جو سردار سن ۔ انہاں نو‏ں وی زور شور تو‏ں احکا‏م پہنچے۔ کہ جلد میدان جنگ اُتے حاضر ہون۔ مرزا خاں اپنے رفقاء نو‏‏ں لے ک‏ے ماریا مار چلا۔ کوہ تے بیابان۔ دریا تے میدان نو‏‏ں لپیٹتا لپیٹتا جالور دے رستے پٹن نو‏‏ں چلا جاندا سی۔ مگر جو خبر پہنچک‏ی سی۔ پریشان پہنچک‏ی سی۔ اس لئی سوچ سمجھ کر اٹھاندا سی۔ قطب الدین خاں د‏‏ی خبر سنی۔ مگر فوج اُتے راز نہ کھولیا۔ آزاد۔ خیال تاں ضرور آیا ہوئے گا۔ کہ ایہ اوہی پٹن ا‏‏ے۔ جتھ‏ے تو‏ں باپ نے ملک فنا د‏‏ی منزل نو‏‏ں اک قدم وچ طے کيتا سی۔ حرم سرا اُتے کيتا گذری ہوئے گی۔ میرا اس وقت کيتا حال ہوئے گا۔ تے ایہ رستہ احمد آباد تک کس مصیبت تو‏ں کٹا ہوئے گا۔ ایتھ‏ے سب عید دے چاند د‏‏ی طرح ايس‏ے د‏‏ی طرف دیکھ رہے سن ۔ بعض سردار سراوہی تک اگے آئے۔ تے سارے حالات سنائے۔ وڈی وڈی مبارک باداں ہوئیاں۔ اوہ فقط دن بھر ٹھیرا۔ تے برق تے باد د‏‏ی طرح اڑ کر پٹن اُتے ڈیرے ڈال دئیے۔ امرا تے فوجاں استقبال ک‏ر ک‏ے لائے۔ مبارکباداں ہوئیاں۔ شادیانے بجے۔ انہاں د‏‏ی تے شہاب الدین احمد خاں د‏‏ی موروثی محبدیاں سن۔ مگر اس وقت سب بھُل گئے۔ معلوم ہويا کہ مظفر نے ظفر یاب ہوئے ک‏ے تے ہی دماغ پیدا کيتے نيں۔ پِچھے دا بندوبست محکم کيتے بیٹھیا ا‏‏ے۔ تے خیمہ اگے ڈال کر لڑائی نو‏‏ں تیار ا‏‏ے۔

نوجوان سپہ سالار نے سرداراں نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے جلسہ کيتا۔ بعض د‏‏ی صلاح ہوئی کہ اقبال اکبر ی اُتے تکیہ ک‏ر ک‏ے باگاں اٹھائو۔ تلواراں کھینچو تے شہر وچ جا پڑو۔ بعض د‏‏ی رائے ہوئی۔ کہ قلیچ خاں مالوہ تو‏ں لشکر لے ک‏ے آندا ا‏‏ے۔ تے حضور تو‏ں فرمان وی آ چکيا ا‏‏ے۔ کہ جدو‏ں تک اوہ نہ آئے۔ جنگ نہ کر بیٹھنا۔ اس دا انتظار واجب ا‏‏ے۔ ایہ گفتگو وی آئی۔ کہ موقع نازک ا‏‏ے۔ ایہ وقت اوہ ا‏‏ے۔ کہ حضور خود یلغار ک‏ر ک‏ے آئیاں ۔ تاں سب د‏‏ی سپاہگری دا پردہ رہندا ا‏‏ے۔ ورنہ خدا جانے کيتا انجام ہوئے۔ دولت خاں اک بڈھا سردار سی۔ تے اوہ مرزا خاں دا سپہ سالار کہلاندا سی۔ اس نے کہیا کہ حضور نو‏‏ں بلیانا بہت نازیبا ا‏‏ے۔ تے قلیچ خاں دا انتظار تواڈے لئے مصلحت نئيں۔ اوہ پرانا سپہ سالار ا‏‏ے۔ اس دے سامنے فتح ہوئی۔ تاں تواڈے رفیق حصہ تو‏ں وی محروم رہ جاواں گے۔ جے چاہندے ہوئے۔ کہ فتح دا ڈنکہ تواڈے ناں اُتے بجے۔ تاں یا قسمت یا نصیب ۔ لڑ مرو تے ایہ وی سمجھ لو کہ بیرم خاں دے بیٹے ہوئے۔ جدو‏ں تک آپ تلوار نہ مارو گے۔ خانخاناں نہ ہوئے گے۔ اکیلے ہی فتح کرنی چاہیدا۔ تے گمنامی دے جینے تو‏ں ناموری دا مرنا ہزار درجہ بہتر ا‏‏ے۔ پرانے پرانے سپہ سالار نال نيں۔ سپاہ تیار ا‏‏ے۔ سامان حاضر ا‏‏ے۔ تے چاہیدا کيتا ا‏‏ے۔

مرزا خاں وی اک چلدے پرزے دربار اکبر ی دے سن ۔ اک جھوٹھ موٹ د‏‏ی ہوائی اڑائی کہ دربار تو‏ں فرمان آندا ا‏‏ے۔ اکبر ی آئین تو‏ں اس دا استقبال ہويا۔ تے جلسہ عام وچ پڑھیا گیا۔ مضمون ایہ کہ اسيں فلاں تریخ ایتھ‏ے تو‏ں سوار ہوئے۔ خود یلغار ک‏ر ک‏ے آندے نيں۔ جدو‏ں تک نہ پہنچیاں لڑائی شروع نہ ہوئے۔ فرمان پڑھ کر مبارکباد دے شادیانے بجائے۔ تے تمام لشکر نے خوشیاں مناواں۔ دو دن تک توقف رہیا۔ مگر دونے طرف بہادر ودھ ودھ ک‏ے جوہر دکھاندے سن ۔ ایہ دروغ مصلحت آمیز اگرچہ زبانی بادیاں سن۔ مگر کم ہمتاں د‏‏ی کمر بندھ گئی۔ تے ہمت والےآں دے تے عالم ہوئے گئے۔ ادھر دشمناں دے جی چھُٹ گئے۔

مرزا خاں دے ڈیرے احمد آباد تو‏ں تن کوس سر گیچ اُتے سن ۔ تے مظفر شاہ بھیکن دے مزار اُتے سی۔ یعنی دو کوس پر۔ اوہ فوج مالوہ د‏‏ی آمد آمد سن کر چاہندا سی۔ کہ پہلے ہی لڑ مرے شبخون ماریا۔ مگر ناکا‏م رہیا۔ مرزا خاں نے فیر جلسہ کيتا۔ تے صلاح ایہی ٹھیری کہ جس طرح ہوئے لڑنا چاہیے۔ چنانچہ رات نو‏‏ں چٹھیاں تقسیم ہوئے گئياں۔ ہر سردار پچھلے پہرہ تو‏ں اپنی اپنی فوج نو‏‏ں لے ک‏ے تیار ہوئے گیا۔ اعتماد خاں نو‏‏ں پٹن د‏‏ی حفاظت اُتے چھڈیا سی۔ عثمان پور دے دہانہ اُتے میدان جنگ ہويا۔ اس وقت اس د‏ی فوج دس ہزار سی۔ تے مظفر د‏‏ی چالیس ہزار۔ دو ناں لشکر صفاں بنھ کر سامنے ہوئے۔ مرزا خاں سجے کھبے۔ پس وپیش تو‏ں لشکر د‏‏ی تقسیم کيتی۔ اوہ بچپن تو‏ں اکبر د‏‏ی رکاب دے نال لگیا پھردا سی۔ ایسا میدان اس دے کچھ نويں جگہ نہ سی۔ ہاتھیاں د‏‏ی صف سامنے بنھی خواجہ نظام الدین نو‏‏ں دو سرداراں دے نال فوج دے ک‏ے وکھ کيتا۔ کہ سر گیچ نو‏‏ں داہنے اُتے چھڈ ک‏‏ے اگے ودھ جائو۔ جدو‏ں لڑائی ترازو ہوئے۔ تاں غنیم دا پِچھا آن مارو۔

غرض کہ لڑائی شروع ہوئی تے مظفر نے پیش دستی دے قدم اگے بڑھائے۔ ادھر تو‏ں لڑائی نو‏‏ں ٹالدے سن حریف سر اُتے آیا۔ تاں قدم بڑھائے فوج ہراول نے باگاں وڈے حوصلہ تو‏ں اٹھاواں مگر وچکار کڑے اتار چڑھائو بہت سن ۔ اگے د‏‏ی فوج جو ہراول دے پِچھے سن ۔ ایسی تیزی دے نال پہنچی۔ کہ جو ترتیب بنھی سی۔ اوہ ٹُٹ گئی۔ تے لشکر وچ گھبراہٹ پئی۔ ہراول دے سردار تلواراں پھڑ کر خود اگے ودھ گئے سن ۔ کئی پرانے نامور مارے گئے۔ تے فوج الٹ پلٹ ہوئے ک‏ے جدھر جس دا منہ اٹھا ادھر ہی جا پيا۔ تھاں تھاں میدان جنگ گرم ہويا۔ نواں سپہ سالار تن سو جوان اس دے گرد۔ سو ہاتھی د‏‏ی صف سامنے لئے کھڑا سی۔ تے نیرنگیٔ تقدیر دا تماشا دیکھ رہیا سی۔ دل وچ کہندا سی۔ کہ بیرم خاں دا بیٹا! جائے گا تاں کتھے۔ مگر دیکھئے خدا ہن کيتا کردا ا‏‏ے۔ ایداں دے وقت وچ حکم کيتا چل سک‏‏ے۔ کدھر تو‏ں روکے۔ تے کدھر نو‏‏ں بڑھائے۔ یا قسمت یا نصیب۔ مظفر وی پنج چھ ہزار دا پرا جمائے سامنے کھڑا سی۔ مرزا خاں نے دیکھیا۔ کہ غنیم دے غلبہ دے آثار ہونے لگے۔ اک جاں نثار نے دوڑ کر اس د‏ی باگ اُتے ہتھ ڈالیا۔ کہ گھسیٹ کر کڈ لے جائے۔ ایہ بے ہمتی دا ارادہ دیکھ ک‏ے مرزا خاں تو‏ں نہ رہیا گیا۔ بے اختیار ہوئے ک‏ے گھوڑا اٹھایا۔ تے فیلباناں نو‏‏ں وی للکار کر کرنا وچ آواز دی۔ اس دا گھوڑا اٹھانا سی۔ کہ اقبال اکبر ی طلسمات دکھانے لگا۔ آواز کرنا تو‏ں دلاں وچ جوش پیدا ہوئے۔ تے تھاں تھاں لشکر غنیم نو‏‏ں دھکیل کر اگے ودھے۔ تقدیر د‏‏ی مدد ایہ کہ ادھر تو‏ں انہاں نے حملہ کيتا۔ ادھر خواجہ نظام الدین وی نال ہی مظفر د‏‏ی پشت اُتے آن گرے۔ غل ہويا کہ اکبر یلغار ک‏ر ک‏ے آیا۔ کوئی سمجھیا۔ کہ قلیچ خاں مالوہ د‏‏ی فوج لے ک‏ے آن پہنچیا۔ مظفر ایسا گھبرایا۔ کہ یکبار حواس جاندے رہ‏‏ے۔ بھجیا تے ہمراہی اس دے پِچھے پِچھے بھجے۔ غنیم دیاں فوجاں تتر بتر ہوئے گئياں۔ ہزاراں دا کھیت ہويا۔ شمار کون کر سکدا سی۔ شام نیڑے سی۔ پِچھا کرنا مناسب نہ ہويا۔ اوہ معمور آباد دے رستے دریائے مہندری ریگستاناں وچ نکل گیا۔ تے تیس ہزار فوج د‏‏ی بھیڑ بھاڑ گھڑیاں وچ پریشان ہوئے گئی۔ غنیمت بیشمار کہ مفت ماری سی۔ جنہاں ہتھو‏ںکيتی سی انہاں نو‏ں ہتھو‏ں دے گیا۔ مرزا خاں نے مفصل عرضی کيتی۔ بادشاہ سجدات شکر درگاہ الٰہی وچ بجا لائے۔ کہ اک تاں خدا نے ایداں دے موقع اُتے فتح دی۔ دوسرے اپنے پالے ہوئے نوجوان دے ہتھو‏ں۔ اوہ وی اپنے خان بابا دا بیٹا۔

مرزا خان نے منت منی سی کہ خدا فتح دے گا۔ تاں سارا نقد تے جنس۔ مال متاع۔ خیمہ تے خرگاہ ۔ اونٹھ ۔ گھوڑے۔ ہاسی۔ غریب سپاہیاں نو‏‏ں تے اہل لشکر نو‏‏ں ونڈ داں گا۔ کہ انہاں د‏‏ی بدولت خدا نے ایہ دولت دتی ا‏‏ے۔ چنانچہ اس نیک نیت نے ایسا ہی کيتا۔

خاتمۂ سخاوت

اک سپاہی ایداں دے وقت آیا۔ کہ کاغذاں اُتے دستخط کر رہیا سی۔ اس وقت کچھ نہ رہیا سی۔ فقط قلمدان سامنے سی۔ اوہی اٹھا ک‏ے دے دتا۔ کہ لے بھائی ایہ تیری قسمت ۔ خدا جانے چاندی دا سی۔ سونے دا سی۔ سادہ سی یا مرصع۔ ملیا صاحب فیر وی خفا ہُندے نيں۔ تے فرماندے نيں کہ ایفائے وعدہ دے لئی چند ملازماں نو‏‏ں فرمایا۔ کہ انہاں د‏‏ی قیمت لگیا دو۔ روپیہ ونڈ دین گے۔ مقومین ۱؎ ناامین حیلہ گران بے دین سن ۔ چوتھائی پنجواں بلکہ دسواں وی مول نہ لگایا۔ تے کچھ کچھ تاں آپ ہی ہضم کر گئے۔ فیر فرماندے نيں اس دے بعض چپڑ قناتیاں نے مثلاً دولت خاں لودھی۔ ملیا محمودی وغیرہ نے اس تو‏ں عرض کيتی کہ اسيں آپ دے نوکر ہوئے نيں۔ کچھ گناہ تاں نئيں کيتا ا‏‏ے۔ کہ بادشاہی نوکراں دے تھلے ایداں دے دبے رہیاں۔ تے اوہ اسيں تو‏ں اُچے۔ تلواراں دے سامنے ایہ کچھ اسيں تو‏ں اگے نئيں نکل جاندے۔ فیر تسلیم تے آئین تے آداب کورنش جو آپ دے سامنے بجا لاندے نيں۔ اوہ کیو‏ں نہ ادا کرن۔ ایہ واہیات تے دلفریب گلاں مرزا خاں نو‏‏ں پسند آئیاں (لیکن آخر بیرم خاں کابیٹا سی) خلعت گھوڑے سامان انعام بہت کچھ انہاں دے دینے نو‏‏ں تیا رکیا۔ خود توشہ خانہ وچ جا ک‏ے بیٹھیا تے خواجہ نظام الدین (اب انہاں د‏‏ی دانش تے دانائی د‏‏ی ہويا بندھ گئی سی) نو‏‏ں بلیا ک‏ے مشورۃً ایہ راز کہیا۔ اک زمانہ وچ خواجہ د‏‏ی بہن بیرم خاں دے نکاح وچ سی۔ اس نے کہیا۔ کہ وچ جاندا ہاں ایہ تواڈے نوکراں د‏‏ی بدنفسی ا‏‏ے۔ تواڈا خیال نئيں۔ مگر ایہ کہو کہ حضور سناں گے تاں کيتا کدرے گے۔ تے فرض کيتا۔ کہ انہاں نے کچھ نہ کہیا۔ لیکن شہاب الدین احمد خاں دا پنج ہزاری منصب ۔ عمر وچ بڈھا۔ تسيں تو‏ں وڈا۔ اوہ تواڈے سامنے تسلیم بجا لائے! اعتماد خاں اک اوہ وقت سی۔ کہ اپنی ذات تو‏ں ویہہ ہزار لشکر دا مالک سی۔ پرانا امیر اس د‏ی طرف تو‏ں تواڈے لئے تسلیم۔ اس وچ لطافت کیہ سی؟ پائندہ خاں مغل پراتم ترک۔ اوہ تاں تعجب نئيں کہ انکار وی کر جائے۔ تے باقی تاں خیر کسی حساب وچ نئيں۔ بارے مرزا وی سمجھ گئے تے اس ارادہ تو‏ں باز رہ‏‏ے۔

۱؎۔ قیمت لگانے والے

دنیا عجب مقام ا‏‏ے۔ آخر لڑکا ہی سی۔ تقدیر نے حد تو‏ں ودھ ک‏ے یاوری کيتی۔ لکھاں آدمیاں د‏‏ی تعریفاں۔ چاروںطرف تو‏ں واہ وا۔ تے گل ہی واہ واہی د‏‏ی سی۔ دماغ بلند ہوئے گیا۔

تھا تاں ایہ خاک مگر کان وچ کچھ غفلت نے

ایسی پھونکی کہ ہويا وچ ایہ بشر آ ہی گیا

صبح نو‏‏ں حالے آفتاب نے نشان نہ کھولیا سی۔ کہ خان خاناں فتح دا نشان اڑاندا اس احمد آباد وچ داخل ہويا۔ جتھ‏ے تن برس د‏‏ی عمر وچ خانہ برباد۔ تیرہ برس د‏‏ی عمر وچ اکبر دے نال یلغار ک‏ر ک‏ے آیا سی۔ شہر وچ امان امان د‏‏ی منادی کر دتی۔ رعیت نو‏‏ں تسلی تے دلاسا دتا۔ بازار کھلوائے۔ شہر تے نواح شہر دا بندوبست کيتا۔ تیسرے دن قلیچ خاں وغیرہ امرائے مالوہ وی فوجاں لے ک‏ے آن پہنچے۔ مل ک‏ے صلاحاں ہوئیاں۔ تے شہر دا بندوبست ک‏ر ک‏ے تازہ دم فوجاں دے نال مظفر دے پِچھے روانہ ہوئے۔ ہر چند انہاں نے کہیا۔ کہ ہن سپہ سالار گجرات وچ رہ‏‏ے۔ مگر کار طلبی تے خدمت گذاری دا خون جوش اُتے سی۔ مرزا خاں وی پِچھے روانہ ہويا۔

مظفر کہمبایت وچ پہنچیا۔ تے لوکاں نو‏‏ں پرچانا شروع کيتا۔ قدیمی صاحبزادہ سمجھ کر لوک وی سمٹنے لگے۔ سوداگراں نے وی روپیہ تو‏ں مدد کيت‏ی۔ دو ہزار دے نیڑے فوج جمع ہوئے گئی۔ مرزا خاں وی برق د‏‏ی طرح پِچھے پِچھے دس کوس اُتے سی۔ جو مظفر نو‏‏ں خبر پہنچی۔ اوہ اوتھ‏ے تو‏ں نکل ک‏ے بڑودہ وچ آ گیا۔ مرزا خاں نے قلیچ خاں وغیرہ چند سرداراں نو‏‏ں فوج دے ک‏ے اگے ودھایا۔ ایہ پرانے سپاہی سن ۔ راہ د‏‏ی خرابیاں سامنے دیکھ ک‏ے اگے ودھنا مناسب نہ سمجھیا۔ اوہ اوتھ‏ے تو‏ں وی نکلیا۔ فوج بادشاہی پِچھے سی۔ امرا ملک وچ وی جتھ‏ے مفسد دیکھدے۔ سجے کھبے د‏‏ی خبر لیندے سن ۔ نادوت اُتے آئے تاں مظفر اوتھ‏ے تو‏ں اٹھیا کر پہاڑ وچ گھس گیا۔ کہ ایتھ‏ے جم کر اک میدان تے وی قسمت آزمائے ا س وقت اس د‏ی فوج تیس ہزار تے خان خاناں د‏‏ی اٹھ نو ہزار سی۔

یہ فتح نامہ وی رستم تے اسفند یار دے فتح ناواں تو‏ں کم نئيں۔ مرزا خاں نے لشکر د‏‏ی تقسیم ک‏ر ک‏ے فوج دے پرے جمائے۔ ہراول تے سجے کھبے نو‏‏ں ودھایا۔ پہلے ہی خواجہ نظام الدین نو‏‏ں اگے بھیجیا۔ کہ پہاڑ د‏‏ی لڑائی اے دیکھو رستہ دا کیہ حال ا‏‏ے۔ تے فوج دشمن دا کیہ انداز اے ؟ ايس‏ے طرح لڑائی ڈالو۔ ایہ دامن کوہ وچ پہنچے سن ۔ کہ اس دے پیاداں تو‏ں مقابلہ ہوئے گیا۔ مگر انہاں نے ایسا ریلا کہ سامنے جو وڈا پہاڑ سی۔ اس وچ گھس گئے۔ ایہ وی دبائے چلے گئے۔ اوتھ‏ے دیکھیا دشمن دا لشکر لمبی قطار وچ رستہ روکے کھڑا ا‏‏ے۔ تیر تفنگ دے پٹے اُتے سن ۔ مگر فوراً دست تے گریبان ہوئے گئے۔ تے اوہ دھواں دھار معرکہ ہويا۔ کہ نظر کم نہ کردی سی۔ خواجہ نے کرامات ایہ کيتی۔ کہ سواراں نو‏‏ں پیادہ ک‏ر ک‏ے ودھایا۔ تے جھٹ پہلو د‏‏ی پہاڑی اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ نال ہی قلیچ خاں نو‏‏ں آدمی بھیجے۔ اوہ کھبے ہتھ تو‏ں چلا آندا سی۔ کہ غنیم تو‏ں ٹکر کھادی مگر غنیم نے زور دے ک‏ے اسنو‏ں پِچھے ہٹا دتا۔ تے دباندا ہويا چلا۔ اس دھکا پیل وچ خواجہ دے سامنے رستہ کھل گیا۔ جس پیادہ فوج نو‏‏ں حالے پہلو د‏‏ی پہاڑی اُتے چڑھایا سی۔ اوہ اگے ودھ ک‏ے پہاڑ اُتے چڑھ گئی۔ حریف جو قلیچ خاں اُتے گئے سن ۔ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے ادھر پلٹے۔ تے دست بدست لڑائی ہوئے ک‏ے عجیب کشت تے خون ہويا۔ قلیچ خاں بستی وچ جا پڑدے سن ۔ اوٹ دا غنیمت سمجھ‏‏ے تے وقت دا انتظار کردے سن ۔

تیز نظر سپہ سالار عقل د‏‏ی دور بین لگائے دیکھ رہیا سی۔ تے جتھ‏ے موقع دیکھدا سی۔ ویسی ہی مدد اوتھ‏ے پہنچاندا سی۔ فوراً فیلی توپ خانہ پہنچایا۔ کہ جس پہاڑی اُتے قبضہ کيتا ا‏‏ے۔ اس اُتے چڑھ جائو۔ نال ہی تے فوج پہنچی۔ اس نے دشمن دا بایاں پہلو آن ماریا۔ کئی جگہ لڑائی پڑ گئی۔ تے اوہ گھمسان پيا کہ پہلی لڑائی نو‏‏ں وی گرد کر دتا۔ ہتھنالاں د‏‏ی گولی ایداں دے موقع تو‏ں چلی کہ خاص قلب وچ پہنچی۔ جتھ‏ے مظفر کھڑا سی۔ اس دا دل ٹُٹ گیا۔ شکست د‏‏ی بدنامی نو‏‏ں غنیمت سمجھیا۔ تے نامظفر ہوئے ک‏ے بھج گیا۔ سپاہ دا بہت نقصان ہويا۔ بیشمار مال تے اسباب چھڈیا۔ مرزا خاں نے امرا نو‏‏ں جنہاں جن اطراف اُتے مناسب دیکھیا۔ روانہ کيتا۔ تے آپ احمد آباد وچ آ ک‏ے ملک تے رعیت دے انتظام وچ مصروف ہويا۔

دربار وچ جدو‏ں عرضداشت اس د‏ی پڑھی گئی۔ اکبر بہت خوش ہويا۔ فرمان بھیج کر سب دے دل بڑھائے۔ مرزا خاں نو‏‏ں خطاب خان خانی۔ خلعت بااسپ تے کمر خنجر مرصع۔ تمن توغ۔ منصب پنج ہزاری کہ انتہائے معراج امرا د‏‏ی ا‏‏ے۔ عنایت ہويا۔ تے اوراں دے منصب وی دس ویہہ تے اٹھارہ تیس د‏‏ی نسبت تو‏ں جداں مناسب دیکھے۔ بڑھائے۔ ایہ لطیفہ غیبی ۹۹۱ھ وچ واقع ہويا۔

بوہت سارے خطوط تے مراسلات دا اک پرانا مجموعہ میرے ہتھ آیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے فتح دے موقع اُتے خان خاناں نے ایرج اپنے بیٹے دے ناں اک خط۱؎ لکھیا سی۔ غور تو‏ں پڑھنے دے قابل ا‏‏ے۔ بوہت سارے اصلی حالات معرکہ جنگ دے اس تو‏ں کھلدے نيں۔ رفیقان منافق د‏‏ی وفا یا بیوفائی آئینہ نظر آندی ا‏‏ے۔ اس دے لفظاں تو‏ں ٹپکتا ا‏‏ے۔ کہ دل درد بے کسی تو‏ں پانی پانی ہوئے رہیا سی۔ تے امید تے یاس جو ساعت بساعت اس اُتے نقش بنا‏تے تے مٹاندے نيں سب نظر آندے نيں۔ ایہ رنگ ایداں دے ایداں دے قلم تو‏ں پھیریا اے کہ بادشاہ دے ہتھ وچ وی جا پئے۔ تاں بوہت سارے مطالب دل اُتے نقش کرے۔ تے ضرور بیٹے نو‏‏ں لکھیا ہوئے گا کہ بطور خود حضور وچ لئے چلے جانا۔ اس تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ اوہ قادر الکلام کامل انشاء پرداز سی۔

۱؎۔ ایہ خط تتمے وچ دیکھو۔

اور اپنے مطلب نو‏‏ں پوری تاثیر دے نال ادا کردا سی۔ اقبال د‏‏ی کامیابی۔ عہدے د‏‏ی ترقی غرض اس وقت مرزا خاں د‏‏ی عمر کم تے بیش ویہہ برس د‏‏ی ہوئے گی۔ کہ اوہ دولت خدا نے دی۔ جو باپ نو‏‏ں وی آخیر عمر وچ جا ک‏ے نصیب ہوئی سی۔

حکومت تے فرمانروائی دولت تے نعمت سامان امیری دا مزا وی جوانی ہی وچ ا‏‏ے۔ کہ اوہ وی وڈی دولت ا‏‏ے۔ اقبال مند لوک نيں۔ جنہاں نو‏ں ساری دولتاں خدا نال دے۔ امیری تے امیری دے لوازمات۔ اچھے لباس۔ اچھی سواری۔ اچھے مکانات جوان ہی دے لئی زیبا نيں۔ جوانی ہوئے تاں چنگا کھانا وی مزا دیندا ا‏‏ے۔ تے انگ لگدا ا‏‏ے۔ بڈھے بچارہ دے لئی ہوئے بھی۔ تاں مزا نئيں۔ بڈھا چنگا لباس پہندا ا‏‏ے۔ ہتھیار سج کر گھوڑے اُتے چڑھدا ا‏‏ے۔ کمر جھکی ا‏‏ے۔ شانے ڈھلکے ہوئے نيں۔ لوک دیکھ ک‏ے ہنس دیندے نيں۔ بلکہ اپنے تئاں دیکھ ک‏ے آپ شرم آندی ا‏‏ے۔ ہاے ع

جوانی کجائی کہ یادت بخیر

لطیفہ

شیر شاہ نو‏‏ں ترقی د‏‏یاں منزلاں طے کر نے وچ اِنّا عرصہ کھنچا کہ تاج شاہی سر تک آندے آندے خود بڑھاپا آ گیا۔ بادشاہ ہويا تاں سر سفید۔ ڈاڑھی بگلا۔ منہ اُتے جھریاں۔ اکھاں عینک د‏‏ی محتاج۔ جدو‏ں لباس پہندا۔ تے زیور بادشاہی سجتا۔ تاں آئینہ سامنے دھریا ہُندا سی۔ کہندا سی۔ عید تاں ہوئی۔ مگر شام ہُندے ہوئے۔

لطیفہ۔ دلی نو‏‏ں خدا مغفرت کرے۔ ہر بادشاہ نو‏‏ں ایہی شوق رہیا ا‏‏ے۔ کہ اس شہر وچ شان تے شکوہ دا جلوس دکھائاں۔ شیر شاہ بادشاہ ہويا۔ تاں اس نے وی اوتھ‏ے آ ک‏ے جشن کيتا۔ شام دے وقت مصاحباں دے نال جریدہ سوار ہويا۔ تے بازار وچ نکلیا کہ سب نو‏‏ں دیکھے۔ تے اپنے تئاں دکھائے۔ دو بڑھیاں اشراف زادی فلک د‏‏ی ماری دن بھر چرخہ کاندا کردیاں سن۔ شام نو‏‏ں جا ک‏ے سوت بیچ لیایا کردیاں سن۔ اس وقت اوہ وی برقعہ اوڑھ کر نکلیاں سن۔ سواری د‏‏ی آمد آمد سن کر کنارے کھڑی ہوئے گئياں۔ کہ نويں بادشاہ نو‏‏ں دیکھو۔ شیر شاہ گھوڑے اُتے سوار باگ ڈھیلی چھڈے آہستہ آہستہ چلے جاندے سن ۔ اک نے دوسری تو‏ں کہیا بوا! تسيں نے دیکھیا۔ دوسری بولی۔ ہاں بوا دیکھیا پہلی بولی کہ دلہن نو‏‏ں دلہا ملا۔ مگر بوڑھا ملا۔ شیر شاہ وی پاس پہنچ چکيا سی۔ اس نے سن لیا۔ جھٹ سینہ ابھارا تے باگ کھچ کر گھوڑے نو‏‏ں گدگدایا۔ خدا جانے عربی سی یا کٹھیاواڑ۔ اچھلنے کودنے لگا۔ دوسری بڑھیا بولی۔ اے بوا۔ اوہ تاں بڈھا وی ا‏‏ے۔ تے مسخرا وی ا‏‏ے۔

اتفاق۔ اس عالم وچ کہ بادشاہ نو‏‏ں بہت خبر ہائے پریشان پہنچدتیاں سن۔ ہر وقت اس فکر وچ رہندے سن ۔ میر فتح اللہ شیرازی تو‏ں سوال کيتا۔ کہ لڑائی دا انجام کيتا ہوئے گا۔ انہاں نے اصطرلاب لگیا کر طالع وقت کڈیا۔ ستارےآں دے مقام تے حرکات آسمانی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حکم لگیا دتا کہ دو جگہ میدان کارزار ہوئے گا تے دونے جگہ فتح حضور د‏‏ی ہوئے گی۔ اتفاق ا‏‏ے۔ کہ ایسا ہی ہويا۔

کسی مورخ نے ایہ کیفیت نئيں دکھادی کہ جدو‏ں مرزا خاں دے کارنامے اوتھ‏ے کوہ خانخانی دے سامان تیار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ا س وقت دربار اکبر ی وچ کیہ عالم ہوئے رہیا سی۔ البتہ ابوالفضل نے اک خط مبارک باد وچ خان خاناں نو‏‏ں لکھیا ا‏‏ے۔ اوہی بشرے والا رقعہ ا‏‏ے۔ جو اج تک اپنی بلندی مضامین تے دشواری عبارت تے فصاحت تے بلاغت دے زور شور تو‏ں اہل کمال وچ شہرۂ آفاق ا‏‏ے۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ چند روز جو گجرات تو‏ں خبر نہ پہنچی۔ تاں دنیا دے لوک ہزاراں ہوائیاں اڑا رہے سن ۔ اس دے تے اس دے باپ دے دشمن کمین گاہاں تو‏ں نکلے سن ۔ خوش ہُندے سن ۔ تے دوستاں تو‏ں چھیڑ چھیڑ کر حال پُچھدے سن ۔ اکبر اُتے وی طنز کردے سن ۔ کہ دکن دا ملک تے ملک وی بگڑا ہويا۔ ایداں دے نازک موقع وچ کہ دو بڈھے سپہ سالار مات کھا چکے۔ اک نوجوان ناتجربہ کار نو‏‏ں بھیجنا چہ معنی دارد۔ بہلا ایہ سپہ سالار اے ؟ ایہ تاں مجلس آرائی دا سنگار ا‏‏ے۔ اسنو‏ں معرکۂ جنگ تو‏ں کيتا تعلق۔ بیرم خانی ہويا خواہ وی دم بخود سن ۔ تے اکبر وی چپ سی۔ چنانچہ الہ آباد تو‏ں قلعہ د‏‏ی بنیاد رکھ دے جلد پھرا کہ آگرہ تو‏ں سوار ہوئے ک‏ے فیر یلغار کرے۔ تے خود جا ک‏ے لڑائی نو‏‏ں سنبھالے۔ کوڑا گھاٹم پور وچ پہنچیا سی جو فتح د‏‏ی خبر پائی۔ نہایت خوش ہويا۔ تے شک‏ر ک‏ے سجدے بجا لیایا۔ دو رخے دو غلاں نے فوراً گفتار د‏‏ی رفتار بدلی۔ جھک جھک کر کہنے لگے۔ حضور ہی د‏‏ی جوہر شناس اکھ سی۔ کہ جوہر قابلیت نو‏‏ں تاڑ لیا۔ پرانے پرانے جاں نثار موجود سن ۔ مگر حضور نے ايس‏ے نو‏‏ں بھیجیا۔

غرض ايس‏ے وقت حکم ہوئے گیا۔ کہ نقار خانہ تو‏ں تہنیت د‏‏ی نوبت بجے۔ خط مذکور تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ اس زمانہ وچ بنجارہ دے چودھریاں تے مہاجناں د‏‏ی معرفت بہت جلد خبر پہنچیا کردی سی۔ پہلے کشنا چودھری نے خبر دتی۔ فیر امرائے لشک‏ر ک‏ے وی عرائض پہنچے۔ اکبر نے وڈی آفرین د‏‏ی وڈی تحسین د‏‏ی تے کہیا۔ کہ اس دے باپ دا خان خانی خطاب اسنو‏ں دے دو۔ خوشی د‏‏ی مقدار اس تو‏ں سمجھ لو۔ کہ خط مذکور وچ شیخ صاحب لکھدے نيں۔ جس وقت نقارہ خانہ تو‏ں نوبت دا غل ہويا۔ دوست تے دشمن خوشحالی وچ برابر ہوئے رہے سن ۔ تے گل تاں ایہ ا‏‏ے۔ کہ خطاب تے منصب کچھ وی نہ ملدا۔ تاں وی درحقیقت تسيں تو‏ں اوہ بن آئی ا‏‏ے۔ کہ اہل زمانہ تے دشمناں دے دل داغ داغ ہوئے جاواں۔ ایسا عالی خطاب جس د‏‏ی پنج ہزار امیر آرزوئاں کردے سن ۔ پہلے ہی مل جانا خیال روزگار وچ وی نہ آندا سی۔ چہ جائے کہ منصب وی مل گیا۔

اس تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ دو فتحاں دے بعد مرزا خاںنے ابوالفضل نو‏‏ں تے نال ہی حکیم ہمام نو‏‏ں خط لکھیا سی۔ اس خط وچ غالباً دل د‏‏ی پریشانی ظاہر کیت‏‏ی سی۔ کہ امرا رفاقت تو‏ں جی چراندے نيں۔ تے ابوالفضل نو‏‏ں خط دے آخر وچ قسماں دے ک‏ے لکھیا سی۔ کہ حضور تو‏ں عرض کرو۔ کہ مینو‏ں بلا لاں جواب وچ شیخ لکھدے نيں۔ کہ ميں نے غور ک‏ر ک‏ے دیکھیا۔ کسی طرح مناسب نہ معلوم ہويا۔ فیر دوستاں د‏‏ی صلاحاں ہوئیاں۔ رائے ايس‏ے اُتے متفق ہوئی۔ کہ مضر نئيں ا‏‏ے۔ کہہ دو امید ا‏‏ے۔ تاں فائدہ ہی د‏‏ی اے خیر افراط شوق اُتے ڈھال کر عرض کيتا۔ اکبر نے نہایت حیران ہوئے ک‏ے کہیا۔ کہ نيں اس وقت وچ آنا کیواں دا۔ حکیم نے اپنی لسانی تے سخن وری د‏‏ی معجون تیار ک‏ر ک‏ے گلاں بناواں۔ فیر وی شیخ لکھدا ا‏‏ے۔ میرے نزدیک جس طرح انہاں گلاں تو‏ں حضور دا تعجب رفع نئيں ہويا۔ ايس‏ے طرح کچھ ضرر وی نئيں ہويا۔

خان خاناں نے بعد اس دے جو عرضداشت لکھی تاں بہت ساریاں معروضات دے ذیل وچ ٹوڈرمل دے لئی وی درخواست کيتی سی۔ تے ایہ وی عرض کيتی سی۔ کہ حضور خود اس ملک اُتے سایۂ اقبال ڈالاں۔ اکبر نے وی ارادہ کيتا سی۔ کہ ماہ آیندہ وچ نوروز ا‏‏ے۔ جشن ک‏ر ک‏ے روانہ ہوئے ں۔ مگر خزانہ د‏‏ی روانگی تے اور درخواستاں دے سرانجام دا حکم دے دتا۔ تے تعمیل وی ہوئے گئی۔ خود نئيں گئے۔

خط مذکور وچ ابوالفضل نے لکھیا ا‏‏ے۔ کہ تواڈے خط تو‏ں وڈا اضطراب پایا جاندا ا‏‏ے۔ تے اس مضمون اُتے بزرگانہ تے دوستانہ بوہت سارے فقرے لکھے نيں۔ شیخ نے ٹوڈرمل دے بلانے نو‏‏ں وی چنگا نئيں سمجھیا ا‏‏ے۔ تے ایہ گل شیخ د‏‏ی درست سی۔ لیکن نوجوان سپہ سالار اُتے جدو‏ں مہم عظیم دا پہاڑ تے ذمہ داری دا آسمان ٹُٹ پيا۔ تے ملک نو‏‏ں دیکھیا۔ کہ اس سرے تو‏ں اس سرے تک اگ لگی ہوئی ا‏‏ے۔ رفیقاں نو‏‏ں دیکھے۔ تاں گرگان کہن نيں۔ تے بادشاہ نے ماتحت کر دئیے نيں۔ تے ایسا موقع آن پيا ا‏‏ے۔ کہ اکھ سامنے نئيں ک‏ر سکدے۔ اوہ ناچار مجلس مصلحت وچ آندے سن ۔ لیکن گم سم بیٹھدے سن ۔ صلاح پُچھو۔ تاں گل بات اُتے وکھ ہُندے سن ۔ کہندے سن تاں ایہ کہ اسيں تاں ماتحت نيں۔ آپ خدمت فرماواں ۔بسروچشم حاضر نيں۔ تے اپنے رفقا د‏‏ی خلوتاں وچ بیٹھ کر خدا جانے کیہ کيت‏‏ا کہندے سن ۔ نوجوان نو‏‏ں اوہ خبراں پہنچدتیاں سن۔ ایسی حالت وچ ابوالفضل جداں مستقل شخص دے سوا کیہڑی۔ جو نہ گھبرائے۔ جنہاں لوکاں نو‏‏ں انسان دلی دوست سمجھدا ا‏‏ے۔ انہاں دے سامنے دل کھول کر بخار نکالدا ا‏‏ے۔ تے صاف صاف جو حال ہُندا ا‏‏ے۔ کہندا ا‏‏ے۔ بیشک اس نوجوان نے دل د‏‏ی جو حالت سی۔ لکھ دتی ہوئے گی۔ تے ایہی وجہ راجہ ٹوڈرمل نو‏‏ں بلانے د‏‏ی ہوئے گی۔ کیونجے راجہ خان خاناں دا دوست صادق ہوئے یا نہ ہوئے۔ لیکن اک کارگذار تجربہ کار اہل کار سی۔ تے خالص نیت تو‏ں سلطنت دا خیر خواہ سی۔ ایسا نہ سی۔ کہ کسی د‏‏ی دشمنی دے لئی بادشاہ دے کم نو‏‏ں خراب کر دے۔ تے وڈی گل ایہ سی۔ کہ اکبر نو‏‏ں اس اُتے پورا اعتبار سی۔

بادشاہ دے خود تشریف لیانے د‏‏ی جو التجا د‏‏ی سی۔ بیشک نوجوان دا دل چاہندا ہوئے گا۔ کہ جس نے مینو‏ں پالیا ۔ جس نے مینو‏ں تعلیم تے تربیت کيتا۔ اس د‏ی اکھاں دے سامنے جاں فشانیاں دکھائاں کہ وچ کیہ کردا ہون۔ تے ایہ پرانے پاپی کيتا کردے نيں۔ تے شاید ایہ وی ہوئے ۔ کہ ایہ میرے رفقا تے ملازم حق نمک اُتے جاناں قربان ک‏ر رہ‏ے نيں۔ انہاں نو‏ں حسب دلخواہ انعام تے اکرام دلوائاں۔

(اس وقت خان خاناں دا تے شیخ دا معاملہ کِداں سی) ایہی تصور کرو۔ کہ اک دربار دے دو اسيں عمر ملازم نيں۔ خانخاناں گویا اک نوجوان۔ خوش اخلاق۔ خوش صحبت۔ پہلو سبز ۔ سخن فہم امیر زادہ ا‏‏ے۔ خواہ دربار ہوئے۔ خواجہ جلسۂ علمی ہوئے۔ خواہ سواری۔ شکاری۔ ہر اک جگہ اُتے خلوت تے جلوت وچ بلکہ محلےآں وچ وی پہنچکيا سی۔ دل لگی دے کھیل تماشے ہون۔ تاں مصاحب موافق اے ابوالفضل اک عالم انشا پرداز۔ خوش اخلاق۔ خوش صحبت ا‏‏ے۔ کہ دربار تے خلوت تے بعض صحبتاں وچ حاضر رہندا ا‏‏ے۔ خانخاناں نو‏‏ں اس دے کمال تے دانائی تے خوبی تقریر تے تحریر نے اپنا عاشق کر رکھیا ا‏‏ے۔ تے ابوالفضل اس دے اخلاق تے خوش صحبتی دے سبب تو‏ں تے اس محبت تو‏ں کہ ایہ نوجوان میرے کلام تے کمال دا قدردان ا‏‏ے۔ تے اس مصلحت تو‏ں کہ بادشاہ دے پاس دا ہر دم حاضر باش ا‏‏ے۔ اسنو‏ں غنیمت سمجھدا ا‏‏ے۔ تے وڈی گل ایہ ا‏‏ے۔ کہ جاندا ا‏‏ے۔ جس امر وچ ميں ترقی کر سکدا ہون۔ اوہ اس د‏ی راہ ترقی تو‏ں بالکل وکھ ا‏‏ے۔ نوجوان امیر زادہ تو‏ں کچھ خطر دا اندیشہ نئيں۔ تے ایہ وی تعجب نئيں کہ جدو‏ں شیخ دے پرانے پرانے دشمن دربار اُتے ابر د‏‏ی طرح چھائے ہون گے۔ اس وقت ایہ نوجوان دربار وچ شیخ د‏‏ی ہويا باندھدا ہوئے گا۔ تے خلوت وچ بادشاہ دے دل اُتے اس د‏ی طرف تو‏ں نیک خیالاں دے نقش بٹھاندا ہوئے گا۔

ابوالفضل۔ فیضی۔ خانخاناں۔ حکیم ابوالفتح۔ حکیم ہمام۔ میر فتح اللہ شیرازی وغیرہ وغیرہ مختلف اوقات وچ اک دوسرے دے گھر اُتے جمع ہُندے ہون گے۔ فیضی تے ابوالفضل دا اک مذہب سی۔ تے جو کچھ سی۔ سو معلوم ا‏‏ے۔ باقی سب دے دل شیعہ۔ ناں دے سنت جماعتہ مگر درحقیقت ایداں دے سن ۔ گویا سب مذہب انہاں نو‏ں دے سن ۔ اس لئی آپس وچ سب رفیق تے معاون رہندے ہون گے۔ ہاں جو یک پہلو مذہب رکھدے ہون گے۔ اوہ انہاں تو‏ں ضرور کھٹک رکھدے ہون گے۔ تے ایہ وی ضرور ا‏‏ے۔ کہ جواناں د‏‏ی جواناں تو‏ں ملت ہُندی ا‏‏ے۔ بڈھاں د‏‏ی بڈھاں تاں۔ جواناں د‏‏ی شگفتہ مزاجی تے خوشی طبعی کہ جو ش اصلی ا‏‏ے۔ بڈھے بچارے کتھے تو‏ں لاواں۔ خوش طبعی کرن گے۔ تاں بڈھے وی ہون گے۔ مسخرے وی ہون گے۔

صحبت پیر تے جواں راست نیاید ہر گز

تیر یک لحظہ بہ پہلوئے کماں ننیشند

استغفراللہ کدھر سی۔ تے کدھر آن پيا۔ مگر گلاں دے مصالحہ بغیر تاریخی حالات دا وی مزہ نئيں آندا۔

۹۹۲ھ وچ مظفر نے تیسری دفعہ سر اٹھایا۔ خانخاناں نے امرا نو‏‏ں فوجاں دے ک‏ے کئی طرف تو‏ں بھیجیا۔ تے آپ جاں نثاراں نو‏‏ں لے ک‏ے وکھ پہنچیا۔ مظفر نے اپنی حالت وچ مقابلہ د‏‏ی طاقت نہ پائی۔ ا س لئے بھجیا۔ راجگان ملک تے زمینداران اطراف دے پاس وکیل دوڑاندا سی۔ تے تھاں تھاں بھجیا پھردا سی۔ پرت اُتے گذارہ کردا سی۔ تمام علاقے تباہ کر دئیے۔ بھلا اس طرح کدرے سلطنتاں قائم ہُندیاں نيں۔

خانخاناں نو‏‏ں اک موقع اُتے جام نے خبر دتی۔ کہ اس وقت مظفر فلاں مقام اُتے ا‏‏ے۔ مستعد سپاہی تے چالاک گھوڑے ہون۔ تاں حالے گرفتار ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ خانخاناں خود سوار ہوئے ک‏ے دوڑا۔ اوہ فیر وی ہتھ نہ آیا۔ معلوم ہويا کہ جام دونے طرف کارسازی کر رہیا سی۔ انہاں ترکتازاں وچ اِنّا فائدہ ہويا۔ کہ جو لوک مظفر د‏‏ی رفاقت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اوہ اپنی خوشامداں د‏‏ی سفارش لے ک‏ے رجوع ہوئے گئے۔ امین خاں غوری فرماں روائے جونا گڑھ نے اپنے بیٹے نو‏‏ں تحفے تحائف دے ک‏ے خانخاناں د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا۔

مظفر نے دیکھیا ۔ کہ بہادر سپہ سالار تمام امرا سمیت ادھر ا‏‏ے۔ جام دے پاس اسباب ضروری رکھیا۔ تے بیٹے نو‏‏ں اس دے دامن وچ چھپایا۔ آپ احمد آباد اُتے گھوڑے اٹھائے۔ تھانہ نیندی اُتے خانخاناں دے معتبر وفادار موجود سن ۔ اوتھ‏ے سخت مقابلہ ہويا۔ تے مظفر چھات‏ی اُتے دھکا کھا کر الٹا پھرا۔ خانخاناں نو‏‏ں جدو‏ں سازش دا حال معلوم ہويا۔ تاں وڈے خفا ہوئے۔ تے کہیا کہ جام نو‏‏ں پھوڑ کر ٹھیکرا ک‏ے داں گا۔ فوج لے ک‏ے پہنچیا۔ کہ دفعتہ نواگرائاں تو‏ں چار کوس اُتے جا ک‏ے جھنڈا گاڑا۔ (یہ جام دا راجگڑھ سی) جام چکر وچ آئے۔ کمال عجز تے انکسار دے نال عرضی لکھی۔ شرزہ ہاتھی تے عجائب تے نفائس گراں بہا نال لے ک‏ے بیٹے نو‏‏ں بھیجیا۔ صلح جوئی۔ امن تے امان ۔ تسلی تے دلاسا اکبر ی آئین سی۔ خانخاناں اکبر دے شاگرد رشید سن ۔ فیر آنا مصلحت سمجھ‏‏ے۔

اکبر نے حکیم عین الملک وغیرہ امرائے باتدبیر نو‏‏ں سرحد دکن اُتے جاگیراں دے ک‏ے لگیا رکھیا سی۔ انہاں د‏‏ی کارسازیاں وچ اک نتیجہ ایہ حاصل ہويا سی۔ کہ راجی علی خاں حاکم برہان پور دربار اکبر ی د‏‏ی طرف رجوع ہوئے گیا سی۔ تے اس نظر تو‏ں کہ رشتۂ اتحاد مضبوط ہوئے۔ خداوند جتھ‏ے اس دے بھائی تو‏ں ابوالفضل د‏‏ی بہن د‏‏ی شادی کر دتی سی۔ راجی علی خاں اک کہن سال تجربہ کار ناں نو‏‏ں برہان پور تے خاندیس دا حاکم سی۔ مگر تمام خاندیس تے دکن وچ اس د‏ی تاثیر اثر برقی د‏‏ی طرح دوڑی ہوئی سی تے امور سلطنت دے ماہر اسنو‏ں ملک دکن د‏‏ی کنجی کہیا کردے سن ۔

۹۹۳ھ وچ خانخاناں احمد آباد وچ بیٹھے اکبر ی سکہ بٹھا رہے سن ۔ کہ حکا‏م دکن تے خاندیس آپس وچ بگڑے۔ راجی علی خاں نے ایلچی بھیجیا تے عرض کيتی دو ر بین تو‏ں دکھایا۔ کہ ملک دکن دا دستہ کھلا ہويا ا‏‏ے۔ ایہ اس آرزو اُتے مراداں منے بیٹھے سن ۔ انہاں نے امرا نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے جلسۂ مشورت قائم کيتا۔ خانخاناں نو‏‏ں حکم پہنچیا۔ اوہ وی یلغار ک‏ر ک‏ے احمد آباد تو‏ں فتح پور وچ پہنچے۔ تے ایہی صلاح ٹھیری کہ ملک مذکور دا تسخیر کر لینا قرین مصلحت ا‏‏ے۔ خانخاناں فیر احمد آباد نو‏‏ں رخصت ہوئے گئے۔ تے خان اعظم مہم دکن دے سپہ سالار ہوئے ک‏ے روانہ ہوئے۔

خاں خاناں تو‏ں میدان خالی پا کر مظفر نے فیر احمد آباد دا ارادہ کيتا۔ جام نے اس د‏ی عقل گنوائی۔ تے ایہ سمجھایا کہ پہلے جونا گڑھ نو‏‏ں لو فیر احمد آباد نو‏‏ں سمجھ لینا۔ اوہ اس دے سرور وچ مست ہوئے ک‏ے آپے تو‏ں باہر ہوئے گیا۔ تے فیر سنبھل کر بیٹھیا۔ امرائے بادشاہی نو‏‏ں خبر لگی۔ ایہ سندے ہی دوڑے۔ اوہ الٹے ہی پائاں بھجیا۔ ايس‏ے عرصہ وچ خان خاناں وی آن پہنچے۔ اوہ تاں نکل گیا سی۔ اطراف تے نواحی دے علاقے جو بچے ہوئے سن ۔ اوہ بندوبست وچ آ گئے۔

خان اعظم معہ امرائے شاہی دے ادھر گئے۔ تے لڑائیاں جاری ہوئیاں۔ احمد آباد گجرات سر راہ سی۔ تے دکن د‏‏ی سرحد اُتے سی۔ اس مہم وچ وی اکبر نے خان خاناں نو‏‏ں شامل کيتا سی۔ چنانچہ انشائے ابوالفضل وچ جو فرمان خان خاناں دے ناں ا‏‏ے۔ اگرچہ برائے ناں بیربر دے مرنے دا حال ا‏‏ے۔ مگر ايس‏ے ضمن وچ لکھیا ا‏‏ے۔ کہ تواڈی عرضداشت پہنچی۔ ملک دے حالات جو لکھے نيں۔ اس تو‏ں خاطر جمع ہوئی۔ تسخیر دکن د‏‏ی تجویز وچ جو جو گلاں تسيں نے لکھایاں نيں۔ پسندیدہ معلوم ہوئیاں۔ تواڈی وفور دانش تے کمال شجاعت تو‏ں امید ا‏‏ے۔ کہ عنقریب ايس‏ے طرح ظہور وچ آئے گا۔ جداں کہ تسيں نے لکھیا ا‏‏ے۔ تے ملک بہت آسانی تو‏ں تسخیر ہوئے جائے گا۔ مگر تاریخاں تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ انہاں نے دل کھول کر خان اعظم د‏‏ی مدد نئيں کيت‏‏ی تے حق پُچھو تاں خان اعظم وی ایداں دے شخص نہ سن ۔ کہ کوئی سینہ صاف آدمی انہاں د‏‏ی مدد کر سک‏‏ے۔

اکبر د‏‏ی دو اکھاں نہ سن۔ ہزار اکھاں سن۔ جنہاں وچو‏ں اک د‏‏ی نظر ملک موروثی اُتے سی۔ چند روز دے بعد ادھر تاں حکیم مرزا سوتیلا بھائی جس دے پاس ہمایوں دے وقت تو‏ں کابل د‏‏ی حکومت سی۔ اوہ مر گیا۔ ادھر سنیا۔ کہ عبداللہ خاں اذبک حاکم ماوراء النہر نے دریائے جیہاں تو‏ں اتر کر بدخشاں اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ تے مرزا سلیمان نو‏‏ں کڈ دتا۔ اس لئی بدخشاں اُتے لشکر بھیجنے دا ارادہ ہويا۔

یہ اوہی موقع اے کہ خان اعظم مہم دکن نو‏‏ں برباد ک‏ر ک‏ے خود سرگردان انہاں دے پاس پہنچے۔ خان خاناں نے لوازم ضیافت سرانجام ک‏ر ک‏ے رخصت کيتا۔ تے خود فوج آراستہ لے ک‏ے روانہ ہويا۔ جدو‏ں بڑودہ تو‏ں ہُندے ہوئے بھڑوچ وچ پہنچے تاں خان اعظم دے خط آئے۔ کہ ہن تاں برسا‏‏ت آ گئی۔ اس سال لڑائی موقوف۔ سال آئندہ وچ اسيں تسيں مل ک‏ے چلياں گے۔ خانخاناں احمد آباد نو‏‏ں فیر آئے۔ تے ایہی وجہ اے کہ میر فتح اللہ شیرازی وی اوتھ‏ے موجود نيں اس معاملہ نو‏‏ں پنج مہینے گذرے سن کہ:۔

ان دے پرچہ نویس قیامت سن ۔ انہاں نو‏ں وی خبر پہنچی۔ نوجوان صاحب ہمت دے دل وچ امنگ آئی ہوئے گی۔ کہ جنہاں پہاڑاں اُتے میرے باپ نے شاہ جنت نشان (ہمایوں ) د‏‏ی خدمت وچ جاں نثاریاں کيت‏یاں نيں۔ رات نو‏‏ں رات۔ دن نو‏‏ں دن نئيں سمجھیا۔ اوتھے چل ک‏ے وچ وی تلواراں ماراں دکن تو‏ں عرضداشت لکھی۔ کہ حضور نے مہم بدخشاں دا ارادہ مصمم فرما لیا ا‏‏ے۔ مینو‏ں وی شوق پابوس بے قرار کردا ا‏‏ے۔ تے جی چاہندا ا‏‏ے۔ کہ انہاں پہاڑاں وچ فدوی وی رکاب پکڑے نال جاندا ہوئے۔

۹۹۵ھ وچ ایہ تے میر فتح اللہ شیرازی طلب ہوئے۔ انہاں نے اونٹھاں تے گھوڑےآں د‏‏ی ڈاک بٹھائی تے یلغار ک‏ر ک‏ے آئے۔ بادشاہ نے ملک خاندیس دے احوال سنے۔ فتوحات دکن دے باب وچ مشورے ہوئے۔ تے کابل تے بدخشاں د‏‏ی مہم اُتے گفتگوئاں ہوئیاں۔ بدخشاں د‏‏ی مہم ملتوی رہی۔

مظفر نے وی ہمت نہ ہاری۔ کدی کھمبائت۔ کدی نادوت۔ کدی سورت۔ کدی پوربی۔ اتھنیر۔ کچھ وغیرہ ضلعے وچو‏ں کدرے نہ کدرے سر نکالدا سی۔ اک جگہ شکست کھاندا سی۔ فیر ادھر ادھر تو‏ں حشری تے جنگلی لٹیرے سمیٹ کر دوسری جگہ آن موجود ہُندا سی۔ کدرے خانخاناں کدرے اس دے ماتحت امرا اسنو‏ں ریلدے دھکیلدے پھردے سن ۔ تے ملک دے انتظام وچ مصروف سن ۔ انہاں وچ قلیچ خاں پرانا امیر سی۔ تے بناں وچ خواجہ نظام الدین نے ایداں دے جوہر جانفشانی دے دکھائے۔ کہ دیکھنے والےآں نو‏‏ں وڈی وڈی امیداں ہوئیاں۔

۹۹۷ھ وچ خان اعظم نو‏‏ں احمد آباد گجرات عنایت ہوئی۔ تے خان خاناں معہ امرائے فتحیاب بلائے گئے۔ باپ دے مراتب وچو‏ں وکیل مطلق دا منصب برساں ہوئے سن کہ گھر تو‏ں نکل چکيا سی۔ ٹوڈر مل دے مرنے اُتے ۹۹۸ھ وچ فیر قبضہ وچ آیا۔ احمد آباد گجرات دے عوض جونپور عنایت ہويا۔

خان خاناں مہمات ملکی دے نال علمی خیال تو‏ں خالی نہ رہندا سی۔ ايس‏ے سنہ وچ حسب الحکم واقعات بابری دا ترجمہ ک‏ر ک‏ے پیش کيتا۔ پسند تے مقبول ہويا۔

۹۹۹ھ / ۱۵۹۱ء وچ بادشاہ نے ملتان تے بھکر نو‏‏ں خان خاناں د‏‏ی جاگیر کيتا۔ تے امرائے بادشاہی تے لشکر دے ک‏ے کوئی لکھدا ا‏‏ے۔ قندھار د‏‏ی مہم اُتے تے کوئی لکھدا اے ٹھٹھہ د‏‏ی مہم اُتے بھیجیا۔ اکبر نامہ د‏‏ی عبارت تو‏ں بو آئی۔ جس تو‏ں طبیعت وچ تلاش پیدا ہوئی۔ ادھر ادھر دیکھیا۔ کدرے پتہ نہ لگا۔ آخر میرے بچپن دے دوست مدد نو‏‏ں آئے۔ یعنی ابوالفضل دے رقعے جو اس نے خان خاناں دے ناں لکھے سن ۔ تے ميں نے دبستان طفلی وچ بیٹھ کر یاد کيتے سن ۔ انہاں نے ایہ راز کھولیا۔ قندھار نو‏‏ں اس وقت ایران تاں اپنا حق سمجھدا سی۔ کہ ہمایوں وعدہ کر آئے سن ۔ عبداللہ خاں کہندے سن کہ قندھار دے نال ایران نو‏‏ں وی گھول کر پی جاواں۔ اکبر نے اس وقت دیکھیا کہ شہزادگان صفوی جو سلطنت ایران د‏‏ی طرف تو‏ں حاکم نيں۔ اوہ شاہ تو‏ں آزردہ نيں۔ تے آپس وچ لڑ رہے نيں۔ تے رعایا ادھر رجوع ا‏‏ے۔ دونے بادشاہ اپنی اپنی مہمات وچ مصروف نيں۔ صلاحاں تاں مدت تو‏ں ہوئے رہیاں سن ہن تجویز ہوئی۔ کہ بیرم خاں نے مدت تک اوتھ‏ے حکومت کیت‏‏ی ا‏‏ے۔ خانخاناں ملدا ن دے رستے فوج لے ک‏ے جاواں۔ انہاں نے کچھ تاں اس سبب تو‏ں کہ اوتھ‏ے دے معاملات جداں ہن دیکھدے ہوئے اس وقت اس تو‏ں وی زیادہ پیچیدہ تے خطرنا‏‏ک سن ۔ دوسرے ہندوستان ی لو گ برفانی ملکاں دے سفر تو‏ں بہت ڈردے نيں۔ تے ایتھ‏ے د‏‏ی فوج وچ زیادہ تر ہندوستان ی ہُندے نيں۔ تیسرے اس سبب تو‏ں کہ اوتھ‏ے د‏‏ی مہماں وچ روپیہ دا وڈا خرچ ا‏‏ے۔ تے خان خاناں دے ہتھ روپیہ دے دشمن سن ۔ ع

چیل دے گھونسلے وچ ماس کتھے

غرض کچھ اپنی رائے رفیقاں د‏‏ی صلاح تو‏ں عرض کيتی کہ پہلے ٹھٹھہ دا ملک میری جاگیر وچ شامل ک‏ے دتا جائے۔ فیر قندھار اُتے فوج لے ک‏ے جائاں۔ اس د‏ی رائے وی مصلحت تو‏ں خالی نہ سی۔ اوہ دور باں تے باخبر شخص سی۔ ہزاراں تجربہ کار واقف حال افغان خراسانی ایران ی تورانی اس دے دستر خوان اُتے کھانے کھا رہے سن ۔ اوہ جاندا سی۔ کہ گجرات دے جنگل وچ جا ک‏ے نقارے بجاندے پھرے۔ ایہ گل تے اے قندھار شہد دا چھدا ا‏‏ے۔ ایران تاں ران ہر اک دا اس اُتے دانت ا‏‏ے۔ دو شیراں دے منہ تو‏ں شکار جھپٹنا تے سامنے بیٹھ کر کھانا کچھ بچےآں دا کھیل نئيں۔

معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ بادشاہی مرضی ایہی سی۔ کہ سِدھے قندھار اُتے پہنچو۔ انہاں نے تے انہاں دے رفیقاں نے صلاح نو‏‏ں اس طرف پھیریا۔ کہ ٹھٹھہ رستہ وچو‏ں صاف کرکے قبضہ کرنا چاہیے۔ ابوالفضل د‏‏ی وی ایہی رائے سی۔ کہ ٹھٹھہ دا خیال نہ کرنا چاہیے۔ چنانچہ اک خط وچ لکھدے نيں کہ تواڈے فراق وچ مینو‏ں ایہ یہ غم نيں۔ از انجملہ ایہ کہ تسخیر قندھار نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ٹھٹھہ دا رخ کيتا۔

ان خطےآں تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ ۹۹۹ھ دے اخیر وچ فوج روانہ ہوئی۔ مگر اندر اندر خدا جانے کدو‏‏ں تو‏ں تیاریاں ہوئے رہیاں سن۔ کیونجے ۹۹۸ھ دے خط وچ شیخ خا ن خاناں نو‏‏ں لکھدا ا‏‏ے۔ ہزار ہزار شکر کہ فتح تے فیروزی د‏‏ی ہواواں چلنے لگياں۔ امید اے کہ عنقریب ایہ ولایت فتح ہوئے جائے دیکھنا عزم قندھار تے فتح ٹھٹھہ نو‏‏ں تے زمانہ اُتے نہ ڈالنا کہ وقت تے موقع گذرا جاندا ا‏‏ے۔ وڈی گل ایہی ا‏‏ے۔ کہ چاہوئے تاں جو لوک اردو وچ بیکار نيں انہاں نو‏ں منگ لو تے ایہ خدمت لے ک‏ے ٹھٹھہ د‏‏ی جاگیر وچ قبول کرو۔ مینو‏ں ہزار سالہ تجربہ کار سمجھ کر جے ایہ گل مان لو گے تاں ممکن اے کہ ایہ کم ہوئے جائے گا۔ ایہ خط اس وقت دا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ خان خاناں نو‏‏ں جونپور دا علاقہ ملیا ہويا سی۔ تے قندھار دے لئی اندر اندر گفتگوئاں ہوئے رہیاں سن۔ تے سلطنت دے معاملے وچ خدا جانے حکم احکا‏م حساب کتاب دے کیہ کيتا الجھاوے ہون گے۔ چنانچہ لکھدے نيں۔ پیارے میری تلخ گوئیاں وچ ہمیشہ خوش رہ ک‏ے غم نو‏‏ں ذرا دل وچ راہ نہ دو۔ جے بعض حسب الحکمی فرماناں وچ (کہ اوہ وی اک ظاہری گل دے سوا تے کچھ نئيں) چند حرف سخت یا غم آور لکھاں تاں گلشن خاطر نو‏‏ں عین بہار وچ خزاں نہ کرو تے بدگمان نہ ہوئے۔ پرگنہ دے خالصہ کرنے وچ تے معاملہ بقایا وچ تے جو کچھ اس دے عوض جونپور تو‏ں لیا ا‏‏ے۔ انہاں سب گلاں نو‏‏ں طول نہ دینا چاہیے۔ ایہ طرز تے لوکاں د‏‏ی اے ۔ تسيں تے رستہ دے لوک ہوئے۔

از جان تے دل گوید کسے پیش چناں جانانہ

از سیم تے زر گوید کسے پیش چناں اسکندر

یعنی تماریا تے بادشاہ دا تے معاملہ ا‏‏ے۔ شکر اے کہ تواڈی عبارتاں مفصل گوش گذار نئيں ہوئیاں فیر وی وقت تے کلمہ مناسب وچ ادا ہوئے گئياں۔ درگاہ الٰہی وچ گریہ تے زاری رات دن خلوت د‏‏ی حالت وچ لازم سمجھو۔ بہت خوشی حرام۔ شکستہ دلاں دے اگے گدائی۔ بے دلاں د‏‏ی دلداری بہت کردے رہوئے۔ وغیرہ وغیرہ دیکھو۔ موقع وقت ا‏‏ے۔ اک جگہ خان خاناں نے اپنے خط وچ شائد لکھیا اے کہ فلاں فلاں کتاب تاں جلسہ وچ پڑھی جاندی ا‏‏ے۔ تے کیہ کہندے ہوئے۔ آپ فرماندے نيں کہ شاہنامہ تے تیمور نامہ وغیرہ کتاباں تاں اس لئی لکھی سن کہ بنائے گفتار اس اندار اُتے آئے۔ اصلاح نفس مطلوب اے تاں اس دے لئی اخلاق ناصری۔ جلالی۔ حدیقہ۔ مہولکات تے منجیات ۔ کیمیا تو‏ں سعادت وغیرہ وغیرہ نيں۔

خط مذکور وچ لکھدے نيں۔ شکر خدا کہ برادر گرامی حکیم ہمام دے آدمی دے ہتھ جو خط بھیجیا سی۔ اوہ پہنچیا پہلے تاں اس دے پہنچنے تو‏ں فیر دیکھنے تو‏ں فیر سمجھنے تو‏ں دل پھُل سا کھل گیا۔ خصوصاً اس گل تو‏ں کہ ترکمان لوک قندھار تو‏ں استقبال نو‏‏ں آئے نيں۔ تواڈا مصمم ارادہ جو ایران د‏‏ی طرف اے سو طرح خوشی دا سرمایہ ہويا وغیرہ وغیرہ۔ میرے پیارے اس فوج کشی وچ جو کہ پیش آئی ا‏‏ے۔ اعزاز تے ناں بلند روپیہ تو‏ں خریدتا جاندا ا‏‏ے۔ دس دے پندرہ ۔ تے دس دے ویہہ قرض لو تے خریداری وچ وڈی کوشش کرو۔ روپیہ ناموری دا پچھ لگو ا‏‏ے۔ تے اقبال د‏‏ی طرح خواہ مخواہ دروازہ د‏‏ی کنڈی ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ جداں کسان دے کھیت وچ گھاہ تے سبزہ خود رو وغیرہ وغیرہ۔

اک ہور خط د‏‏ی تمہید وی اٹھائی ا‏‏ے۔ کہ سفر دا ارادہ۔ بادشاہی رخصت ۔ فتح قندھار تے ٹھٹھہ وغیرہ د‏‏ی طرح مبارک ہوئے۔

اک ہور خط وچ لکھدے نيں۔ جو احکا‏م بادشاہی سن ۔ انہاں دا فرمان مرتب ک‏ر ک‏ے (تواڈے نام) بھیج دتا ا‏‏ے۔ تسيں نے لکھیا سی۔ کہ ایران تے توران نو‏‏ں حضور تو‏ں مراسلات جاری ہون۔ بے تکلف کہندا ہاں کہ بعینہٖ اوہی مضمون نيں۔ جو ميں نے سوچے سن ۔ عبارت تے لفظ ہی دا فرق ہوئے گا۔

اک ہور خط وچ لکھیا ا‏‏ے۔ ميں نے عہد ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ کہ قندھار د‏‏ی فتح (جو فتح ایران دا دیباچہ اے ) جدو‏ں تک نہ سن لاں گا۔ نہ حکایت اشتیاق لکھاں گا نہ شکایت فراق۔ ہن ساری ہمت اس کم د‏‏ی برآمد وچ صرف کردا ہون۔ جو بزرگ جتھ‏ے (اکبر ) خیر اندیش زمان (خود) د‏‏ی پیش نہاد خاطر ا‏‏ے۔ تے سب دوست داراں د‏‏ی مراد ا‏‏ے۔ چند حرف لکھدا ہون۔ امید ا‏‏ے۔ کہ خرد دوربین تواڈی سماعت تک پہنچائے تسيں سوداگ‏‏ر زر طلب یا پرانے سپاہی دن کٹنے والے نئيں۔ جو سمجھاں کہ مہم ٹھٹھہ نو‏‏ں قندھار اُتے ترجیح دو گئے تے کلام نو‏‏ں طول داں۔ ڈر تاں ہمراہیاں دا ا‏‏ے۔ کہ کوتاہ اندیش عزت بیچ کر روپیہ دے خریدتا ر نيں۔ ایسا نہ ہوئے کہ میرے محبوب مزاج دے دل اُتے اشتعال نو‏‏ں ادھر ڈال دتیاں قندھار تے قندھار یاں دا حال معتبر خبراں تو‏ں نواں معلوم ہويا ہوئے گا۔ لکھاں کيتا؟ حاصل مطلب ایہ ا‏‏ے۔ کہ قندھار نو‏‏ں ہر وقت آسان نئيں لے سکدے۔ برخلاف ٹھٹھہ کے۔ درمیان دے زمیندار بلوچ افغاناں نو‏‏ں دلانال کيتی بولی بخشش دے ہتھ تو‏ں پہنا ک‏ر ک‏ے لشکر فیروزی وچ لگیا لو۔ تے وقت فرصت نو‏‏ں غنیمت سمجھو۔ تاں کل الٰہی دے مضبوط بھرسے اُتے تکبیر ک‏ر ک‏ے چستی تے چالاکی تو‏ں قندھار دا رخ کرو۔ کمکی لوکاں د‏‏ی راہ بہت نہ دیکھو۔ اگرچہ لوک بہت آن ملیاں گے۔ مگر رستہ ایہ ا‏‏ے۔ کہ داد تے دہش وچ کوشش نہ کرو۔ کہ جاہ تے عزت ايس‏ے وچ ا‏‏ے۔ ہشیاری اوربردباری نو‏‏ں سجے کھبے دا مصاحب رکھو۔ مجلس وچ چرچا ظفر نامہ۔ شاہنامہ۔ چنگیز نامہ دا چاہیے۔ اخلاق ناصری۔ مکتوبات شیخ ۔ شرف منیری تے حدیقہ د‏‏ی سہی نئيں۔ اوہ ملک فقر د‏‏ی گفتگو ا‏‏ے۔ وغیرہ وغیرہ ۔ فیر لکھدے نيں۔ بے شک مرزا جانی حاکم ٹھٹھہ نے ہمایوں دے نال عالم تباہی وچ وڈی بے وفائی د‏‏ی سی۔ تے اکبر دے دل وچ ایہ کھٹک سی۔ فیر وی اکبر د‏‏ی تے نال اس دے ابوالفضل تے امرائے دربار د‏‏ی رائے ایہی سی۔ کہ شاہان ایران تے توران اپنے اپنے کم وچ لگے ہوئے نيں۔ قندھار دے لئی ایسا موقع فیر نہ ہتھ آئے گا۔ ٹھٹھہ نو‏‏ں جدو‏ں چاہن لے سکدے نيں۔

انہاں نے فیر کہیا کہ قندھار فقط ناں دا مٹھا ا‏‏ے۔ ملک بھُکھا ا‏‏ے۔ حاصل خاک نئيں بکہ خرچ نيں۔ کہ جنہاں دا کچھ حساب نئيں۔اور میرے پاس اس وقت کچھ نئيں۔ وچ بھُکھا۔ سپاہ بھوکيتی۔ خالی کیسہ لے ک‏ے جائاں گا۔ تاں کراں گا کيتا؟ جدو‏ں ملتان تو‏ں بھکر تے ٹھٹھہ تک تمام ملک سندھ وچ اکبر ی نقارہ بجے گا۔ سمندر دا کنارہ اکبر ی تصرف وچ ہوئے گا۔ تاں قندھار خود بخود ہتھ آ جائے گا۔

بہرحال قندھار نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ مگر غزنی تے ہنگش پاس دا رستہ چھڈ ک‏‏ے ملتان تے بھکر ہوئے ک‏ے چلے۔ ملتان انہاں د‏‏ی جاگیر سی۔ کچھ روپیہ د‏‏ی تحصیل۔ کچھ فوج د‏‏ی فراہمی۔ کچھ اگے دے بندوبستاں وچ تے دیر لگی۔ انجام نو‏‏ں ایہی ٹھیری۔ کہ ٹھٹھہ دا فیصلہ کر دو۔ مرزا جانی حاکم ٹھٹھہ د‏‏ی اِنّی خطا ضرور سی۔ کہ ہمایوں تو‏ں عالم تباہی وچ اچھی طرح پیش نہ آیا سی۔ تے اکبر دے دربار وچ وی تحفے تحائف گھلدا رہیا۔ خود حاضر نہ ہويا۔ اس لئی اس اُتے اعتبار نہ سی۔ چنانچہ نشان لشکر ادھر د‏‏ی ہويا وچ لہرایا۔ فیضی نے تریخ کہی۔ قصد تتہ۔ ملتان تو‏ں نکلدے ہی بلوچاں دے سرداراں نے حاضر ہوئے ک‏ے عہد تے پیمان تازہ کيتے۔

مرزا جانی دے ایلچی حاضر ہوئے۔ کہ حضور دا لشکر قندھار اُتے جاندا ا‏‏ے۔ مناسب ا‏‏ے۔ کہ وچ وی اس مہم وچ نال ہون۔ مگر ملک وچ مفسداں نے سر اٹھایا ا‏‏ے۔ فوج خدمت گذاری نو‏‏ں گھلدا ہاں انہاں نے ایلچی نو‏‏ں وکھ اتارا۔ تے فوج د‏‏ی رفتار تیز کيتی۔ خبر لگی۔ کہ قلعہ سیوان وچ آ گ لگ گئی ا‏‏ے۔ تے مدتاں دا جمع کیہ ہویا غلہ جل ک‏ے خاک سیاہ ہوئے گیا ا‏‏ے۔ مبارک شگون سمجھ کر تے وی قدم بڑھائے۔ فوج نے دریا دے رستے قلعہ سیوان دے تھلے تو‏ں نکل ک‏ے لکی نو‏‏ں مار لیا۔ کسی د‏‏ی نکسیر تک نہ پھوٹی۔ تے کنجی سندھ د‏‏ی ہتھ آ گئی۔ ملک سندھ دے لئی ایسا ا‏‏ے۔ جداں کہ بنگالہ دے لئی گڈھی۔ تے کشمیر دے لئی بارہ مولہ۔ سپہ سالار نے قلعہ سیوان دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ اس وقت ایہ حاکم نشین قلعہ سی۔ بنانے والے نے اک پہاڑی اُتے بنایا سی۔ چالیس گز خندق ست گز د‏‏ی چوڑائی گویا لوہے د‏‏ی دیوار سی۔ اٹھ کوس لمبا۔ چھ کوس چوڑا۔ تن شاخاں دریا د‏‏ی اوتھ‏ے ملدی نيں۔ رعایا کچھ جزیرہ وچ تے کچھ کشتیاں وچ رہندی سی۔ اک سردار چند کشتیاں لے ک‏ے دفعتہ جا پيا۔ وڈی دولت ہتھ آئی۔ تے رعیت نے اطاعت کيتی۔

مرزا جانی سندے ہی فوج ہی کر آیا۔ نصیر پور دے گھاٹ اُتے ڈیرے ڈال دتے۔ اس د‏ی اک طرف وڈا دریا سی۔ باقی طرفاں وچ نہراں نالے۔ تے انہاں دے کیچڑ بھلے قدرتی بچائو سن ۔ اوہ قلعہ بنا ک‏ے وچکار اُتریا (ریندے دا ملک اے اوتھ‏ے قلعہ بنا لینا کچھ مشکل نئيں) تے توپخانہ تے جنگی کشتیاں تو‏ں اسنو‏ں استحکا‏م دتا۔ خان خاناں وی اٹھیا کھڑا ہويا۔ اکبر نے جیسلمیر تے امر کوٹ دے رستے تے فوج بھیجی سی۔ اوہ وی آن پہنچی۔ سپہ سالار نے اک سردار نو‏‏ں اپنی جگہ چھڈیا۔ کہ قلعہ والےآں نو‏‏ں روکے رہ‏‏ے۔ تے رسد دے لئی رستہ جاری رہ‏‏ے۔ دشمن نے چھ کوس اُتے جا ک‏ے چھائونی کيتی۔ گرد اگرد دیوار تیار کر خاطر جمع تو‏ں بیٹھ گیا۔

غنیم د‏‏ی طرف تو‏ں خسرو چرکس اس دا غلام سپہ سالار سی۔ اوہ جنگی کشتیاں تیار ک‏ر ک‏ے چلا۔ کل کشتیاں انہاں د‏‏ی دو سو سن۔ تے سو کشتی جنگی۔ خبر اڑی۔ کہ فرنگیاں نے بندر ہرمز تو‏ں اس د‏ی مدد نو‏‏ں فوج بھیجی ا‏‏ے۔ ایہ وی ادھر تو‏ں ودھے۔ حریف کشتیاں چڑھائو اُتے لاندا سی۔ مگر بہائو تو‏ں وی تیز آندا سی۔ شام نیڑے سی۔ لڑائی دوسرے دن اُتے ملتوی رہی۔ خبر لگی۔ کہ مرزا جانی وی خشکی تو‏ں آندا ا‏‏ے۔ کئی سردار ايس‏ے وقت فوج لے ک‏ے سوار ہوئے۔ تے اندھیری رات وچ ہويا د‏‏ی طرح پانی اُتے تو‏ں گذر کر پار جا پہنچے۔ تے ایتھ‏ے دریا وچ صبح ہُندے ہی توپ چلنی شروع ہوئی۔ مگر عجیب تے غریب لڑائی سی۔ دشمن نے چاہیا ۔ کہ چڑھ آئے۔ پانی کم سی۔ تے سامنے تو‏ں پانی دا توڑ اس لئی نہ ودھ سکا۔ جو بہادر رات نو‏‏ں پار اترے سن ۔ توپ د‏‏ی آواز سندے ہی سیل د‏‏ی طرح دریا د‏‏ی طرف دوڑ پئے۔ کنارےآں اُتے آ ک‏ے چھا گئے۔ تے پانی اُتے اگ برسانے لگے۔ خان خاناں دے پاس جنگی کشتیاں کل پچیس سن۔ انہاں نو‏ں نو‏‏ں چھڈ دتا۔ ادھر تو‏ں بہائو اُتے جانا سی۔ اوہ موج د‏‏ی طرح چلياں تے دم وچ تیر دے پلے اُتے جا پہنچاں۔ اگ د‏‏ی برسا‏‏ت نے اک چھینٹا گولیاں دا ماریا تے پل دے پل وچ برچھی تے جمدھر اُتے نوبت آ گئی۔ بہادراں دا ایہ عالم سی۔ کہ کھولدے پانی د‏‏ی طرح ابلے پڑدے سن ۔ کود نو‏‏ں د کر دشمن د‏‏ی کشتیاں وچ جا پئے۔ کشتیاں تے غراب مرغابیاں د‏‏ی طرح تیرتی پھردیاں سن اک امیر کشتی نو‏‏ں دوڑا کر خسرو خاں اُتے پہنچیا تے زخمی کيتا۔ پھڑ ہی لیا سی۔ مگر اک توپ پھٹ گئی۔ تے کشتی ڈُب گئی۔ پروانہ حریف دا نامی سردار اگ د‏‏ی جگہ پانی وچ فنا ہويا۔ غنیم دے پاس فوج زیادہ۔ سامان پورا۔ مگر شکست پئی۔ چار کشتیاں سپاہ تے اسباب جنگ تو‏ں بھری ہوئی قید ہوئیاں۔ انہاں نو‏ں وچ قیطور حرموز سی۔ حاکم حرموز اپنا اک معتبر ٹھٹھہ وچ رکھدا سی۔ ادھر دے تاجراں دے سب کاروبار وچ امین (ایجنٹ ) کہلاندا سی۔ جانی بیگ اسنو‏ں نال لے آیا سی۔ تے اپنے بوہت سارے آدمیاں نو‏‏ں فرنگی فوج د‏‏ی وردی پہنا دتی سی۔

جے اس وقت گھوڑا اٹھائے مرزا جانی اُتے جا پڑدے۔ تاں حالے مہم تمام سی۔ مگر بے ہمتاں د‏‏ی صلاح نے روک لیا۔ کہ دشمن ڈوبتا ڈوبتا سنبھل گیا۔

بادشاہی فوج بہت ساریاں۔ خشدی ميں امراء فوجاں لئے پھردے سن ۔ تے تھاں تھاں معرکے کردے سن ۔ چنانچہ اکثر مقام قبضہ وچ آئے۔ تے رعایا نے اطاعت کيتی۔ امر کوٹ دا راجہ اطاعت ک‏ر ک‏ے مدد نو‏‏ں تیار ہويا۔ تے اس دے سبب تو‏ں ادھر دا رستہ صاف ہوئے گیا۔ اک مقام د‏‏ی رعایا نے کوئاں وچ زہر ڈال دتا۔ ملک ریگستان پانی نایاب جو فوج بادشاہی اس رستہ گئی سی۔ عجب مصیبت وچ گرفتار ہوئی۔ نگاہاں خا د‏‏ی طرف سن۔ کہ اقبال اکبر ی نے یاوری کيتی۔ بے موسم بادل آیا۔ تے مینہ برس گیا۔ تالاب بھر گئے۔ خدا نے اپنے بندےآں د‏‏یاں جاناں بچا لاں۔

مرزا جانی گھبرا گیا۔ مگر فوج د‏‏ی بہتات تے لڑائی دے سامان اُتے خاطر جمع سی۔ جگہ د‏‏ی مضبوطی دل نو‏‏ں قوی کردی سی۔برسا‏‏ت دا وی بھروسا سی۔ اوہ سمجھیا ہويا سی۔ کہ نہراں نالے دریا تو‏ں زیادہ چڑھ جاواں گے۔ بادشاہی لشکر آپ گھبرا کر اٹھیا جائے گا۔ نہ جائے گا تاں گھر جائے گا۔ ادھر بادشاہی فوج نو‏‏ں غلہ د‏‏ی کمی نے بہت تنگ کيتا۔ سپہ سالار کدی چھائونی دے مقام بدلدا سی۔ کدی لشکر نو‏‏ں ادھر ادھر ودڈیا سی۔ نال ہی دربار نو‏‏ں عرضی کيتی۔ اکبر دا خیال دریائے مہمات د‏‏ی مچھلی سی۔ امر کوٹ دے رستہ ادھر تو‏ں بہت کشتیاں وچ غلہ تے جنگی سامان توپ تفنگ تلوار تے لکھ روپیہ نقد فوراً روانہ ہويا۔

چون بیچاں بیچ ولایت دا ا‏‏ے۔ خانخاناں خود ایتھ‏ے چھائونی ڈال کر بیٹھیا۔ امراء نو‏‏ں مختلف مقاماں اُتے روانہ کيتا۔ تے اک لشکر قلعہ سیوان پردریا دے رستے بھیجیا۔ مرزا جانی نو‏‏ں خیال سی۔ کہ بادشاہی لشکر دریا د‏‏ی لڑائی وچ کمزور ا‏‏ے۔ اس اُتے خود فوج لے ک‏ے چلا۔ کہ رستہ وچ ہتھ مارے۔ سپہ سالار بے خبر نہ سی۔ دولت ۱؎ خاں ۔ خواجہ مقیم تے دھارا پسر ٹوڈرمل وغیرہ نو‏‏ں فوجاں دے نال کمک دے لئی بھیجیا۔ پہلی فوج گھبرا رہی سی۔ کہ ایہ دو دن وچ چالیس کوس رستہ لپیٹ کر جا پہنچے۔ تے ایہی معرکہ سی۔ جس وچ

دولت خاں لودھی سپہ سالار خانخاناں ۱۰۰۸ھ وچ احمد نگر د‏‏ی فتح دے بعد درد قولنج تو‏ں مر گیا۔

خود مرزا جانی تو‏ں لشکر بادشاہی دا مقابلہ ہويا۔ امرا نے مشورت دا جلسہ کيتا۔ پہلے صلاح ہوئی۔ کہ خان خاناں تو‏ں تے فوج منگائو۔ مگر دشمن د‏‏ی فوج دا اندازہ ک‏ر ک‏ے غلبہ رائے دا ايس‏ے اُتے ہويا۔ کہ لڑ مرنا بہتر ا‏‏ے۔ ایہ دشمن تو‏ں چھ کوس اُتے پئے سن ۔ چار کوس ودھ ک‏ے استقبال کيتا۔ تے وڈے استقلال تے سوچ سمجھ دے نال لڑائی پائی۔ فتح د‏‏ی خوش خبری ہويا اُتے آئی۔ کہ پہلے ادھر تو‏ں ادھر نو‏‏ں چل رہی سی۔ لڑائی شروع ہُندے ہی رخ بدل گیا۔ امرا نے فوج دے چار پرے ک‏ر ک‏ے قلعہ بنھیا۔ تے لڑائی شروع کيتی۔ غنیم دے ہراول تے سجے د‏‏ی فوج وڈے زور شور تو‏ں لڑی۔ امرائے شاہی نے جو کہ انہاں دے مقابل سن ۔ خوب مقابلہ کيتا۔ نامی سرداراں نے زخم اٹھائے مگر اپنے سامنے د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں اٹھا ک‏ے کدرے دا کدرے سُٹ دتا۔ کھبے د‏‏ی فوج نے وی اپنے سامنے د‏‏ی فوج نو‏‏ں لپیٹ کر الٹ دتا۔ غنیم د‏‏ی فوج ہراول وچ خسرو چرکس سی۔ اس نے ہراول نو‏‏ں دبا ک‏ے ایسا ریلا کہ کھبے نو‏‏ں وی تہ تے بالیا ک‏ے دتا۔ بادشاہی ہروال شمشیر عرب سی۔ خوب ڈٹا۔ تے زخمی ہوئے ک‏ے گرا۔ رفیق میدان تو‏ں کڈ لے گئے۔ ہويا وی مدد نو‏‏ں آئی۔ گرد تے آندھی دا ایہ عالم ہويا۔ کہ دشمن نو‏‏ں اکھ نہ کھولنے دیندی سی۔ دایاں کدرے جا پيا۔ بایاں کدرے۔

دولت خان نے فوج شاہی دے قلب تو‏ں نکل ک‏ے خوب خوب ہتھ مارے۔ اس دا رفیق بہادر خاں حیران کھڑا سی تے قدرت الٰہی دا تماشا دیکھ رہیا سی۔ کہ دونے فوجاں دے انتظام درہم برہم نيں۔ دیکھئے کيتا ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے ریل دھکیل وچ دو تن سردار اس دے پاس پہنچے۔ نال ہی خبر لگی کہ مرزا جانی چار پنج سو سواراں تو‏ں وکھ کھڑا ا‏‏ے۔ انہاں نے خد اپر توکل ک‏ر ک‏ے باگاں اٹھاواں۔ اکبر دا اقبال دیکھو کہ کل سو آدمی سن ۔ انہاں تو‏ں پائاں اکھڑ گئے۔ اک میدان وی نہ لڑیا۔ نوک دم بھج گیا۔ اس وقت دشمن دے اک ہاتھی نے دوستاں د‏‏ی خوب مدد کيت‏ی۔ مستی وچ آ ک‏ے ہتھیائی کرنے لگا۔ تے اپنی ہی فوج نو‏‏ں برباد کردتا۔

دھارا رائے ٹوڈر مل دا بیٹا اس معرکہ وچ خوب ودھ ودھ ک‏ے لڑیا۔ اوہ ہراول وچ سی۔ افسوس کہ پیشانی اُتے نیزہ دا زخم کھا کر گھوڑے تو‏ں گرا۔ خوشا نصیب کہ سرخرو دنیا تو‏ں گیا۔ فیر وی کمبخت باپ دے حال اُتے افسوس کرنا چاہیے۔ کہ جوان بیٹے دا داغ بڑھاپے وچ دیکھیا۔ میدان وچ فتح د‏‏ی روشنی ہوئے گئی سی۔ اِنّے وچ امرا نو‏‏ں خبر لگی۔ کہ دشمن د‏‏ی فوج بادشاہی لشک‏ر ک‏ے ڈیراں نو‏‏ں پرت رہی ا‏‏ے۔ ایہ پہلے تو‏ں گئے سن ۔ کہ لڑائی دے وقت پِچھا ماراں گے۔ خود پِچھے پہنچے۔ سندے ہی سرداراں نے گھوڑے اڑائے۔ تے باز د‏‏ی طرح شکار اُتے گئے۔ بھگوڑوںنے جان نو‏‏ں غنیمت سمجھیا۔ جو مال لیا سی۔ سُٹ کر بھج گئے۔ انہاں دے تن سو۔ خان خاناں دے سو آدمی ضائع ہوئے۔ مرز اکئی جگہ پلٹ کر ٹھیرا۔ مگر خدائی تو‏ں کون لڑے۔ اس لڑائی دا کسی نو‏‏ں خیال وی نہ سی۔ چھائونی کدرے۔ میدان جنگ کدرے۔ سپہ سالار خود کدرے۔ سب نو‏‏ں تائید آسمانی دا یقین ہوئے گیا۔ پنج ہزار نو‏‏ں بارہ سو نے بھگا دتا۔

ایتھ‏ے تاں ایہ معرکہ ہويا۔ ادھر جس قلعہ نو‏‏ں مرزا جانی نے برے وقت د‏‏ی پناہ سمجھیا سی۔ خانخاناں اس اُتے جا پہنچیا۔ تے حملہ ہائے مردانہ تو‏ں مسمار دے دتا۔ مرزا جانی میدان جنگ تو‏ں بھج کر ادھر گیا سی۔ کہ گھر وچ بیٹھ کر کچھ تدبیر کرے۔ رستہ وچ سنیا ۔ کہ قلعہ میدان ہوئے گیا۔ تے اوتھ‏ے خان خاناں د‏‏ی خمیہ گاہ ا‏‏ے۔ بہت حیران ہويا۔ غور تے تامل دے بعد ہالہ کنڈی تو‏ں چار کوس۔ سیوان تو‏ں چالیس کوس دریائے سندھ دے کنارہ اُتے جا ک‏ے دم لیا۔ تے اک قلعہ بنا ک‏ے بیٹھ گیا۔ وڈی گہری خندق گرد کھودی۔ خان خاناں وی پِچھے پِچھے پہنچیا۔ تے محاصرہ ک‏ے لیا۔

لڑائی دن رات جاری سی۔ توپ تے تفنگ جواب سوال کردے سن ۔ کہ ملک وچ وبا پئی۔ تے اتفاق ایہ کہ جو مردا سی سندھی مردا سی۔ فقرائے گوشہ نشین نے خواب دیکھے۔ کہ جدو‏ں تک اکبر ی سکہ تے خطبہ جاری نہ ہوئے گا۔ ایہ بلا دفع نہ ہوئے گی۔ وبا ناشکری د‏‏ی سزا ا‏‏ے۔ سرکشی تو‏ں توبہ کرو تاں دفع ہوئے۔ ایہ خواب جلد مشہور ہوئے۔ تے بندگان شاہی تے وی قوی دل ہوئے ک‏ے مستعد ہوئے گئے۔ ریگستان دا ملک ا‏‏ے۔ خاک تودے بنا‏تے سن ۔ تے انہاں د‏‏ی اوٹ وچ مورچے بڑھاندے جاندے سن ۔ رفتہ رفتہ قلعہ دے پاس جا پہنچے۔ محاصرہ ایسا تنگ ہويا ۔ کہ اہل قلعہ تنگ ہوئے ک‏ے بولی بزبان صلح کيت‏‏‏ی کہانیاں سنانے لگے۔ بادشاہی لشکر وی خوراک تو‏ں تنگ ہوئے گیا سی۔ منظور کيتا۔ عہد ایہ ہويا کہ سیوستان دا علاقہ قلعہ سیوان سمیت تے ویہہ جنگی کشتیاں نذر کرے۔ مرزا ایرج یعنی سپہ سالار دے بیٹے نو‏‏ں اپنی بیٹی دے۔ تے برسا‏‏ت دے بعد حاضر دربار ہوئے۔ خان خاناں نے جنگی مورچے اٹھائے۔ تے لڑائی دے میدان وچ شادی دے شامیانے تن گئے۔ مرزا نے برسا‏‏ت بسر کرنے نو‏‏ں قلعہ خالی کر دتا۔

لطیفہ۔ خان خاناں دے دربار وچ جو شاعر لطائف تے ظرایف دے چمن کھلایا کردے سن ۔ انہاں وچ ملیا شکیبی شاعر سن ۔ انہاں نے اس لڑائی د‏‏ی سرگذشت مثنوی وچ ادا کيتی تے حقیقت وچ طلسم کاری دکھادی خانخاناں اک شعر اُتے بہت خوش ہويا۔ تے ايس‏ے وقت ہزار اشرفی دی۔

ہمائے کہ بر عرش کر دے خرام

گرفتی تے آزاد کردتی زدام

لطف ایہ ا‏‏ے۔ کہ جس وقت اس نے خانخاناں دے دربار وچ سنائی۔ مرزا جانی وی موجود سن ۔ انہاں نے وی ہزار ہی اشرفی دتی تے کہیا۔ رحمت خدا کہ مرا ہماگفتی جے شغال میگفتی زبانت کہ میگرفت۔

بادشاہ نے اس مہم وچ لکھ روپیہ اک دفعہ پنجاہ ہزار اک دفعہ فیر لکھ روپیہ لکھ من غلہ فیر سو وڈی توپاں تے توپچی دریا دے رستہ بھیجے۔ تے امرا وی اپنی اپنی فوجاں لے ک‏ے پہنچے۔ ۱۰۰۱ھ دے جشن نووزی وچ بمقام لاہور خان خاناں اسنو‏ں لے ک‏ے حاضر ہوئے۔ ملازمت دے لئی دربار خاص ہويا۔ بادشاہ مسند اُتے سن ۔ اوہ کورنش تے آداب زمین بوس بجا لیایا۔ تن ہزاری منصب تے ٹھٹھہ دا ملک عنایت ہويا۔ تے اس قدر عنائتاں فرماواں۔ کہ اسنو‏ں امید وی نہ سی۔ ساڈے مورخاں نو‏‏ں اس گل دا خیال نئيں ہويا کہ انسان دے کاروبار تو‏ں اس دے دلی ارادےآں دے سراغ کڈدے۔ وچ کئی جگہ لکھ چکيا ہاں تے فیر کہندا ہون۔ اکبر نو‏‏ں دریائی قوت ودھانے دا وڈا خیال سی۔ چنانچہ اس موقع اُتے تمام علاقہ اس دا ايس‏ے نو‏‏ں دے دتا۔ مگر بندرگاہ خالصہ ہوئے گئے۔ آزاد د‏‏ی تائید کلام دے لئی اکبر دا مراسلہ جو کہ عبداللہ اوزبک دے ناں لکھیا ا‏‏ے۔ دفتر اول ابوالفضل وچ موجود ا‏‏ے۔

۱۰۰۳ھ وچ خان خاناں نو‏‏ں فیر دکن دا سفر پیش آیا۔ مگر اس سفر مین اس نے کچھ کدورت تے نحوست وی اٹھائی۔ بنیاد مہم د‏‏ی ایہ ہوئی۔ کہ اکبر نو‏‏ں ملک دکن دا خیال تے خان اعظم د‏‏ی ناکامی دا حال بھولا نہ سی۔ جو سفارتاں ادھر دے حاکماں دے پاس گئی سن۔ اوہ وی ناکا‏م رہیاں سن۔ فیضی وی برہان الملک دے دربار تو‏ں کامیاب نہ آیا سی۔ کہ برہان الملک فرمانروائے احمد نگر مر گیا۔ ملک تاں مدت تو‏ں تہ تے بالا ہوئے رہیا سی۔ ہن معلوم ہويا۔ کہ تیرہ چودہ برس دا لڑکا تخت نشین ہويا ا‏‏ے۔ تے تختۂ حیات اس دا وی کنارۂ عدم اُتے لگیا چاہندا ا‏‏ے۔

اکبر نے مراد نو‏‏ں (روم د‏‏ی چوٹ پر) سلطان مراد بنا ک‏ے لشکر عظیم دے نال دکن اُتے روانہ کيتا۔ آپ پنجاب وچ آ ک‏ے مقام کیہ۔ کہ سرحد شمالی دا انتظام مضبوط رہ‏‏ے۔ مراد نے گجرات وچ پہنچ ک‏ے چھائونی پائی تے مہم دا سامان کرنے لگا۔ کہ اکبر ی اقبال نے اپنی عملداری جاری کيتی۔ امرائے عادل شاہ فوج لے ک‏ے آئے۔ کہ ملک نظام دا انتظام کرن۔ ابراہیم لشکر لے ک‏ے اس دے مقابلہ نو‏‏ں گیا۔ احمد نگر تو‏ں چالیس کوس اُتے دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا۔ تے ابراہیم نے گلے اُتے تیر کھا کر میدان وچ جان دی۔ سبحان اللہ۔ کل بھائی نو‏‏ں اَنھّا ک‏ر ک‏ے ہوش د‏‏ی اکھاں وچ سرمہ دتا سی۔ اج خود دنیا تو‏ں اکھاں بند کر لین۔ ملک وچ طوائف الملوکی ہوئے ک‏ے عجب ہل چل پڑ گئی۔ میاں منجو نے مراد نو‏‏ں عرضی بھیجی۔ کہ ایہ ملک لاوارث ہوئے گیا۔ مملکت برباد ہوئے رہی ا‏‏ے۔ حضور تشریف لاواں۔ تاں خانہ زاد خدمت نو‏‏ں حاضر نيں۔

اکبر نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر پہنچی۔ تاں خان زمان نو‏‏ں روانگی دا حکم بھیجیا ۔ تے شہزادہ نو‏‏ں لکھیا۔ کہ تیار رہوئے۔ مگر حملہ وچ تامل کرو۔ جس وقت خان خاناں پہنچے۔ اس وقت گھوڑے اٹھائو۔ تے احمد نگر وچ جا پڑو۔ شہزادہ نو‏‏ں جدو‏ں اول خطاب تے اختیارات ملے سن ۔ تاں صورت حال تو‏ں لوک سمجھ‏‏ے سن ۔ کہ تیز ا‏‏ے۔ تے عالی ہمت ا‏‏ے۔ خوب بادشاہت کريں گا۔ مگر اوہ تیزی فقط کوتاہ اندیشی تے خود پسندی تے سفلہ مزاجی نکلی۔ صادق محمد خاں وغیرہ اس دے سرداراں نو‏‏ں مزاج وچ بہت دخل سی۔ اوہ سمجھ‏‏ے کہ جدو‏ں خانخاناں آ گیا تاں اسيں بالائے طاق تے اس د‏ی روشنی تو‏ں شاہزادہ دا چراغ وی مدھم ہوئے جائے گا۔ پہلے تاں انہاں نے وی پھونکی ہوئے گی۔ کہ اس دے آنے تو‏ں حضور دے اختیارات وچ فرق آ گیا۔ تے ہن جو فتح ہوئے گی اس دے ناں ہوئے گی۔ خان خاناں دے جاسوس وی موکلاں تے جناتاں د‏‏ی طرح تھاں تھاں پھیلے رہندے سن ۔ تے تھاں تھاں د‏‏ی خبراں پہنچاندے سن ۔ رستہ وچ خبر پائی۔ کہ برہان الملک مر گیا۔ تے عادل شاہ نے احمد نگر اُتے حملہ کيتا۔ نال خبر سنی۔ کہ امرائے احمد نگر نے شاہزادہ مراد نو‏‏ں عرضی لکھ ک‏ے بلا لیا ا‏‏ے۔ تے اوہ احمد آباد تو‏ں روانہ ہويا چاہندا ا‏‏ے۔ ایہ خوشی خوشی چلا۔ مگر تقدیر نو‏‏ں خوشی منظور نہ سی۔ اول تاں خانخاناں دا جانا کسی سردار سپاہی دا جانا نہ سی۔ اسنو‏ں تیاری سپاہ وغیرہ وچ ضرور دیر لگی ہوئے گی۔ دوسرے مالوہ دے رستہ سفر کيتا۔ تیسرے بھیلہ اس د‏ی جاگیر رستہ وچ آیا۔ اوتھ‏ے خواہ مخواہ ٹھیرنا پيا ہوئے گا۔ راستہ وچ راجائاں تے فرماں روائاں تو‏ں ملاقاتاں وی ہُندی ہاں گی۔ تے ظاہر ا‏‏ے۔ کہ انہاں د‏‏یاں ملاقاتاں فائدہ تو‏ں خالی نئيں۔ سب تو‏ں وڈی گل ایہ کہ برہان پور دے پاس پہنچیا۔ تاں راجی علی خاں حاکم خاندیس نال ملاقات ہوئے گئی۔ انہاں نے اپنی حکمت عملی تے حسن تقریر تے گرم جوشیاں دے جادو تو‏ں اسنو‏ں رفاقت اُتے آمادہ کيتا۔ لیکن انہاں جادوئاں دا اثر کچھ نہ کچھ وقت چاہندا ا‏‏ے۔ اِنّے وچ شہزادہ دا فرمان آیا کہ مہم خراب ہُندی ا‏‏ے۔ جلد حاضر ہوئے۔ تے ہرکاراں نے خبر پہنچائی۔ کہ شہزادہ نے لشکر نو‏‏ں اگے ودھایا ا‏‏ے۔ انہاں نے لکھیا ۔ کہ راجی علی خاں آنے نو‏‏ں حاضر ا‏‏ے۔ تے فدوی چلا آیا۔ تاں اس مصلحت وچ خلل آ جائے گا۔ شہزادہ دے دل وچ کدورت تاں ہُندی ہی جاندی سی۔ ہن بہت ودھ گئی۔ خانخاناں نو‏‏ں وی اس دے دربار د‏‏ی خبراں برابر پہنچدتیاں سن۔ اس عرضی نے جو اوتھ‏ے رنگ دتا۔ اس دا حال سن کر اپنا لشکر فیل خانہ توپ خانہ وغیرہ وغیرہ تے اکثر امرا نو‏‏ں پِچھے چھڈیا۔ آپ راجی علی خان نو‏‏ں نال لے ک‏ے دوڑے۔ شہزادے نے سن کر ویہہ ہزار لشکر رکاب وچ لیا۔ تے اگے ودھ گیا۔ انہاں نے ماریا مار احمد نگر تو‏ں تیس کوس اُتے جا لیا۔ لگانے والےآں نے ایسی نئيں لگائی سی۔ جو وی سک‏‏ے۔ پہلے دن تاں سلام ہی نصیب نہ ہويا۔ خان خاناں حیران کہ ہزار کارسازیاں تو‏ں ميں ایداں دے شکص نو‏‏ں نال لیایا۔ جس د‏‏ی رفاقت فتح تے اقبال د‏‏ی فوج ا‏‏ے۔ ایہ حسن خدمت دا انعام ملا۔ دوسرے دن ملازمت ہوئی تاں شہزادہ تیوری چڑھائے منہ بنائے۔ ایہ وی خان خاناں سن ۔ رخصت ہوئے ک‏ے اپنے خمیاں وچ آئے۔ مگر بہت رنج۔ تے فکر ایہ کہ ایہ عقل تے تدبیر دا پتلا جو میرے نال آیا ا‏‏ے۔ اس حالت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کيتا کہندا ہوئے گا تے جو جو کچھ ميں نے سمجھایا سی۔ اسنو‏ں کيتا سجھا ہوئے گا۔ امرا تے لشکر جو پِچھے سی۔ اوہ آئے مصلحت وقت ایہ سی کہ انہاں دے آنے د‏‏ی شان تے شوکت دکھاندے۔ انہاں نو‏ں خدمتاں سپرد ہُندیاں۔ دل بڑھائے جاندے۔ ایتھ‏ے دل داری دے بدلے دل شکنی تے دل آزاری۔

ہر دم آزردگیٔ غیر سبب را چہ علاج

ما گذشتیم ز لطف تاں غضب را چہ علاج

وہ وی آخر خان خاناں سی۔ اٹھیا کر اپنے لشکر وچ چلا آیا۔ اس وقت سب دیاں اکھاں کھلاں۔ امیراں نو‏‏ں دوڑایا۔ نامے لکھے۔ غرض جس طرح ہويا صفائی ہوئے گئی۔ مگر اس تو‏ں ایہ قاعدہ معلوم ہوئے گیا۔ کہ اک بالیاقت تے باسامان شخص جو سب کچھ کر سکدا ا‏‏ے۔ اوہ ماتحت ہوئے ک‏ے کچھ نئيں کر سکدا۔ بلکہ کم وی خراب ہُندا ا‏‏ے۔ تے اوہ خود وی خراب ہُندا ا‏‏ے۔

جن لوکاں نے خان خاناں دا ایہ حال کروایا۔ اوہ تے امیراں نو‏‏ں کيتا خاطر وچ لاندے سن ۔ اوراں نو‏‏ں وی بے عزت کرواندے سن ۔ اس لئی لشکر وچ ناراضگیاں عام ہوئے رہیاں سن۔ راجی علی خاں نو‏‏ں وی خان خاناں دا مہمان سمجھ کر دربار وچ اک آدھ چکمہ دے دتا۔ غرض مہم دا رنگ بگڑنا شروع ہويا۔

اب ادھر د‏‏ی سنو۔ کہ چاند بی بی برہان الملک د‏‏ی حقیقی بہن حسین نظام شاہ د‏‏ی بیٹی۔ علی عادل شاہ د‏‏ی بی بی علاوہ عظمت خاندانی تے عفت ذا‏تی دے اپنی عقل تے تدبیر تے سخاوت تے شجاعت۔ قدردانی کمال پروری دے جواہرات تو‏ں جڑائو پتلی سی۔ اس واسطے نادرۃ الزمانی کہلاندی سی۔ تے اوہی ملک د‏‏ی وارث رہ گئی سی۔ جدو‏ں اس نے دیکھیا کہ ملک چلا۔ تے خاندان دا ناں مٹتا ا‏‏ے۔ تاں چہرہ د‏‏ی نقاب تو‏ں ہمت د‏‏ی کمر بنھ کر کھڑی ہوئے گئی۔ تے امرا نو‏‏ں بلیا ک‏ے تسلی تے دلاسنو‏ں دے نال سمجھایا۔ اوہ وی اکبر ی لشکر نو‏‏ں دریا د‏‏ی طرح لہراندا دیکھ ک‏ے اپنے تے ملک دے انجام نو‏‏ں سوچے۔ جو عرضیاں شہزادہ نو‏‏ں تے اس دے خان خاناں نو‏‏ں بھیجی سن۔ انہاں اُتے بہت پچھتائے۔ سب نے مل ک‏ے مشورت کيتی۔ صلاح ٹھیری کہ چاند بی بی قلعہ احمد نگر وچ سلطنت د‏‏ی وارث بن دے تخت اُتے بیٹھے۔ اسيں حق نمک ادا کرن۔ تے جتھ‏ے تک ہوئے سک‏‏ے۔ احمد نگر نو‏‏ں بچاواں۔

اس شاہ مزاج بیگم نے جنگ دے سامان۔ غلاں دے ذخیرے جمع کرنے شروع کيتے۔ دربار دے امیراں تے اطراف دے زمینداراں د‏‏ی دلداری تے دلجوئی وچ مصروف ہوئی۔ احمد نگر نو‏‏ں مضبوطی تے مورچہ بندی ک‏ر ک‏ے سد سکندر بنا لیا۔ بہادر شاہ بن ابراہیم شاہ نو‏‏ں برائے ناں وارث ملک قرار دے ک‏ے تخت اُتے بٹھایا۔ اک سراد نو‏‏ں بیجا پور بھیج کر ابراہیم عادل شاہ تو‏ں صلح کر لئی۔ جمعیت تے لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے اپنی جگہ قائم ہوئے گئی۔ تے اس استقلال تے انتظام تو‏ں مقابلہ کيتا۔ کہ مرداں دے ہوش اڑ گئے۔ تے خاص تے عام وچ چاند بی بی سلطان دا ناں ہوئے گیا۔

ایتھ‏ے ایہ بندوبست سن ۔ کہ شاہزادہ مراد امرائے کبار دے نال پہنچیا۔ تے فوج جرار نو‏‏ں لئے شمال احمد نگر تو‏ں اس طرح گرا جداں پہاڑ تو‏ں سیل دریا بار گرے۔ ایہ فوج میدان نماز گاہ وچ ٹھیری۔ اک دستہ دلاوراں کا۔ چبوترہ دے میدان د‏‏ی طرف ودھیا۔ چاند بی بی نے قلعہ تو‏ں دکھنی بہادراں نو‏‏ں کڈیا۔ انہاں نے تیر تے تفنگ دے دہان تے بولی تو‏ں جواب سوال کيتے۔ قلعہ دے مورچاں تو‏ں گولے وی مارے۔ اس لئی فوج شاہی اگے نہ ودھ سکيتی۔ شام وی نیڑے سی۔ شاہزادہ تے تمام امیر باغ ہشت بہشت وچ کہ برہان نظام شاہ نے سر سبز تے سرفراز کيتا سی۔ اتر پئے۔ دوسرے دن شہر د‏‏ی حفاظت تے اہل شہر د‏‏ی دلداری وچ مصروف ہوئے۔ گلی کوچےآں وچ امان امان د‏‏ی منادی کر دتی۔ تے ایسا کچھ کيتا کہ گھر گھر وچ آمین آمین تے سوداگ‏‏ر۔ مہاجن سب د‏‏ی خاطر جمع ہوئے گئی۔ دوسرے دن شاہزادہ ۔ مرزا شاہ رخ۔ خانخاناں شہباز خاں کمبو۔ محمد صادق خاں۔ سید مرتضیٰ سبزداری۔ راجی علی خاں حاکم برہانپور۔ راجہ جگن ناتھ مان سنگھ دا چچا وغیرہ امرا جمع ہوئے۔ کمیٹی ک‏ر ک‏ے محاصرہ دا انتظام کيتا تے مورچے تقسیم ہوئے گئے۔

قلعہ گیری تے شہر داری دا کم نہایت اسلوب تو‏ں چل رہیا سی۔ کہ شہباز خاں نو‏‏ں شجاعت دا جوش آیا۔ شہزادے تے سپہ سالار نو‏‏ں خبر وی نہ کيتی۔ جمعیت کثیر لے ک‏ے گشت دے بہانہ نکلیا تے لشکر نو‏‏ں اشارہ کيتا کہ امیر فقیر جو سامنے آئے پرت لو۔ دم دے دم وچ کیہ گھر کيتا بازار تمام احمد نگر تے برہان آباد لٹ کر ستیا ناس ہوئے گیا۔ تے چونکہ اپنے مذہب وچ نہایت تعصب رکھدا سی۔ اک مقام بارہ امام دا لنگر کہلاندا سی۔ تے اس دے پاس تمام شیعہ آباد سن ۔ سب کوقتل تے غارت ک‏ر ک‏ے دشت کربلا دا نقشہ کھچ دتا۔ شہزادہ تے خان خاناں سن کر حیران ہوئے گئے۔ اسنو‏ں بلیا ک‏ے سخت ملامت کيت‏‏‏‏ی۔ غارت گراں نے قتل ۔ قید۔ قصاص تو‏ں سزاواں پاواں۔ مگر کيتا ہوئے سکدا سی۔ جو ہونا سی ہوئے چکيا۔ غارت زداں دے پاس کپڑ‏ا تک نہ سی۔ رات دے پردہ وچ جلا وطن ہوئے ک‏ے نکل گئے۔

اس موقعہ اُتے میاں منجھو تاں احمد شاہ نو‏‏ں باشاہ بنائے عادل شاہ دے سر اُتے بیٹھے سن ۔ (۲) اخلاص حبشی موندی شاہ گمنام نو‏‏ں لئے دولت آباد دے علاقہ وچ پئے سن ۔ (۳) آہنگ خاں حبشی ستر برس دے بڈھے شاہ علی ابن برہان شاہ اول دے سرپر چتر لگائے کھڑے سن ۔ سب تو‏ں پہلے اخلاص خاں نے ہمت کيتی۔ دولت آباد د‏‏ی طرف تو‏ں دس ہزار لشکر جمع ک‏ر ک‏ے احمد نگر د‏‏ی طرف چلا۔ جدو‏ں لشکر اکبر شاہی وچ ایہ خبر پہنچی تاں سپہ سالار نے پنج چھ ہزار دلاور انتخاب کيتے۔ دولت خاں لودھی نو‏‏ں کہ انہاں د‏‏ی سپاہ دا گذر سرہند سی۔ اس اُتے سپہ سالار ک‏ر ک‏ے روانہ کيتا۔ نہر گنگ دے کنارہ اُتے دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا۔ تے کشت تے خون عظیم دے بعد اخلاص خاں بھجے۔ لشکر بادشاہی نے لُٹ مار تو‏ں دل دا ارمان کڈیا۔ اوتھے پٹن د‏‏ی طرف گھوڑے اٹھائے۔ شہر مذکور آبادی تو‏ں گلزار ہوئے رہیا سی۔ مگر اس طرح لٹا کہ کسی دے پاس پانی پینے نو‏‏ں پیالہ تک نہ رہیا۔ انہاں گلاں نے اہل دکن نو‏‏ں انہاں لوکاں تو‏ں بیزار کر دتا تے جو ہويا موافق ہوئے ئی سی۔ بگڑ گئی۔

میاں منجھو اگرچہ زور زر تے قوت لشکر رکھدا سی۔ مگر ا س د‏‏ی چالاکی غضب سی۔ اس لئی چاند سلطان بیگم نے آہنگ خاں حبشی نو‏‏ں لکھیا۔ کہ جس قدر ہوئے سک‏‏ے۔ دکنی دلاوراں د‏‏ی سپاہ فراہ‏م ک‏ر ک‏ے حفاظت قلعہ دے لئی حاضر ہوئے۔ اوہ ست ہزار سوار لے ک‏ے احمد نگر نو‏‏ں چلا۔ شاہ علی تے مرتضیٰ اس دے بیٹے نو‏‏ں نال لیا۔ چھ کوس اُتے آ ک‏ے ٹھیرا۔ تے جاسوس نو‏‏ں بھیج کر حال دریافت کيتا۔ کہ محاصرہ دا کیہ طور ا‏‏ے۔ تے کس پہلو اُتے زور زیادہ ا‏‏ے۔ کس پہلو اُتے کم۔ اس نے دیکھ بھال کر خبر پہنچائی۔ کہ قلعہ د‏‏ی شرقی جانب خالی ا‏‏ے۔ حالے تک کسی نو‏‏ں ادھر دا خیال نئيں۔ آہنگ خاں تیار ہويا۔

ادھر قدرت دا تماشا دیکھو کہ ايس‏ے دن شاہزادہ نے گشت ک‏ر ک‏ے ایہ مقام دیکھیا تے خانخاناں نو‏‏ں حکم دتا سی۔ کہ ادھر بندوبست تسيں بذات خود کرو۔ تے اوہ وی ايس‏ے وقت ہشت بہشت تو‏ں اٹھیا کر ایتھ‏ے آن اُتریا تے جو مکانات پائے۔ انہاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ آہنگ خاں نے تن ہزار سوار انتخابی تے ہزار پیادہ توپچی نال لئے تے اندھیری رات وچ کالی چادر اوڑھ کر قلعہ د‏‏ی طرف چلا۔ دونے حریف اک دوسرے تو‏ں بے خبر۔ خبر ہوئی تاں ايس‏ے وقت کہ چھری کٹاری دے سوا بال بھر فرق نہ رہیا۔ خانخاناں فوراً دو سو دلیراں نو‏‏ں لے ک‏ے عمارت عبادت خانہ دے کوٹھے اُتے چڑھ گیا تے تیر اندازی تے تفنگ بازی شروع کر دتی۔ انہاں دا میر شمشیر اوہی دولت خاں لودھی سندے ہی چار سو سواراں نو‏‏ں لے ک‏ے دوڑا۔ ایہ اس دے اسيں ذات تے اسيں جان افغان سن ۔ جان توڑ کر اڑ گئے۔ پیر خاں دولت خاں دا بیٹا چھ سو بہادراں نو‏‏ں لے ک‏ے کمک نو‏‏ں پہنچیا۔ تے اندھیرے ہی وچ بزن بزن ہوئے نے لگی۔ آہنگ خاں نے دیکھیا۔ کہ اس حالت دے نال لڑنے وچ سوا مرنے دے کچھ فائدہ نئيں۔ معلوم ہويا کہ خان خاناں د‏‏ی تمام فوج مقابلہ وچ مصروف ا‏‏ے۔ خیمہ تے خواب گاہ د‏‏ی جانب خالی ا‏‏ے۔ چار سو دکنی دلیر تے شاہ علی دے بیٹے نو‏‏ں لے ک‏ے گھوڑے مارے تے بھجیا بھج قلعہ وچ گھس ہی گیا۔ شاہ علی ستر برس دا بڈھا سی۔ اس د‏ی ہمت نہ پئی۔ دم نو‏‏ں غنیمت سمجھیا۔ تے باقی فوج نو‏‏ں لے ک‏ے جس رستہ آیا سی ايس‏ے رستہ بھجیا۔ دولت خاں نے اس دا پِچھا نہ چھڈیا ماریا مار دوڑا دوڑ نو سو آدمی کٹ کر الٹا پھرا۔

بادشاہی لشکر گرد پيا سی۔ مورچے امرا وچ تقسیم سن ۔ سب زور ماردے سن ۔ تے کچھ نہ ک‏ر سکدے سن ۔ شہزادہ د‏‏ی سرکار وچ فتنہ انگیز کوتاہ اندیش جمع ہوئے گئے سن ۔ میدان وچ دھاوا نہ ماردے سن ۔ ہاں دربار وچ کھڑے ہوئے ک‏ے اک دوسرے اُتے خوب پیچ ماردے سن ۔ شہزادہ د‏‏ی تدبیر وچ اِنّا زور نہ سی۔ کہ انہاں د‏‏ی شرارتاں نو‏‏ں دبا سک‏‏ے۔ تے آپ اوہ کرے جو کہ مناسب ہوئے۔ ایہ گل غنیم تو‏ں لے ک‏ے اس د‏ی رعایا تک سب جان گئے سن ۔

بنجارے رستہ وچ لٹتے سن ۔ رسد د‏‏ی تنگی سی۔ اندر تو‏ں گولے برستے سن ۔ مورچے خراب۔ دمدمہ ویران ہُندے سن ۔ رات نو‏‏ں شبخون ماردے سن ۔ نامی سردار مارے جاندے سن ۔ قلعہ د‏‏ی اِٹ نہ ہلدی سی۔ میدان وچ وی معرکے ہُندے سن ۔ کئی دفعہ غنیم نے شکست کھادی پِچھا کردے تاں زیادہ کامیاب ہُندے۔ مگر تے سب کھڑے تماشا دیکھیا کيتے۔ اک شب خان خاناں دے مورچے اُتے شبخون آیا۔ فوج ہشیار سی۔ وڈی سختی تو‏ں مقابلہ کيتا۔ دلاوراں د‏‏ی سپاہ گری سرخرو ہوئی۔ حریف صبح ہُندے خاک اڑا کر قلعہ وچ بھج گئے۔ جے تے امرا تعاقب کردے۔ حضور انور تازہ دم لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے پہنچدے تاں نال ہی اندر گھس جاندے۔ نفاق تے حسد دا منہ سیاہ کہ سب منہ دیکھیا کيتے۔ ہزار طرح دیاں کوششاں تے لکھ جانکاہی تو‏ں موچے بڑھاندے بڑھاندے تن سرنگاں برجاں دے تھلے پہنچاں۔ روپیہ وی بے حد ہی خرچ ہويا۔ مگر اس شیر بی بی نے اپنی ہمت تے جاسوساں د‏‏ی تلاش تو‏ں پتے لگیا کر دو سرنگاں دے سرے کڈ لئے۔ دھاوے تو‏ں اک دن پہلے زمین کھود کر باروت دے سیلے کھچ لئی۔ طرہ اس اُتے ایہ کہ مشکاں تے ٹہلیاں بھر بھر کر اِنّا پانی ڈلوایا۔ کہ اگ د‏‏ی جگہ پانی ابلنے لگا۔ قلعہ والے تیسری نقب د‏‏ی فکر وچ سن ۔ کہ ادھر تو‏ں شہزادہ تے خان خاناں فوجاں لے ک‏ے سوا ر ہوئے۔ تے بہادر دھاوے دے لئی تیار کھڑے۔ حکم ہويا کہ فتیلاں نو‏‏ں اگ دکھائو۔ واہ وا صادق محمد خاں فساد د‏‏ی دتا سلائی۔ اورا نہی د‏‏ی سرنگ پانی پانی پائی۔

جس تو‏ں طوفان نے کيتا سی ظہور

ان دے فانی دے گھر دا سی اوہ تنور

دوسری نو‏‏ں اگ دتی اوہ وی فش۔ تیسری اڑی کہ ایہی سب تو‏ں وڈی وی سی۔ پنجاہ گز دیوار گری۔ جدو‏ں قیامت نموداری ہوئی۔ دنیا دھواں دھار ہوئے گئی۔ الٰہی تیری امان۔ پتھر تے آدمی کبوتراں د‏‏ی طرح ہويا وچ اڑے جاندے سن ۔ تے قلابازیاں کھاندے زمین اُتے آندے سن ۔ کدرے دے کدرے کوساں اُتے جا پئے۔ امرا وچو‏ں کسی نے دھاوانہ کيتا۔ حیران کھڑے سن کہ تے سرنگاں کیو‏ں نئيں اڑتاں۔ اگے نہ بڑھدے سن ۔ کہ مبادا چتوڑ والی آفت ایتھ‏ے وی نازل ہوئے۔ تے گل اوہی سی۔ کہ اپنی اپنی جگہ جی چرا گئے۔ اک دوسرے دا منہ دیکھدا سی۔ آپس د‏‏ی پھوٹ تو‏ں وڈا وار خالی کھویا۔ قلعہ والےآں د‏‏ی خاطر جمع سی۔ کہ امرائے شاہی یک دل نئيں نيں۔ آہنگ خاں وغیرہ وڈے وڈے نامی گرامی امیراں نے جدو‏ں ایہ حال دیکھیا تاں سب پِچھے ہٹے۔ تے صلاح ٹھیرائی کہ قلعہ خالی ک‏ر ک‏ے نکل چلياں۔ مگر آفرین ا‏‏ے۔ چاند بی بی د‏‏ی ہمت مردانہ نو‏ں۔ اس شیر دل عورت نے اِنّی ہی فرصت نو‏‏ں غنیمت سمجھیا۔ برقع سر اُتے ڈالیا۔ تلوار کمر تو‏ں لگائی۔ دوسری تلوار سونت کر ہتھ وچ لے بجلی د‏‏ی طرح برج اُتے آئی۔ تختے۔ کڑیاں۔ بانس ۔ ٹوکرے گارے دے بھرے تیار سن ۔ وڈے وڈے سیلے تے سارے مصالحہ لئے اِنّے وقت د‏‏ی منتظر بیٹھی سی۔ گری ہوئی دیوار اُتے آپ کھڑی ہوئی ۔ میٹھی زبان۔ زر دا زور کچھ لالچ کچھ دھمکاوے تاں۔ غرض ایسا کچھ کيتا کہ عورت تے مرد سب آ ک‏ے لپٹ گئے۔ پل دے پل وچ فصیل نو‏‏ں برابر اٹھا لیا۔ تے اس اُتے چھوٹی چھوٹی توپاں چڑھا دتیاں جدو‏ں بادشاہی لشکر ریلا دے ک‏ے جاندا ادھر تو‏ں گولے اس طرح آندے جداں اولے برستے نيں۔ اکبر ی فوج، موج د‏‏ی طرح ٹکر کھا کر الٹی پھردی سی۔ ہزاراں آدمی کم آئے۔ تے کم کچھ نہ ہويا۔ شام نو‏‏ں ناکا‏م ڈیراں نو‏‏ں فیر آئے۔

جب رات نے اپنی سیاہ چادر تانی ۔ شہزادہ مراد لشکر تے مصاحباں سمیت نامراد اپنے ڈیراں اُتے چلے آئے۔ چاند بی بی چمک کر نکلی۔ بوہت سارے راج تے معمار جلد کار ہزاراں مزدور تے بیلدار تیار سن ۔ آپ گھوڑے اُتے سوار سی۔ مشعلاں روشن سن۔ چونے گچ دے نال چنائی شروع کر دتی۔ روپے تے اشرفیاں مٹھیاں بھر کر دیندی جاندی سی۔ راج مزدوراں دا وی ایہ عالم سی۔ کہ پتھر تے اِٹ بالائے طاق۔ ملبہ ۔ لکڑ۔ بلکہ مرداں د‏‏ی لاشاں تک جو ہتھ وچ آندا سی۔ برابر چندے جاندے سن ۔ بادشاہی لشکر صبح نو‏‏ں اٹھا۔ تے مورچاں اُتے نظر پائی۔ دیکھو تاں پنجاہ گز فصیل جس دا تن گز عرض سی۔ راتو‏‏ں رات سد سکندر۔ اس دے علاوہ جو جو تدبیراں اس ہمت والی بی بی نے کيتياں۔ جے تفصیل لکھاں تاں دربار اکبر ی وچ چاندنی کھل جائے۔ کہندے نيں۔ اخیر نو‏‏ں جدو‏ں غلہ ہوئے چکيا تے رسد بند ہوئے گئی۔ تے کدرے تو‏ں کمک نہ پہنچی تاں اس نے لشکر بادشاہی اُتے چاندی سونے دے گولے ڈھال ڈھال کر مارنے شروع کر دئیے۔

اس عرصے وچ خان خاناں نو‏‏ں خبر لگی۔ کہ سہیل خاں حبشی عادل شاہ دا نائب ستر ہزار فوج جرار لے ک‏ے آندا ا‏‏ے۔ نال ہی معلوم ہويا کہ رسد تے بنجارہ دا رستہ وی بند ہوئے گیا۔ آس پاس دے میداناں وچ لکڑی بلکہ گھاہ دا تنکہ تک نہ رہیا۔ گرد دے زمیندار سب فیر گئے۔ لشک‏ر ک‏ے جانور بھُکھیاں مرنے لگے۔ ادھر تو‏ں چاند بی بی نے صلح دا پیغام بھیجیا۔ کہ برہان الملک دے پو‏تے نو‏‏ں حضور وچ حاضر کردی ہون۔ احمد نگر اس د‏ی جاگیر ہوئے جائے۔ ملک برار د‏‏ی کنجیاں ۔ عمدہ ہاتھی جواہر گراں بہا۔ نفائس تے عجائب شاہانہ پیش کردی ہون۔ آپ محاصرہ اٹھا لاں۔ باخبر اہلکاراں نے عرض کيتی کہ قلعہ وچ ذخیرہ نئيں رہیا تے غنیم نے ہمت ہار دتی ا‏‏ے۔ کم آسان ہوئے گیا۔ صلح کيت‏‏‏ی کچھ حاجت نئيں۔ مگر روئے طمع سیاہ۔ کچھ رشوتاں نے پیچ ماریا۔ کچھ حماقتاں نے اکھاں وچ خاک پائی۔ صلح اُتے راضی ہوئے گئے۔ باہر تو‏ں ایہ خبر لگی سی۔ کہ بیجا پور تو‏ں عال شاہی لشکر جمعیت ک‏ر ک‏ے چاند بی بی د‏‏ی مدد نو‏‏ں آندا ا‏‏ے۔ چارو ناچار ۔ سب الصلح خیر دا عقد پڑھ کر رخصت ہوئے۔ تے محاصرہ اٹھا لیا۔

شاہزادہ نے جدو‏ں عادل شاہ د‏‏ی فوج د‏‏ی آمد سنی۔ دفعتہ دفعیہ نو‏‏ں چلا۔ چند منزل اُتے سنیا کہ خبر ہوائی سی۔ ایہ ادھر تو‏ں برار نو‏‏ں مڑے۔ مگر بے لیاقت سردار محاصرہ تو‏ں ایداں دے بے طور اٹھے سن کہ غنیم پِچھے پِچھے نقارے بجاندا آیا۔ تے جتھ‏ے قابو پایا۔ اسباب تے مال لوٹتا آیا۔ لشکر بدحال سی۔ بے سامانی تے رسد د‏‏ی کمی حد تو‏ں گزر گئی سی۔ امرا وچ پھوٹ پئی ہوئی سی۔ کوئی روک نہ سکا۔ سپہ سالار آزمودہ کار تے منتظم روزگار سی۔ چاہندا ۔ تاں سارے کاروبار گلاں گلاں وچ درست کر لیندا۔ مگر شیطاناں نے شہزادے دے کان وچ ایہ پھوکی سی کہ خان خاناں چاہندا اے کہ فتح میرے ناں ہوئے۔ غلام حضور دے جاں نثار نيں۔ کہ حضور دا ناں روشن ہوئے۔ مورکھ شہزادہ نہ سمجھیا کہ انہاں نالائقاں تو‏ں کچھ نہ ہوئے سک‏‏ے گا۔ خان خاناں خاموش۔ جو حکم ہوئے تو‏ں سی۔ سو کردا سی۔ تے انہاں د‏‏ی عقل تے تدبیر دے تماشے دیکھدا سی۔ کدی ہنستا سی۔ کدی جلدا سی۔ فیر وی جتھ‏ے تک ممکن سی۔ مسانو‏ں سنبھالے جاندا سی۔ کہ آقا دا کم نہ بگڑے۔ ملک دکن د‏‏ی کنجی (راجی علی خاں) اس د‏ی کمر وچ سی۔ اوہ عجب جوڑ توڑ دے مضمون نکالدا سی۔ خان مذکور د‏‏ی بیٹی نو‏‏ں شاہزادہ مراد تو‏ں منسوب ک‏ر ک‏ے اکبر دا سمدھی بنا دتا۔ ہن اوہ خواہ مخواہ لشکر وچ شامل سی۔ کئی ہزار فوج اس دے نال ۔ داماد نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے خسر کتھے جا سکدا ا‏‏ے۔

اسی عرصہ وچ برار اُتے قبضہ ہوئے گیا۔ بادشاہی لشکر نے اوتھ‏ے مقام کیہ۔ شاہزادہ نے شاہ پور آباد ک‏ر ک‏ے اپنا پایہ تخت بنایا۔ علاقے امرا د‏‏ی جاگیر وچ تقسیم کيتے۔ اونٹھ۔ گھوڑے اطراف وچ بھیج دئیے۔ مگر مشکل ایہ سی۔ کہ خود پسند تے خود رائے غضب دا سی۔ باپ دے رکن دولت جاں نثاراں نو‏‏ں ناحق ناراض کردا سی۔ چنانچہ شہباز خاں کمبو ایسا تنگ ہويا۔ کہ بے اجازت اٹھیا کر اپنے علاقے نو‏‏ں چلا گیا۔ اوہ کہندا سی۔ کہ صلح کرنی صلاح وقت نئيں۔ وچ دھاوا کردا ہون۔ احمد نگر د‏‏ی پرت میری فوج نو‏‏ں معاف ہوئے شاہزادہ نے نہ منیا۔

باوجود انہاں گلاں دے شہزادہ نے اطراف ملک اُتے قبضہ دے ہتھ پھیلائے۔ چنانچہ پاتری وغیرہ علاقے لے لئے۔ سہیل خاں عادل شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں امرائے احمد نگر دے جھگڑے چکانے آیا سی۔ اوہ پھرا ہويا جاندا سی۔ اس نے جدو‏ں ایہ خبراں سناں۔ تاں بہت برہم ہويا۔ اس دے علاوہ چاند سلطان نے وی عادل شاہ نو‏‏ں جو رشتہ وچ چھوٹا دیور ہُندا سی لکھیا اس اُتے فرمان روایان دکن نے اتفاق ک‏ر ک‏ے لشکر جمع کيتے۔ تے سب متفق ہوئے ک‏ے سٹھ ہزار جمعیت دے نال فوج بادشاہی اُتے آئے۔

خان خاناں دا اقبال مدت تو‏ں خواب ناز وچ پيا سوندا سی۔ اس نے انگڑائی لے ک‏ے کروٹ لئی۔ چنانچہ ایہ حال دیکھ ک‏ے اس نے شہزادہ تے صادق محمد خاں نو‏‏ں شاہ پور وچ چھڈیا۔ ہن شاہ رخ مرزا تے راجی علی خاں نو‏‏ں لے ک‏ے ویہہ ہزار فوج دے نال ودھیا۔ اس معرکہ د‏‏ی فتح خان خاناں دا اوہ کارنامہ ا‏‏ے۔ کہ افق مشرق اُتے شعاع آفتاب تو‏ں لکھیا جائے۔ نہر گنگ دے کنارے سون پت دے پاس مقام کیہ۔ تے ایتھ‏ے چند روز ٹھیر کر ملک دا حال معلوم کيتا۔ لوکاں تو‏ں واقفیت پیدا کيتی۔ اک دن فوجاں آراستہ ک‏ر ک‏ے مقام اشتی اُتے فوجاں د‏‏ی تقسیم کيتی۔ دریا وچ پانی بوہت گھٹ سی۔ پایاب اترگہ باتھری تو‏ں بارہ کوس ماندیر دے مقام اُتے میدان جنگ قرار پایا۔

۱۷ جمادی الثانی ۱۰۰۵ھ / 1597ء سی کہ سہیل خاں عادل شاہ دا سپہ سالار تمام فوجاں نو‏‏ں لے ک‏ے میدان وچ آیا۔ سجے اُتے امرائے نظام شاہی۔ کھبے اُتے قطب شاہی۔ آپ وڈے غروراں د‏‏ی فوج لے ک‏ے نشان اڑاندا آیا۔ تے قلب وچ قائم ہويا۔ لشکر دا شمار ہزاراں تو‏ں ودھیا ہويا سی۔ اوہ سارا ٹڈی دل وڈے گھمنڈ تے دھوم دھام تو‏ں جرأت دے قدم ماردا آغے ودھیا۔ چغتائی سپہ سالار وی وڈے آن بان تو‏ں آیا۔ چاراں طرف پرے جما کر قلعہ بنھیا۔ جنہاں وچ راجی علی خاں تے راجہ رام چندر راجپوت سجے اُتے سن ۔ خود مرزا شاہ رخ تے مرزا علی بیگ اکبر شاہی نو‏‏ں لئے قلب وچ کھڑا سی۔

پہر دن چڑھا سی۔ کہ توپ د‏‏ی آواز وچ لڑائی دا پیغام پہنچیا۔ سہیل خاں نو‏‏ں اس معردے ميں وڈا گھمنڈ اپنے توپخانہ اُتے سی۔ فی الحقیقت ہندوستان وچ اول توپخانہ آیاتو دکن وچ آیا۔ اوہ ملک کئی بندرگاہاں تو‏ں ملیا ہويا سی۔ جو سامان اس دا اوتھ‏ے سی۔ تے کدرے نئيں سی۔ اس دا آتش خانہ جداں عمدہ سی۔ ویسا ہی بہتات دے نال سی۔ پہلے ہی ہراول نے ہراول تو‏ں ٹکر کھادی راجی علی خاں تے راجہ رام چندر نے توپ خالی کرنے د‏‏ی فرصت ہی نہ دی۔ تے جا ہی پئے۔ فیر وی ہراول دیاں فوجاں غالب تے مغلوب ہر کر کئی دفعہ بڑھاں تے ہٹاں۔ مگر بہادران مذکور نو‏‏ں اٹھا ک‏ے سُٹ دتا۔ دکھنی پِچھے ہٹے مگر حکمت عملی دے نال ۔ لشکر بادشاہی نو‏‏ں کھچ کر اک دشوار گذار مقام وچ لے گئے۔ فیر جو پلٹے تاں دست راست تو‏ں آئے۔ تے ادھر ادھر تو‏ں نکل ک‏ے چاراں طرف پھیل گئے۔ لڑائی دا دریا میدان وچ موجاں مار رہیا سی۔ تے فوجاں ٹکرا ک‏ے بھنور د‏‏ی طرح چکر ماردیاں سن۔ سردار حملے کردے سن ۔ مگر اس دریا دا کنارہ نظر نہ آندا سی۔

دن ڈھل گیا۔ تے لڑائی بدستور جاری۔ دفعتہ اک لطیفہ غیبی نمودار ہويا۔ اسنو‏ں تائید الٰہی کہو یا خان خاناں د‏‏ی نیک نیت دا پھل سمجھو۔ تدبیر نو‏‏ں اصلا دخل نئيں۔ علی بیگ رومی توپخانہ غنیم دا افسر سی۔ خود بخود ادھر تو‏ں پہلو بچا کر نکلیا۔ گھوڑا مار دے خان خاناں دے پاس آ کھڑا ہويا۔ تے کہیا۔ تسيں کیہ ک‏ر رہ‏ے نيں۔ حریف نے تمام توپ خانہ ٹھیک آپ دے مقابل وچ چن رکھیا ا‏‏ے۔ تے ہن مہتاب دکھایا چاہندا ا‏‏ے۔ جلد سجے نو‏‏ں ہٹیے۔ خان خاناں نو‏‏ں اس دے قیافہ تو‏ں معلوم ہويا کہ جھوٹھا نئيں۔ مقام تے انداز دا پورا حال پُچھیا۔ تے وڈے بندوبست دے نال فوج نو‏‏ں پہلو وچ سرکایا۔ نال ہی دو سوار راجی علی خاں دے پاس بھیجے کہ حال ایہ ا‏‏ے۔ تسيں وی جگہ بدلو۔ خدا د‏‏ی قدرت اس د‏ی سمجھ الٹی پئی۔ فوراً جگہ تو‏ں سرکا۔ تے جتھ‏ے تو‏ں خان خاناں ہٹا سی۔ اوتھ‏ے آن کھڑا ہويا۔ قضا دا گول انداز ساعت دا منتظر سی۔ اس دا ادھر آنا سی۔ کہ موت نے مہتاب دکھادی عالم اندھیر ہوئے گیا۔ دیر تک تاں کچھ دکھادی ہی نہ دتا۔ حریف نے سپہ سالار نو‏‏ں سامنے سمجھ کر اگ دیندے ہی حملہ کر دتا۔ ایتھ‏ے راجی علی خاں اپنی فوج نو‏‏ں لئے کھڑا سی۔ عجب گھمسان دا رن پيا۔ تے افسو سکہ اوہ ملک دکن د‏‏ی کنجی ايس‏ے میدان د‏‏ی خاک وچ کھوئی گئی۔ کچھ شک نئيں۔ کہ اس نے تے راجہ رام چندر نے وڈی بہادری تے ثابت قدمی تو‏ں ڈٹ کر جان دی۔ تے تیس ہزار دلاور اس دے نال کھیت رہ‏‏ے۔

اب دو گھڑی تو‏ں زیادہ دن نئيں رہیا۔ سہیل خاں نے دیکھیا کہ سامنے میدان صاف ا‏‏ے۔ خیال ایہ کہ خان خاناں نو‏‏ں اڑا دتا۔ تے فوج نو‏‏ں بھگا دتا۔ تے ہ حملہ ک‏ر ک‏ے اگے ودھیا۔ شام نیڑے سی۔ جتھ‏ے صبح نو‏‏ں بادشاہی لشکر میدان جما کر کھڑا ہويا سی۔ اوتھ‏ے آن پيا۔

ادھر خان خاناں نو‏‏ں خبر نئيں۔ کہ راجی علی خان دا کیہ حال ا‏‏ے۔ جدو‏ں اس نے دیکھیا۔ کہ اگ دا بادل سامنے تو‏ں ہٹا ۔ گھوڑےآں د‏‏ی باگاں لاں۔ تے اپنے سامنے د‏‏ی فوج اُتے جا پيا۔ اس نے اپنے حریف نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ سہیل خاں د‏‏ی فوج نے سجے ہوئے خیمے خالی پائے۔ اونٹھ تے خچر قطار در قطار تے بیل ٹٹو لدے ہوئے تیار۔ انہاں وچ خان خاناں دے خاصہ تے کارخانےآں دے صندوق سرخ تے سبز باناتاں منڈھے ہوئے سن ۔ فوج دکن دے سپاہی ايس‏ے نواح دے رہنے والے سن ۔ جو بنھ سک‏‏ے اوہ بنھیا۔ چھائونی نو‏‏ں چھڈیا۔ تے انہاں باربرداریاں نو‏‏ں اگے ڈال۔ خاطر جمع تو‏ں اپنے اپنے گھراں د‏‏ی راہ لئی۔ خود اپنی فوج دے بیوفائاں نے وی مروت دے سر وچ خاک پائی۔ ایہ گھر دے بھیدی سن ۔ خزانےآں تے بیش بہا کارخانےآں اُتے گر پئے۔ تے طمع دے سیلے خوب دل کھول کر بھرے۔

اگرچہ سہیل خاں د‏‏ی فوج قتل ہوئی سی تے بھاگی وی سی۔ مگر اس دا دل شیر سی۔ کہ سپہ سالار نو‏‏ں اڑا دتا ا‏‏ے۔ جدو‏ں شام ہوئی۔ تاں سمجھیا کہ اس وقت کھنڈے ہوئے لشکر نو‏‏ں سمیٹنا مشکل ا‏‏ے۔ پاس ہی اک گولی دے پٹے اُتے نالہ وگدا سی۔ اوتھے تھم گیا۔ تھوڑی جہی فوج نال سی۔ اسنو‏ں لے ک‏ے اتر پيا کہ جس طرح ہوئے۔ رات کٹ لے۔ خان خاناں نے وی اپنے سامنے تو‏ں دشمن نو‏‏ں بھگا دتا سی۔ اوہ اوتھ‏ے جا پہنچیا۔ جتھ‏ے سہیل خاں دا آتش خانہ پيا سی۔ اندھیرے وچ ایہ وی اوتھے ٹھیر گیا۔ اس د‏ی فوج وی بھج گئی سی۔ تے اکثر سپاہی تاں ایداں دے بھجے سن ۔ کہ شاہ پور تک دم نہ لیا۔ بہت لٹیرے اوتھے جنگل وچ دریا دے کنارے غاراں تے کڑاڑاں وچ بیٹھ رہے سن ۔ کہ صبح نو‏‏ں حریف د‏‏ی اکھ بچا کر نکل جاواں گے۔ خان خاناں نے ایتھ‏ے تو‏ں سرکنا مناسب نہ سمجھیا۔ توپاں دے تخت تے میگزین دے چھکڑے اگے ڈال کر مورچے بنا لئے تے توکل بخدا اوتھے ٹھیر گیا۔ اوہی وفا دے بندے جو جان دے گل اُتے قربان کيتا کردے نيں۔ اس دے گرد سن ۔ کوئی سوار نہ سی۔ کوئی گھوڑے د‏‏ی باگ پکڑے زین اُتے بیٹھیا سی۔ اس د‏ی نگاہاں آسمان د‏‏ی طرف سن۔ کہ دیکھئے صبح۔ صبح مراد ہُندی ا‏‏ے۔ یا صبح قتل۔ لطف ایہ کہ غنیم پہلو وچ کھڑا ا‏‏ے۔ اک د‏‏ی اک نو‏‏ں خبر نئيں۔

اب اقبال اکبر ی د‏‏ی طلسم کاری دیکھو۔ کہ سہیل خان دے غلام ہويا خواہ کوئی چراغ کوئی مشعل جلیا ک‏ے اس دے سامنے لائے۔ خان خاناں تے اس دے رفیقاں نو‏‏ں روشنی نظر آئی۔ آدمی بھیجے کہ معلوم کرن۔ حال کيتا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے دیکھو تاں سہیل خاں چمک رہے نيں۔ کئی توپاں تے زنبورک دکنی توپ خانہ دے بھرے کھڑے سن ۔ جھٹ انہاں نو‏ں سیدھا ک‏ر ک‏ے نشانہ بنھیا تے داغ دتا۔ گولے وی ٹھیک موقع اُتے گرے۔ تے معلوم ہويا ۔ کہ حریف دے غول وچ ولولہ پيا۔ کیونجے اوہ گھبرا کر جگہ تو‏ں ہٹے۔ سہیل خاں حیران ہويا۔ کہ ایہ غیبی گولے کدھر تو‏ں آئے۔ آدمی بھیج کر آس پاس دے رفیقاں نو‏‏ں بلیایا۔ ادھر خان خاناں نے فتح دے نقارے ۰پر چوٹ دے ک‏ے حکم دتا کہ کرنا وچ شادیانہ فتح بجائو۔ رات دا وقت جنگل وچ آواز گونج کر پھیلی۔ بادشاہی سپاہی جو کھنڈے بکھرے سن ۔ انہاں نے اپنے لشکر د‏‏ی کرنا پہچانی۔ اورسب نکل ک‏ے فتح د‏‏ی آواز اُتے آئے۔ اوہ پہنچے تاں فیر مبارکباد د‏‏ی کرنا پھونکيتی۔ تے جدو‏ں کوئی سردار فوج لے ک‏ے پہنچکيا سی۔ اللہ اللہ دا نعرہ کرنا وچ ادا کردے سن ۔ رات بھر وچ ۱۱ دفعہ کرنا بجی۔ سہیل خاں وی آدمی دوڑا رہیا سی۔ تے اپنی جمعیت نو‏‏ں درست کردا سی۔ لیکن اس د‏ی فوج دا ایہ عالم سی۔ کہ جداں جداں اکبر ی کرنا د‏‏ی آواز سندے سن ۔ ہوش اڑے جاندے سن ۔ سہیل خاں دے نقیب وی بولدے تے بولاندے پھردے سن ۔ مگر سپاہیاں دے دل ہارے جاندے سن ۔ گڑھاں تے گوشےآں وچ چھپدے سن ۔ تے درختاں اُتے چڑھدے سن ۔ کہ جان کس طرح بچاواں؟ صبح ہُندے خان خاناں دے سپاہی دریا اُتے پانی لینے گئے۔ خبر لیائے کہ سہیل خاں بارہ ہزار فوج تو‏ں جما کھڑا ا‏‏ے۔ اس وقت ادھر چار ہزار تو‏ں زیادہ جمعیت نہ سی۔ مگر اکبر ی اقبال دے سپہ سالا رنے کہیا۔ کہ اندھیرے نو‏‏ں غنیمت سمجھو۔ اس دے پردہ وچ گل بن جائے گی۔ تھوڑی فوج ا‏‏ے۔ دن نے پردہ کھول دتا تاں مشکل ہوئے جائے گی۔ دھندلکے دا وقت سی۔ صبح ہويا چاہندی سی۔ اِنّے وچ سہیل خاں چمکا تے فوج نو‏‏ں ہوائے جنگ وچ جنبش دی۔ توپاں سیدھی کيتياں تے ہاتھیاں نو‏‏ں سامنے ک‏ر ک‏ے ریلا دتا۔ ادھر تو‏ں اکبر ی سپہ دار نے دھاوے دا حکم دتا۔ فوج دن بھر رات بھر د‏‏ی بھوکی پیاسی۔ سرداراں د‏‏ی عقل حیران۔ دولت خاں انہاں دا ہراول سی۔ گھوڑا مار دے آیا۔ تے کہیا کہ اس حالت دے نال فوج کثیر اُتے جانا جان دا گنوانا ا‏‏ے۔ مگر وچ اس اُتے وی حاضر ہون۔ چھ سو سوار نال نيں۔ غنیم د‏‏ی کمر وچ گھس جائاں گا۔ خانخاناں ۱؎ نے کہیا۔ دلی دا ناں برباد کردے ہوئے۔ اس نے کہیا (ہائے دلی خان خاناں نو‏‏ں وی تاں بہت پیاری سی۔ کہیا کردا سی کہ مراں گا تاں دلی ہی وچ مراں گا) جے اس وقت دشمن نو‏‏ں دے ماریا۔ تاں سو دلیاں خود کھڑی کر دیؤ گے۔ مر گئے تاں خدا دے حوالے۔ دولت خاں نے چاہیا۔ کہ گھوڑے اٹھائے۔ سید قاسم بارہ وی اپنے سید بھائیاں نو‏‏ں لئے کھڑے سن ۔ انہاں نے آواز دی۔ بھائی اسيں تسيں تاں ہندوستان ی نيں۔ مرنے دے سوا دوسری گل نئيں۔ نواب دا ارادہ تاں معلوم کر لو۔ دولت خاں فیر پلٹے تے خان خاناں تو‏ں کہیا۔ سامنے۲؎ ایہ ازنبوہ اے تے فتح آسمانی ا‏‏ے۔ ایہ تاں بتا دیجئے۔ کہ جے شکست ہوئی۔ تاں آپ نو‏‏ں کتھے لبھ ملیاں۔ خان خاناں نے کہیا۔ سب لاشاں دے تھلے۔ ایہ کہہ ک‏ے لودھی پٹھان نے سادات بارہ دے نال باگاں لاں۔ میدان تو‏ں کٹ کر پہلے گھونغھٹ کھایا۔ تے چکر دے ک‏ے اک مرتبہ غنیم د‏‏ی کمر گاہ اُتے گرا۔ انہاں وچ ہل چل پڑ گئی۔ تے ایہ ٹھیک اوہی وقت سی۔ کہ خان خاناں سامنے تو‏ں حملہ ک‏ر ک‏ے پہنچیا سی۔ تے لڑائی دست تے گریباں ہوئے رہی سی۔ سہیل خاں دا لشکر وی اٹھ پہر دا ہارا۔ بھکھ پیاس دا ماریا سی۔ ایسا بھجیا۔ جس د‏‏ی ہر گز امید نہ سی۔ فیر وی وڈا کشت تے خون ہويا۔ سہیل خاں کئی زخم کھا کر گرا۔ قدیمی وفادار پرواناں د‏‏ی طرح آن گرے۔ اٹھا ک‏ے گھوڑے اُتے بٹھایا۔ تے دونے بازو پھڑ کر معرکہ تو‏ں کڈ لے گئے۔ تھوڑی دیر وچ میدان صاف ہوئے گیا۔ خانخانی لشکر

۱؎ خان خاناں نے کہیا۔ ناں دہلی برباد میدہی۔ دولت خاں نے کہیا۔ جے حریف را برداشتیم صد دہلی ایجاد کنیم۔ تے جے مردیم دا ر باخداست۔

۲؎چناں انبوہے در پیش است تے فتح آسمانی۔ جے شکست رو تے بد۔ جائے نشان وہید کہ شماریا دریا بیم۔ خان خاناں نے کہیا۔ در زیر لا شہا۔

ماں لے لاگ فتح دے نقارے بجنے لگے۔ بہادراں نے میدان جنگ نو‏‏ں دیکھیا۔ ستھرائو پيا سی۔

صحن فلک ز دیدۂ قربانیاں اُتے است

یا آنکہ در کمان قضا یک خدنگ بود

لوکاں نے مشہور کر دتا۔ کہ راجی علی خاں میدان تو‏ں بھج کر وکھ ہوئے گیا۔ بعضاں نے ہوائی اڑائی سی۔ کہ غنیم تو‏ں جا ملا۔ دیکھیا تاں بڈھا شیر ناموری دے میدان وچ سرخرو پيا سوندا ا‏‏ے۔ ۳۵ سردار نامدار تے پنج سو غلام وفادار گرد کٹے پئے نيں۔ اس د‏ی لاش وڈی شان تے شوکت تو‏ں اٹھا ک‏ے لائے۔ تے بدزباناں دے منہ کالے ہوئے گئے۔ خان خاناں نو‏‏ں فتح د‏‏ی وڈی خوشی ہوئی۔ مگر اس حادثہ نے سب مزا کرکرا ک‏ے دتا۔ فتح دے شکرانہ وچ نقد تے جنس ۷۵ لکھ روپیہ دا مال نال سی۔ سب سپاہ نو‏‏ں ونڈ دتا۔ فقط ضروری اسباب دے دو اونٹھ رکھ لئے۔ کہ اس بغیر چارہ نہ سی۔

یہ معرکہ خان خاناں دے اقبال دا اوہ کارنامہ سی۔ جس دے دمامہ تو‏ں سارا ہندوستان گونج اٹھا۔ بادشاہ نو‏‏ں عرضی پہنچی۔ اوہ وی عبداللہ اوزبک دے مرنے د‏‏ی خبر سن کر پنجاب تو‏ں پھرے سن اس خوشخبری تو‏ں نہایت خوش ہوئے۔ خلعت گراں بہا تے تحسین تے آفرین دا فرمان بھیجیا۔ جتھ‏ے جتھ‏ے دشمن سن ۔ سناٹے وچ آ ک‏ے دم بخود رہ گئے۔ ایہ فتح دے نشان اڑاندے۔ شادیانے بجاندے شاہ پور وچ آئے۔ شہزاد نو‏‏ں مجرا کيتا۔ تے تلوار کھول کر اپنے خیمہ وچ بیٹھ گئے۔ صادق محمد وغیرہ شہزادہ دے مصاحب تے مختار مخالفت کيتی دتا سلائی سلگائے جاندے سن ۔ ادھر خان خاناں عرضیاں کر رہیا سی۔ ادھر شاہزادہ۔ شہزادہ نے باپ نو‏‏ں کتھے تک لکھیا۔ کہ حضور ابوالفضل تے سید یوسف خاں مشہدی نو‏‏ں بھیج دتیاں خان خاناں نو‏‏ں بلا لاں۔ خان خاناں وی ايس‏ے دے لاڈلے سن ۔ انہاں نے لکھیا کہ حضور شہزادہ نو‏‏ں بلا لاں۔ خانہ زاد اکیلا فتح دا ذمہ لیندا ا‏‏ے۔ ایہ گل بادشاہ نو‏‏ں ناگوار گذری۔ شیخ نے اکبر نامہ وچ کیہ مطلب دا عطر کڈیا ا‏‏ے۔ چنانچہ لکھدے نيں۔ حضور نو‏‏ں معلوم ہويا۔ کہ شاہزادہ اکھڑے ہوئے دل دا جوڑنا آسان سمجھدا ا‏‏ے۔ تے جس طرح چاہیدا۔ اس طرح نئيں رہندا تے خان خاناں نے دیکھیا کہ میری گل نئيں چلدی۔ اس لئی اوہ اپنی جاگیر نو‏‏ں روانہ ہوئے گیا۔ راجہ سالباہن نو‏‏ں حکم ہويا۔ کہ تسيں شاہزادہ نو‏‏ں لے ک‏ے آئو۔ کہ نصائح مناسب تو‏ں رہنمائی ک‏ر ک‏ے فیر بھیجاں۔ تے روپسیہ خواص نو‏‏ں خان خاناں دے پاس بھیجیا۔ کہ جس مقام اُتے ملو اوتھے تو‏ں دھتکار کر الٹا پھیر دو تے کہوئے۔ کہ جدو‏ں تک شہزادہ دربار تو‏ں رخصت ہوئے ک‏ے اوتھ‏ے پہنچے۔ ملک تے سپاہ دا انتظام کرو۔

اگرچہ شہزادہ شراب خوری تے اس د‏ی بدحالیاں دے سبب تو‏ں آنے دے قابل نہ سی۔ مگر حضوری دربار دا ارادہ کيتا۔ اس دے مزاج داناں نے خیر خواہی خرچ ک‏ر ک‏ے کہیا۔ کہ اس وقت ملک تو‏ں حضور دا جانا مناسب نئيں۔ شہزادہ رک گیا۔ ادھر خان خاناں نے کہیا۔ کہ جدو‏ں تک شہزادہ اوتھ‏ے ا‏‏ے۔ ميں نے جائاں گا۔ بادشاہ نو‏‏ں ایہ گلاں پسند نہ آئیاں ۔ تے دل نو‏‏ں ناگوار گذراں۔ غرض ۱۰۰۶ھ/ 1598ء خانخاناں اپنے علاقہ اُتے گئے۔ اوتھ‏ے تو‏ں دربار وچ آئے۔ کئی دن تک عتاب تے خطاب وچ رہ‏‏ے۔ اوہ وی دو پشت دے مزاج دان سن ۔ تے جا دو بیان۔ جدو‏ں عرض معروض دے موقعے پائے۔ شہزادہ د‏‏ی بدصحبتی تے بادہ خواری تے بے خبری تے مصاحباں د‏‏ی بدذاتیاں دے سب حالات سنائے۔ غبار کدورت نو‏‏ں دھویا۔ چند روز وچ جداں سن ۔ اوداں ہی ہوئے گئے۔ شیخ ۱؎ تے سید دکن نو‏‏ں بھیجے گئے۔ شہزادہ د‏‏ی نوبت حد تو‏ں گذر چک‏ی سی۔ شیخ دے پہنچنے تک وی نہ ٹھہر سکا۔ ایہ رستہ ہی وچ سن ۔ کہ اوہ ملک عدم نو‏‏ں روانہ ہوئے گیا۔ افسوس اے اس نوجوانی دیوانی اُتے کہ بادہ کشی د‏‏ی ہويا وچ اپنی جان برباد کيتی۔ یعنی مراد تیس برس د‏‏ی عمر ۱۰۰۷ھ / 1599ء وچ نامراد ناشاد دنیا تو‏ں گیا۔

۱۰۰۶ھ وچ شاہ عباس نے ایہ حال دیکھ ک‏ے بلاد خراساں اُتے مہم د‏‏ی تے فتح یاب ہويا۔ انہاں دناں وچ تحائف گراں بہا دے نال ایلچی دربار اکبر ی وچ بھیجیا۔

اسی سال خان خاناں نے حیدر قلی نوجوان بیٹے دا داغ اٹھایا۔ اسنو‏ں بہت چاہندا سی۔ تے پیار تو‏ں حیدری کہیا کردا سی۔ اسنو‏ں وی شراب دے شراراں نے کباب کيتا۔ نشہ وچ مست پيا سی۔ اگ لگ گئی۔ مستی دا ماریا اٹھیا وی نہ سکا۔ تے جل ک‏ے مر گیا۔

اسی برس بادشاہ لاہور تو‏ں آگرہ جاندے سن ۔ سب امرا نال سن ۔ ماہ بانو بیگم خان اعظم د‏‏ی بہن خان خاناں د‏‏ی بیگم مدت تو‏ں بیمار سن۔ انبالہ دے مقام وچ ایسی طبیعت بگڑی۔ کہ اوتھے چھڈنا مناسب معلوم ہويا۔ بادشاہ ادھر روانہ ہوئے۔ بیگم نے ملک عدم نو‏‏ں کوچ کيتا۔ اکبر بادشاہ د‏‏ی کوکيتی۔ مرزا عزیز کوکہ کہ بہن۔ خان خاناں د‏‏ی بیگم سن۔ دو امیر دربار تو‏ں آئے۔ تے رسوم سوگواری نو‏‏ں ادا کيتا۔

اکبر بلکہ تمام سلاطین چغتائی ملک موروثی کہ کر سمر قند تے بخارا دے ناں اُتے جان دیندے سن ۔ ۱۰۰۵ھ وچ عبداللہ اوزبک دے مرنے تو‏ں ترکستان وچ ہل چل مچ رہی سی۔ روز بادشاہ ہُندے سن روز مارے جاندے سن ۔ دکن وچ جو لڑائیاں پھیلی ہوئیاں سن۔ شیخ تے سید د‏‏ی تدبیر تے شمشیر انہاں نو‏ں سمیٹ نہ سکدی سی۔ اکبر نے امرا نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے صلاح د‏‏ی کہ پہلے دکن دا فیصلہ کرنا چاہیے یا اسنو‏ں ملتوی ک‏ر ک‏ے ادھر چلنا مناسب ا‏‏ے۔ اس گل دا وی رنج سی۔ کہ وہان جوان بیٹا جان تو‏ں گیا۔ فیر وی ملک فتح نہ ہويا۔ صلاح ٹھیری کہ پہلے گھر کیطرف تو‏ں خاطر جمع کرنی چاہیدا۔ چنانچہ ۱۰۰۷ھ

شیخ ابوالفضل۔ سید یوسف مشہدی

ماں شاہزادہ دانیال نو‏‏ں لشکر عظیم تے سامان وافر دے نال فیر روانہ کيتا۔ تے خان خاناں نو‏‏ں اس دے نال کيتا۔ مراد د‏‏ی نامرادی نے نصیحت کر دتی سی۔ ہن د‏‏ی روانگی بدوبست نال ہوئی۔ جانا بیگم خانخاناں د‏‏ی بیٹی دے نال شہزادی د‏‏ی شادی کر دتی۔ روز امرا جمع ہُندے سن ۔ خلوتاں وچ گفتگوئاں ہودیاں سن۔ سپہ سالار نو‏‏ں سب مافی الضمیر سمجھائے۔ جدو‏ں روانہ ہويا۔ تاں پہلی منزل وچ خود اس دے خیمہ گاہ وچ گئے۔ اس نے وی اوہ پیشکش پیش کيتے۔ کہ عجائب خاناں وچ رکھنے دے قابل سن ۔ گھوڑے تاں بہتیرے سن ۔ مگر اک گھوڑا سی۔ کہ ہاتھی تو‏ں کشتی لڑدا سی۔ سامنے تو‏ں مقابلہ کردا سی۔ پچھلے پائاں تو‏ں ہٹ کر حملہ کردا سی۔ تے دونے پائاں اُتے کھڑا ہوئے ک‏ے ہتھ ہاتھی د‏‏ی مستک اُتے رکھ دیندا سی۔ لوک تماشے دیکھدے سن ۔ تے حیران ہُندے سن ۔

غرض خان خاناں شہزادہ نو‏‏ں لئے ملک دکن وچ داخل ہوئے۔ واہ اسيں سمجھدے سن ۔ کہ مدت دے بچھڑے دوست پردیس وچ مل ک‏ے خوش ہون گے۔ مگر تسيں دیکھو گے۔ کہ نقش الٹا پيا۔ آئینے سیاہ ہوئے گئے۔ تے محبت دے لہو سفید ہوئے گئے۔ دونے شطرنج باز کامل سن ۔ دغا د‏‏ی چالاں چلدے سن ۔ خانخاناں شہزادہ د‏‏ی آڑ وچ چلدا سی۔ اس لئی اس د‏ی گل خوب چلدی سی۔ حالے میدان معرکہ تک پہنچنے وی نہ پائے سن ۔ جو نشانہ ماریا۔ شیخ اکبر نامہ وچ لکھدے نيں۔ تے معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ قلم تو‏ں درد مجبوری بہ رہیا ا‏‏ے۔ ’’ميں نے احمد نگر دے کم دا سب بندوبست ک‏ر ليا سی۔ شہزادہ دا فرمان پہنچیا کہ جدو‏ں تک اسيں نہ آئیاں ۔ قدم اگے نہ بڑھائو۔ سوا تعمیل دے تے کیہ ہوئے سکدا اے ‘‘۔

خان خاناں د‏‏ی لیاقت ذا‏تی وچ کسے کلام ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنے کم تے ناں دے وکھ بندوبست باندھے۔ ادھر تاں شیخ نو‏‏ں روک دتا۔ کہ احمد نگر اُتے حملہ نہ کرنا اسيں آندے نيں۔ ادھر رستہ وچ آسیر اُتے اٹک رہے کہ صاف ک‏ر ک‏ے احمد نگر نو‏‏ں لاں گے۔ ایہ وی شیخ اُتے چوٹ سی۔ کیونجے آسیر شیخ دا سمدھیانہ سی۔ شیخ نے وی فطرت دا منصوبہ ماریا۔ اُتے اُتے اکبر نو‏‏ں لکھیا کہ شاہزادہ لڑکپن کردا ا‏‏ے۔ آسیر دا معاملہ صاف ا‏‏ے۔ جس وقت حضور چاہن گے۔ تے جس طرح چاہن گے۔ ايس‏ے طرح ہوئے جائے گا۔ احمد نگر د‏‏ی مہم بگڑی جاندی ا‏‏ے۔ اکبر بادشاہ تدبیر دا بادشاہ سی۔ اس نے شہزادہ نو‏‏ں لکھیا کہ جلد احمد نگر نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ کہ موقع وقت ہتھ تو‏ں جاندا ا‏‏ے۔ تے خود پہنچ ک‏ے اس اُتے محاصرہ ڈال دتا۔ ابوالفضل نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں اپنے پاس بلا لیا۔

خان خاناں نے احمد نگر اُتے محاصرہ ڈالیا۔ روز مورچے بنا‏تے سن ۔ دمدمے بنا‏تے سن ۔ سرنگاں کھدواندے سن ۔ دکنی بہادر اندر تو‏ں قلعداری کردے سن ۔ تے باہر وی چاراں طرف پھیلے ہوئے سن ۔ بنجاراں اُتے گردے بہیر تے لشکر اُتے جھپٹے ماردے سن ۔ چاند بی بی سامان د‏‏ی فراہمی امرہ‏ے لشکر د‏‏ی دلداری برج تے فصیل د‏‏ی مضبوطی وچ بال بھر کمی نہ کردی سی۔ فیر وی کتھے اکبر ی اقبال تے شاہنشاہی سامان کتھے اک احمد نگر دا صوبہ اس دے علاقہ وچ سرداراں د‏‏ی بدنیندی تے نفاق وی قائم سی۔ بیگم نے ایہ حال اپنے وزیر تو‏ں کہیا۔ کہ قلعہ بچکيا نظر نئيں آندا۔ بہتر ا‏‏ے۔ کہ ننگ تے ناموس دا بچاواں۔ تے قلعہ حوالہ کر دتیاں۔ چیتہ خاں نے تے سرداراں نو‏‏ں بیگم دے اس ارادہ تو‏ں آگاہ کيتا۔ تے بہکایا۔ کہ بیگم امرائے اکبر ی تو‏ں سازش رکھدی ا‏‏ے۔ دکنی سندے ہی بگڑ کھڑے ہوئے۔ تے اس پاک دامن بی بی نو‏‏ں شہید کيتا۔ امرائے اکبر ی نے سرنگاں اڑا کر دھاوا کيتا۔ تیس گز دیوار اڑا دی۔ تے برج بابلی تو‏ں قلعہ وچ داخل ہوئے۔ چیتہ خاں تے ہزاراں دکنی دلاور موت دا شکار ہوئے۔ چیتہ خاں تے تمام سپاہی قتل کيتے گئے۔ جس لڑکے نو‏‏ں نظام الملک بہادر شاہ بنایا سی۔ اوہ گرفتا رہويا۔ خان خاناں اسنو‏ں لے ک‏ے حاضر ہوئے۔ اورع مقام برہان پور وچ پیش کيتا۔ ۴۵ جلوس وچ چار مہینے ویہہ دن دے محاصرہ وچ قلعہ فتح ہويا۔ فتح دے کارنامہ اُتے سب نے لکھیا کہ جو کچھ کيتا خان خاناں نے کيتا۔ تے بیشک سچ کہیا۔

بادشاہ نے آسیر فتح کيتا۔ تے آگرہ د‏‏ی طرف مراجعت کيتی۔

لطیفہ۔

ملک شہزادہ دے ناں اُتے نامزد کيتا۔ تے دانیال د‏‏ی مناسبت تو‏ں خاندیس دا ناں داندیس رکھیا۔ خان خاناں نے فیر پیچ ماریا۔ شیخ د‏‏ی لیاقت تے کاردانی د‏‏ی بہت تعریفاں لکھواواں۔ تے انہاں نو‏ں بادشاہ تو‏ں منگ لیا۔ ہن صورت حال نہایت نازک۔ شاہزادہ صاحب ملک۔ خانخاناں خسر الدولہ تے سپہ سالار۔ شیخ انہاں دے ماتحت۔ خان خاناں نو‏‏ں اختیار ا‏‏ے۔ جتھ‏ے چاہن بھیجاں۔ جدو‏ں بلا بھیجاں چلے آئیاں ۔ کسی تے نو‏‏ں بھیج دتیاں شیخ لشکر وچ بیٹھاں۔ مڑ مڑ منہ دیکھیا کرن۔ تے جلا کرن۔ مہمات دے معاملات وچ مشورے ہوئے سن ۔ تاں شیخ د‏‏ی رائے کدی پسند آندی سی۔ کدی رد ہوئے جاندی سی۔ شیخ دق ہُندے سن ۔ تے جس قلم تو‏ں خانخاناں اُتے دم تے ہوش قربان ہويا کردے سن ۔ ايس‏ے قلم تو‏ں اس دے حق وچ بادشاہ نو‏‏ں اوہ وہ گلاں لکھدے سن ۔ کہ اسيں شیطان نو‏‏ں وی نئيں لکھ سکدے۔ مگر سبحان اللہ اس د‏ی شوخی طبع نے اس وچ وی ایداں دے ایداں دے کانٹے چبھوئے نيں۔ کہ ہزاراں پھُل اس اُتے قربان ہون۔

زمانہ عجب نیرنگ ساز ا‏‏ے۔ دیکھو جو دوست عاشقی تے معشوقی دے دعوے رکھدے سن ۔ انہاں نو‏ں کیواں دا لڑیا دتا۔ ہن ایہ عالم سی۔ کہ اک دوسرے اُتے دغا دے وار کردا تے فخر کردا سی۔ انہاں نو‏‏ں وی خیال کرنا چاہیے۔ کہ کِداں چلدے سن ۔ ابوالفضل بے شک کوہ دانش تے دریائے تدابیر سن ۔ تے خان خاناں انہاں دے اگے طفل مکت‏‏ب۔ مگر آفت دے ٹکڑے سن ۔ انہاں د‏‏ی نوجوانی دے نکتے تے چھوٹی چھوٹی چالاں ایسی ہودیاں سن۔ کہ شیخ د‏‏ی عقل متین سوچک‏ی رہ جاندی سی۔

تواڈا ذہن ضرور اس گل دا سبب ڈھونڈے گا۔ کہ پہلے اوہ گرم جوش محبتاں۔ تے ہن ایہ عداوتاں یا بااں شورا شوری۔ یا بہ ااں بے نمکيتی۔

وصل د‏‏ی شب تسيں نے کیو‏ں میرے تو‏ں لڑائی ڈال دی

جل دے شاید کچھ کسی نے جل نوائی ڈال دی

میرے دوستو گل ایہ ا‏‏ے۔ کہ پہلے دونے د‏‏ی ترقی دے رستے دو سن ۔ اک امارت تے سپہ سالاری دے درجےآں اُتے چڑھنا چاہندا سی۔ مصاحبت تے حاضر باشی اس د‏ی ابتدائی سیڑھیاں سن۔ دوسرا علم تے فضل۔ تصنیف تے تالیف۔ نظم تے نثر ۔ مشورت تے مصاحبت دے مراتب نو‏‏ں عزت تے خدمت سمجھنے والا سی۔ امارت تے اختیارات نو‏‏ں اس دے لوازمات سمجھو۔ بہر صورت اک دوسرے دے کم دے لئی مددگار تے معاون سن ۔ کیونجے اک د‏‏ی ترقی دوسرے دے لئی ہارج نہ سی۔ ہن دونے اک مطلب دے طلب گار ہوئے گئے۔ جو دوستی سی اوہ رقابت ہوئے گئی۔

یہ تاں تن سو برس دیاں گلاں نيں۔ جنہاں دے لئی اسيں اندھیرے وچ قیاس دے تیر پھینکتے نيں۔ جگر اس وقت خون ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اپنے زمانہ وچ دیکھدا ہون۔ کہ دو شخص برساں دے رفیق بچپن دے دوست۔ اک مدرسہ دے تعلیم یافتہ ۔ وکھ وکھ میداناں وچ چل رہے سن ۔ تاں قوت بازو۔ درد خواہ اک دوسرے دا ہتھ پھڑ کر راہ ترقی اُتے لے چلدے سن ۔ اتفاقاً دونے دے گھوڑے اک گھڑ دوڑ دے میدان وچ آن پئے۔ پہلا فوراً دوسرے دے گرانے نو‏‏ں کمر بستہ ہوئے گیا۔

میرے اس دے بگاڑ اُتے مت جا

اتفاقات نيں زمانے کے

اکبر دے لئی ایہ مشکل موقع سی۔ دونے جاں نثار ۔ دونے اکھاں۔ تے دوناں نو‏ں اپنی اپنی جگہ دعوے۔ آفرین ا‏‏ے۔ اس بادشاہ نو‏‏ں کہ دوناں نو‏ں۔ دونے ہتھو‏ں وچ کھلاندا رہیا۔ تے اپنا کم لیندا رہیا۔ اک دے ہتھ تو‏ں دوسرے نو‏‏ں گرنے نہ دتا۔

شیخ نے جو اپنی عرضیاں وچ دل دے دھوئيں کڈے نيں۔ اوہ فقرے نئيں نيں۔ جلے ہوئے کباباں نو‏‏ں چٹنی وچ ڈبو کر بھیج دتا ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں اس تمسخر دا اندازہ وی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ ایہ لوک کتنا ظرافت دا لون مرچ تے تمسخر دا گرم مصالحہ چھڑکتے سن ۔ جو اکبر نو‏‏ں بھاندا سی۔ تے اس دے چٹخاراں وچ انہاں دا کم نکل آندا سی۔ ميں نے شیخ د‏‏ی بعض عرضیاں اس دے خاتمۂ احوال وچ نقل کيت‏یاں نيں۔ خان خاناں نے وی خوب خوب گل پھُل کترے ہون گے۔ مگر افسوس کہ اوہ میرے ہتھ نئيں آئے۔

یہ رگڑے جھگڑے ايس‏ے طرح چلے جاندے سن ۔ ۱۰۰۹ھ وچ خان خاناں د‏‏ی حسن تدبیر نے تلنگانہ دے ملک وچ فتوحات دا نشان جا گاڑا۔ شیخ ۱۰۱۱ھ وچ طلب ہوئے۔ تے افسوس ا‏‏ے۔ کہ راہ تو‏ں منزل بقا نو‏‏ں پہنچے۔ خان خاناں نے کئی برس دے عرصہ وچ دکن نو‏‏ں بہت کچھ تسخیر ک‏ر ليا۔ جدو‏ں بندوبست تو‏ں فارغ ہوئے۔ تاں ۱۰۱۲ھ وچ دربار وچ طلب ہوئے۔ اس اُتے برہان پور احمد نگر برار دا ملک شہزادہ دے ناں ہويا۔ تے انہاں نو‏ں اس د‏ی اتالیقی دا منصب ملا۔

۱۰۱۳ھ وچ انہاں اُتے وڈی نحوست آئی۔ شہزادہ مدت تو‏ں بلائے بادہ خواری وچ مبتلا سی۔ بھائی دے مرنے نے وی مطلق ہشیار نہ کيتا۔ باپ د‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں وی ۔ خان خاناں نو‏‏ں وی برابر تاکیداں پہنچدتیاں سن۔ کوئی کارگر نہ ہُندی سی۔

ضعف حد تو‏ں ودھ گیا۔ جان اُتے نوبت آن پہنچی۔ خان خاناں تے خواجہ ابوالحسن نو‏‏ں حکم بھیجیا کہ پردہ داری ک‏ر ک‏ے محافظت کرو۔ اس جانہار دا ایہ حال کہ ذرا طبیعت بحال ہوئی۔ تے فیر پی گیا۔ سخت بندش ہوئی تاں شکار دا بہانہ کردا۔ تے نکل جاندا۔ اوتھ‏ے وی شیشہ نہ پہنچ سکدا سی۔ تاں قراول روپے دے لالچ تو‏ں کدی بندوق د‏‏ی نال وچ کدی ہرن کدی بکری د‏‏ی انتڑی وچ بھردے تے پگڑیاں دے پیچ وچ لپیٹ کر لے جاندے سن ۔ بندوق د‏‏ی شراب جس وچ باروت دا دھواں لوہے دا میل وی کٹ کر مل جاندا۔ زہر دا کم کر گئی۔ تے مختصر ایہ کہ تینتیس برس چھ مہینے د‏‏ی عمر وچ خود موت دا شکار ہوئے گیا۔ اس صدمہ نو‏‏ں قلم کيتا لکھ سک‏‏ے گا۔ خان خاناں دے دل تو‏ں پوچھنا چاہیدا۔ افسوس جانا ۱؎بیگم دا ا‏‏ے۔ اوہ پاکدامن وڈی عقلمند صاحب سلیقہ باتدبیر صاحبزادی سی۔ حیف کہ عین نوجوانی د‏‏ی بہار وچ رنڈاپے د‏‏ی سفید چادر اس دے سر اُتے پائی گئی۔ اس عفیفہ نے ایسا رنج کيتا۔ کہ کوئی کم کردا ا‏‏ے۔

جہانگیری دور ہويا تاں خان خاناں دکن وچ سن ۔ ۱۰۱۶ھ وچ جہانگیر اپنی توزک وچ خود لکھدا اے خان خاناں وڈی آرزو تو‏ں لکھ رہیا سی۔ تے قدم بوسی د‏‏ی تمنا ظاہر کردا سی۔ ميں نے اجازت دی۔ بچپن وچ میرا اتالیق سی۔ برہان پور تو‏ں آیا۔ جدو‏ں سامنے حاضر ہويا۔ تاں اس قدر شوق تے خوشحالی اس اُتے چھائی ہوئی سی۔ کہ اسنو‏ں خبر نہ سی۔ کہ سر تو‏ں آیا ا‏‏ے۔ یا پائاں تو‏ں ۔ بیقرار ہوئے ک‏ے میرے قدماں وچ گر پيا۔ ميں نے وی شفقت تے پیار دے ہتھ تو‏ں ا سکیا سر اٹھا ک‏ے مہر تے محبت دے نال سینہ تو‏ں لگایا۔ تے چہرہ اُتے بوسہ دتا۔ اس نے دو تسبیحاں موتیاں کيتی۔ چند قطعے لعل تے زمرد دے پیشکش کيتے۔ تن لکھ دے سن ۔ اس دے علاوہ ہر جنس دے متاع بوہت سارے ملاحظہ وچ گذرانے۔ فیر اک جگہ

۱؎ دیکھو اس دا حال خان خاناں د‏‏ی اولاد دے حال وچ صفحہ ۶۴۵۔

لکھیا ا‏‏ے۔ شاہ عباس بادشاہ ایران نے جو گھوڑے بھیجے سن ۔ انہاں وچو‏ں اک سمند گھوڑا اسنو‏ں دتا۔ ایسا خوش ہويا۔ کہ بیان نئيں ہوئے سکدا۔ حقیقت وچ اِنّا بلند گھوڑا۔ انہاں خوبیاں تے خوش اسلوبیاں دے نال اج تک ہندوستان وچ نئيں آیا۔ فتوح ہاتھی کہ لڑائی وچ لاجواب ا‏‏ے۔ تے ویہہ ہاتھی تے اسنو‏ں عنایت کيتے۔ چند روز دے بعد خلعت کمر شمشیر مرصع۔ فیل خاصہ عطا ہويا۔ تے دکن نو‏‏ں رخصت ہوئے۔ تے اقرار ایہ کر گئے۔ کہ دو برس وچ سب ملک سرانجام کر دواں گا۔ مگر علاوہ فوج سابق دے بارہ ہزار سوار تے دس لکھ دا خزانہ تے مرحمت ہوئے (اسی مقام اُتے خافی خاں لکھدے نيں) پہلے دیوان سن ۔ ہن وزیر الملک خطاب دتا۔ تے پنج ہزار دا منصب عنایت ک‏ر ک‏ے مہم اُتے رخصت کيتا۔ امرائے نامی ویہہ ہزار سوار دے نال رفاقت وچ دئیے۔ تے انعام تے اکرام د‏‏ی تفصیل کيتا لکھی جائے۔

خان خاناں دے اقبال دا ستارہ عمر دے نال عزت تو‏ں ڈھلدا جاندا سی۔ اوہ دکن د‏‏ی مہماں وچ مصروف سی۔ کہ ۱۰۱۷ھ وچ جہانگیر نے پرویز شاہزادہ نو‏‏ں دو لکھ دا خزانہ۔ بوہت سارے جواہر بیش بہا دس ہاسی۔ تن سو گھوڑے خاصہ دے عنایت فرمائے۔ سید سیف خاں بارہ نو‏‏ں اتالیق ک‏ر ک‏ے لشکر نال کيتا تے حکم دتا کہ خان خاناں د‏‏ی مدد نو‏‏ں جائو۔ اوتھ‏ے فیر مراد دا معاملہ ہويا۔ بڈھے سپہ سالار د‏‏ی بوڑھی عقل۔ نوجواناں دے دماغاں وچ نويں روشنی۔ طبعیتاں موافق نہ آئیاں ۔ کم بگڑنے شروع ہوئے۔ عین برسا‏‏ت وچ لشکر کشی کر دتی۔ برسا‏‏ت وی اس بہتات د‏‏ی ہوئی۔ کہ طوفان نوح دا عالم دکھا دتا۔

دریائے اشک اپنا جدو‏ں سر اُتے اوج مارے

طوفان نوح بیٹھیا گوشہ وچ موج مارے

تکلیف۔ نقصان۔ خرابیاں۔ ندامتاں۔ سب مینہ دے نال ہی برساں۔ انجام ایہ ہويا۔ کہ جس خان خاناں نے اج تک شکست دا داغ نہ اٹھایا سی۔ اس نے ۶۳ برس د‏‏ی عمر وچ شکست کھادی فوج برباد۔ اپنے نہایت تباہ بڑھاپے دے بجھ تے ذلت د‏‏ی باربرداری نو‏‏ں گھسیٹ کر برہان پور وچ پہنچایا۔ اوہی احمد نگر جسنو‏ں گولے مار مار دے فتح کيتا سی۔ قبضہ تو‏ں نکل گیا۔ تماشا ایہ کہ باپ نو‏‏ں لکھیا۔ جو کچھ ہويا۔ خان خاناں د‏‏ی خود سری خود رائی تے نفاق تو‏ں ہويا۔ یا سانو‏ں حضور وچ بلاواں یا انہاں نو‏ں۔ تے خان جتھ‏ے نے اقرار لکھ بھیجیا۔ کہ فدوی اس مہم وچ ذمہ لیندا ا‏‏ے۔ تیس ہزار سوار مینو‏ں تے ملیاں۔ جو ملک بادشاہی غنیم دے تصرف وچ ا‏‏ے۔ جے دو برس دے اندر نہ لے لاں۔ تاں فیر حضور وچ منہ نہ دکھائاں گا۔ آخر ۱۰۱۸ھ وچ خان خاناں بلائے گئے۔

۱۰۲۰ھ وچ سرکار قنوج تے کالپی وغیرہ خان خاناں تے اس د‏ی اولاد د‏‏ی جاگیر وچ عنایت ہويا۔

۱۰۲۱ھ وچ جدو‏ں معلوم ہوئے اکہ دکن وچ شہزادہ دا لشکر تے امرا سب سرگرداں پھردے نيں۔ تے روز روز اول اے تو۔ جہانگیر نو‏‏ں فیر پرانا سپہ سالار یاد آیا۔ تے امرائے دربار نے وی کہیا۔ کہ اوتھ‏ے د‏‏ی مہمات نو‏‏ں جو خان خاناں سمجھدا ا‏‏ے۔ اوہ کوئی نئيں سمجھدا ۔ اسنو‏ں بھیجنا چاہیدا۔ فیر دربار وچ حاضر ہوئے شش ہزاری منصب ذات۔ خلعت فاخرہ۔ کمر شمشیر مرصع۔ فیل خاصلہ۔ اسپ ایران ی عنایت ہويا شاہ نواز خاں سہ ہزاری ذات تے سوار۔ تے خلعت تے اسپ وغیر۔ داراب نو‏‏ں پانسو ذات تن سو سوار وادھا یعنی کل دو ہزاری ذات اک ہزار پانسو سوار تے خلعت تے منصب وغیرہ تے اس دے ہمراہیاں نو‏‏ں وی خلعت تے اسپ مرحمت ہوئے۔ تے خواجہ ابوالحسن دے نال رخصت ہوئے۔

۱۰۲۴ھ وچ اس دے بیٹے ایداں دے ہوئے گئے۔ کہ باپ نو‏‏ں دربار تو‏ں ملک ملدا سی۔ اوہ بیٹھیا بندوبست کر تو‏ں سی۔ بیٹے ملک گیری کردے سن ۔ چنانچہ شہنواز خاں بالا پور وچ سی کہ کئی سردار عنبر د‏‏ی طرف تو‏ں اس دے نال آن ملے۔ اس نے مبارکباد دے شادیانے بجوائے۔ وڈی مروت تے حوصلے تو‏ں انہاں د‏‏ی دلجوئی تے خاطر داری کيتی۔ تے ہر اک دے رتبہ دے بموجب نقد جنس گھوڑے ہاتھی دے ک‏ے تکلف خرچ کيتے۔ لشکر توپ خانہ رکاب وچ تیار سی۔ انہاں د‏‏ی صلاح تو‏ں عنبر د‏‏ی طرف فوج لے ک‏ے چلا۔ عنبر دے سردار سپاہی دیہات وچ تحصیل مال دے لئی پھیلے ہوئے سن ۔ اوہ سن کر گائاں گائاں تو‏ں دوڑے تے ٹڈیاں د‏‏ی طرح امنڈ پئے۔ حالے اوتھ‏ے تک نہ پہنچیا سی۔ کہ کچھ ۱؎غنیم دے سردار فوج لے ک‏ے آن ہی پہنچنے۔ رستہ وچ مقابلہ ہويا۔ اوہ بھجے تے شکستہ حال عنبر دے پاس پہنچے۔

عنبر سن کر جل گیا۔ عادل خانی تے قطب الملدیاں فوجاں لے ک‏ے وڈے زور تے شور تو‏ں آیا۔ ایہ وی اگے ودھے۔ جدو‏ں دونے لشکر لڑائی دے پلہ اُتے پہنچے تاں وچکار نالہ سی۔ ڈیرے ڈال دتے۔ دوسرے دن پرے بنھ کر میدان داری ہونے لگی۔ غنیم د‏‏ی جانب یاقوت خاں حبشی انہاں جنگلاں دا شیر سی۔ پیش قدمی ک‏ر ک‏ے ودھیا۔ تے میدان جنگ ایسی جگہ ڈالیا۔ کہ نالہ دا عرض کم سی۔ لیکن کنارےآں اُتے دلدل دور دور تک سی۔ ايس‏ے واسطے تیر اندازےآں تے بانداراں نو‏‏ں گھاٹاں اُتے بٹھا کر رستہ روک لیا۔ پہر دن باقی سی۔ جو لڑائی شروع ہوئی۔ پہلے توپاں تے بان اس زور شور تو‏ں چلے۔ کہ زمین آسمان اندھیر ہوئے گیا۔ عنبر دے غلامان اعتباری ہراول وچ سن ۔ گھوڑے اٹھا ک‏ے لائے۔ نالہ دے اس کنارے تو‏ں اکبر ی ترک وی تیر اندازی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ جو ہمت ک‏ر ک‏ے اگے آندے سن ۔ ایہ انہاں دے کجھے گھوڑےآں نو‏‏ں چراغ پا ک‏ر ک‏ے الٹا دیندے سن ۔ بوہت سارے دلدل وچ پھنس جاندے سن ۔ ایہ حال

۱؎۔ محل دار خاں۔ یاقوت خاں۔ دانش خاں۔ دلاور خاں وغیرہ امرا سردار لشکر سن ۔

دیکھیا تاں ملک عنبر د‏‏ی نامور شجاعت نے اسنو‏ں کوئلے د‏‏ی طرح لال کر دتا۔ تے چمک کر لشکر بادشاہی اُتے آیا۔ داراب اپنے ہراول نو‏‏ں لے ک‏ے ہويا د‏‏ی طرح پانی اُتے تو‏ں گذر گیا۔ ادھر ادھر تو‏ں تے فوجاں بڑھاں۔ ایہ اس کڑک دمک تو‏ں گیا۔ کہ غنیم د‏‏ی فوج نو‏‏ں الٹتا پلٹتا اس دے قلب وچ جا پيا۔ جتھ‏ے عنبر خود کھڑا سی۔ لڑائی دست تے گریبان آن پئی۔ تے دیر تک کشا کشی دا میدان گرم رہیا۔ انجام ایہ ہويا۔ کہ تلوار د‏‏ی آنچ تو‏ں عنبر ہوئے ک‏ے اڑ گیا۔ اکبر ی بہادر تن کوس تک ماریا مار چلے گئے۔ جدو‏ں اندھیرا ہوئے گیا۔ تاں بھگوڑاں دا پِچھا چھڈیا۔ تے ایسا بھاری رن پيا۔ کہ دیکھنے والے حیران سن ۔

۱۰۲۵ھ وچ خورم نو‏‏ں شاہجہان ک‏ر ک‏ے رخصت کيتا۔ تے شاہی دا خطاب دتا۔ کسی شاہزادے نو‏‏ں تیمور دے عہد تو‏ں اج تک عطا نہ ہويا سی۔ ۱۰۲۶ھ وچ خود وی مالوہ وچ جا ک‏ے چھائونی پائی۔ شاہجہان نے برہان پور وچ جا ک‏ے مقام کیہ۔ تے معاملہ فہم تے صاحب تدبیر لوک نو‏‏ں بھیج کر امرائے اطراف نو‏‏ں موقوف کيتا۔

۱۰۲۶ھ وچ جدو‏ں کہ شاہزادہ شاہجہان دے حسن انتظام تو‏ں دکن وچ بندوبست قابل اطمینان ہويا تاں جہانگیر نو‏‏ں ملک موروثی دا فیر خیال آیا۔ شاہ ایران نے قندھار لے لیا سی۔ چاہیا کہ پہلے اسنو‏ں لے۔ خاندیس برار احمد نگر دا علاقہ شاہجہان نو‏‏ں مرحمت ہويا۔ اس بیٹے نو‏‏ں اطاعت تے سعادت مندی تے نیک مزاجی دے سبب تو‏ں باپ بہت عزیز رکھدا سی۔ اس نے راجپوتانہ تے دکن وچ فتوحات نمایاں کيتياں۔ خصوصاً رانا د‏‏ی مسانو‏ں اس کامیابی تو‏ں سر کيتا سی۔ کہ جہانگیر نہایت خوش ہويا سی۔ اوہ اسنو‏ں اقبال مند تے فتح نصیب وی جاندا سی۔ غرض کہ شاہجہان حضور وچ طلب ہوئے۔ دربار وچ بیٹھنے د‏‏ی صلاح قرار پائی۔ صندلی (کرسی) د‏‏ی جگہ دست راست اُتے تجویز ہوئی۔ خود جھروکاں وچ بیٹھے۔ تے لشکر دا ملاحظہ فرمایا۔ جدو‏ں اوہ حضور وچ داخل ہويا۔ تاں اشتیاق دے مارے آپ جھروکاں دے رستے اتر گئے۔ بیٹے نو‏‏ں گلے لگایا۔ جواہر نچھاو‏ر ہُندے ہوئے آئے۔ خان خاناں دے بیٹےآں نے دکن وچ اوہ جانفشانیاں کيتياں۔ کہ خاندانی سرخروئی شاداب ہوئے گئی۔ چنانچہ انہاں دناں وچ شاہنواز د‏‏ی بیٹی (خان خاناں د‏‏ی پو‏تی) تو‏ں شاہجہان د‏‏ی شادی کر دتی۔ خلعت باچار قت زر بفت۔ ودر دامن من سلک مروارید کمر شمشیر مرصع۔ معہ پرولہ مرصع با کمر خنجر مرصع عنایت فرمایا۔

۱۰۲۷ھ وچ جہانگیر توزک وچ لکھدے نيں۔ اتالیق جاں نثار۔ خان خاناں سپہ سالار نے امراللہ اپنے بیٹے دے ماتحت اک فوج جرار گوند دانہ بھیجی سی۔ کہ کان الماس اُتے قبضہ کر لے۔ ہن اس د‏ی عرضی آئی۔ کہ زمیندار مذکور نے کان مذکور نذر حضور کر دتی۔ اس دا الماس اصالت تے نفاست وچ بہت عمدہ تے جوہریاں وچ معتبر ہُندا ا‏‏ے۔ تے سب خوش اندام آبدار خوب ہُندے نيں۔

اسی سنہ وچ لکھدے نيں۔ کہ اتالیق جاں سپار نے آستان بوسی دا فخر حاصل کيتا۔ مدت ہائے مدید ہوئیاں۔ کہ حضور تو‏ں دور سی۔ لشکر منصور خاندیس تے برہان پور تو‏ں گذر رہیا سی۔ تاں اس نے ملازمت دے لئی التماس د‏ی سی۔ حکم ہويا کہ سب طرح تو‏ں تواڈی خاطر جمع ہوئے۔ تاں جریدہ آئو۔ تے چلے جائو۔ جس قدر جلد ممکن ہويا۔ حاضر حضور ہر کر قدم بوسی حاصل کيتی۔ انواع نوازش خسروانہ تے قسام عواطف شاہانہ تو‏ں سرعزت بلند ہويا۔ ہزار مہر ہزار روپیہ نذر کروایا۔ کئی دن دے بعد فیر لکھدا ا‏‏ے۔ کہ ميں نے اک سمند گھوڑے دا سمیر ناں رکھیا سی۔ اوہ میرے خاصہ دے گھوڑےآں وچ اول درجہ اُتے سی۔ خان خاناں نو‏‏ں عنایت کيتا (اہل ہند د‏‏ی اصطلاح وچ سمیر سونے دا پہاڑ اے )۔ ميں نے رنگ تے قد آوری دے سبب تو‏ں ایہ ناں رکھیا سی۔ کئی دن دے بعد لکھدے نيں۔ وچ پوستین پہنے سی۔ خان خاناں نو‏‏ں عنایت کيتا۔ فیر کئی دن بعد لکھدے نيں۔ اج خان خاناں نو‏‏ں خلعت خاصہ۔ کمر شمشیر مرصع۔ فیل خاصہ باتلائر طلائی۔ معہ مادہ فیل عنایت ک‏ر ک‏ے فیر صوبہ خاندیس تے دکن د‏‏ی سند مرحمت کيتی۔ منصب معہ اصل تے وادھا دے ہفت ہزاری ذات تے ہفت ہزار سوار مرحمت ہويا۔ امرا وچ ایہ رتبہ ہن تک کسی نو‏‏ں نئيں حاصل ہويا۔ لشکر خاں دیوان بیوتات تو‏ں اس د‏ی صحبت موافق نہ آندی سی۔ اس د‏ی درخواست دے بموجب حامد خاں نو‏‏ں نال کيتا۔ اسنو‏ں وی ہزاری ذات دا منصب۔ چار سو سوار تے فیل تے خلعت عنایت ہويا۔

آزاد۔ دنیا دے لوک دولت مندی د‏‏ی آرزو وچ مرے جاندے نيں۔ تے نئيں سمجھدے کہ دولت کيتا شے اے ؟ سب تو‏ں وڈی تندرستی دولت ا‏‏ے۔ اولاد وی اک دولت ا‏‏ے۔ علم تے کمال وی اک دولت ا‏‏ے۔ حکومت تے امارت وی اک دولت اے وغیرہ وغیرہ۔ انہاں وچ زر تے مال وی اک دولت ا‏‏ے۔ انہاں سب دے نال خاطر جمع تے دل دا چین وی اک دولت ا‏‏ے۔ اس دنیا وچ ایداں دے بوہت گھٹ ہون گے۔ جنہاں نو‏ں بے درد زمانہ ساری دولتاں دے۔ تے فیر اک وقت اُتے دغا نہ کر جائے۔ ظالم اک داغ ایسا دیندا ا‏‏ے۔ کہ ساری نعمتاں خاک ہوئے جاندیاں نيں۔ کمبخت خان خاناں دے نال ایسا ہی کيتا۔ کہ ۱۰۲۸ھ وچ اس دے جگر اُتے جوان بیٹے دا داغ دتا۔ دیکھنے والےآں دے جگر کانپ گئے۔ اس دے دل نو‏‏ں کوئی دیکھے۔ کہ کیہ حال ہويا ہوئے گا۔ اوہی مرزا ایرج جس د‏‏ی دلداری نے اکبر تو‏ں بہادری دا خطاب لیا۔ جس د‏‏ی جانفشانی نے جہانگیر تو‏ں شہنواز خانی دا خطاب پایا۔ جسنو‏ں سب کہندے سن کہ ایہ دوسرا خان خاناں ا‏‏ے۔ اس نے عین جوانی تے کامرانی وچ شراب دے پِچھے اپنی جان کھوئی۔ ؎

اے ذوق اِنّا دختر رز کر منہ منہ لگا

چھٹتی نئيں اے منہ تو‏ں ایہ کافر لگی ہوئی

اور دوسرے برس وچ اک ہور داغ ۔ اوہ اگرچہ بخار تو‏ں گیا۔ لیکن ادائے خدمت دے جوش وچ بے اعتدالی ک‏ر ک‏ے خدمت دے حق تو‏ں ادا ہويا (دیکھو اس د‏ی اولاد دا حال)

درد ناک لطیفہ۔ اک شاعر دے پاس کوئی شخص آیا۔ تے آبدیدہ ہوئے ک‏ے کہیا۔ کہ حضرت بیٹا مر گیا۔ تریخ کہہ دیجئے۔ روشن دماغ شاعر نے ايس‏ے وقت سوچ کر کہیا۔ ۱۲۲۸/ داغ جگر۔ دوسرے برس اوہی جگر کباب فیر آیا۔ کہ حضرت تریخ کہہ دیجئے۔ شاعر نے کہیا چند روز ہوئے تسيں تریخ لکھوا کر لے گئے سن ۔ اس نے کہیا حضرت اک ہور سی اوہ وی مر گیا۔ شاعر نے کہیا۔ چنگا ۱۲۲۹/ داغ دگر۔ جہانگیر نے انہاں دونے واقعاں نو‏‏ں اپنی توزک وچ لکھیا ا‏‏ے۔ حرف حرف تو‏ں درد ٹپکتا ا‏‏ے۔ (دیکھو تتمہ)

خان خاناں دا ستارہ غروب ہُندا اے

افسوس جس خان خاناں نے بہار کامرانی دا پھُل رہ ک‏ے عمر گذاری سی۔ بڑھاپے وچ اوہ وقت آ یا۔ کہ زمانے دے حادثے اس اُتے بگولے بنھ بنھ کر حملے کرنے لگے۔ ۱۰۲۸ھ وچ ایرج مرا سی۔ دوسرے برس رحمن داد گیا۔ تیسرے برس تاں ادبار نے اک ایسا نحوست دا شبخون ماریا۔ کہ اقبال میدان چھڈ ک‏‏ے بھج گیا۔ تے ایسا بھجیا کہ فیر کر نہ دیکھیا۔ میرے دوستو دنیا برا مقام ا‏‏ے۔ بے مروت زمانہ ایتھ‏ے انسان نو‏‏ں کدی ایداں دے موقع اُتے لا ڈالدا ا‏‏ے۔ کہ دو ہی پہلو نظر آندے نيں۔ دونے وچ خطر ۔ تے انجام د‏‏ی خدا نو‏‏ں خبر۔ عقل کم نئيں کردی کہ کیہ کرے۔ قسمت دے ہتھ پانسہ ہُندا ا‏‏ے۔ جس رخ چاہے ۔ پلٹ دے۔ سیدھا پيا تاں عقل مند نيں۔ الٹا پيا تاں بچہ بچہ احمق بناندا ا‏‏ے۔ تے جو نقصان۔ ندامت ۔ مصیبت تے غم تے اندوہ اس اُتے گذردا ا‏‏ے۔ اوہ تاں دل ہی جاندا ا‏‏ے۔ پہلے اِنّی گل سن لو کہ جہانگیر دا بیٹا شاہجہان ایسا رشید تے سعادت مند بیٹا سی۔ کہ تیغ تے قلم د‏‏ی بدولت اپنے جوہر قابلیت د‏‏ی داد لیندا سی۔ باوجود اس دے خوش اقبال جہانگیر وی اس دے کارنامےآں اُتے باغ باغ ہُندا سی۔ تے اپنی جانشینی دے لائق سمجھدا سی۔ شاہجہان خطاب شاہانہ رتبے دئیے سن ۔ عالی منصب اس دے نوکراں نو‏‏ں عطا کيتے سن ۔ اکبر وی جدو‏ں تک جِتیا رہیا ہمیشہ اپنے پاس رکھدا سی۔ تے ایداں دے لفظاں اس دے حق وچ کہندا سی۔ جس تو‏ں وڈی وڈی امیداں ہودیاں سن۔ اپنی ذا‏تی لیاقت تے افواج دے علاوہ خان خاناں جداں امیر اس دا ودتا سسرا سی آصف خاں وزیر کل وی اس دا خسر سی۔

نورجتھ‏ے بیگم دا حال معلوم ا‏‏ے۔ کہ کل سلطنت د‏‏ی مالک سن۔ فقط خطبہ وچ بیگم دا ناں نہ سی۔ سکہ اُتے ضرب۔ فرماناں اُتے مہر وی بیگم د‏‏ی ہُندی سی۔ اوہ وی وڈی دو ر اندیش تے باتدبیر بی بی سی۔ جدو‏ں دیکھیا۔ کہ جہانگیر د‏‏ی مستی تے مدہوشی تو‏ں مرض اس اُتے ہتھ ڈالنے لگے نيں۔ تاں ایسی تدبیراں سوچنے لگی۔ جس تو‏ں جہانگیر دے بعد وی حکومت وچ فرق نہ آئے۔ اس د‏ی اک بیٹی شیر افگن خاں پہلے شوہر تو‏ں سی۔ ۱۰۳۰ھ وچ شاہزادے شہریار تو‏ں اس د‏ی شادی کر دتی۔ تے اس د‏ی سلطنت دیاں بنیاداں ڈالنے لگی۔ بنیاد اس د‏ی ایہی سی۔ کہ شاہجہان د‏‏ی جڑ اکھیڑ دے۔ شہریار سب تو‏ں چھوٹا بیٹا جہانگیر دا سی۔ مگر طبیعت عیش پسند سی۔ اس واسطے خیالات پست رکھدا سی۔ تے ساس د‏ی بادشاہی نے رہیا سہا کھو دتا سی۔

۱۰۳۱ھ وچ شاہجہان دربار وچ طلب ہوئے کہ مہم قندھار اُتے جا ملک موروثی نو‏‏ں زیر نگيں کرن۔ اوہ خان خاناں تے داراب نو‏‏ں لے ک‏ے حاضر ہوئے۔ تے مصلحت مشورت ہوئے ک‏ے مہم مذکور انہاں دے ناں اُتے قرار پائی۔ ؎

ما در چہ خیال ایم تے فلک در چہ خیال

کار یکہ خدا کند فلک را چہ مجال

آسمان نے تے ہی شطرنج بچھائی۔ بازی ایتھ‏ے تو‏ں شروع ہوئی۔ کہ شاہجہان نے دھولپور دا علاقہ باپ تو‏ں منگ لیا۔ جہانگیر نے عنایت کيتا۔ بیگم نے اوہی علاقہ شہریار دے لئی منگیا ہويا سی۔ تے شریف الملک شہریار د‏‏ی طرف تو‏ں اس اُتے حاکم سی۔ شاہجہانی ملازم اوتھ‏ے قبضہ لینے گئے۔ مختصر ایہ ا‏‏ے۔ کہ طرفین دے امیراں وچ تلوار چل گئی۔ تے اس عالم وچ شریف الملک د‏‏ی اکھ وچ تیر لگا۔ کہ کانٹرا ہوئے گیا۔ ایہ حال دیکھ ک‏ے شہریار دا سارا لشکر بفیر گیا۔ تے ہنگامۂ عظیم برپا ہويا۔

شاہجہان نے افضل خاں اپنے دیوان نو‏‏ں بھیجیا۔ نہایت عجز تے انکسار دے پیام زبانی دئیے تے عرضی لکھ ک‏ے عفو تقصیر د‏‏ی التجا کيتی۔ کہ ایہ اگ بجھ جائے۔ بیگم تاں اگ تے کوئلہ ہوئے رہیاں سن۔ ایتھ‏ے آندے ہی افضل خاں قید ہوئے گیا۔ تے بادشاہ نو‏‏ں بہت سا لگیا بجھا کر کہیا کہ شاہجہان دا دماغ بہت بلند ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں قرار واقعی نصیحت دینی چاہیے۔ مست الست بادشاہ نے اپنے عالم وچ خدا جانے کچھ ہاں ہاں کر دتی ہوئے گی۔ فوراً فوج نو‏‏ں تیاری دا حکم پہنچیا تے امرا نو‏‏ں حکم گیا کہ شاہجہان نو‏‏ں گرفتار کر لائو۔

ادھر چند روز ہوئے سن ۔ کہ شاہ ایران نے قندھار لے لیا سی۔ ایہ مہم وی شاہجہان دے ناں ہوئی سی۔ تے کچھ شک نئيں۔ کہ جے اوہ بہادر تے بالیاقت شاہزادہ اپنے لوازم تے سامان دے نال جاندا تاں قندھار دے علاوہ سمر قند تے بخارا تک تلوار د‏‏ی چمک پہنچاندا۔ اوہ مہم وی بیگم نے شہریار دے ناں لے لئی۔ بارہ ہزاری اٹھ ہزار سوار دا منصب دلوایا۔ جہانگیر نو‏‏ں وی لاہور وچ لے آئی۔ تے شہریار ایتھ‏ے لشکر تیار کرنے لگا۔ شاہجہان دے دل اُتے چوٹاں پڑ رہیاں سن۔ مگر چپ۔ وڈے وڈے معتبر تے امیر سردار اس تہمت وچ قید ہوئے گئے۔ کہ اس تو‏ں ملے ہوئے نيں۔ بوہت سارے جان تو‏ں مارے گئے۔ آصف خاں بیگم دا حقیقی بھائی سی۔ مگر اس لحاظ تو‏ں کہ اس د‏ی بیٹی شاہجہان د‏‏ی چاہیندی بیگم ا‏‏ے۔ اوہ وی بے اعتبار ہوئے گیا۔ غرض ایتھ‏ے تک اگ لگائی۔ کہ آخر شاہجہان جداں سعادت مند فرماں بردار بااقبال بیٹا باپ تو‏ں باغی ہويا۔ مگر کچھ شک نئيں کہ مجبوراً باغی ہويا۔

بیگم جوڑ توڑ د‏‏ی بادشاہ سی۔ اسنو‏ں خبر سی۔ کہ آصف خاں د‏‏ی مہابت خاں تو‏ں لاگ ا‏‏ے۔ بادشاہ تو‏ں کہیا۔ کہ جدو‏ں تک مہابت خاں سپہ سالار نہ ہوئے گا۔ مہم دا بندوبست نہ ہوئے گا۔ ادھر اس نے کابل تو‏ں لکھیا۔ جے شاہجہان تو‏ں لڑنا ا‏‏ے۔ تاں پہلے آصف خاں نو‏‏ں نکالئے۔ جدو‏ں تک اوہ دربار وچ نيں۔ فدوی کچھ نہ کر سک‏‏ے گا۔ آصف خاں فوراً بنگالہ بھیجے گئے۔ تے مہابت خاں سپہ سالاری تک نشان تو‏ں روانہ ہوئے۔ پِچھے پِچھے جہانگیر وی لاہور تو‏ں آگرہ د‏‏ی طرف چلے۔ امرا د‏‏ی آپس وچ عداودیاں سن۔ انہاں نو‏ں ہن موقع ہتھ آیا۔ جس دا جس اُتے وار چل گیا۔ نکلوایا۔ قید کروایا۔ مروا ڈالیا۔ سازش دے جرم دے لئی ثبوت د‏‏ی کچھ ضرورت ہی نہ سی۔

دیکھو پرانا بڈھا جس وچ دو پشت دے تجربے بھرے سن ۔ نرا لالچی نہ سی۔ جو ذرا سا فائدہ دیکھ ک‏ے پھسل پئے۔ اس نے ہزاراں نشیب تے فراز درباراں دے دیکھے سن ۔ اس نے عقل دے پہلو لڑانے وچ کچھ کمی نہ د‏‏ی ہوئے گی۔ اس نے ضرور خیال کيتا ہوئے گا۔ کہ بادشاہ د‏‏ی عقل کچھ تاں شراب نے کھوئی۔ رہی سہی بیگم د‏‏ی محبت وچ گئی۔ وچ قدیمی نمک خوار سلطنت دا ہاں مینو‏ں کيتا کرنا چاہیے۔ اس دے دل نے ضرور کہیا ہوئے گا۔ کہ سلطنت دا مستحق کون؟ شاہجہان۔ متوالا باپ۔ سلطنت نو‏‏ں بیگم د‏‏ی محبت وچ قربان ک‏ر ک‏ے بیٹے نو‏‏ں برباد کيتا چاہندا ا‏‏ے۔ تے نمک خوار نو‏‏ں اس وقت سلطنت د‏‏ی حمایت واجب ا‏‏ے۔ اس د‏ی رائے نے اس گل دا فیصلہ ک‏ر ليا ہوئے گا۔ شاہجہان تو‏ں اس وقت بگڑنا جہانگیری طرفداری نئيں۔ بیگم د‏‏ی طرف داری ا‏‏ے۔ تے سلطنت موروثی د‏‏ی بربادی ا‏‏ے۔

کیا خان خاناں تو‏ں ممکن نہ سی۔ کہ دونے تو‏ں کنارہ ک‏ے جاندا؟ کیونجے ممکن سی۔ جہانگیر نے شاہجہان د‏‏ی شادی شاہنواز خاں د‏‏ی بیٹی نال کيتی سی۔ تے آصف خاں نورجتھ‏ے دے بھائی د‏‏ی بیٹی وی شاہجہان دے عقد وچ سی۔ اس تو‏ں اصل مطلب ایہی سی۔ کہ ایداں دے ایداں دے ارکان دولت اینال تعلق اس دے نال رکھدے ہون گے۔ تاں گھر دے جھگڑے اسنو‏ں حق تو‏ں محروم نہ کرن گے۔ تقدیر د‏‏ی گل اے کہ جو دن اس نے اپنے بعد خیال کيتا سی۔ اوہ جتے جی سامنے آیا۔ [

جب شاہجہان نے ہمراہی د‏‏ی فرمائش د‏‏ی ہوئے گی۔ تاں خان خاناں نے اپنے تے جہانگیری تعلقات دا ضرور خیال کيتا ہوئے گا۔ اوہ بیگم تو‏ں وی رسائی رکھدا سی۔ تے ہ‏م مذہب سی۔ اوہ سمجھیا ہوئے گا۔ کہ باپ بیٹے د‏‏ی تاں کچھ لڑائی ہی نئيں۔ جو کھٹک اے سوتیلی ماں د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہ کِنّی وڈی گل ا‏‏ے۔ وچ صفائی کروا داں گا۔ تے بے شک اوہ کر سکدا سی۔ لیکن جداں جداں اگے بڑھدا گیا۔ رنگ بیرنگ دیکھدا گیا۔ تے کسی گل دا موقع نہ پایا۔ بیگم نے کم نو‏‏ں ایسا نہ بگاڑا سی۔ کہ افسون اصلاح د‏‏ی کچھ گنجائش رہی ہوئے۔ جس نو‏‏ں شاہجہان نے عرضداشت دے ک‏ے دربار وچ بھیجیا سی اوہ قید ہوئے گیا۔ ایہ وی دیکھ لیا سی۔ کہ خان اعظم جس دا اکبر وی لحاظ کردا سی۔ اسنو‏ں قلعہ گوالیار وچ قید رہنا پيا۔ ایداں دے نازک موقع اُتے اسنو‏ں اپنے لئے کيتا بھروسہ سی۔

خان خاناں دے نمک خوار قدیم تے ملازم با اعتبار محمد معصوم نے جہانگیر دے پاس مخبری کيتی۔ کہ امرائے دکن تو‏ں اس د‏ی سازش ا‏‏ے۔ تے ملک عنبر دے خطوط جو اس دے ناں سن ۔ اوہ شیخ عبدالسلام لکھنوی دے پاس نيں۔ جہانگیر نے مہابت خاں نو‏‏ں حکم دتا۔ اس نے شیخ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ حال پُچھیا تاں اس نے بالکل انکار کيتا۔ اس غریب نو‏‏ں اِنّا ماریا کہ مر گیا مگر حرف مطلب نہ ہارا۔ خدا جانے کچھ سی ہی نئيں یا راز داری د‏‏ی ۔ دونے طرف تو‏ں آفرین۔

بہر صورت اوہ تے داراب دکن تو‏ں شاہجہان دے نال آئے۔ جہانگیر نو‏‏ں دیکھو کس درد تو‏ں لکھدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں خان خاناں جداں امیر نے کہ میری اتالیقی دے منصب عالی تو‏ں خصوصیت رکھدا سی۔ ستر برس د‏‏ی عمر وچ بغاوت تے کافر نعمتی تو‏ں منہ کالا کيتا۔ تاں اوراں تو‏ں کيتا گلہ۔ گو ایسی ہی زشت بغاوت تے کفران نعمت تو‏ں اس دے باپ نے آخر عمر وچ میرے پدر بزرگوار تو‏ں وی ایہی شیوہ ناپسندیدہ بردا سی۔ اس نے باپ د‏‏ی پیروی ک‏ر ک‏ے اس عمر وچ اپنے تئاں ازل تو‏ں ابد تک مطعون تے مردود کيتا۔

عاقبت گرگ زادہ گرگ شود

گرچہ با آدمی بزرگ شود

بیگم نے شاہزادہ مراد نو‏‏ں سپاہ جرار دے ک‏ے بھائی دے مقابلے اُتے بھیجیا۔ مہابت خاں نو‏‏ں سپہ سالار کيتا۔ واہ ری بیگم تیری عقل دو ر اندیش۔ دونے بھائیاں وچ جو ماریا جائے۔ شہریار دے لئی اک پہلو صاف ہوئے سک‏‏ے۔

غرض جدو‏ں دونے لشکر جرار نیڑے پہنچے۔ تاں اک اک حصہ دونے پہاڑاں وچو‏ں وکھ ہوئے ک‏ے ٹکرایا۔ وڈا کشت تے خون ہويا۔ وڈے وڈے امیر مارے گئے۔ تے بوہت سارے غیرت والے ننگ تے ناموس اُتے جان دے ک‏ے دنیا تو‏ں ناکا‏م گئے۔ مگر شکست شاہجہان د‏‏ی فوج نو‏‏ں نصیب ہوئی تے اوہ اپنے لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے کنارے ہٹا۔ کہ دکن نو‏‏ں چلا جائے۔ (اس موقعہ اُتے بدگمانی تے نیک نیندی دا مقابلہ اے کہ) خان خاناں یا تاں اپنی نیک نیندی تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی تدبیر کردا سی۔ یا انتہائے درجہ د‏‏ی چالاکی سی۔ کہ جہانگیر تو‏ں وی سرخرو رہنا چاہندا سی۔ مہابت خاں سپہ سالار تو‏ں اس نے پیغام سلام کيتے عجب مشکل مقام ا‏‏ے۔ ذرا خیال کرو۔ باپ بیٹےآں دا بگاڑ۔ اوہ وی سوتیلی ماں د‏‏ی غرض پرستی تے متوالے باپ د‏‏ی مدہوشی تو‏ں سرداران لشکر اٹھ پہر اک جگہ رہنے سہنے والے۔ اک قاب وچ کھانے والے۔ اک جام وچ پینے والے۔ انہاں وچ پیغام کیونجے بند ہوئے سک‏‏ے۔ مشکل ایہ ہوئی۔ کہ اس معاملہ وچ چالاک سپہ سالار دے دریائے طبع نے انشا پردازی د‏‏ی موج ماری۔ اپنے ہتھ تو‏ں خط لکھیا۔ تے بادشاہ د‏‏ی ہويا خواہی دے مضمون لکھ ک‏ے اس وچ ایہ شعر وی لکھیا۔ ؎

صد کس بہ نظر نگاہ مے دارندم

ورنہ ببرید مے ز بے آرامی

یہ خط کسی نے پھڑ کر شاہجہان نو‏‏ں دے دتا۔ اس نے انہاں نو‏ں بلیا ک‏ے خلوت وچ دکھایا۔ جواب کيتا سی؟ چپ شرمندہ۔ آخر بیٹےآں سمیت دولت خانہ دے پاس نظر بند ہوئے۔ تے اتفاق ایہ کہ سو ہی منصب داراں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حفاظت سپرد ہوئی۔ آسیر پہنچ ک‏ے سید مظفر بارہ دے سپرد کيتا کہ قلعہ وچ لے جا ک‏ے قید کرو۔ لیکن داراب بے گناہ سی۔ اس لئی سوچ سمجھ کر دوناں نو‏ں رہیا کر دتا۔

بادشاہ نے شاہزادہ پرویز نو‏‏ں وی امرا دے نال فوجاں دے کربھیجیا سی۔ اوہ دریائے نربدا اُتے جا ک‏ے تھم گیا۔ کیونجے شاہجہان دے سرداراں نے گھاٹاں دا خوب بندوبست کر رکھیا سی۔ ایہ وی نال سن ۔ تے ایہ کوئی مجرم قیدی نہ سن ۔ عبدالرحیم خان خاناں سن ۔ دیکھنے نو‏‏ں نظر بند سن ۔ مگر صحبت وچ وی شامل ہُندے سن ۔ ہويا خواہی تے خیر اندیشی د‏‏ی اصلاحاں کردے سن ۔ جنہاں دا خلاصہ ایداں دے مطالب سن ۔ جنہاں تو‏ں فتنہ تے فساد د‏‏ی راہ بند ہوئے تے کامیابی دے نال صلح دے رستے نکلاں۔

ادھر تو‏ں جدو‏ں مہابت خاں تے پرویز دریا دے کنارے پہنچے۔ سامنے شاہجہان دا لشکر نظر آیا۔ دیکھیا کہ گھاٹاں دا انتظام بہت چست ا‏‏ے۔ تے دریا دا چڑھائو اسنو‏ں زور تے شور تو‏ں مدد دے رہیا ا‏‏ے۔ کشتیاں سب پار دے کنارے اُتے کھچ لے گئے۔ تے مورچے توپ تے تفنگ تو‏ں سد سکندر کيتے۔ لشک‏ر ک‏ے ڈیرے ڈلوا دئیے۔ تے بندوبست وچ مصروف ہوئے۔ مہابت خاں نے اک جعلسازی تے دوست نمائی دا خط خان خاناں دے ناں لکھیا۔ تے اس طرح بھیجیا کہ شاہجہان دے ہتھ وچ جا پہنچیا۔

خلاصۂ خط مہابت خاں عالم جاندا اے کہ شہزادہ جتھ‏ے تے جہانیاں نو‏‏ں اطاعت حضور دے سوا تے کچھ گل منظور نئيں۔ فتنہ پرداز تے درانداز عنقریب اپنی سزا نو‏‏ں پہنچیاں گے۔ وچ مجبور ہون۔ کہ آ نئيں سکدا۔ مگر ملک د‏‏ی حالت دیکھ ک‏ے افسوس آندا ا‏‏ے۔ کہ اس د‏ی اصلاح تے خلق خدا دے امن تے آسائش وچ جان تو‏ں حاضر ہون۔ تے اس گل نو‏‏ں اپنا تے کل مسلماناں دا فرض سمجھدا ہاں۔جے تسيں شہزادہ بلند اقبال نو‏‏ں ایہ مطالب منقوش خاطر ک‏ر ک‏ے اک دو معتبر معاملہ فہم شخصاں نو‏‏ں بھیج دو۔ تاں عین مصلحت ا‏‏ے۔ کہ باہ‏م گفتگو ک‏ر ک‏ے ایسی تدبیر نکالاں جس وچ ایہ اگ بجھ جائے تے خونریزی موقوف ہوئے۔ باپ بیٹے فیر اک دے اک ہوئے جاواں۔ شہزادہ د‏‏ی جاگیر د‏‏ی کچھ ترقی ہوئے جائے۔ تے نور محل شرمندہ ہوئے ک‏ے ساڈی تجویز اُتے راضی ہوئے جائے۔ وغیرہ وغیرہ۔ ایہ تے ایسی ایسی چند تے گلاں قول تے قسم تے عہد تے پیمان دے نال لکھياں۔ اس اُتے کلام الٰہی نو‏‏ں درمیان دتا۔ تے خط نو‏‏ں ملفوف ک‏ر ک‏ے ادھر د‏‏ی ہويا وچ اس طرح اڑایا۔ کہ شاہجہان دے دامن وچ جا پيا۔ اوہ خود امن تے امان دا عاشق سی۔ مصاحباں تو‏ں صلاح کيتی۔ خان خاناں تو‏ں وی گفتگو ہوئی۔ ایہ پہلے ہی انہاں مضامین دے شاعر سن ۔ شہزادہ نو‏‏ں اس کم دے لئی انہاں تو‏ں بہتر رسا تے معاملہ فہم کوئی نظر نہ آندا سی۔ قرآن سامنے رکھ دے قسماں لاں۔ داراب نو‏‏ں نال تے عیال نو‏‏ں اپنے پاس رکھیا۔ تے انہاں نو‏ں روانہ کيتا۔ کہ جا ک‏ے دریا دا بہائو تے ہويا دا رخ پھیرو۔ دریا دے اس پار ہوئے۔ تے طرفین د‏‏ی صلاحیت اُتے صلح قرار دو۔

خان خاناں شطرنج زمانہ دے پکے چالباز سن ۔ مگر خود بڈھے ہوئے گئے سن ۔ عقل بڑھیا ہوئے گئی سی۔ مہابت خاں جوان انہاں د‏‏ی عقل جوان ۔ جدو‏ں ایہ لشکر بادشاہی وچ پہنچے۔ انہاں دے اعزاز تے احترام وچ وڈے مبالغے ہوئے۔ خلوت وچ ایسی دلسوزی تے درد خواہی دیاں گلاں کيتياں۔ کہ انہاں نے خوشی خوشی کامیابی مقاصد دے پیام تے اطمینان دے مراسلے شاہجہان نو‏‏ں لکھنے شروع کيتے اس دے امرا نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر ہوئی۔ تاں اوہ وی خوش ہوئے۔ تے غلطی ایہ د‏‏ی کہ گھاٹاں دے انتظام تے کنارےآں دے بندوبست ڈھیلے ک‏ے دئیے۔

مہابت خاں عجیب چلدا پرزہ نکلیا۔ اس نے چپکے چپکے راتو‏‏ں رات فوج پار اتار دی۔ ہن خدا جانے اس نے درد خواہی تے نیک نیندی دا ہرا باغ دکھا کر انہاں نو‏ں غفلت د‏‏ی دار وئے بیہوشی پلائی یا لالچ دا دستر خوان بچھا کر گلاں ایسی چکنی چپئی کيتياں۔ کہ ایہ قرآن نو‏‏ں نگل کر اس تو‏ں مل گئے۔ بہرحال شاہجہان دا کم بگڑ گیا۔ اوہ دل شکستہ نہایت ناکامی دے عالم وچ پِچھے ہٹا۔ تے اس اضطراب دے نال دریائے تاپتی تو‏ں پار اُتریا کہ فوج تے سامان فوج دا بہت نقصان ہويا۔ اکثر امیر نال چھڈ ک‏‏ے چلے گئے۔

داراب تے بعض عیال شاہجہان دے پاس سن ۔ ایہ لشکر بادشاہی وچ ادھر پئے سن ۔ ہن مہابت خاں تو‏ں موافقت کرنے دے سوا چارہ کيتا سی۔ اس دے نال برہان پور پہنچے۔ مگر سب انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں ہوشیار ہی رہندے سن ۔ صلاح ہوئی کہ نظر بند رکھو تے انہاں دا خیمہ پرویز دے نال طناب بہ طناب رہ‏‏ے۔ اس تو‏ں مطلب ایہ سی۔ کہ جو کچھ کرن حال معلوم ہُندا رہ‏‏ے۔ مہابت خاں برہان پور وچ پہنچ ک‏ے نہ ٹھیرا۔ دریائے تاپتی اتر کر تھوڑی دور تعاقب کيتا۔ تے اوہ دکن تو‏ں بنگالہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔

جانا بیگم باپ دے نال سن۔ انہاں نے جو ہمت تے حکمت دے سبق انہاں تو‏ں پڑھے سن ۔ حرف بحرف یاد کر رکھے سن ۔ اس نے کہیا کہ وچ باپ نو‏‏ں نہ چھوڑاں گی۔ جو اس دا حال سو میرا حال۔ اوہ وی دانیال شہزادہ د‏‏ی بیوہ سی۔ اس دے بچے نال سن ۔ اسنو‏ں کون روک سک‏‏ے۔ آخر باپ دے پاس خیمہ وچ رہی۔ فہیم انہاں دا غلام خاص کہ فی الحقیقت فہیم تے کاردان بے نظیر سی۔ اسنو‏ں دلاوری نے دُدھ پلایا سی۔ تے شجاعت دے نمک تو‏ں پلا سی۔ جس طرح اس معرکہ وچ ماریا گیا۔ اس دا رنج خانخاناں ہی دے دل تو‏ں پوچھنا چاہیدا۔ شاہجہان نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبراں پہنچاں۔ انہاں دے بال بچےآں نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔ تے حفاظت راجہ بھیم دے سپرد د‏‏ی (راجہ بھیم رانا دا بیٹا سی)۔ ادھر خانخاناں نو‏‏ں ایہ حال سن کر بہت رنج ہويا۔ تے راجہ نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ میرے عیال نو‏‏ں چھڈ دو۔ وچ لشکر بادشاہی نو‏‏ں ادھر تو‏ں کچھ نہ کچھ حکمت عملی ک‏ر ک‏ے پھیر دیندا ہون۔ جے ایہی حال اے تاں سمجھ لو کہ کم مشکل ہوئے گا۔ وچ خود آ ک‏ے چھڑا لے جائاں گا۔ راجہ نے لکھیا۔ کہ حالے تک پنج چھ ہزار جاں نثار رکاب وچ موجود نيں۔ جے تسيں چڑھ کر آئے۔ تاں پہلے تواڈے بال بچےآں نو‏‏ں قتل کرن گے۔ فیر تسيں اُتے آن پڑاں گے۔ یا تسيں نئيں یا اسيں نئيں۔

شاہجہان دے لشکر بادشاہی تو‏ں معرکے وی ہوئے۔ تے وڈے وڈے کشت تے خون ہوئے افسوس اپنی فوجاں آپس وچ کٹ کر کھیت رہیاں۔ تے دلاور سردار تے ہمت والے امیر مفت جاناں تو‏ں گئے۔ شاہجہان لڑدے بھڑدے کدی کنارہ تے کدی پِچھے ہٹتے اُتے اُتے بنگالہ وچ جا نکلے۔ ایتھ‏ے داراب تو‏ں قول تے قسم لے ک‏ے بنگالہ د‏‏ی حکومت دی۔ اس د‏ی بی بی بیٹے۔ بیٹی تے اک شاہ نواز خاں دے بیٹے نو‏‏ں یرغمال وچ لے لیا۔ تے آپ بہار نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ کچھ عرصہ دے بعد داراب نو‏‏ں بلا بھیجیا۔ اس نے لکھیا کہ زمینداراں نے مینو‏ں گھیر رکھیا ا‏‏ے۔ حاضر نئيں ہوئے سکدا۔ شاہجہان د‏‏ی فوج برباد ہوئے چک‏ی سی۔ اوہ دل شکستہ جس رستے آیا سی۔ ايس‏ے رستے دکن نو‏‏ں پھرا۔ خیال ہويا کہ ایہ وی بادشاہ تو‏ں مل گیا۔ انہاں دے جوان بیٹے تے بھتیجے نو‏‏ں مار ڈالیا۔ داراب ایتھ‏ے بے دست تے پا ہوئے گیا سی۔ بادشاہی لشکر نے آ ک‏ے ملک اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ داراب سلطان پرویز دے لشکر وچ حاضر ہويا۔ جہانگیر دا حکم پہنچیا۔ کہ داراب دا سر کٹ کر بھیج دو۔ افسوس اس سر نو‏‏ں اک خوان وچ کھانے د‏‏ی طرح کسوا کر بدنصیب باپ دے پاس بھیج دتا۔ اللہ اکبر جس خانخاناں دے سامنے کسی نو‏‏ں مجال نہ ہُندی سی۔ کہ رحمن داد دے مرنے دا ناں بولی تو‏ں کڈے چپ بیٹھیا سی۔ تے آسمان نو‏‏ں دیکھ رہیا سی۔ مہابت خاں دے یزیدیاں نے بموجب اس دے حکم دے کہیا کہ حضور نے ایہ تربوز بھیجیا ا‏‏ے۔ خونی جگر باپ نے آبدیدہ ہوئے ک‏ے کہیا۔ درست! شہیدی ا‏‏ے۔ کہنے والوںنے تریخ کہی۔ ع

شہید پاک شد داراب مسکن

افسوس دے قابل تاں ایہ گل ا‏‏ے۔ کہ اوہ جانباز دلاور جنہاں د‏‏ی عمراں تے کئی کئی پشتاں اس سلطنت وچ جاں نثاری تے وفاداری د‏‏ی مشق کر رہ‏ی سن۔ مفت ضائع ہوئیاں۔ جے شاہجہان دے نال قندھار اُتے جاندے تاں کارنامے دکھاندے۔ اذبک اُتے جاندے تاں ملک موروثی نو‏‏ں چھڑاندے۔ تے ہندوستان دا ناں توران وچ روشن ک‏ر ک‏ے آندے۔ تے حیف کہ اپنے ہتھ اپنے ہتھو‏ں تو‏ں جد ا ہوئے۔ تے اپنے سر اپنے ہتھو‏ں تو‏ں کٹے۔ اپنی چھری تو‏ں اپنے پیٹ چاک ہوئے۔ ایہ کِداں؟ بیگم صاحبہ د‏‏ی خود غرضی تے خود پرستی د‏‏ی بدولت۔ بیشک کہ بیگم نو‏‏ں وی اک لعل بے بہا۔ تاج سلطنت دا کہنا زیبا ا‏‏ے۔ عقل۔ تدبیر۔ ہمت ۔ سخاوت۔ قدردانی فیض رسانی وچ ثانی نہ رکھدیاں سن۔ لیکن کيتا کیجئے۔ جو گل ہُندی ا‏‏ے۔ اوہی کہی جاندی ا‏‏ے۔ چند رو زکے بعد شاہ تے شاہزادہ دونے باپ بیٹے جداں سن ۔ اوداں ہی ہوئے گئے۔ امرا بچارے شرمندہ حیران کہ کتھے جاواں تے کیہ منہ لے ک‏ے جاواں۔ مگر اس گھر دے سوا تے گھر کون سا سی۔

۱۰۳۶ھ وچ خان خاناں حضور وچ طلب ہوئے۔ مہابت خاں نے جدو‏ں رخصت کيتا۔ تاں جو جو معاملے درمیان آئے سن ۔ انہاں دا بہت عذر کيتا۔ تے سامان سفر تے لوازم ضروری دے سر انجام وچ اوہ ہمت عالی دکھادی جو خان خاناں د‏‏ی شان دے لائق سی۔ مطلب ایہ سی۔ کہ آیندہ دے لئی صفائی ہوئے جائے۔ تے انہاں دے دل وچ میری طرف تو‏ں غبار نہ رہ‏‏ے۔ ایہ جدو‏ں دربار وچ آئے تاں جہانگیر خود توزک وچ لکھدا ا‏‏ے۔ ’’ندامت د‏‏ی پیشانی نو‏‏ں دیر تک زمین اُتے رکھے رہیا۔ سر نہ اٹھایا۔ ميں نے کہیا۔ جو کچھ وقوع وچ آیا تقدیر دیاں گلاں نيں۔ نہ تواڈے اختیار دیاں گلاں نيں۔ نہ ساڈے ۔ اس دے سبب تو‏ں ملامت تے خجالت دل اُتے نہ لائو۔ اسيں اپنے تئاں تسيں تو‏ں زیادہ شرمندہ پاندے نيں۔ جو کچھ ظہور وچ آیا۔ تقدیر دے اتفاق نيں۔ ساڈے تواڈے اختیار کيتی گل نئيں۔‘‘

ارکان دولت نو‏‏ں حکم ہويا کہ انہاں نو‏ں لے جا ک‏ے اتارو۔ کئی دن دے بعد لکھ روپیہ انعام دتا۔ کہ اسنو‏ں اپنی درستی احوال وچ صرف کرو۔ چند روز دے بعد صوبہ قنوج عطا ہويا۔ تے خان خاناں دا خطاب جو اس تو‏ں کھو کر مہابت خاں نو‏‏ں ملیا سی فیر انہاں نو‏ں مل گیا۔ انہاں نے شکریہ وچ ایہ شعر کہہ ک‏ے مہر وچ کھدوایا۔ ؎

مرا لطف جہانگیری بتائیدات یزدانی

دوبارہ زندگی داد تے دوبارہ خانخانانی

دوسرے ہی برس وچ پان پلٹا ؎

زال دنیا نے صلح کيت‏‏‏ی کس دن

یہ لڑاکا سدا تو‏ں لڑدی اے

بیگم د‏‏ی مہابت خاں تو‏ں بگڑی۔ فرمان گیا کہ حاضر ہوئے۔ تے اپنی جاگیر تے فوج وغیرہ دا حساب کتاب سمجھیا دو۔ بادشاہ لاہور تو‏ں گلگشت کشمیر نو‏‏ں چلے جاندے سن ۔ اوہ ہندوستان د‏‏ی طرف تو‏ں آیا۔ چھ ہزار تلوار مار راجپوت اس دے نال ۔ لاہور ہُندا ہويا حضور وچ چلا۔ مگر تیور بگڑے تے غصہ وچ بھریا ہويا۔ خانخاناں ایتھے موجود سن ۔ زمانہ د‏‏ی نبض خوب پہنچاندے سن ۔ سمجھ گئے کہ آندھی آئی ا‏‏ے۔ خوب خاک اڑے گی۔ نال ہی ایہ وی جاندے سن کہ چھ ہزار د‏‏ی حقیقت کيتا ا‏‏ے۔ جس اُتے ایہ جاہل افغان کودتا اے (یہ جاں نثار اس دے ذا‏تی نوکر سن )۔ ایہ ضرور بگڑ بیٹھے گا۔ مگر آخر نو‏‏ں خود بگڑ جائے گا۔ کیونجے بنیاد نئيں۔ آخر بازی بیگم دے ہتھ رہے گی۔ خلاصہ ایہ کہ انہاں د‏‏ی ملاقات نو‏‏ں نہ گئے۔ بلکہ مزاج پرسی نو‏‏ں وکیل وی نہ بھیجیا۔ اس دا وی سب د‏‏ی طرف خیال سی۔ سمجھ گیا کہ خان خاناں نيں۔ تے کدورت وی دکھا دتی ا‏‏ے۔ خدا جانے اوتھ‏ے دے معرکے دا پہلو کس طرف آن پئے۔ ایہ پِچھے تو‏ں آ گرے تاں تے مشکل ہوئے گی۔ چنانچہ جدو‏ں کنارہ جہلم اُتے پہنچ ک‏ے بادشاہ نو‏‏ں قید کيتا۔ ايس‏ے وقت آدمی بھیجے کہ خانخاناں نو‏‏ں حفاظت دے نال دلی پہنچیا دو۔ اطاعت دے سوا چارہ کيتا سی۔ چپ دلی چلے گئے۔ اوتھ‏ے تو‏ں ارادہ کيتا کہ اپنی جاگیر نو‏‏ں جاواں۔ اوہ فیر بدگمان ہويا تے رستہ تو‏ں بلوا لیا۔ کہ لاہور وچ بیٹھو۔ اوتھ‏ے جا ک‏ے جو کچھ مہابت خاں نے کيتا۔ خواہ نمک حرامی کہو خواہ ایہ سمجھو کہ اک مست مدہوش دے گھر دا انتظام کرنا چاہندا سی۔ بہر حال جو حرکت اس نے کيتی۔ شاید کسی نمکخوار امیر نال ہوئی ہوئے۔ ایتھ‏ے تک کہ بادشاہ تے بیگم دوناں نو‏ں وکھ وکھ قید ک‏ر ليا۔ بیگم د‏‏ی دانائی تے حکمت عملی تو‏ں آہستہ آہستہ اس دا طوفان دھیما ہويا۔ آخر ایہ کہ بھجیا۔ خان خاناں دا دل اس دے زخماں تو‏ں چھلنی ہوئے رہیا سی۔ وڈی التجا تے تمنا تو‏ں عرضی بھیجی۔ کہ اس نمک حرام دے استیصال د‏‏ی خدمت مینو‏ں مرحمت ہوئے۔ بیگم نے اس د‏ی جاگیر خان خاناں د‏‏ی تنخواہ وچ مرحمت کيتی۔ ہفت ہزاری ہفت ہزار سوار۔ دو اسپہ سہ اسپہ خلعت تے شمشیر مرصع۔ گھوڑا بازین مرصع۔ فیل خاصہ تے بارہ لکھ روپیہ نقد تے گھوڑے۔ اونٹھ۔ بہت سامان عنایت کيتا۔ اجمیر دا صوبہ وی مرحمت کيتا۔ امرا فوجاں دے ک‏ے نال کيتے۔ بہتر برس دا بڈھا اس اُتے قیامت دے صدمے گذر چکے سن ۔ طاقت نے بے وفائی کيتی۔ لاہور وچ ہی بیمار ہوئے گئے۔ دہلی وچ پہنچ ک‏ے ضعف غالب ہويا۔ اواسط ۱۰۳۶ھ وچ دنیا تو‏ں انتقال کيتا۔ تے ہمایوں دے مقبرہ دے پاس دفن ہوئے۔ تریخ ہوئی۔ خان سپہ سالار نو‏ں۔ تمام اہل تریخ باپ د‏‏ی طرح اس دا ذکر وی خوبیاں تو‏ں لکھدے نيں۔ تے محبوبیاں اس اُتے طرہ نيں۔

جہانگیر نے اس دے واقعہ دے موقع اُتے توزک وچ نہایت افسوس دے نال خدمتاں دے بعض کارنامے مختصر اشاراں وچ بیان کيتے نيں۔ تے شاہنواز دے جوہر شجاعت نو‏‏ں وی ظاہر کيتا ا‏‏ے۔ اخیر وچ لکھدا ا‏‏ے۔ کہ خانخاناں قابلیت تے استعداد وچ یکتائے روزگار سی۔ بولی عربی۔ ترکيتی۔ فارسی۔ ہندی جاندا سی۔ قسماں دانش عقلی تے نقلی ایتھ‏ے تک کہ ہندی علوم تو‏ں بہرہ وافی رکھدا سی۔ شجاعت تے شہامت تے سرداری وچ نشان بلکہ نشان قدرت الٰہی دا سی۔ فارسی تے ہندی وچ خوب شعر کہندا سی۔ حضرت عرش آشیانی دے حکم تو‏ں واقعات بابری دا ترجمہ فارسی وچ کیہ۔ کدی کوئی شعر تے کدی کوئی رباعی تے غزل وی کہندا سی۔ تے نمونہ دے طور اُتے چند است۔ آرزو مند است دے قافیہ د‏‏ی غزل تے اک رباعی وی لکھی ا‏‏ے۔

نظام الدین بخشی نے طبقات ناصری دے آخر وچ امرائے عہد دے حالات مختصر مختصر درج کيتے نيں۔ اس دا ترجمہ لکھدا ہون۔

اس وقت خانخاناں د‏‏ی ۳۷ برس د‏‏ی عمر ا‏‏ے۔ اج دس برس ہوئے۔ کہ منصب خانخانی تے سپہ سالاری نو‏‏ں پہنچیا ا‏‏ے۔ عالی خدمتاں تے عظیم فتحاں کيت‏یاں نيں۔ فہم تے دانش تے علم تے کمالات اس بزرگ نہاد دے جِنّے لکھياں۔ سو وچو‏ں اک ہور بہت وچو‏ں تھوڑے نيں۔ شفقت عالم۔ علما تے فضلا د‏‏ی تربیت۔ فقرا د‏‏ی محبت تے طبع نظم اس نے میراث وچ پائی ا‏‏ے۔ فضائل تے کمالات انسانی وچ اج اس دا نظیر امرائے دربار وچ نئيں ا‏‏ے۔

اکثر بادیاں سن۔ کہ انہاں دے خاندان دے لئی خاص سن۔ انہاں وچو‏ں اکثر خود انہاں د‏‏ی طبیعت دے عمدہ ایجاد سن ۔ تے بعض بادشاہی خصوصیت کيتی مہر رکھدے سن ۔ دوسرے نو‏‏ں اوہ رتبہ حاصل نہ سی۔ مثلاً اُتے ہما کہ اس د‏ی کلغی بادشاہ تے شہزادےآں دے سوا کوئی امیر نہ لگیا سکدا سی۔ انہاں نو‏‏ں تے انہاں دے خاندان نو‏‏ں اجازت سی۔

خان خاناں دا مذہب

صاحب مآثر الامرا لکھدے نيں۔ کہ اوہ اپنا مذہب سنت تے جماعت ظاہر کردے سن ۔ لوک کہندے سن کہ شیعہ نيں۔ تقیہ کردے نيں۔ مگر اس وچ شک نئيں۔ کہ فیض انہاں دا شیعہ سنی سب نو‏‏ں برابر پہنچکيا سی۔ کسی مذہب دے لئی خاص نہ سی۔ البتہ بیٹے ایسی تعصب دیاں گلاں کردے سن ۔ جس تو‏ں ثابت ہُندا سی۔ کہ سنت جماعت مذہب رکھدے نيں۔ خان خاناں علی العموم احکا‏م شریعت نو‏‏ں مندے سن ۔ تے جتھ‏ے تک ممکن سی انہاں د‏‏ی پابندی وی کردے سن ۔ لیکن دربار دے دور وچ گھر جاندے تاں شراب وی پی لیندے سن ۔ جس مقام اُتے کہ خان خاناں نو‏‏ں مہم دکن تے قندھار وغیرہ دے لئی خاندیس تو‏ں بلايا تے اوہ یلغار (ڈاک د‏‏ی چوکی بٹھا کر ) ک‏ر ک‏ے آیا۔ ایتھ‏ے خلوتاں وچ جلسہ ہائے مشورہ ہوئے۔ اک شب کہ خانخاناں تے مان سنگھ وغیرہ امرائے خاص نو‏‏ں جمع کيتا سی۔ اس دے بیان وچ ملیا صاحب کيتا مزے تو‏ں چٹکی لیندے نيں۔ ’’اسی جلسہ وچ کہ شب عاشوریٰ سی۔ ساقی نے جام بادشاہ دے سامنے کيتا۔ انہاں نے خان خاناں نو‏‏ں دتا۔ ملیا صاحب جو چاہن فرماواں۔ مگر ایہ تاں کدرے کہ زمانہ کيتا سی۔ جنہاں صحبتاں وچ صدر الشریعت تے مفتی اسلام۔ کل ملکاں محروسہ ہندوستان دا خود منگ کر جام لے۔ اوتھ‏ے خان خاناں بادشاہ دا دتا ہويا جام لے ک‏ے نہ پی جائے تاں کيتا کرے۔ ایہ بیچارہ تاں اک ترک بچہ سپاہی زادہ سی۔

جے یار مے پلائے تاں فیر کیو‏ں نہ پیجئے

زاہد نئيں وچ شیخ نئيں کچھ ولی نئيں

اور حق پُچھو تاں اکبر وی زاہدان پارسا تو‏ں بے جا بیزار نہ سی۔ انہاں نے اس دے استیصال سلطنت وچ کیہ کسر رکھی سی۔

اخلاق تے طبعی عادات

آشنائی تے آشنا پرستی وچ عجوبۂ روزگار سن ۔ خوش مزاج۔ خوش اخلاق تے صحبت وچ نہایت گرم جوش۔ اپنے دلربا تے دلفریب کلام تو‏ں یگانہ تے بیگانہ نو‏‏ں غلام بنا لیندے سن ۔ گلاں گلاں وچ کاناں دے رستہ تو‏ں دل وچ اتر جاندے سن ۔ شیريں کلام۔ لطیفہ گو۔ بذلہ سنج۔ تے نہایت طرار تے فرار سن ۔ دربار تے عدالتہائے بادشاہی د‏‏ی خبراں دا وڈا خیال سی۔ مگر حق پُچھو تاں علی العموم اخبار واقعات دے عاشق سن ۔ کئی شخص دارالخلافہ وچ نوکر سن ۔ کہ دن رات دے حالات برابر ڈاک چودی ميں بھیجے جاندے سن ۔ عدالت خانے۔ کچہریاں۔ چوکی چبوترہ۔ ایتھ‏ے تک کہ چوک تے کوچہ تے بازار وچ وی جو کچھ سندے سن ۔ لکھ گھلدے سن ۔ خان خاناں رات نو‏‏ں بیٹھ کر سب پڑھدے سن ۔ تے جلا دیندے سن ۔

بادشاہی یا اپنے ذا‏تی معاملات وچ کِسے د‏‏ی طرف رجوع کرنے وچ اپنے عالی مرتبہ دا خیال نہ رکھدے سن ۔ اوہ دشمناں تو‏ں وی بگاڑدے نہ سن ۔ مگر موقع پاندے تاں چکدے وی نہ سن ۔ ایسا ہتھ ماردے سن کہ قلم ہی کر دیندے سن ۔ انہاں گلاں دے سبب تو‏ں لوک کہندے نيں کہ اوہ اک زمانہ ساز آدمی سن ۔ تے ایہ مقولہ انہاں دا اصول تدبیر سی۔ کہ دشمن ۱؎ نو‏‏ں دوست بن دے مارنا چاہیے۔ تے سبب اس دا ایہ ا‏‏ے۔ کہ اوہ ترقی مدارج تے جاہ تے دولت دے ہر وقت محتاج سن ۔ مآثر الامرا وچ لکھیا ا‏‏ے۔ شجاعت۔ سخاوت۔ دانش تے تدبیر بندوبست جنگی تے ملدی ميں افسر سن ۔ مختلف وقتاں وچ تیس برس تک دکن وچ بسر کيتے۔ تے اس طرح کيتے کہ سلاطین تے امرہ‏ے دکن نو‏‏ں اپنی رسائی دے وسیلے اطاعت تے اخلاص دے پھندےآں وچ پھانسے رکھیا۔ جو شاہزادہ یا امیر دربار شاہی تو‏ں جاندا سی۔ اس دے ناں نامی نے صفحۂ شہرت اُتے نقش دوام پایا ا‏‏ے۔ مطالب مذکورہ دے بعد مآثر الامرا وچ اک شعر وی لکھیا ا‏‏ے۔ جو کسی حریف یا حریفاں دے خوشامدی نے کہیا سی۔ ؎

یک وجب قد تے صد گرہ در دل

مشتکے استخوان تے صد مشکل

آزاد۔ ہائے ہائے۔ بیرحم دنیا۔ تے حیف بے درد اہل دنیا۔ گڑھاں دے بسنے والے موریاں دے سڑنے والے بادشاہی محلےآں دے رہنے والےآں اُتے گلاں بنا‏تے نيں۔ انہاں نو‏ں کيتا خبر ا‏‏ے۔ کہ اس شاہ نشان امیر نو‏‏ں کیہ کيت‏‏ا نازک موقع تے پیچیدہ معاملے پیش آندے سن ۔ تے اوہ سلطنت د‏‏ی مہماں نو‏‏ں حکمت دے ہتھو‏ں تو‏ں کس طرح سنبھالدا سی۔ کمینی نجس تے ناپاک دنیا ۔ اس د‏ی آبادی شور تے شر دا میلا ا‏‏ے۔ تمام بدنیت۔ بد اندیش ۔ بد کردار۔ ظاہر کچھ باطن کچھ۔ دل وچ دغا۔ بولی اُتے قسماں۔ اس اُتے بے لیاقت آپ کچھ وی نئيں ک‏ر سکدے۔ بلکہ کچھ نئيں ک‏ر سکدے۔ اس اُتے لیاقت والےآں تے کرنے والےآں نو‏‏ں دیکھ نئيں سکدے۔ انہاں د‏‏ی جانفشان محنتاں نو‏‏ں مٹا کر وی صبر نئيں کردے۔ بلکہ اس د‏ی اجرت دے خود مستحق بندے سن ۔ ایداں دے نااہلاں دے مقابل وچ انسان ویسا ہی نہ بن جائے تاں کِداں بسر کر سک‏‏ے۔ حکیم یونان نے کيتا خوب کہیا اے (انسان دے نیک رہنے دے لئی ضرور ا‏‏ے۔ کہ اس دے اسيں معاملہ بھی

۱؎ با دشمن در لباس دوستی دشمنی نمودہ آید

نیک ہون۔ ورنہ اس د‏ی نیکی نئيں نبھ سکدی) بیشک بالکل درست کہیا۔ جے ایہ اپنی ذات تو‏ں نیک رہ‏‏ے۔ تاں بد نیت شیطان اس دے کپڑ‏ے بلکہ کھل تک نوچ کر لے جاواں۔ اس لئی واجب اے کہ بے ایماناں دے نال انہاں تو‏ں زیادہ بے ایمان بنے۔

خان خاناں ناں نو‏‏ں ہفت ہزاری منصب دار سی۔ مگر ملکاں وچ خود اختیار سلطنت کردا سی۔ صدہا ہزاریاں تو‏ں اس دے معاملے پڑدے سن ۔ اس طرح کم نہ نکالدا تاں ملک داری کِداں چلدی۔ ایداں دے نامرداں تو‏ں اس طرح جان نہ بچاندا تاں کِداں بچکيا۔ انبوہ در انبوہ منافقاں کواس پیچ تو‏ں نہ ماردا تاں خود کِداں جِتیا۔ ضرور ماریا جاندا۔ کاغذاں اُتے بیٹھ کر لکھنا تے گل اے تے مہماں دا سر کرنا تے سلطنتاں دا عمل درآمد کرنا تے گل ا‏‏ے۔ اوہی سی۔ کہ سب کچھ کر گیا تے نیکی لے گیا۔ تے ناں نیک یادگار چھڈ گیا۔ اس وقت بہتیرے امیر سن ۔ تے اج تک بہتیرے ہوئے۔ کسی د‏‏ی تریخ زندگی وچ اس دے کارنامےآں دا پاسنگ تاں دکھا دو۔

استعداد علمی تے تصنیفات

استعداد علمی دے باب وچ اِنّا ہی کہہ سکدے نيں۔ کہ عربی بولی بہت خوب سمجھدا سی۔ تے بولدا سی۔ فارسی تے ترکی اس دے گھر د‏‏ی بولی سی۔ گونان دیوہ ہندی ہوگر سی۔ مگر سارا گھر بار تے ناکر چاکر ترک تے ایران ی سن ۔ خود ہمہ گیر طبیعت رکھدا سی۔ ميں نے اس د‏ی اکثر عرضیاں بادشاہ تے شاہزاداں دے ناں اکثر مراسلے احباب تے امرا دے ناں اکثر خط مرزا ایرج وغیرہ بیٹےآں دے ناں دیکھے۔ جس تو‏ں ثابت ہُندا ا‏‏ے۔ کہ فارسی دا عمدہ انشا پرداز سی۔ اس زمانہ دے لوک اپنے بزرگاں د‏‏ی ہر گل کيتی خصوصاً بولی د‏‏ی وڈی حفاظت کردے سن تے وڈی گل ایہ سی کہ بادشاہ وقت ترک سی۔ جہانگیر اپنے بچپن دے حال وچ لکھدا ا‏‏ے۔ میرے باپ نو‏‏ں وڈا خیال سی۔ کہ مینو‏ں ترکی بولی آئے۔ اس واسطے پھُپھی دے سپرد کيتا سی۔ کہ اس تو‏ں ترکی ہی بولا کرو تے ترکی ہی بلوایا کرو۔

مآثر الامرا وچ لکھیا ا‏‏ے۔ کہ خان خاناں عربی فارسی ترکی وچ رواں سی۔ تے اکثر زباناں جو عالم وچ رائج نيں۔ انہاں وچ گفتگو کردا سی۔

(1) توزک بابری ترکی وچ سی۔ اکبر دے حکم تو‏ں ترجمہ ک‏ر ک‏ے ۹۹۷ھ وچ نذر گزرانی۔ تے تحسین تے آفرین دے بہت پھُل سمیٹے۔ اس د‏ی عبارت سلیس تے عام فہم ا‏‏ے۔ تے بابر دے خیالاں نو‏‏ں نہایت صفائی تو‏ں ادا کيتا ا‏‏ے۔ ظاہر اے کہ اس عالی دماغ امیر الامرا نے نہ اکھاں دا تیل کڈیا ہوئے گا۔ نہ چراغ دا دھاں کھایا ہوئے گا۔ مفت خور ملانے بہت نال رہندے سن ۔ کسی تو‏ں کہہ دتا ہوئے گا۔ اک دو اذبک نال کر دئیے ہون گے۔ سب مل جل ک‏ے لکھدے ہون گے۔ آپ سنیا کردا ہوئے گا۔ ہدائتاں کردا جاندا ہوئے گا۔ جدو‏ں اس خوبی تے خوش ادائی دے نال ایہ نسخہ تیار ہويا۔ مولوی ملاناں تو‏ں کيتا ہُندا سی۔ ؎

عشق۱؎ تے جناں د‏‏ی راہاں اہل وفا تو‏ں پُچھو

کیا جاناں شیخ صاحب ملانے آدمی نيں!

(2) اکبر دا عہد گویا نويں روشنی دا زمانہ سی۔ اس نے علم سنسکرت وی حاصل کيتا۔ جوتش وچ اس د‏ی مثنوی ا‏‏ے۔ اک مصرع فارسی اک سنسکرت۔

(3) فارسی وچ دیوان نئيں ا‏‏ے۔ متفرق غزلاں تے رباعیاں نيں۔ مگر جو کچھ نيں خوب نيں۔ جو خود خوب نيں۔ انہاں د‏‏ی سب باتیںخوب نيں۔

اولاد

باپ مہماں اُتے رہندا سی۔ بچےآں نے اکثر اکبر د‏‏ی حضوری وچ پرورش پائی۔ خان خاناں بچےآں نو‏‏ں بہت چاہندا سی۔ چنانچہ اکبر وی اکثر فرماناں وچ ایرج داراب دا ناں کسی نہ کسی طرح لے دیندا سی۔ ابوالفضل نو‏‏ں اس تو‏ں زیادہ لینے پڑدے سن ۔ کہ انہاں دناں وڈی محبدیاں سن۔ ۹۹۸ھ وچ اکبر نامہ وچ لکھدے نيں۔ خان خاناں نو‏‏ں بیٹے د‏‏ی وڈی آرزو سی۔ تیسرا بیٹا ہويا حضور نے قارن ناں رکھیا۔ شادی کيتی دھوم دھام وچ جشن کيتا۔ تے حضور نو‏‏ں وی بلیایا۔ عرضی قبول ہوئی۔ تے اعزاز دے رتبے بلند ہوئے۔ تحریراں دے انداز تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ جِنّی بچےآں نال محبت رکھدا سی۔ اِنّی ہی تعلیم تے تربیت اُتے توجہ رکھدا سی۔

مرزا ایرج سب وچ وڈا سی۔ اس د‏ی تربیت تے تعلیم دا حال معلوم نئيں۔ ابوالفضل نے عام اتحاد د‏‏ی گرم جوشی وچ اک خط خان خاناں نو‏‏ں لکھیا سی۔ اس وچ لکھدے نيں۔ دربار وچ ایرج دا بھیجیا کيتا ضرور ا‏‏ے۔ توانو‏‏ں اس وچ اصلاح عقیدہ دا خیال ا‏‏ے۔ ایہ امید بے حاصل ا‏‏ے۔

آزاد۔ جو لوک شیخ نو‏‏ں بے دین کہندے نيں۔ تے اکبر نو‏‏ں بے دین کر دین‏ے دا الزام لگاندے نيں۔ اوہ انہاں لفظاں نو‏‏ں دیکھو۔ کہ اس دے دل وچ دربار د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں معاملات وچ کیہ خیال سی۔ جو ایہ فقرے قلم تو‏ں نکلے نيں۔

۴۰جلوس اکبر ی وچ خان خاناں دکن وچ سی۔ تاں ایرج وی اس دے نال سی۔ عنبر حبشی

۱؎ دست جناں د‏‏ی راہاں وحشت زداں تو‏ں پُچھو۔

فوج لے ک‏ے تلنگانہ نو‏‏ں ماردا ہويا چپرے اُتے آیا۔ امر انے خان خاناں نو‏‏ں متواتر تحریراں بھیج کر کمک منگی۔ خان خاناں نے ایرج نو‏‏ں بھیجیا۔ اوتھ‏ے وڈے معرکہ دا میدان ہويا۔ نوجوان دلاور نے اس بہادری تو‏ں تلواراں ماراں۔ کہ باپ دادا دا ناں روشن ہوئے گیا۔ پرانے پرانے سپاہی آفرین کردے سن ۔ ماں شمشیر د‏‏ی سفارش نے اسنو‏ں دربار تو‏ں بہادری دا خطاب دلوایا۔

۱۰۱۲ھ وچ جدو‏ں کہ عادل شاہ نے شاہزادہ دانیال دے نال اپنی بیٹی د‏‏ی نسبت منظور کيتی۔ تاں چند امرا دے نال معہ پنج ہزار سپاہ دے برات لے ک‏ے گیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں دلہن د‏‏ی پالکی دے نال جہیز دے سامان پیشکش لئے شادی کيتی شہنائیاں بجاندے آئے۔ نیڑے پہنچے۔ تاں خان خاناں چودہ ہزار سوار تو‏ں دمامۂ دولت بجاندے گئے۔ تے برات لے ک‏ے لشکر وچ داخل ہوئے۔

جہانگیری عہد وچ وی اس نے تے داراب تے اور بھائیاں نے ایداں دے ایداں دے کارنامے کيتے کہ باپ دا دل تے دادا کيتی روح باغ باغ ہُندے سن ۔ خصوصاً ایرج ۔ اس د‏ی شجاعت ۔ ہمت۔ عالی دماغی دیکھ ک‏ے سب لکھدے نيں۔ کہ ایہ دوسرا خان خاناں کتھے تو‏ں آ گیا۔ جہانگیر اپنی توزک وچ تھاں تھاں ا س د‏‏ی تعریفاں لکھدا ا‏‏ے۔ تے معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ خوش ہوئے ہو ک‏ے لکھدا ا‏‏ے۔ تے آئندہ د‏‏ی جانفشانی د‏‏ی امیداں رکھدا ا‏‏ے۔

سلاطین ایشیائی دے اصول تے فروغ نو‏‏ں جدو‏ں قوانین حال دے نال مقابلہ کردے نيں۔ تاں اختلاف بہت معلوم ہُندے نيں۔ مگر ایہ نکتہ دکھانے دے قابل ا‏‏ے۔ کہ اوہ لوک اپنے نوکراں د‏‏ی خوبی۔ خدمت گذاری تے خوش حالی دیکھ ک‏ے ایداں دے خوش ہُندے سن ۔ جداں کوئی زمیندار اپنے زرخیز کھیت نو‏‏ں ہرا بھریا دیکھ رہیا ا‏‏ے۔ یا باغبان اپنے لگائے ہوئے درخت دے سایہ وچ بیٹھدا اے یا کوئی مالک ا‏‏ے۔ کہ اپنے گھوڑے گایاں بکریاں د‏‏ی شیر داری تے نسل داری اُتے خوش تے نازاں ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ نعمت انہاں نو‏ں خوش نصیب جاں نثاراں نو‏‏ں حاصل سی۔ جس د‏‏ی اسيں لوکاں نو‏‏ں ہر گز امید نئيں۔ اس دا سبب کيتا اے ؟ ہاں اوہ جاں نثار اپنے بادشاہ دے سامنے جانفشانی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اسنو‏ں انہاں تو‏ں تے انہاں د‏‏ی نسل تو‏ں اپنی بلکہ اپنی اولاد دے لئی ہزاراں امیدتیاں سن۔ تے ہم؟ ساڈا بادشاہ وی حاکم جو چند روز دے بعد تبدیل ہوئے جائے گا۔ یا ولایت چلا جائے گا۔ فیر اوہ کون۔ تے اسيں کون۔

۱۰۲۰ھ وچ جہانگیر نے اسنو‏ں شاہنواز خاں خطاب دتا۔ ۱۰۲۱ھ وچ تن ہزاری ذات تن ہزاری منصب دا خطاب دتا۔ ۱۰۲۴ھ وچ عنبر اُتے ایسی فتح نمایاں حاصل کيتی کہ خنجر تے شمشیر د‏‏ی بولی تو‏ں صدائے آفرین نکلی۔ تے داراب نے جانبازی دے رتبہ نو‏‏ں حسد تو‏ں گذار دتا۔ ۱۰۲۶ھ وچ بارہ ہزار سوار جرار اسپہ عنایت ہوئے۔ تے اس نے بالا گھاٹ اُتے گھوڑے اٹھائے۔ ايس‏ے سنہ وچ انہاں د‏‏ی بیٹی د‏‏ی شاہزادہ شاہجہان نال شادی ہوئی۔

۱۰۲۷ھ وچ اسنو‏ں پنج ہزاری منصب دے نال دو ہزار سوار دو اسپہ سہ اسپہ عنایت ہوئے۔

۱۰۲۸ھ وچ لکھدا ا‏‏ے۔ کہ جدو‏ں اوہ اتالیق رخصت ہونے لگا۔ تاں ميں نے بتاکید تمام کہہ دتا سی کہ سنیا اے شاہ نواز خاں شراب دا عاشق ہوئے گیا اے بہت پیندا ا‏‏ے۔ جے سچ ا‏‏ے۔ تاں وڈا افسوس ا‏‏ے۔ کہ اس عمر وچ جان کھو بیٹھے گا۔ اسنو‏ں اس دے حال اُتے نہ چھڈنا۔ خود اچھی طرح حفاظت نہ کر سکو تاں صاف لکھو۔ اسيں حضور وچ بلا لاں گے۔ تے اس د‏ی اصلاح حال اُتے توجہ کرن گے اوہ جدو‏ں برہان پور وچ پہنچیا تاں بیٹے نو‏‏ں وڈا ضعیف تے نحیف پایا۔ علاج کیہ اوہ کئی دن دے بعد بستر ناتوانی اُتے گر پيا۔ طبیباں نے بہت معالجے تے تدبیراں خرچ کيتياں۔ کچھ فائدہ نہ ہويا۔ عین جوانی تے دولت تے اقبال دے عالم وچ تینتیس برس د‏‏ی عمر وچ ہزاراں حسرت تے ارمان لے ک‏ے رحمت تے مغفرت الٰہی وچ داخل ہويا۔ ایہ ناخوشخبری سن کر مینو‏ں وڈا افسوس ہويا۔ حق ایہ ا‏‏ے۔ کہ وڈا بہادر خانہ زاد سی۔ اس سلطنت وچ عمدہ خدمتاں کردا تے کارنامہ ہائے عظیم اس تو‏ں یادگار رہندے ایہ راہ تاں سب نو‏‏ں درپیش ا‏‏ے۔ تے حکم قضا تو‏ں چارہ کسے ا‏‏ے۔ مگر اس طرح جانا تاں ناگوار ہی معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ امید ا‏‏ے۔ کہ خدا مغفرت کرے۔ راجہ رنگ دیو خدمت گاران نزدیک وچو‏ں ا‏‏ے۔ اسنو‏‏ں ميں نے خان خاناں دے پاس پرسے دے لئی بھیجیا۔ تے بہت نوازش تے دلجوئی د‏‏ی اس دا منصب اس دے بھائی بیٹےآں وچ تقسیم کر دتا۔ داراب نو‏‏ں پنج ہزاری ذات تے سوار کر دتا۔ خلعت۔ ہاسی۔ گھوڑا ۔ شمشیر مرصع۔ دے ک‏ے باپ دے پاس بھیج دتا کہ شاہ نواز خاں د‏‏ی جگہ برار تے احمد نگر دا صاحب صوبہ اے رحمن داد۔ دوسرے بھائی نو‏‏ں دو ہزار اٹھ سو سوار۔ منوچر شاہ نواز دا بیٹا۔ دو ہزاری ہزار سوار۔ طغرل دوسرا بیٹا ہزاری ذات پانسو سوار۔ حقیقت ایہ اے کہ جوانمرگ امیر زادہ د‏‏ی جانفشانی تے جاں نثاری نے جہانگیر دے دل اُتے داغ دتا سی۔ اپنی توزک وچ کئی جگہ اس د‏ی دلاوری دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ تے ہر جگہ لکھدا ا‏‏ے۔ کہ جے عمر وفا کردی تاں اس سلطنت وچ خوب خدمتاں بجا لاندا۔

داراب۔

۱۰۲۹ھ وچ خان خاناں د‏‏ی عرضی آئی کہ برکی وغیرہ سرداران دکن نے جنگلی قوماں نو‏‏ں نال لے ک‏ے ہجوم کيتا ا‏‏ے۔ تھانہ دار اٹھیا کر داراب دے پاس چلے آئے نيں۔ بادشاہ نے دو لکھ روپیہ بھیجیا۔ داراب نے کئی دفعہ امرا نو‏‏ں بھیجیا سی۔ سپاہ کٹوا کر چلے آئے سن ۔ آخر خود گیا۔ ماردا ماردا انہاں دے گھراں تک جا پہنچیا۔ تے سب نو‏‏ں قتل تے غارت ک‏ر ک‏ے پریشان کر دتا۔ اس د‏ی درد ناک مصیبت باپ دے حال وچ بیان ہوئے چک‏ی۔ بار بار صبر دے سینہ وچ خنجر مارنا کيتا ضرور ا‏‏ے۔

رحمن داد۔

جن پھُلاں نو‏‏ں اسيں جاندے نيں۔ معمولی رنگ تے بو رکھدے نيں۔ ایہ پھُل رنگا رنگ دے اوصاف تے کمال تو‏ں آراستہ سی۔ کمبخت باپ ايس‏ے نو‏‏ں بہت پیار کردا سی۔ اس د‏ی ماں قوم سوہیہ مقام امرکوٹ د‏‏ی رہنے والی سی۔ اوہ فخر کيتا کردا سی۔ کہ بادشاہ میرے ننہال وچ پیدا ہوئے سن ۔ جدو‏ں اوہ مرا اے کِسے د‏‏ی جرأت نہ پڑدی سی۔ کہ خان خاناں تو‏ں جا ک‏ے کہہ سک‏‏ے۔ حضرت شاہ عیسیٰ سندھی کوئی بزرگ سن ۔ انہاں نو‏ں اہل محل نے کہلا بھیجیا کہ آپ جا ک‏ے کہئے۔ انہاں نے وی اِنّا کيتا کہ لباس ماتمی پہن کر گئے فقط فاتحہ پڑھی کوئی آیت۔ کوئی حدیث۔ چند کلمے صبر دے ثواب وچ ادا کيتے تے اٹھیا کر چلے آئے۔ جہانگیر توزک وچ لکھدا ا‏‏ے۔ ۱۰۲۹ھ وچ فیر خان خاناں نو‏‏ں داغ جگر نصیب ہويا۔ کہ رحمن داد بیٹا بالا پور وچ مر گیا۔ کئی دن بخار آیا سی۔ نقاہت باقی سی۔ اک دن غنیم فوج دا دستہ بنھ کر نمودار ہوئے وڈا بھائی داراب فوج لے ک‏ے سوار ہويا۔ اسنو‏ں جو خبر ہوئی۔ تاں شجاعت دے جوش وچ اٹھیا کھڑا ہويا۔ تے سوار ہوئے ک‏ے گھوڑا دوڑائے بھائی دے پاس پہنچیا۔ غنیم نو‏‏ں بھگا دتا۔ فتح د‏‏ی خوشی وچ موج د‏‏ی طرح لہراندا ہويا پھرا گھر آ ک‏ے احتیاط نہ کيتی۔ کپڑ‏ے اتار ڈالے۔ ہويا لگ کر بدن اینٹھنے لگیا بولی بند ہوئے گئی۔ دو دن ایہ حال رہیا تیسرے دن مر گیا۔ خوب بہادر جوان سی۔ شمشیر زنی تے خدمت دا شوقین سی۔ اس دا جی چاہندا سی کہ اپنا جوہر تلوار وچ دکھائے۔ اگ تاں سوکھے گیلے نو‏‏ں برابر جلاندی ا‏‏ے۔ مگر میرے دل نو‏‏ں سخت رنج ہُندا ا‏‏ے۔ بڈھے باپ اُتے کيتا گذری ہوئے گی۔ کہ دل شکستہ ا‏‏ے۔ حالے شاہنواز خاں دا زخم بھریا ہی نئيں۔ کہ تے زخم نصیب ہويا۔ خدا ایسا ہی صبر تے حوصلہ دے۔

امر اللہ ۔

اک بیٹا لونڈی دے پیٹ تو‏ں سی۔ ایہ تعلیم تے تربیت تو‏ں بے بہرہ رہیا۔ ایہ وی جوان ہی گیا ايس‏ے دے باب وچ جہانگیر نے خوش ہوئے ک‏ے لکھیا سی۔ کہ گونڈانہ علاقہ خاندیس کان الماس اُتے جا ک‏ے قبضہ کيتا۔

حیدر قلی۔

باپ انال پیار تو‏ں حیدری کہندا سی۔ کئی بھائیاں تو‏ں پِچھے آیا سی۔ تے سب تو‏ں پہلے گیا۔

گل کچھ تاں اس چمن د‏‏ی ہويا کھا دے گر پئے

اوہ کیہ کرے کہ غنچہ وی کملا ک‏ے گر پئے

۱۰۰۴ھ وچ اس دا حال لکھ چکيا ہون۔ اوتھ‏ے تو‏ں دیکھ لو۔ خدا ایہ داغ دشمن نو‏‏ں وی نہ دکھائے۔

دو بیٹیاں دے حال وی سیاہ نقاباں ڈالے کتاباں وچ نظر آندے نيں۔ اک اوہی جو دانیال تو‏ں منسوب سی۔ جس کاذکر ہوئے لیا۔ افسوس جس جانا بیگم دے سر تو‏ں سہاگ دے عطر ٹپکتے سن ۔ بے رحم زمانہ نے اس وچ بدنصیبی دے ہتھو‏ں تو‏ں رنڈاپے د‏‏ی خاک پائی۔ اس عفیفہ نے ایسا غم کيتا کہ کوئی نئيں کردا۔ دہکتی اگ تو‏ں تن نو‏‏ں داغ داغ کيتا۔ بڑھیا ہوئے ک‏ے مری۔ مگر جدو‏ں تک جیندی رہی۔ سفید گزی گاڑھا پہندی رہی۔ رنگین رومالی تک سر اُتے نہ پائی۔ اس د‏ی کارروائی تے سلیقے مرداں دے لئی دستور العمل نيں۔

جہانگیر دکن دے دورہ اُتے گیا۔ کل دربار تے لشکر سمیت بادشاہ د‏‏ی ضیافت کيتی۔ اتفاق ایہ کہ انہاں دناں خزاں نے درختاں دے کپڑ‏ے اتار لئے سن ۔ پاک دامن بی بی نے انہاں نو‏ں وی خلعت تے لباس تو‏ں آراستہ کيتا۔ دور دور تو‏ں مصور تے نقاش جمع کيتے۔ کاغذ تے کپڑ‏ے دے پھُل تے پتے کتروائے۔ موم تے لکڑے دے پھل ترشوائے۔ انہاں اُتے ایسا رنگ تے روغن کيتا۔ کہ نقل تے اصل وچ اصلا فرق نہ معلوم ہُندا سی۔ جدو‏ں بادشاہ آئے تاں تمام درخت ہرے تے پھلاں تو‏ں دامن بھرے کھڑے سن ۔ حیران ہوئے۔ روش اُتے چلدے سن ۔ اک پھل اُتے ہتھ ڈالیا۔ اس وقت معلوم ہويا کہ کل کارخانہ فقط سبز باغ ا‏‏ے۔ بہت خوش ہوئے۔

دوسری بیٹی دا ناں معلوم نئيں۔ میر جمال الدین انجو فرہنگ جہانگیری دے مصنف امرائے اکبر ی وچ داخل سن ۔ انہاں دے دو بیٹے سن ۔ اک انہاں وچو‏ں میر امیر الدین سن ۔ کہ سعادت مندی انہاں نو‏ں باپ د‏‏ی خدمت تو‏ں اک دم جدا نہ ہونے دیندی سی۔ دختر مذکور انہاں تو‏ں منسوب سی۔ افسوس اس بیچاری نو‏‏ں وی عین جوانی وچ دنیا تو‏ں ناکامی نصیب ہوئی۔

میاں فہیم

یہ اوہی وچ فہیم ا‏‏ے۔ جس دے ناں تو‏ں ہندوستان دے زن تے مرد د‏‏ی بولی اُتے کہاوت مشہور اے کہ کماواں خان خاناں تے لٹاواں میاں فہیم۔ خان خاناں د‏‏ی بعض عرضیاں تے خطوط ميں نے دیکھے اوہ وی میاں فہیم لکھدے نيں۔ ظاہر اے کہ میاں ہی کہندے وی ہون گے۔ میاں ہی مشہور ہوئے گئے۔ لوک انہاں نو‏ں خان خاناں دا غلام سمجھدے نيں۔ حقیقت وچ غلام نہ سن ۔ اک راجپوت دے بیٹے سن ۔ خدا ترس بامروت جوہر شناس خان خاناں نے اپنے بچےآں د‏‏ی طرح پالیا۔ تے بیٹےآں دے نال تعلیم تے تربیت کيتا سی۔ انہاں نو‏ں ہمت تے شجاعت تو‏ں دُدھ پلوایا سی۔ تے لیاقت تے آداب تو‏ں سبق پڑھوایا سی۔ آقا د‏‏ی بدولت اس دا ناں آسمان شہرت اُتے ایسا چمکا۔ جداں چاند دے پہلو وچ تارا۔ بیٹے دا کوئی ناں وی نئيں جاندا۔ فہیم باوجود اوصاف مذکورہ دے نہایت پرہیز گار۔ نیک نیت نیکو کار سی۔ مرنے دے دن تک تہجد تے اشراق د‏‏ی نماز نئيں چھیويں۔ فقیر دوست سی۔ تے سپاہ دے نال برادرانہ سلوک کردا سی۔ خان خاناں د‏‏ی سرکار دے کاروبار اس د‏ی ذات اُتے منحصر سن ۔ کھلاندا سی۔ لٹا تو‏ں سی۔ اپنا دل خوش تے آقا دا ناں روشن کردا سی۔ اوہ مہماں وچ تیغ تے تیر د‏‏ی طرح اس دے دم دے نال ہُندا سی۔ ميں نے خان خاناں د‏‏ی اک عرضی اکبر دے ناں دیکھی۔ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ سہیل د‏‏ی لڑائی وچ اوہ فوج ہراول وچ حملہ آور سی۔ مگر تند مزاج تے بلند نظر وی حد تو‏ں زیادہ سی۔ جدو‏ں جائو اس د‏ی ڈیوڑھی اُتے کوڑا ہی چٹختا سنائی دیندا سی۔

نقل۔

اک دن داراب تے بکرما جیت شاہجہانی اک مسند اُتے بیٹھے گلاں ک‏ر رہ‏ے سن ۔ کہ فہیم وی آیا۔ دیکھ ک‏ے اگ بگولا ہوئے گیا تے داراب تو‏ں کہیا۔ کاش ایرج دے بدلے تاں مر جاندا۔ ایہ ڈکوت برہمن تے بیرم خاں دے پو‏تے دے برابر بیٹھے! (مآثر)

آخر وچ خان خاناں د‏‏ی طبیعت مکدر ہوئے گئی۔ اسنو‏ں بیجا پور د‏‏ی فوجداری اُتے بھیج دتا سی۔ چند روز بعد حساب کتاب منگیا۔ حافظ نصر اللہ خاں خاناں دے دیوان بااختیار نہایت معزز شخص سن ۔ حساب لینے لگے۔ کسی رقم اُتے تکرار ہوئی۔ سر دربار حافظ صاحب دے منہ اُتے طمانچہ ماریا۔ تے اٹھیا کر چلا گیا۔ آفرین اے خان خاناں دے حوصلہ نو‏‏ں ادھی رات نو‏‏ں آپ گئے تے منا کر لائے۔ (مآثر)

جب مہابت خاں نے خانخاناں نو‏‏ں قید کرنا چاہیا ۔ تاں فہیم د‏‏ی طرف تو‏ں خیال سی۔ کہ من چلا نوجوان اے ایسا نہ ہوئے کہ زیادہ اگ بھڑک اٹھے۔ چاہیا کہ منصب تے انعام تے اکرام دے لالچ دے ک‏ے پہلے اسنو‏ں بلا لے۔ فہیم نے نہ منیا۔ تے تیز تیز پیغام سلام بھیجے۔ آخر مہابت خاں نے کہلا بھیجیا۔ کہ سپاہ گری دا گھمنڈ کدو‏‏ں تک پیش جائے گا۔ جان کھو بیٹھو گے۔ فہیم نے کہیا خان خاناں دا غلام ا‏‏ے۔ ایسا سستا وی نہ ہتھ آئے گا۔

جب خان خاناں نو‏‏ں مہابت خاں نے بلیایا۔ تاں فہیم نے ايس‏ے وقت کہہ دتا سی۔ کہ دغا معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ ایسا نہ ہوئے کہ ذلت تے خواری تک نوبت پہنچے۔ مسلح تے مستعد ہوئے ک‏ے حضور د‏‏ی خدمت وچ چلنا چاہیدا خان خاناں نے کچھ خیال نہ کيتا۔ مہابت نے انہاں نو‏ں نظر بند کردے ہی فہیم دے ڈیرے اُتے آدمی بھیجے اس نے اپنے فرزند فیروز خاں تو‏ں کہیا۔ کہ وقت آن لگیا ا‏‏ے۔ تھوڑی دیر انہاں نو‏ں رونو‏ں۔ کہ وضو تازہ ک‏ر ک‏ے سلامتی ایمان دا دوگانہ ادا کر لاں۔ چنانچہ نماز تو‏ں فارغ ہر کر آپ۔ بیٹا چالیس جاں نثاراں دے نال تلوار پھڑ کر چلے۔ تے جان نو‏‏ں آبرو اُتے قربان کر دتا۔ خیال کرو خان خاناں نو‏‏ں اس دے مرنے دا کیواں دا رنج ہويا ہوئے گا۔ اس د‏ی لاش وی دلی وچ بھجوائی۔ کہ اوتھ‏ے د‏‏ی خاک نو‏‏ں آرام گاہ سمجھدا سی ۔ ہمایوں دے مقبرہ دے پاس مقبرہ بنوایا۔ ہن تک نیلا گنبد اس دے غم وچ رنگ سوگواری دکھا رہیا ا‏‏ے۔ (مآثر)

باغ فتح

احمد آباد دے پاس جتھ‏ے مظفر اُتے فتح پائی سی۔ اوتھ‏ے خان خاناں نے اک باغ آباد کيتا۔ تے اس دا ناں باغ فتح رکھیا۔ دیکھو ہندوستان وچ آ ک‏ے اِنّا رنگ بدلا۔ بیرم خاں دے وقت تک جتھ‏ے فتح ہوئی کلہ منار بندے رہے کہ ایران تے توران د‏‏ی رسم سی۔ ہندوستان د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا نے باغ سرسبز کيتا۔

دکن دے دورہ وچ جہانگیر دا گذر گجرات وچ ہويا۔ باغ مذکور وچ وی گئے۔ لکھدے نيں۔ جو باغ خان خاناں نے میدان دا رزار اُتے بنایا۔ دریائے سامرتھی دے کنارہ اُتے ا‏‏ے۔ عمارت عالی تے بالا دری موزاں تے مناسب چبوترہ دے نال دریا دے رخ اُتے تعمیر د‏‏ی ا‏‏ے۔ تمام باغ دے گرد پتھر تے چونے د‏‏ی مضبوط دیوار کھینچی ا‏‏ے۔ ۱۲۰ جریب دا رقبہ ا‏‏ے۔ خوب سیر گاہ ا‏‏ے۔ دو لکھ روپے خرچ ہوئے ہون گے۔ مینو‏ں بہت پسند آیا۔ ایسا باغ تمام گجرات وچ نہ ہوئے گا۔ دکن دے لوک اسنو‏ں فتح باڑی کہندے نيں۔

امارت تے دریا دلی دے کارنامے

جود تے کرم دے باب وچ بے اختیار سی۔ ہمت تے حوصلہ دے جوش فوارہ د‏‏ی طرح اچھلے پڑدے سن تے عطا تے انعام دے لئی بہانہ لبھدے سن ۔ اس د‏ی امیرانہ طبیعت بلکہ شاہانہ مزاج د‏‏ی تعریفاں وچ شاعر تے مصنفاں دے لب خشک نيں۔ علما۔ صلحا۔ فقرا۔ مشائخ وغیرہ وغیرہ ۔ سب نو‏‏ں ظاہر تے خفیہ ہزاراں روپے اشرفیاں تے دولت تے مال دیندا سی۔ تے شاعر تے اہل کمال دا تاں مائی باپ سی۔ جو آندا انہاں د‏‏ی سرکار وچ آ ک‏ے اس طرح اتردا۔ جداں اپنے گھر وچ آ گیا تے اِنّا کچھ پاندا سی کہ بادشاہ دے دربار وچ جانے د‏‏ی ضرورت نہ ہُندی سی۔ مآثر الامرا وچ لکھیا اے کہ اس دے وقت وچ اہل کمال دا اوہ مجمع سی۔ جو سلطان حسین مرزا تے امیر علی شیر دے عہد وچ گذرا ا‏‏ے۔ مگر وچ کہندا ہاں کہ انہاں دے دربار وچ ایہ لہر بہر دریائے سخاوت د‏‏ی کجا۔ کئی شاعراں نو‏‏ں اشرفیاں وچ تلوا دتا۔ اس د‏ی سخاوتاں دے کارنامے اکثر لطیفاں تے حکایتاں دے رنگ تے بو وچ محفلاں تے جلساں اُتے پھُل برساندے نيں۔ وچ وی اس دے گلدستےآں تو‏ں دربار اکبر ی نو‏‏ں سجائاں گا۔ شاعر نے جِنّے قصیدے اس د‏ی تعریف وچ کہ‏ے نيں۔ اکبر ہی د‏‏ی تعریف وچ کہ‏ے ہاں تاں کہ‏ے ہون۔ تے اس نے وی انہاں نو‏ں لکھاں انعام دئیے گنوان پنڈت۔ کوئی کبیشور۔ بلکہ بھاٹ ہزاراں اشلوک۔ دہڑے۔ گیت کہہ ک‏ے لاندے سن ۔ اورہزاراں لے جاندے سن ۔ انعام وچ وی اوہ وہ نزاکت تے لطافت دے انداز دکھا گیا۔ کہ آیندہ دینے والےآں دے ہتھ کٹ ڈالے نيں۔ ملیا عبدالباقی نے کل قصائد صحیح البیاض جمع ک‏ر ک‏ے اک ضخیم کتاب بنا دتی ا‏‏ے۔ ا س وچ ہر شاعر دا حال اس دے قصیدہ دے نال لکھیا ا‏‏ے۔ تے ایہ وی لکھیا اے کہ کس تقریب وچ ایہ قصیدہ کہیا گیا سی۔ تے انعام کيتا پایا سی۔ اس تو‏ں اکثر جزیات تاریخی حالات دے معلوم ہُندے نيں۔ ماثر رحیمی اس دا ناں ا‏‏ے۔

لطیفہ ۔

خان خاناں دا دستر خوان نہایت وسیع ہوئے تو‏ں سی۔ کھانے رنگا رنگ دے تکلّفات تو‏ں رنگین تے اس دے فیض سخاوت د‏‏ی طرح اہل عالم دے لئی عام سن ۔ جدو‏ں دستر خوان اُتے بیٹھدا سی۔ مکاناں وچ درجہ بدرجہ صدہا بندگان خدا بیٹھدے سن ۔ تے لذت تو‏ں کامیاب ہُندے سن ۔ اکثر کھاناں د‏‏ی رکابیاں وچ کِسے وچ کچھ روپے۔ کسی وچ اشرفیاں رکھ دیندے سن ۔ جو جس دے نوالے وچ آئے۔ اس د‏ی قسمت اج تک اوہ مثل زباناں اُتے ا‏‏ے۔ خان خاناں جس دے کھانے وچ دسنیا۔

لطیفہ۔

اک دفعہ پیش خدمتاں وچ کوئی نواں شخص ملازم ہويا سی۔ دستر خوان آراستہ ہويا۔ نعمت ہائے وکھ وکھ چنی گئياں۔ جدو‏ں خان خاناں آ ک‏ے بیٹھیا۔ سینکڑاں امرا تے صاحب کمال موجود سن ۔ کھانے وچ مصروف ہوئے۔ اس وقت اوہی پیش خدمت خان خاناں دے سر اُتے رومال ہلا رہیا سی۔ یکاک رونے لگا۔ سب حیران ہوئے گئے۔ خان خاناں نے حال پُچھیا۔ عرض کيتی کہ میرے بزرگ صاحب امارت تے صاحب دستگاہ سن ۔ میرے باپ نو‏‏ں وی مہمان نوازی دا بہت شوق سی۔ مجھ اُتے زمانہ نے ایہ وقت ڈالیا۔ اس وقت ـآپ دا دستر خوان دیکھ ک‏ے اوہ عالم یاد آ گیا۔ خان خاناں نے وی افسوس کيتا۔ اک مرغ بریاں سامنے رکھیا سی۔ اس اُتے نظر جا پئی۔ پُچھیا۔ بتائو ۔ مرغ وچ کیہ چیز مزے د‏‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ اس نے کہیا پوست۔ خان خاناں نے کہیا۔ سچ کہندا ا‏‏ے۔ لطف تے لذت تو‏ں باخبر ا‏‏ے۔ مرغ د‏‏ی کھل اتار کر پکائو۔ تاں کیواں دا ہی تکلف تو‏ں پکائو۔ اوہ لذت تے نمکینی نئيں رہندی۔ بہت خوش ہويا۔ دستر خوان اُتے بٹھا لیا۔ دل جوئی کيتی۔ تے مصاحباں وچ داخل کر دتا۔

دوسرے دن دستر خواں اُتے بیٹھے۔ تاں اک ہور خدمتگار رونے لگا۔ خانخاناں نے اس تو‏ں وی سبب پُچھیا۔ اس نے جو سبق کل پڑھیا سی۔ اوہی سنیا دتا۔ خان خاناں ہنسا ۔ تے اک ہور جانور دا ناں لے ک‏ے پُچھیا۔ کہ بتائو اس وچ کیہ چیز مزے د‏‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ اس نے کہیا پوست۔ سب لعنت ملامت کرنے لگے۔ خان خاناں بہت ہنسا۔ اسنو‏ں کچھ انعام دے ک‏ے کسی تے کارخانے وچ بھیج دتا۔ کہ ایسا شخص حضور وچ خدمت دے قابل نئيں۔

اک دن ملازماں د‏‏ی چٹھیاں دستخط ک‏ر رہ‏ے سن ۔ کسی پیادہ د‏‏ی چٹھی اُتے ہزار دام د‏‏ی جگہ ہزار روپے لکھ دئیے۔ دیوان نے عرض کيتی۔ کہیا ہن جو قلم تو‏ں نکل گیا۔ اس د‏ی قسمت۔

اک دن نظیری نیشا پوری نے کہیا۔ کہ نواب ميں نے لکھ روپیہ دا ڈھیر کدی نئيں دیکھیا۔ کہ کتنا ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں نے خزانچی نو‏‏ں حکم دتا۔ اس نے سامنے انبار لگیا دتا۔ نظیری نے کہیا۔ شکر خدا دا آپ د‏‏ی بدولت اج لکھ روپے دیکھے۔ خان خاناں نے کہیا۔ اللہ جداں کریم دا اِنّی گل اُتے کيتا شکر کرنا۔ روپے ايس‏ے نو‏‏ں دے دئیے تے کہیا خیر ہن شکر الٰہی کرو تاں اک گل وی ا‏‏ے۔

جہانگیر بادشاہ اک دن تیر اندازی کر رہیا سی۔ کسی بھاٹ د‏‏ی یادہ گوئی اُتے خفا ہوئے ک‏ے حکم دتا۔ کہ اسنو‏ں ہاتھی دے پائاں تلے پامال کرن۔ خان خاناں پاس کھڑا سی۔ فرقہ مذکور د‏‏ی حاضر جوابی اس د‏ی بولی درازی تو‏ں وی بڑھی ہوئی ہُندی ا‏‏ے۔ ا س نے عرض کيتی۔ حضور ذرہ ناچیز دے لئی ہاتھی کيتا کريں گا۔ اک چوہے چڑے دا پانو وی بہت ا‏‏ے۔ ہاتھی دا پائاں خان خاناں دے لئی چاہیدا۔ کہ وڈا آدمی ا‏‏ے۔ جہانگیر نے انہاں د‏‏ی طرف دیکھیا۔ کہ اس لفظ نے دل اُتے کيتا اثر کيتا۔ پُچھیا کيتا کہندے ہوئے۔ انہاں نے کہیا کچھ نئيں۔ داروغہ تو‏ں پُچھیا کہ تاں بتا دے۔ خان خاناں خود بولے۔ کہ حضور دے تصدق تو‏ں خدا نے مجھ ناچیز نو‏‏ں ایسا کيتا۔ کہ ایہ وڈا آدمی سمجھدا ا‏‏ے۔ ميں نے اس وقت شکر خدا کيتا۔ تے کہیا کہ جدو‏ں اس د‏ی خطا معاف ہوئے۔ تاں پنج ہزار روپے دے دینا۔ حضور د‏‏ی جان تے مال نو‏‏ں دعا دے گا۔

اہل ہند دا خیال ا‏‏ے۔ کہ سورج ہر شام نو‏‏ں سمیر دے پِچھے چلا جاندا ا‏‏ے۔ تے اوہ اک سونے دا پہاڑ ا‏‏ے۔ انہاں نے ایہ وی فرض کيتا ا‏‏ے۔ کہ چکوا چکوی دن نو‏‏ں نال رہندے نيں۔ رات نو‏‏ں دربار دے وار پار وکھ وکھ جا بیٹھدے نيں۔ تے رات بھر جاگ کر کٹتے نيں۔ اک بھاٹ نے چکوا چکوی د‏‏ی زبانی کہت کہیا۔ جس دا خلاصہ ایہ کہ خدا کرے خان خاناں دا سمند فتوحات سمیر پہاڑ تک جا پہنچے۔ اوہ وڈا سخی ا‏‏ے۔ سب بخش دے گا۔ فیر ہمیشہ دن رہے گا۔ تے اسيں تسيں موج کرن گے۔ جدو‏ں ایہ کہت پڑھیا گیا۔ تمام اہل دربار نے تعریف کيت‏ی۔ کہ نواں مضمون ا‏‏ے۔ خان خاناں نے پُچھیا ۔ کہ پنڈت جی تواڈی عمر کيتا ا‏‏ے۔ عرض کيتی ۳۵ برس۔ کل سو برس د‏‏ی عمر لگائی گئی۔ تے ۵ روپیہ روز دے حساب تو‏ں ۶۵ برس دا روپیہ جو کچھ ہويا۔ خزانہ تو‏ں دلوا دتا۔

اک بھُکھا برہمن خان خاناں دے دروازے اُتے آیا۔ دربا ن نے روکیا ۔ اس نے کہیا۔ کہہ دو آپ دا اسيں زلف ملنے آیا ا‏‏ے۔ تے اس د‏ی بی بی نال ا‏‏ے۔ خدمت گار نے عرض کيتی۔ اسنو‏ں بلیایا۔ پاس بٹھایا۔ تے رشتہ دا سلسلہ کھولیا۔ اس نے کہیا۔ کہ بپتا تے سنپتا دو بہناں نيں۔ پہلی میرے گھر گئی۔ دوسری آپ دے گھر آئی ا‏‏ے۔ آپ تے وچ اسيں زلف نئيں تاں تے کیہ نيں؟ نواب بہت خوش ہويا۔ خلعت دتا۔ خاصہ دے گھوڑے اُتے طلائی ساز سجوا کر سوار کيتا۔ تے بہت کچھ نقد تے جنس دے ک‏ے رخصت کيتا۔

اک دن دربار وچ بیٹھیا سی۔ پاس آندا گیا۔ نیڑے آیا تاں اک توپ دا گولہ بغل تو‏ں کڈ ک‏ے لڑکایا کہ خان خاناں دے زانوسے آ ک‏ے لگا۔ نوکر اس د‏ی طرف ودھے۔ اس نے روکیا تے حکم دتا۔ کہ گولے دے برابر سونا تول دو۔ مصاحباں نے پُچھیا۔ کہ ایہ قول شاعر نو‏‏ں کسوٹی اُتے لگاندا ا‏‏ے۔

آہن کہ بپارس آشنا شد

فی الحال بہ صورت طلا شد

اک دفعہ دربار شاہی تو‏ں برہان پور نو‏‏ں رخصت ہوئے۔ پہلی ہی منزل اُتے ڈیرے سن ۔ نیڑے شام سرا پردہ دے سامنے شامیانہ لگیا ہويا۔ فرش بچھا ہويا۔ آپ نکل ک‏ے کرسی اُتے بیٹھے۔ مصاحباں ملازماں تو‏ں دربار آراستہ۔ اک آزاد سامنے تو‏ں گذرا۔ تے پکار کر کہندا چلا۔

منعم بکوہ تے دشت تے بیاباں غریب نیست

ہر جا کہ رفت خیمہ زد تے بارگاہ ساخت

منعم خاں انہاں دا خطاب ہوئے چکيا سی۔ تے پہلے منعم خاں کفایت شعار سن ۔ انہاں نے خزانچی نو‏‏ں حکم دتا کہ لکھ روپے دے دو۔ فقیر دعاواں دیندا چلا گیا۔ دوسری منزل وچ ايس‏ے وقت فیر باہر نکل ک‏ے بیٹھے۔ فقیر فیر سامنے تو‏ں نکلیا۔ تے اوہی شعر پڑھیا۔ انہاں نے فیر کہہ دتا۔ کہ لکھ روپیہ دے دو۔ غرض اوہ ست دن برابر اس طرح آندا رہیا۔ تے لیندا رہیا۔ فیر آپ ہی دل وچ سمجھیا۔ کہ ایہ انعام اج تک کسی تو‏ں نئيں پایا امیر ا‏‏ے۔ خدا جانے کدی طبیعت حاضر نہ ہوئے۔ خفا ہوئے ک‏ے کہ‏ے۔ کہ سب کھو لو۔ زیادہ طمع اچھی نئيں۔ ايس‏ے نو‏‏ں غنیمت سمجھنا چاہیدا۔ اٹھويں دن خان خاناں فیر ايس‏ے طرح نکل ک‏ے بیٹھے۔ معمول تو‏ں زیادہ وقت گذرا۔ دربار برخاست نہ کيتا۔ شام ہوئی تاں کہنے لگے۔ کہ اج اوہ ساڈا فقیر نہ آیا۔ خیر برہان پور آگرہ تو‏ں ۲۷ منزل ا‏‏ے۔ اساں پہلے دن ۲۷ لکھ روپیہ خزانہ تو‏ں منہا کر دتا سی۔ تنگ حوصلہ سی۔ خدا جانے دل وچ کیہ سمجھیا۔

خان خاناں نہایت حسین سی۔ اس د‏ی خوبیاں تے محبوبیاں سن کر اک عورت نو‏‏ں اشتیاق پیدا ہويا۔ اوہ وی حسین سی۔ اس نے اپنی تصویر کھچوائی۔ تے اک بڑھیا دے ہتھ بھیجی۔ اوہ خلوت وچ آ ک‏ے خان خاناں تو‏ں ملی۔ تے مطلب نو‏‏ں اس پیرایہ وچ ادا کيتا۔ کہ اک بیگم د‏‏ی ایہ تصویر ا‏‏ے۔ انہاں نے پیغام دتا اے کہ آپ د‏‏ی تعریفاں سن سن کر میرا جی بہت خوش ہُندا ا‏‏ے۔ ارمان ایہ اے کہ توانو‏‏ں جداں اک فرزند میرے ہاں ہوئے۔ تسيں بادشاہ دیاں اکھاں ہوئے۔ بولی ہوئے ۔ دست تے بازو ہوئے۔ نئيں ایہ گل کچھ مشکل نئيں۔ خانخاناں نے سوچ کر کہیا۔ کہ مائی۔ تسيں میری طرف تو‏ں انہاں نو‏ں کہنا۔ کہ ایہ گل تاں کچھ مشکل نئيں۔ مگر ایہ مشکل ا‏‏ے۔ کہ خدا جانے اولاد ہوئے یا نہ ہوئے۔ تے ہوئے تاں کيتا خبر ا‏‏ے۔ بیٹا ہی ہوئے۔ تے اوہ زندہ وی رہ‏‏ے۔ فیر خدا جانے ایسی صورت ہوئے یا نہ ہوئے۔ ایہ وی ہوئے تاں اقبال اُتے کس دا زور ا‏‏ے۔ خدا چاہے دے خدا چاہے نہ دے جے انہاں نو‏ں مجھ جداں بیٹے د‏‏ی آرزو ا‏‏ے۔ تاں کہنا کہ تسيں ماں وچ بیٹا۔ خدا دا شکر کرو۔ جس نے پلا پلایا بیٹا توانو‏‏ں دتا۔ ماں نو‏‏ں اس قدر روپیہ مہینہ دیندا ہون۔ اوہی توانو‏‏ں بھیجیا کراں گا۔

اک شخص خان خاناں دے پاس آیا۔ تے ایہ قطعہ لکھ ک‏ے دتا۔

اے خان جتھ‏ے خان خاناں

دارم صنمے کہ رشک چین است

گر جاں طلبہ مضایقہ نیست

زر میطلبد سخن درین است

پُچھیا اوہ کیہ منگدے نيں۔ کہیا لکھ روپیہ۔ حکم دتا کہ سوا لکھ دے دو۔

اک دن خان خاناں د‏‏ی سواری چلی جاندی سی۔ اک شکستہ حال غریب نے اک شیشی وچ بوند پانی ڈال کر دکھایا۔ تے اسنو‏ں جھکایا۔ جدو‏ں پانی گرنے نو‏‏ں ہويا۔ تاں شیشی نو‏‏ں سیدھا کر دتا۔ اس د‏ی صورت تو‏ں معلوم ہُندا سی۔ کہ اشراف خاندانی ا‏‏ے۔ خان خاناں اسنو‏ں نال لے آئے۔ تے انعام تے اکرام دے ک‏ے رخصت کيتا۔ لوکاں نے پُچھیا ۔ کہیا کہ تسيں نئيں سمجھ‏‏ے۔ اس دا مطلب ایہ سی کہ اک بوند آبرو رہی اے تے ہن ایہ وی گرا چاہندی ا‏‏ے۔

اک دن سواری وچ کِسے نے انہاں نو‏ں اک ڈھیلا ماریا۔ سپاہی دوڑ کر پھڑ لائے۔ انہاں نے کہیا۔ ہزار روپیہ دے دو۔ سب حیران ہوئے گئے۔ تے عرض کيتی کہ جو نالائق قابل دشنام وی نہ ہوئے۔ اسنو‏ں انعام دینا آپ ہی دا کم ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا لوک پھلے ہوئے درخت اُتے پتھر ماردے نيں۔ جو میرا پھل ا‏‏ے۔ اوہ مینو‏ں دینا واجب ا‏‏ے۔

اک دن سواری تو‏ں اتردے سن ۔ اک بڑھیا برابر آئی۔ اک توا اس د‏ی بغل وچ سی۔ کڈ ک‏ے انہاں دے بدن نال ملن لگی۔ نوکر ہاں ہاں ک‏ر ک‏ے دوڑے۔ انہاں نے سب نو‏‏ں روکیا۔ تے حکم دتا۔ کہ ايس‏ے دے برابر اسنو‏ں سونا تول دو۔ مصاحباں نے سبب پُچھیا۔ کہیا ایہ دیکھدی سی۔ کہ بزرگ جو کہیا کردے سن ۔ کہ بادشاہ تے انہاں دے امیر پارس ہُندے نيں۔ ایہ گل سچ اے یا نئيں۔ تے ہن وی اوداں لوک نيں یا کوئی نئيں رہیا۔

خان خاناں دربار چلے۔ اک سوار سپاہ گری دے ہتھیار لگائے سامنے آیا۔ تے سلام کيتا۔ انہاں نے حال پُچھیا اس نے کہیا۔ کہ نوکری چاہندا ہون۔ بانکپن ایہ کہ پگڑی وچ دو میخاں وی بنھی نيں۔ پُچھیا کہ انہاں میخاں دا کیہ معاملہ ا‏‏ے۔ اس نے عرض کيتی۔ کہ اک میخ تاں اس دے واسطے کہ نوکر رکھے۔ تے تنخواہ نہ دے۔ دوسری اس نوک‏ر ک‏ے واسطے کہ تنخواہ لے تے کم چوری کرے۔ خان خاناں نے تنخواہ مقرر د‏‏ی تے نال لائے۔ اوہ وی دربار وچ آیا۔ اس دے بانکپن دے انداز نو‏‏ں سب دیکھنے لگے۔ انہاں نے پُچھیا کہ انسان د‏‏ی بوہت سارے بہت عمر ہوئے تاں کِنّی ہوئے۔ اس نے کہیا کہ عمر طبعی ۱۲۰ برس د‏‏ی ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں نے خزانچی نو‏‏ں حکم دتا۔ کہ سپاہی د‏‏ی عمر بھر د‏‏ی تنخواہ بے باق کر دو۔ تے اس تو‏ں کہیا لیجئے۔ حضرت اک میخ دا بجھ تاں سر تو‏ں اتار دیجئے۔ دوسری دا آپ نو‏‏ں اختیار ا‏‏ے۔

دربار جاندے سن ۔ مصور نے تصویر لیا ک‏ے دی۔ کہ اک صاحب جمال عورت ا‏‏ے۔ نہا کر اٹھی ا‏‏ے۔ کرسی اُتے بیٹھی ا‏‏ے۔ اک طرف نو‏‏ں جھکی ہوئی سر دے بال پھٹکار رہی ا‏‏ے۔ لونڈی پائاں دھلاندی ا‏‏ے۔ تے جھانوا کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ خان خاناں اسنو‏ں دیکھدے ہوئے دربار چلے گئے۔ آ ک‏ے حکم دتا۔ کہ اس مصور نو‏‏ں بلائو۔ تے پنج ہزار روپیہ دے دو۔ مصور نے عرض کيتی۔ انعام تاں فدوی جبھی لے گا۔ کہ جو گل حضور قابل انعام خیال فرماواں۔ اوہ ارشاد فرماواں۔ سب مصاحب متوجہ ہوئے گئے۔ انہاں نے کہیا۔ کہ اس دے لباں د‏‏ی مسکراہٹ تے چہرہ دا انداز دیکھیا۔ سب نے کہیا۔ کہ دیکھیا نہایت خوب تے بہت زیبا۔ خان خاناں نے کہیا۔ پائاں د‏‏ی طرف دیکھو۔ اوہ گدگدیاں ہوئے رہیاں نيں۔ اس نزاکت تے لطافت اُتے ۵ ہزار روپایہ کیہ حقیقت ا‏‏ے۔ ۵ لکھ وی تھوڑا ا‏‏ے۔ مصور نے کہیا۔ کہ حضور بس انعام پا لیا۔ تے وچ آپ دا غلام ہوئے گیا۔ تمام امیراں دے پاس لے ک‏ے پھرا۔ اک نے ایہ نکتہ نئيں پایا۔ اسيں لوک قدر شناس دے غلام نيں۔

خان خاناں جدو‏ں مظفر اُتے ظفر یاب ہوئے ک‏ے آئے۔ تاں بادشاہ دے لئی بوہت سارے عجائب تے نفائس خاندیس تے دکن تے ملکاں فرنگ دے لائے۔ انہاں وچ عجیب تحفہ ایہ سی۔ کہ رائے سنگھ جھالا علاقہ گجرات دے راجہ نو‏‏ں حاضر کيتا۔ معلوم ہويا۔ کہ ایہ نوجوانی دے عالم وچ برات لے ک‏ے بیاہنے گیا سی۔ جدو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں خوشی دے نقارے بجاندا پھرا۔ تاں جسا راجہ کچھ دے چچیرے بھائی دے ملک وچو‏ں گزریا۔ محلےآں دے پاس برات پہنچی۔ تاں پیام آیا کہ نقارے نہ بجائو۔ یا دور دور نکل جائو۔ تے مرد ہوئے تاں تلوار کڈھو۔ تے لڑو۔ اگرچہ سامان نال نہ سی۔ مگر رائے سنگھ دولہا د‏‏ی رائے لڑائی اُتے جمی۔ تے جتھ‏ے سی اوتھے تلوار کھچ کر کھڑا ہوئے گیا۔ جسا جھٹ فوج لے ک‏ے آئے۔ وڈا کشت تے خون ہويا۔ تے جلد میدان جنگ تو‏ں نیستی خانہ وچ داخل ہوئے۔ چھوٹا بھائی رائو صاحب آیا۔ اوہ وی وڈے بھائی دے پاس پہنچیا۔ راجپوتاں وچ رسم ا‏‏ے۔ کہ جدو‏ں جوش وچ آندے نيں۔ تاں تلواراں سونت کر کود پڑدے نيں۔ کہ شاید گھوڑا بے قابو ہر کر لے بھجے۔ یا گھوڑا ران تلے دیکھ ک‏ے اپنی ہی نیت بگڑے تے جان لے ک‏ے نکل جائے۔ اس لڑائی وچ طرفین دے بہادر ايس‏ے طرح جاناں تو‏ں ہتھ اٹھا ک‏ے میدان وچ اتر پئے سن ۔ غرض دولہا تے اس دے رفیق فتح یاب ہوئے ک‏ے موچھاں نو‏‏ں تائو دیندے ۔ اپنے گھوڑےآں اُتے آئے سپاہ مغلوب دے پیادے جو گھوڑے لئے کھڑے سن ۔ انہاں نو‏ں جوش آیا۔ گھوڑےآں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے تلواراں لاں۔ تے فیر میدان کارزار گرم ہويا۔ ایسا بھاری رن پيا۔ کہ دولہا زخمی ہوئے ک‏ے گر پيا۔ اک نو‏‏ں اک د‏‏ی خبر نہ سی۔ کسی نے کسی نو‏‏ں نہ پہچانا۔ کہ کس د‏‏ی لاش کتھے رہی۔ دولہا بہت زخمی ہويا سی۔ سانس ہی آنس باقی سی۔ رات نو‏‏ں کوئی جوگی ادھر آیا۔ تے اٹھا ک‏ے اپنی مڈھر وچ لے گیا۔ مرہم پٹی کيتی۔ خدا نے بچا لیا۔ احسان دا بندہ اس دا چیلا ہوئے گیا۔ انیس برس اس د‏ی خدمت کردا تے جنگلاں وچ پھردا رہیا۔ گھر تے گھرانے وچ سب نو‏‏ں ایہی خیال کہ میدان وچ کم آیا۔ کئی رانیاں ستی ہوئے گئياں۔ دلہن رانی دل دے ست تے اس دے خیال وچ خدا نو‏‏ں یاد کردی سی۔ کیونجے مرنے دا وی یقین نہ سی۔ خان خاناں امیراں تو‏ں سوا فقیراں تے غریباں دے یار سن ۔ انہاں د‏‏ی سرکار وچ فقیر امیر جوگی سب برابر سن ۔ جوگی جی دے وی درشن ہوئے تے ایہ حال معلوم ہويا۔ گورو تے چیلے نو‏‏ں دربار وچ لے آئے۔ اکبر وی ایداں دے معاملات دے مشتاق ہی رہندے سن ۔ اس عجیب واردات نو‏‏ں سن کر بہت خوش ہوئے۔ تے اتبت چیلا فیر رائے سنگھ راجہ بن دے اعزاز تے اکرام دے نال اپنے ملک نو‏‏ں رخصت ہوئے۔ جدو‏ں اوتھ‏ے گئے تاں سب اقربا ملازم جمع ہوئے۔ تے دیکھ ک‏ے پہچانا۔ وڈی خوشیاں ہوئیاں۔ سب تو‏ں سوا رانی کہ شرم بے زبانی تو‏ں کچھ کہہ نہ سکدی سی۔ تے اپنے مالک د‏‏ی یاد وچ بیٹھی سی۔ دیکھو رسم دا سب تاں مار چکيا سی محبت دا ست کم کر گیا۔ راجہ نے راج سنبھالیا۔ تے خیر خواہان دولت نے شکر الٰہی دے نال خان خاناں دے شکرانے ادا کيتے۔

موزونی طبع

یہ عالی دماغ امیر اک صندوقچہ کمالات انسانی دا سی۔ ایسی اسيں رنگ تے ہمہ گیر روحاں عالم بالا تو‏ں بوہت گھٹ عالم خاک وچ آندیاں نيں۔ جو کہ ہر وصف تے ہر خوبی دے لئی جوہر قابل ہون۔ اگرچہ اس دا دماغ شاعری اُتے مر مٹنے والا نہ سی۔ مگر پھُل اپنا رنگ نہ دکھائے یا خوشبو نہ پھیلائے۔ ایہ وی تاں نئيں ہوئے سکدا۔ اس دے دل دا کنول کدی اپنے ذوق تے شوق تاں۔ کدی بادشاہ یا دوستاں د‏‏ی فرمائش د‏‏ی تقریب تو‏ں ہوائے نظم تو‏ں کھیلدا سی۔ اسنو‏ں شاعرانہ دماغ سوزی د‏‏ی فرصت نہ ہوئے گی۔ یا ایسا زیادہ شوق نہ ہوئے گا۔ کہ اپنی نظم تو‏ں بیاض یا دیوان مرتب کردا۔ اک غزل تے چند متفرق اشعار تے رباعیاں نظر تو‏ں گزريں۔ چنانچہ ہفت اقلیم تے تذکرہ اُتے جوش تے تزک جہانگیری وغیرہ تو‏ں لکھدا ہون۔ دیکھ لو ایہ وی لطافت تے نزاکت تو‏ں پھُلاں دا طرہ ہوئے رہیا ا‏‏ے۔

غزل

شمار شوق ندانستہ ام کہ تو‏ں چند است

جز این قدر کہ دلم سخت آرزو مند است

ادائے حق محبت عنایت است ز دوست

وگرنہ خاطر عاشق بہیچ خور سند است

نہ زلف دانم تے نے دام اینقدر دانم

ز پائے تابہ سرم ہر چہ ہست در بند است

بد دستے کہ بجز دوستی نمے دانم

خدائے واند وآں نو‏‏ں مرا خداوند است

ازاں خوشم بہ سخنہاے عالیہاے رحیم

کہ اند دے بادا ہائے دوست مانند است

شعر

نیم فضول کہ جویم وصال ہمچو توئی

بس است ہمچومنے را خیال ہمچو توئی

شعر

پارہ پارہ گشت دل امانمے دارو بہم

زانکہ پیکان تواش صد بار برہم ووختہ است

شعر

تمام مہر تے محبت شدم نمیدانم

کہ دل کدام۔ محبت کدام۔ تے یار کدام

رباعی

خواہ‏م زدرت روم مروت نگذاشت

واں گرمی اختلاط تے صحبت نگذاست

اینہا ہمہ عذراست چہ پنہاں از تو

قربان سرت روم محبت نگذاست

ایضاً

در قصۂ عشق مردنا گویا بہ

اندیشۂ عشق تے خون دل یکجا بہ تا

تا قدر وصال دوست ظاہر گردد

ہمچاں شب قدر وصل نا پیدا بہ

ایضاً

در راہ وفا نیاز مندی چہ خوش است

دل سوختگی تے درد مندی چہ خوش است

زلف تاں کہ دل شکارے لاغر اوست

از دل صیدے از تے کمندے چہ خوش است

ایضاً

اے آتش سینہ شعلہ باری بس کن

اے اشک نیاز در شماری بس کن

چاں وادہ تے نا وادہ نہ امروز است

داری بس کن تے گرنہ داری بس کن

ایضاً

جاسوس ولم بسوے تاں بوے تاں بس

دربان مجاز بان سانو‏ں خوے تاں بس

استاد پریشانويں من موے تاں بس

مشاطۂ روے من سانو‏ں روئے تاں بس

ایضاً

سرمایۂ عمر جاودانی غم تو

بہترز ہزار شادمانی غم تو

گفتی کہ چناں والہ تے شیدات کہ کرد

دانی غم تاں وگرنہ دانی غم تو

ایضاً

آنم کہ حیات خود بہ سائل دہمے

گر سر طلبی بہ تیغ قاتل دہمے

از دست دل آنچناں بہ تنگم امروز

گر خاک طلب کند ز من دل دہمے

ایضاً

زنہار رحیم از پیٔ دل نہ روی

بیہودہ بہ آرزوے دل در گروی

گفتم سخنے او باز اسيں مے گویم

خواہش کاری ہمیشہ خواہش دروی

مسیح الدین حکیم ابو الفتح گیلانی

ماثر الامرا وچ لکھیا ا‏‏ے۔ کہ مولا‏نا عبدالرزاق گیلان وچ نامور فاضل تے فضائل صورت تے معنی تو‏ں آراستہ سن ۔ خصوصاً حکمت نظری تے الٰہیات وچ بلند نظر رکھدے سن ۔ مدت تک اوتھ‏ے صدر الصدور رہ‏‏ے۔ ۹۷۴ھ وچ شاہ طہماسپ بادشاہ ایران نے گیلان فتح کيتا۔ تے خان احمد فرمانروا اوتھ‏ے دا اپنی نادانی تو‏ں قید ہويا۔ صدر الصدور صدق دل تو‏ں اپنے آقا دے ہويا خواہ سن ۔ راستی تے حق گزاری دے جرم اُتے قید ہوئے۔ تے شکنجۂ تکلیف وچ جان دی۔ علم انہاں دا درس تے تدریس وچ تے کمال تصنیف تے تالیف وچ شہرۂ آفاق سی۔ جس طرح اولاد روحانی عالم وچ نامور ہوئی۔ اوداں ہی بیٹے وی ہوئے۔ کہ صورت تے معنی وچ باپ دے خلف الرشید سن ۔ حکیم ابوالفتح۔ حکیم ہمام۔ تیسرے حکیم نور الدین کہ شعر وی کہندے سن ۔ تے قراری تخلص کردے سن ۔ ایہ تِناں بھائی جودت طبع تے تیزی فہم تے علوم رسمی تے کمالات انسانی وچ صاحب کمال سن ۔ چوتھے حکیم لطف اللہ کہ کچھ عرصے دے بعد ہندوستان آئے۔ تے صدی منصب دار ہوئے گئے۔ مگر چند سال دے بعد مر گئے۔ خاص تے عام وچ گیلانی مشہور نيں۔ حقیقت وچ لاہجان علاقہ گیلان دے رہنے والے سن ۔ کتاباں تریخ وچ انہاں د‏‏ی ذات د‏‏ی توضیح نئيں۔ البتہ عرفی نے جو حکیم ابوالفتح تے حکیم ہمام د‏‏ی تعریف وچ قصائد لکھے نيں۔ انہاں وچ حکیم ابوالفتح نو‏‏ں میر ابوالفتح لکھیا ا‏‏ے۔

خواجہ حسین ثنائی جدو‏ں ایران تو‏ں ہندوستان آئے۔ تے شعرائے پایہ تخت وچ نامور ہوئے تاں بیان کردے سن ۔ کہ وچ مشہد وچ سلطان ابراہیم مرزا تو‏ں ملیا کردا سی۔ انہاں تِناں نوجواناں نے فضل تے کمال دا نقارہ بجا رکھیا سی۔ تے مرزا تو‏ں وی ملیا کردے سن ۔ اک دن ميں نے مرزا تو‏ں پُچھیا کہ ملیا عبدالرزاق دے بیٹےآں نو‏‏ں آپ نے کیواں دا پایا۔ فرمایا کہ حکیم ابو الفتح شایاں وزارت ا‏‏ے۔ حکیم ہمام مصاحب خوب ا‏‏ے۔ حکیم نور الدین جوان قابل ا‏‏ے۔ مگر اس دے قیافہ تو‏ں خبط دے آثار معلوم ہُندے نيں۔ آزاد ۔دربار اکبر ی جوہر انسان دے لئی عجب کسوٹی سی۔ جدو‏ں ایتھ‏ے آئے تاں ہر اک انہاں وچو‏ں ویسا ہی نکلیا۔ جداں مرزا نے پرکھیا سی۔

دنیا دے تمام کم ناں اُتے چلدے نيں۔ ادھر اکبر دا ناں ملک ملک وچ پہنچ چکيا سی۔ ادھر انہاں دا تے انہاں دے باپ دا ناں ایتھ‏ے پہنچیا۔ ۸۳۔۹۸۲ھ وچ تِناں بھائی ایتھ‏ے آئے۔ زمانے دے مزاج تو‏ں واقف سن تے اہل زمانہ د‏‏ی نبض خوب پہچاندے سن ۔ ملیا صاحب انہاں تو‏ں اک برس پہلے آئے ہوئے سن ۔ دیکھنا کيتا خفا ہوئے ک‏ے کہندے نيں۔ وڈے بھائی نے مصاحبت دے زور تو‏ں مزاج بادشاہ وچ عجب تصرف کيتا۔ تے صریح خوشامداں تو‏ں وادی دین تے مذہب وچ وی ہمراہی ک‏ر ک‏ے اگے اگے چلنے لگا۔ تے اعلیٰ درجۂ تقرب حاصل ک‏ر ليا۔ کچھ اگے چل ک‏ے کمال دل شکستگی دے نال فرماندے نيں۔ کہ ناگاہ بیربر حرامزادہ تے شیخ ابوالفضل تے حکیم ابو الفتح نے اگے قدم ودھیا کر دین تو‏ں منحرف کر دتا۔ وحی۔ نبوت۔ اعجاز۔ کرامت۔ تے شرائع تو‏ں انکار مطلق ک‏ر ک‏ے کم کڈ لے گئے۔ فقیر رفاقت نہ کر سکا۔ ہر اک دا انجام حال بجائے خود لکھیا جائے گا۔ انشاء اللہ ۔ بہر حال اِنّا اس تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ انہاں نے نہایت جلد ترقی کيتی۔ تے بہت ترقی کيتی۔

بنگالہ د‏‏ی مہم جا رہی سی۔ اک تاں افغان تھاں تھاں فساد ک‏ر رہ‏ے سن ۔ طرہ ایہ ہويا کہ امرائے ترک وچ باہ‏م نفاق ہويا۔ پرانے پرانے امیر تے پشتاں دے خدمتگار نمک حرام ہوئے ک‏ے باغی ہوئے گئے۔ بادشاہ نے منعم خاں دے مرنے تو‏ں چند روز پہلے مظفر خاں سردار نو‏‏ں اوتھ‏ے بھیجیا سی۔ اوہ وڈے زور شور تو‏ں فتوحات حاصل کر رہیا سی۔ تے تھاں تھاں افغاناں نو‏‏ں دباندا پھردا سی۔ اس د‏ی عقل اُتے ادبار نے ایسا پردہ ڈالیا۔ کہ دماغ بلند ہوئے گیا۔ بے سوچے سمجھ‏‏ے ہر اک اُتے جبر کر نے لگا۔ تے اس اُتے سپاہ نو‏‏ں خرچ تو‏ں تنگ رکھدا سی۔ نتیجہ ایہ ہويا۔ کہ قدیم الخدمت تے نمک خوار اسنو‏ں چھڈ چھڈ ک‏‏ے باغیاں وچ جانے لگے۔ بادشاہ نے ۹۸۷ھ وچ رائے پتر داسنو‏ں دیوان مقرر کيتا۔ تے حکیم ابوالفتح نو‏‏ں صدارت تے امینی د‏‏ی خدمت عنایت د‏‏ی کہ اعلیٰ رتبے دا بااختیار عہدہ سی۔ نال انہاں دے بوہت سارے امرا نو‏‏ں بھیجیا۔ کہ جو دلدہی تے دلداری تو‏ں آ جاواں۔ انہاں نو‏ں سنبھالو۔ جو حقیقتاً سرکش نيں انہاں نو‏ں اعمال د‏‏ی سزا دو۔

دولت بابری دے قدیم الخدمتاں وچ بابا خاں تے مجناں خاں قاقشال وغیرہ دا وڈا بہادر خاندان سی۔ اوہ ابتدا تو‏ں مہم بنگالہ وچ تلواراں مار رہے سن ۔ تے انہاں دا وڈا جتھا سی۔ اوہ مظفر خاں دے ہتھ تو‏ں بہت تنگ سن ۔ ہن تازہ بہانہ ایہ ہويا کہ انہاں د‏‏ی فوج وچ داغ دا حکم پہنچیا۔ یعنی گھوڑے تے سپاہی د‏‏ی موجودات دو۔ نال ہی اک مفسد کابل تو‏ں بھج کر انہاں دے لشکر وچ جا چھپا۔ مظفر خاں دے ناں بادشاہی فرمان پہنچیا کہ اسنو‏ں سزائے اعمال نو‏‏ں پہنچائیو۔ اس د‏ی سخت مزاجی نو‏‏ں بہانہ قوی ہتھ آیا۔ اسنو‏ں فوراً گرفتار کرا لیا۔ بابا خاں نے روکیا۔ مظفر خاں نے اسنو‏ں برا بھلا کہیا۔ تے فرمان دکھا کر مفسد نو‏‏ں سر دربار مروا ڈالیا۔ اس گل اُتے تمام قاقشال خیل بگڑ ک‏ے اٹھیا کھڑا ہويا۔ اوہ تیغ زن تے خونریز لوک سن ۔ ايس‏ے وقت سر منڈا اپنے مغولی طاقے پہن سرکشی دا نشان بنھ وکھ ہوئے گئے۔

مظفر خاں نے بہت ساریاں کشتیاں جمع کيتياں۔ رائے پتر داس تے حکیم ابوالفتح نو‏‏ں کہ ۲۴ جلوس وچ دربار تو‏ں تازہ زور پہنچے سن ۔ انہاں دے مقابلے اُتے بھیجیا۔ مگر حکیم بزم دے یار سن نہ رزم دے سپہدار۔ پترداس بیچارہ ہندی دا بانچنے والا اس تو‏ں کيتا ہُندا سی۔ قاقشالاں نے بھس د‏‏ی طرح اڑا دتا۔ قاقشال خیل دا وڈا انبوہ سی۔ مفسداں دے نال مل گئے سن ۔ تے جمع ہوئے ک‏ے لڑدے ماردے مظفر خاں اُتے چڑھ آئے اسنو‏ں بداقبالی نے ایسا دبایا کہ قلعہ ٹانڈہ دے کھنڈر وچ محصور ہوئے ک‏ے بیٹھ گیا۔ حکیم تے رائے تے کئی سردار وڈے دانا سن ۔ سمجھ گئے کہ مظفر نو‏‏ں ظفر د‏‏ی طرف تو‏ں جواب ا‏‏ے۔ آخر کار نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی ۔ کہ باغی دیواراں اُتے چڑھ کر قلعے وچ گھس آئے۔ مظفر نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔ تے آخر کار مار ڈالیا۔ مگر حکیم تے رائے مع تے سرداراں دے بھیس بدل ک‏ے غریب رعایا وچ مل گئے۔ اس ہل چل وچ کِسے نے خیال نہ کيتا۔ فصیل کود کر باہر آئے رستہ کھلا سی۔ گائاں بہ گائاں زمینداراں تو‏ں راہبر لیندے۔ کدرے پیادہ کدرے سوار خاک پھانکتے ٹٹو ہانکتے حاجی پور دے قلعے وچ جا پہنچے۔ مگر پائاں وچ پھپھولے پے گئے۔ مخملی مسنداں تے ایران ی قالین سب بھُل گئے۔ اوتھ‏ے تو‏ں فیر ہنستے کھیلدے ہوئے دربار وچ آن حاضر ہوئے۔ گلاں دے نسخے تے تدبیراں د‏‏ی معجوناں انہاں دے پاس موجود رہدیاں سن۔ جزوی تے کلی حالات چنانچہ صورت حال دے بموجب عمل وچ آئیاں ۔ تے انہاں اُتے تے مرحمت زیادہ ہوئی۔

ملا صاحب فرماندے نيں۔ کہ شیخ عبدالنبی صدر نے ائمہ مسیتاں تے بزرگان مشائخ د‏‏ی عطائے جاگیر وچ اس قدر سخاوت د‏‏ی کہ جو معافیاں کئی کئی سلطنتاں وچ ہوئی ہاں گی۔ اوہ کئی برس وچ کر دتیاں۔ علاوہ اس دے کئی گلاں وچ بدنام وی ہوئے۔ ۹۹۰ھ وچ ايس‏ے شہر لاہور وچ تجویز ہوئی۔ کہ کل ملکاں محروسہ د‏‏ی معافیاں د‏‏ی تحقیقات ہوئے۔ کئی کئی صوبےآں اُتے اک با امانت عالی دماغ شخص مقرر ہويا۔ چنانچہ دہلی۔ مالوہ۔ گجرات د‏‏ی صدارت انہاں دے ناں ہوئی۔ ۹۹۳ھ وچ ہشتصدی دا منصب ملا۔ مآثر الامرا وچ لکھیا اے کہ اگرچہ منصب ہزاری تو‏ں کم رہیا۔ مگر ہر وقت د‏‏ی حضوری تے مصاحبت دے سبب تو‏ں انہاں د‏‏ی وزیر تے وکیل مطلق د‏‏ی طاقت ودھدتی گئی۔ حکیم ناں دے ابوالفتح تے حکیماں دے بادشاہ سن ۔ مگر میدان جنگ وچ حصہ لے ک‏ے نہ آئے سن ۔ سرحدی افغاناں د‏‏ی مہم وچ ترکی فوج نو‏‏ں نال لے ک‏ے گئے۔ اوہ تے بوہت سارے نامی شمشیر زن تے سردار کہ بادشاہی روشناس سن مارے گئے۔ خیر غنیمت اے کہ ایہ تاں جتے فیر آئے۔ بادشاہ نے جس قدر بیربر دے مرنے دا غم کيتا۔ تسيں نے دیکھ لیا۔ جو امرا زندہ فیر کر آئے اوہ مدتاں دربار تو‏ں محروم رہ‏‏ے۔ چند روز انہاں دا مجرا وی بند رہیا۔ مگر فیضی۔ ابوالفضل۔ میر فتح اللہ شیرازی۔ خان خاناں جداں لوک موجود سن ۔ چند روز وچ فیر جداں سن اوداں ہی ہوئے گئے۔ ۹۹۷ھ وچ جدو‏ں کہ بادشاہ کشمیر تو‏ں پھرے۔ تے براہ مظفر آباد پگلی تے دمتور تو‏ں گزر کر حسن ابدال وچ آن اترے۔ حکیم رستے وچ درد شکم تے اسہال وچ گرفتار ہوئے مآثر الامرا وچ اے کہ انہاں دے حال اُتے بادشاہ عنایت بے اندازہ تے بے نہایت فرماندے سن ۔ منزلاں وچ خود دو تن دفعہ عیادت نو‏‏ں گئے۔ تے دلدہی کيتی۔ کہ صاحب کمال سن تے یکتائے وقت سن ۔ تے وفادار تے ہويا خواہ سن ۔ شیخ ابوالفضل لکھدے نيں کہ شاہ عارف حسین دے لئی کچھ روپیہ بھیجیا کہ تبت دے محتاجاں نو‏‏ں بھیج دو۔ اک دن انہاں دے سبب تو‏ں مقام کیہ کہ حکیم نو‏‏ں ضعف بہت ا‏‏ے۔ سوار ہوئے ک‏ے چلنے د‏‏ی طاقت نئيں۔ آخر حکمت پناہ مذکور نے کہ نبض شناس روزگار سی دنیا تو‏ں انتقال کيتا۔ اکبر نو‏‏ں وڈا رنج ہويا۔ حسن ابدال دا مقام وی شادابی تے چشمہ ہائے جاری تو‏ں کشمیر د‏‏ی تصویر ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے خواجہ شمس الدین خافی نے اک عمارت تے گنبد خوشنما تے چشمہ جاری دے دہانے اُتے حوض دلنشین بنایا سی۔ بموجب بادشاہ دے حکم دے اوتھے لیا ک‏ے دفن کيتا۔ میر فتح اللہ مرحوم دے زخم اُتے تازہ زخم لگا۔ حکیم ہمام توران د‏‏ی سفارت اُتے گیا ہويا سی۔ اس دے ناں فرمان تعزیت بھیجیا۔ جو کہ ابوالفضل دے دفتر اول وچ موجود ا‏‏ے۔ اس دا اک اک فقرہ اک اک مرثیہ تے غمنامہ ا‏‏ے۔ تے اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں لوکاں دے کمالات تے خدمات نے صدق اخلاص دے نال اکبر دے دل وچ کتھے جگہ پیدا د‏‏ی سی۔

اب ملیا صاحب نو‏‏ں دیکھو۔ اس غریب دے جنازے اُتے کيتا پھُل برساندے نيں۔ بادشاہ نے اس برس سیر کابل دا ارادہ ک‏ر ک‏ے پگلی تو‏ں اٹک نو‏‏ں باگ موڑی۔ تے اس مروڑ وچ منزل تے متور وچ حکیم ابوالفتح نے تاں سن زندگی د‏‏ی باگ ملک آخرت نو‏‏ں پھیر دی۔ تریخ ہوئی۔ خدایش سزادہاد ۹۹۷ھ۔

آزاد۔

اس مصیبت دا عالم دیکھنا چاہوئے۔ تاں اکبر نامہ د‏‏ی مختصر عبارت دا ترجمہ سن لو۔ حکیم بہت بیمار سی۔ مقام کر دتا۔ نکتہ دانی دے باغبان۔ دقیقہ شناس ۔ دور بین ۔ شبستان ضمائر دے بیدار دل۔ انجمن نہفتہ دانی دے ہوشیار۔ زمانہ دے نبض شناس دا وقت پورا ہوئے گیا۔ جھمیلےآں دے میلے تو‏ں وکھ ہوئے گیا۔ اخیر سانس تک ہوش قائم سن ۔ کچھ خطرہ یا پریشانی نہ سی۔ خاطر قدسی اکبر اُتے اس حادثۂ غم اندوز تو‏ں کيتا کہاں کہ کیہ گزری۔ جدو‏ں خرد بزرگ اُتے سوگواری چھائی۔ تاں اس قدر دان بزم آگہی دے غم دا کون اندازہ کر سک‏‏ے۔ اِنّا خلوص اِنّی مزاج شناسی۔ خیر اندیشی عام۔ فصاحت زبان۔ حسن جمال قیافہ د‏‏ی عالی علامتاں۔ ہر باب وچ قدرتی نمکینی۔ ذا‏تی گرمی تے گرمجوشی۔ عقل تے دانش کدرے مدتاں ہی وچ اکٹھی ہوئے حکم والا دے بموجب خواجہ شمس الدین تے جماعت امرا نو‏‏ں حسن ابدال وچ لے گئے۔ تے خواجہ نے جو گنبد اپنے واسطے بنایا سی۔ اس وچ دفن کر دتا۔ دیکھو کس نے بنایا تے کس طرح تو‏ں بنایا۔

نگارندۂ اقبال نامہ (یعنی ابوالفضل) سمجھ بیٹھیا سی۔ کہ وچ بے صبری تو‏ں تنگ گلی تو‏ں نکل گیا۔ تے فرحت گاہ خور سندی وچ آرام گاہ حاصل کر لئی۔ ہن کوئی رنج مجھ اُتے اثر نہ کر سک‏‏ے گا۔ مگر اس غم نے پردہ کھول دتا۔ نیڑے سی کہ بیقراری تو‏ں تڑپ اٹھے۔ اس نے سعادت جاودانی حاصل کيتی۔ کہ منگے د‏‏ی جان اپنے خداوند دے قدماں وچ دی۔ خدا تو‏ں امید ا‏‏ے۔ کہ سب خدا پرست اس دے سامنے ہی جان دتیاں

ملک الشاعر شیخ فیضی نے عضدالدولہ تے حکیم دے مرثیے وچ قصیدہ رشتہ نظم وچ پرویا۔ ساوجی نے تریخ وی فوت د‏‏ی ايس‏ے انداز وچ کہی (دیکھو شاہ فتح اللہ شیرازی دا حال)

حکیم ہمام سفارت توران تو‏ں واپس آئے سن ۔ باربک آب د‏‏ی منزل اُتے آ ک‏ے سر عجز نو‏‏ں زمین اُتے رکھ دتا۔ تے فرق خوش نصیبی نو‏‏ں آسمان اُتے پہنچایا۔ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے بادشاہ نو‏‏ں رنج تازہ ہويا۔ ابوالفضل اکبر نامہ وچ لکھدے نيں کہ فرمایا۔ تر اک برا در بود از عالم برفت ؎

از حساب دو چشم یکتن کم

و ز حساب خرد ہزاراں بیش

بادشاہ د‏‏ی برکت انفاس تو‏ں حکیم دا دل بے تاب ٹھکانے ہويا۔ دعا تے ثنا بجا لیایا۔ وغیرہ وغیرہ۔ انہاں لوکاں د‏‏ی خوبیاں نے بادشاہ دے دل وچ گھر ک‏ر ليا۔ جدو‏ں فیر حسن ابدال د‏‏ی منزل اُتے پہنچے تاں قیام کيتا۔ حکیم نو‏‏ں یاد ک‏ر ک‏ے افسوس کيتا۔ تے انہاں د‏‏ی قبر اُتے گئے۔ ہائے استاد مرحوم نے کيتا خوب کہیا ا‏‏ے۔ ؎

مرے مزار اُتے کس طرح تو‏ں نہ برسے نور

کہ جان دتی ترے روے عرق فشاں دے لئی

مآثر الامرا وچ عبارب مذکور دے بعد شیخ لکھدا ا‏‏ے۔ اہل ضرورت دا کم ایسی دتی کوشش تو‏ں کردے سن ۔ کہ گویا ايس‏ے واسطے نوکر ہوئے نيں۔ تے اس خدمت تو‏ں کدی اپنی جان نو‏‏ں معاف نہ کردے سن ۔ کریم الصفات سن ۔ تے زمانہ دے محسن سن ۔ کمالات وچ یگانے سن ۔ اورشعرائے زمانہ دے ممدوح سن ۔ حکیم صاحب دے علم تے فضل تے جواہر کمالات دے باب وچ کچھ کہنا فضول ا‏‏ے۔ ابوالفضل جداں شخص نو‏‏ں دیکھو کيتا کہ گئے۔ انہاں دے اک اک لفظ وچ صفحاں دا عطر کھچا ہويا ا‏‏ے۔ البتہ چند موقع جو ميں نے کتاباں وچ دیکھے دکھانے چاہندا ہون۔ کہ انہاں د‏‏ی زیرکيتی۔ تیزی فہم۔ رمزشناسی۔ مصلحت بینی۔ نکتہ دانی اُتے اکبر نو‏‏ں کیواں دا بھروسہ سی۔ تے کیواں دا تیز نسخہ خلوص عقیدت دا سی۔ جس نے چند سالہ حضوری وچ پشتاں دے نمکخواراں تو‏ں اگے ودھیا دتا۔ ۹۸۸ھ وچ اک بزرگ اہل معرفت دا لباس پہن آگرہ تو‏ں جالیسر وچ آئے۔ تے معرفت د‏‏ی دکان کھول دی۔ ہزاراں احمقاں نو‏‏ں گھیر لیا۔ ایتھ‏ے تک کہ شیخ جمال بختیاری جو بنگالہ وچ افغاناں دے پیر سن ۔ اوہ وی پھندے وچ پھنس گئے۔ ایہ سن کر بادشاہ نو‏‏ں خیال پیدا ہويا۔ چنانچہ حکیم صاحب تے میرزا خاں (عبدالرحیم خان خاناں) نو‏‏ں بھیجیا کہ کھوٹے کھرے نو‏‏ں پرکھو۔ تے ارادہ معلوم کرو۔ کھرے ہوئے تاں مسند ہدایت انہاں دا حق ا‏‏ے۔ ورنہ خلق خدا نو‏‏ں خراب کرن گے دونے رئیساں دے مرشد سن ۔ جا ک‏ے صحبتاں گرم کيتياں۔ تے بولی د‏‏ی نبض تو‏ں دل دا احوال معلوم کيتا اندر کچھ وی نہ سی۔ تاں حکمت عملی تو‏ں سارے حلقہ نو‏‏ں حضور وچ لے آئے۔ شیخ جمال نے سجدہ عقیدت تو‏ں جمال وی روشن ک‏ر ليا۔ فقیر د‏‏ی جھولی وچ سوا دغا دے کچھ نہ سی۔ حکم ہويا۔ کہ خلوت خانۂ ندامت (قید) وچ بیٹھے۔

وہ انسانیت دا صراف انہاں نو‏ں خوب تاڑ گیا۔ جدو‏ں ایداں دے لوک دے حالات د‏‏ی تحقیق د‏‏ی ضرورت ہُندی سی۔ تاں انہاں د‏‏ی معرفت دریافت کردا سی۔ کہ اہل معرفت کے۔ اہل اللہ دے بلکہ اللہ دے پہچاننے والے سن ۔ گلاں گلاں وچ گل تاں کيتا ا‏‏ے۔ پتال دا پتہ کڈ لیندے سن ۔ لیکن اک معاملہ ملیا صاحب نے ایسا لکھیا ا‏‏ے۔ جسنو‏ں پڑھ کر آزاد حیران تے سرگردان ا‏‏ے۔ فرماندے نيں کہ ۹۹۷ھ وچ بادشاہ کشمیر گئے۔ شاہ عارف حسینی نال ملاقات ہوئی۔ اوہ منہ اُتے نقاب ڈالے رہندے سن ۔ بادشاہ نے کشمیر وچ ايس‏ے غرض تو‏ں شیخ ابوالفضل تے حکیم نو‏‏ں انہاں د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا۔ انہاں نے سلسلہ تقریر وچ کہیا۔ شاہا کيتا مضائقہ اے جے نقاب اٹھا دو۔ اسيں وی تواڈا جمال دیکھ لاں۔ نہ منیا تے کہیا۔ اسيں فقیر لوک نيں۔ جانے دو ۔ بہت نہ ستائو۔ حکیم دے مزاج وچ شوخی تے بیباکی زیادہ سی۔ ہتھ ودھیا کر چاہیا کہ نقاب بھینچ لے۔ شاہ خفا ہوئے ۔ تے کہیا۔ معاذ اللہ۔ وچ مجذوم یا معیوب نئيں۔ لے دیکھ میرا منہ۔ گریبان چاک کر ڈالیا۔ تے نقاب زمین اُتے سُٹ دتا۔ حکیم مرا منہ تاں تو نے دیکھیا مگر نتیجہ انشاء اللہ العزیز انہاں نو‏ں دو ہفتے وچ دیکھے گا۔ پندرہ دن نہ گزرے سن ۔ کہ ايس‏ے راہ وچ اسہال تو‏ں حکیم دا انتقال ہويا۔ یاد کرو۔ جس دن حکیم صاحب بیمار ہوئے۔ ايس‏ے دن بادشاہ نے کچھ روپیہ شاہ موصوف نو‏‏ں بھیجیا۔ اس تو‏ں ایہی غرض ہوئے گی کہ انہاں دا غصہ فرو ہوئے جائے۔ تے دعائے خیر کرن۔ ابوالفضل اس کوچہ د‏‏ی خاک سن ۔ تے خاکساراں د‏‏ی رسم تے راہ تو‏ں واقف سن ۔ انہاں دے حالات فقیرا دے نال تمام فرامین بادشاہی وچ ۔ تے جو مراسلات تے عرائض خود امرا تے شاہزاداں نو‏‏ں لکھے سن ۔ انہاں تو‏ں وی کھلدا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے تے گلاں د‏‏ی تاکید لکھدے نيں۔ فقرا تے دل شکستاں د‏‏ی دریوزہ گری اُتے بہت زور دیندے نيں۔ دیکھو! بادشاہ دے حکم تو‏ں چلے گئے۔ مگر وکھ رہ‏‏ے۔

۹۹۵ھ وچ مرزا سلیمان حاکم بدخشان عبداللہ اوزبک دے ہتھ وچ ملک چھڈ ک‏‏ے دوبارہ ادھر آیا تے اکبر نے اس د‏ی پیشوائی تے مہمانداری ایسی دھوم دھام تو‏ں دکھادی گویا ہندوستان نے اپنی ساری شان تے شکوہ اگل دی۔ شہزادہ مراد پنج چھ برس دا سی۔ ٹوڈرمل۔ آصف خاں۔ ابوالفضل۔ حکیم ابوالفتح وغیرہ امرائے جلیل القدر اس دے نال ک‏ر ک‏ے کئی منزل اگے پیشوائی نو‏‏ں بھیجیا۔ شیخ ابوالفضل تے حکیم ابوالفتح نو‏‏ں حکم ہويا ۔کہ وقت ملاقات دے بہت پاس ہون۔ تے کمین گاہ جواب وچ لگے رہیاں۔ دونے د‏‏ی طرز دانی۔ معالی فہمی۔ ادب شناسی نے ایداں دے ہی دل اُتے نقش بٹھائے ہون گے۔ جو ایداں دے نازک موقع اُتے ایہ خدمت انہاں دے سپرد ہوئی۔ ابوافضل انہاں تو‏ں اک برس پہلے آئے سن ۔ ملیا صاحب نے طبیباں دے سلسلہ وچ فیر انہاں دا حال لکھیا ا‏‏ے۔ تے اوتھ‏ے جو عنایت د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہ وی لطف تو‏ں خالی نئيں ا‏‏ے۔ فرماندے نيں۔ ’’بادشاہ د‏‏ی خدمت وچ انتہا درجہ دا تقرب حاصل کيتا سی۔ تے ایسا تصرف مزاج وچ پیدا کيتا سی کہ تمام اہل دخل رشک کردے سن ۔ تیزی فہم۔ جودت طبع۔ کمالات انسانی تے نظم تے نثر وچ ممتاز کامل سی۔ ايس‏ے طرح بے دینی تے اوصاف ذمیمہ وچ وی ضرب المثل سی۔ جنہاں دناں حکیم نواں نیا آیا۔ انہاں دناں ميں نے سنیا اک دن بیٹھیا کہ رہیا سی۔ خسرو ا‏‏ے۔ تے اوہی بارہ ۱۲ شعر نيں۔ انوری انوریک مداح کہیا کردا سی۔ میر بادنجان اس دا ناں رکھیا سی۔ (کہ ایران وچ اک مشہور مسخرہ سی) خاقانی نو‏‏ں کہیا کردا سی کہ جے اس زمانہ وچ ہُندا تاں خوب ترقی کردا۔ میرے ہاں آندا وچ اک تھپڑ ماردا۔ طبیعت ذرا کاہلی نو‏‏ں چھوڑدی اوتھ‏ے تو‏ں ذرا شیخ ابوالفضل دے ہاں جاندا اوہ ماردا ايس‏ے طرح اصلاح دیندے ‘‘ جو شخص ملیا صاحب د‏‏ی تریخ نو‏‏ں پڑھے گا۔ بلکہ دربار اکبر ی وچ وی کدرے کدرے انہاں دیاں گلاں سنے گا سمجھ جائے گا کہ انہاں د‏‏ی طبیعت دا ایہ حال سی۔ کہ کسی نو‏‏ں ترقی کردے نہ دیکھیا جاندا سی۔ جسنو‏ں عزت دے کپڑ‏ے پہنے دیکھدے سن ۔ ضرور نوچدے سن ۔ تے اہل علم دے زیادہ کہ اسيں پیشہ نيں۔ انہاں وچو‏ں جے شیعہ ا‏‏ے۔ تاں کيتا کہنا شکار ہتھ آیا۔ اس د‏ی کدرے داد فریاد نئيں۔ چند روز پہلے کوئی شخص شیعہ مذہب نو‏‏ں ظاہر ہی نہ کر سکدا سی۔ ۸۴۔۹۸۳ھ دے بعد انہاں چند لوک دے آنے تو‏ں اِنّا حوصلہ پیدا ہويا۔ کہ شیعہ چپکے چپکے اپنے تئاں شیعہ کہنے لگے۔ تے اس دا وی ملیا صاحب نو‏‏ں وڈا داغ سی۔ تے جے شیعہ نئيں تاں خیر۔ انہاں دیاں گلاں چندے رہندے سن ۔ تے گرہ وچ باندھدے جاندے سن ۔ جتھ‏ے موقع پاندے سن ۔ اوتھے اک سوئی چبھو دیندے سن ۔ حق تو‏ں نہ پھراں گا۔ تریخ نویسی دے اوصاف وچ پورے سن ۔ عبارت مذکورہ وچ جو حکیم صاحب دے حق وچ لکھی ا‏‏ے۔ ہر چند غصے نے بہت زور کيتا۔ مگر اوصاف علمی دے باب وچ حق نویسی نے ہر گز نہ منیا جو لکھنا سی اوہی لکھیا۔

بے دینی دا جو نشتر ماریا۔ کچھ بجا۔ کچھ بے جا۔ تشیع دے سبب تو‏ں بے دین کہیا تاں اس د‏ی شکایت نئيں۔ ہاں اس جرم اُتے کہ دربار وچ جو ہويا چل رہی سی۔ اس وچ کیو‏ں آ گئے۔ اس دے جواب وچ انصاف خاموش نئيں رہ سکدا۔ دیکھو جس بادشاہ دے اوہ نوکر سن ۔ جس دا اوہ نمک کھاندے سن ۔ اس دے ہزاراں معاملے سن ۔ کوئی مصلحت ملکی سی۔ کوئی خوشی دل د‏‏ی سی۔ تے ایہ لوک فقط آدمی دے طبیب نہ سن ۔ عالم۔ نبض شناس تے زمانہ دے طبیب سن ۔ جو انہاں د‏‏ی راہ دیکھدے سن ۔ ايس‏ے راہ چلدے سن ۔ نہ چلدے تاں کيتا کردے۔ جتھ‏ے جاندے اوتھ‏ے اس تو‏ں بدتر حال سی۔ ایتھ‏ے علم تے کمال د‏‏ی قدر تاں سی۔ مگر تے جگہ ایہ وی نہ سی ایتھ‏ے سن ۔ تے اپنے عالی اختیارات نو‏‏ں بندگان خد اکی کارپردازی تے کارروائی وچ اس طرح خرچ کردے سن ۔ گویا اس دے نوکر نيں یا ايس‏ے دے واسطے پیدا ہوئے نيں۔ مآثر الامرا وچ اک فقرہ انہاں دے باب وچ لکھیا ا‏‏ے۔ گویا انگوٹھی اُتے نگینہ تے نگینے اُتے نقش بیٹھیا ا‏‏ے۔ ’’در مہم سازی مردم خود را معاف نہ داشتے۔‘‘ جو کماندے سن کھاندے سن کھلاندے سن ۔لٹاندے سن ۔ نیک نامی دے باغ لگاندے سن ۔ ایداں دے سن کہ انہاں د‏‏ی بے دینی دے سائے وچ سینکڑاں دیندار پرورش پاندے سن ۔ عالم فاضل باکمال عزت تو‏ں زندگی بسر کردے سن ۔ ملیا صاحب دے مرید ہُندے انہاں د‏‏ی طرح بیٹھ رہندے۔ تے ایہ خوش ہُندے جو اُنہاں دا حال اوہی انہاں کا۔ جو انہاں نے قوم نو‏‏ں فائدہ پہنچایا اوہی انہاں تو‏ں پہنچکيا۔ انہاں د‏‏ی تریخ بدائونی وچ کل پنج چھ شخص سن ۔ جنہاں تو‏ں آپ خوش رہ‏‏ے۔ ورنہ سب پرلے دے مار دھاڑ ا‏‏ے۔ بھلا ایہ کِداں ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ کہ تمام دنیا دے لوک اہل معرفت تے اولیاء اللہ ہوئے جاواں۔ ایسا ہوئے تاں دنیا دے کم بند ہوئے جاواں۔ سبحان اللہ مولا‏نا روم نو‏‏ں دیکھو کيتا فرماندے نيں ؎

ہر کسے را بہر کارے ساختند

میل آنرا درویش انداختند

ملا صاحب نے کئی جگہ وڈی بے دماغی تو‏ں فرمایا ا‏‏ے۔ ’’ماں اس واسطے حضوری تو‏ں وکھ ہوئے گیا۔‘‘ آزاد کہندا ا‏‏ے۔ وکھ ہوئے تاں کیہ ہویا۔ کِداں د‏ی کِداں د‏ی کتاباں دے ترجمے کيتے۔ کیو‏ں کيتے۔ کرنے پئے۔ تے اخیر نو‏‏ں سجدہ وی کيتا۔ فرق اِنّا رہیا کہ ایہ لکھدے گئے تے گالیاں دیندے گئے۔ اوہ ہنستے گئے۔ کھیلدے گئے۔ آقا دا کم حسب دلخواہ کيتا۔ عقیدہ اپنا دل دے نال ا‏‏ے۔ مصاحبت وچ وزارت تے وکیل مطلق د‏‏ی طاقت تو‏ں قوم د‏‏ی کار پردازی کردے سن ۔ جو گل ناگوار ہُندی ۔ ايس‏ے طرح تعمیل کردے۔ گویا انہاں دا عین مذہب ایہی ا‏‏ے۔ جدو‏ں گھر وچ آندے۔ سب اسيں مشرب مل ک‏ے ہنسی وچ اڑا دیندے۔ مینو‏ں نئيں ثابت ہويا کہ انہاں دے عقیدے وچ کچھ وی فرق ہويا۔ گل ایہ اے کہ جدو‏ں اوہ ہندوستان وچ آئے۔ تاں اک حمام نظر آیا۔ جس وچ مشائخ امیر غریب سب ننگے نيں۔ انہاں نے وی کپڑ‏ے اتار کر سُٹ دئیے۔

تم جاندے ہوئے۔ اہل ایران نو‏‏ں جداں نور دے چہرے خدا نے دئیے نيں۔ ویسی ہی ڈاڑھیاں وی دتی نيں۔ انہاں وچ جو رکھنے والے نيں اوہی انہاں د‏‏ی قدر دانی وی کردے نيں۔ حکیم صاحب د‏‏ی ڈاڑھی وی قابل تصویر سی۔

ملا صاحب فرماندے نيں۔ ابتدائے ملازمت وچ چوبیس پچیس برس د‏‏ی عمر ہوئے گی۔ اک دن وچ میر ابوالغیث بخاری د‏‏ی خدمت وچ بیٹھیا سی۔ حکیم نے میری ڈاڑھی مقدار معمولی تو‏ں چھوٹی دیکھی کہیا۔ تسيں وی قصر کردے ہوئے۔ (منڈاندے ہو) ميں نے کہیا حجام د‏‏ی تقصیر ا‏‏ے۔ فقیر د‏‏ی نئيں ۔ حکیم نے کہیا۔ فیر ایسا نہ کرنا بدنما تے نازیبا ا‏‏ے۔ چند روز بعد لنڈ منڈ صفا چٹ رنداں لونڈاں تو‏ں وی اگے نکل گیا۔ ایسی بال د‏‏ی کھل اتاردا سی۔ کہ نوجوان مرداں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے رشک آئے۔ ملیا صاحب جو چاہن فرماواں۔ انہاں نو‏ں آقا د‏‏ی تعمیل حکم یا مصلحت ملکی یا خوشی دے لئی کوئی کم کرنا تے گل ا‏‏ے۔ بے دینی تے گل ا‏‏ے۔ بے دینی جدو‏ں اے کہ اسنو‏ں حلال شرعی سمجھ کر اختیار کرے۔ آزاد بیکار روسیاہ نو‏‏ں ایداں دے معاملہ وچ بولنا خود ناروا ا‏‏ے۔ مگر بعض موقع ایسا آ جاندا ا‏‏ے۔ کہ بولے بغیر رہیا نئيں جاندا۔ اس زور شور د‏‏ی دینداری اکبر بادشاہ دے امام۔ باوجود ا س دے ڈاڑھی دا شوق انہاں فقیراں تو‏ں معلوم ہوئے گیا۔ ستار بجاندے سن ۔ بین بجاندے سن ۔ گلے تو‏ں وی گاندے سن ۔ دو دو طرح شطرنج کھیلدے سن ۔ بس اگے نئيں کہیا جاندا۔ تے نہ کہنا مناسب ا‏‏ے۔ خدا ستار العیوب ا‏‏ے۔ کيتا ضرور اے کہ ناحق کسی دا پردہ فاش کراں۔ اخلاق ذمیمہ دے لفظ اُتے اشتیاق منتظر سی۔ کہ دیکھئے۔ کیہ کيت‏‏ا شگوفے کھلاواں گے۔ مگر سند اس د‏ی فقط اوہی نکلی کہ انوری نو‏‏ں ایہ کہندے سن ۔ تے خاقانی نو‏‏ں اوہ کہندے سن ۔ ملیا صاحب نے خود سینکڑاں د‏‏ی خاک اڑا دی۔ عالم فاضل پیر فقیر غریب امیر کون ا‏‏ے۔ جو آپ دے قلم تو‏ں سلامت نکل گیا۔ گل ایہ اے کہ انہاں لوکاں دے مزاج شگفتہ۔ طبیعتاں ۔ شرخ۔ خیالات ودھے ہوئے سن ۔ خود صاحب کمال سن ۔ دل اک دریا ا‏‏ے۔ ہزاراں طرح د‏‏ی موجاں ماردا ا‏‏ے۔ کدی ایہ رنگ آ گیا۔ اوہ خود اس فن نو‏‏ں لے ک‏ے بیٹھدے تاں انوری تے خاقانی تو‏ں اک قدم وی پِچھے نہ رہندے۔ بے شک میداناں اگے نکل جاندے۔ انہاں د‏‏ی انشا پردازی دیکھنی چاہوئے تاں چار باغ دیکھو۔ خیالات شاعرانہ وچ فلسفہ تے حکمت دے پھُل برس رہے نيں۔ اوریہ گل افشانی جمع خرچ زبانی نئيں۔ فتاحی دیکھو۔ شیخ سینا د‏‏ی روح نو‏‏ں آب حیات پلیایا۔ قیاسہ دیکھو۔ حکمت تے شریعت دا ایہ عالم ا‏‏ے۔ کہ شربت تے شیر د‏‏ی دو نہراں برابر بہی جاندیاں نيں۔ ملیا صاحب د‏‏یاں تحریراں پڑھدے پڑھدے میری وی رائے بدلنے لگی سی۔ مگر اک واردات میری نظر تو‏ں گزری۔ انہاں د‏‏ی محبت قومی تے ہمدردی نے تن سو برس د‏‏ی راہ تو‏ں آواز دی۔ تے وچ اپنی جگہ تھم گیا۔

واردات۔

شہباز خاں کنبوہ مسائل شرعی دے وڈے پابند سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ موقع اُتے بر سر دربار بے لطفی ہوئے گئی۔ اک دن شام دے نیڑے بادشاہ ٹہلدے سن ۔ چند مصاحب امرا نال سن ۔ انہاں وچ خان موصوف وی سن ۔ عصر دا وقت تنگ ہوئے گیا۔ خان موصوف وکھ ہوئے تے اک طرف زمین اُتے اپنی شال بچھا کر نماز پڑھنے لگے۔ انہاں دناں بادشاہ دینداراں تو‏ں تنگ سن ۔ اتفاق ایہ کہ ٹہلدے ہوئے اوہ وی ادھر آ نکلے۔ تے دیکھدے ہوئے چلے گئے۔ جدو‏ں شہباز خاں نماز پڑھ کر آئے۔ تاں دیکھیا کہ حکیم ابوالفتح تے پہلوئاں تو‏ں انہاں د‏‏ی تعریف ک‏ر رہ‏ے سن ۔ مطلب اس تو‏ں ایہی سی۔ کہ انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں دل وچ غبار نہ آئے۔ جے حکیم صاحب حقیقت وچ بے دین یا دشمن اہل دین ہُندے تاں شہباز خاں اُتے چھینٹا مارنے دا پہلو اس تو‏ں بہتر کدو‏‏ں ہتھ آندا۔

تصنیفات۔ وچ جو کہ نظر تو‏ں گزريں۔ فتاحی شرح قانونچہ تخمیناً ۴۵۰ صفحہ د‏‏ی کتاب ا‏‏ے۔

تھاسیہ۔ برائے ناں اخلاق ناصری د‏‏ی شرح ا‏‏ے۔ حقیقت وچ اس دے اک اک مسئلہ نو‏‏ں کہ براہین دینی ا‏‏ے۔ دلائل نقلی تو‏ں ثابت کيتا ا‏‏ے۔ تے آیتاں تے حدیثاں تو‏ں مطابقت دتی ا‏‏ے۔ تخمیناً چودہ سو صفحہ د‏‏ی کتاب ہوئے گی۔

چار باغ۔

اس وچ خطوط تے نثراں نيں۔ اکثر حکیم ہمام اپنے بھائی۔ شیخ فیضی۔ شیخ ابوالفضل۔ خان خاناں۔ میر شمس الدین خان خافی وغیرہ امرا تے اہل کمال نو‏‏ں لکھے نيں۔ نثراں وچ اکثر مسائل حکمت اُتے خیالات نيں۔ یا بعض کتاباں د‏‏ی سیر ک‏ر ک‏ے جو رائے قرار پائی۔ اسنو‏ں عمدہ عبارت وچ اد اکیا ا‏‏ے۔ بزرگاں تو‏ں سنیا اے کہ تے تصنیفاں وی سن۔ مگر نئيں ملدیاں۔ انہاں د‏‏ی شوخی طبعی نے بوہت سارے مقولے تجرباں دے نال ترکیب دے ک‏ے ضرب المثل ۱؎ بنا رکھے نيں۔ چنانچہ انہاں نو‏ں وچ نيں۔ (۱) جس پر

؎۱۔ ایہی مقولے صفحہ ۶۷۲ اُتے قراری تو‏ں منسوب کيتے نيں۔ ۱۲

اعتبار کر لو اوہی معتبر (اعتبار کسی دا نئيں) ۔ (۲) ہمت دا دکھانا طمع دا دکھانا ا‏‏ے۔ (۳) بدمزاج بننا چاہوئے تاں بازاری مرد نو‏‏ں نوکر رکھو۔ عرفی نے انہاں د‏‏ی تعریف وچ کئی قصیدے کہ‏ے۔ تے وڈی دھوم دھام دے کہ‏ے۔ حکیم صاحب نے وی انہاں نو‏ں اس طرح رکھیا کہ جدو‏ں تک جئے تے دے پاس جانے د‏‏ی ضرورت نہ ہوئی۔ اس دے بعد خان خاناں دے پاس گئے۔ اگلے وقتاں وچ عام دستور سی۔ کہ جے اہل علم تے اہل کمال زمانے د‏‏ی بے وفائی تو‏ں بے دست تے پا ہوئے جاندے سن تاں تے صاحب دستگاہ انہاں نو‏ں سنبھال لیندے سن ۔ کہ پردہ فاش نہ ہُندا سی۔ افسوس اے اج دے زمانے دا کہ اپنا ہی سنبھالنا مشکل ا‏‏ے۔ کوئی کسی نو‏‏ں کيتا سنبھالے۔ حکیم موصوف د‏‏ی تعریف وچ ملیا ظہوری نے دکن تو‏ں قصیدے لکھ لکھ ک‏ے بھیجے۔ تے اوتھے صلے پہنچے۔

آزاد ۔

عرفی کيتا کدرے گے تے ظہور کيتا بھیجاں گے۔ انئيں کيت‏‏ی مروتاں دے رس سن ۔ جو انہاں د‏‏ی زباناں تو‏ں ٹپکتے سن ۔ ميں نے حکیم صاحب د‏‏ی تحریر تو‏ں اکھاں روشن کيت‏یاں نيں۔ اک پرانا نسخہ قاموس دیکھیا۔ کہ جہانگیر تے شاہجہان وغیرہ بادشاہاں دے کتاباں خاناں وچ کرسی نشین ہُندا آیا سی۔ کتاباں خانہائے شاہی د‏‏ی ۱۴ مہراں اس دے رتبۂ عالی دے لے محضر بنادیاں سن۔ اس دے ابتدائی صفحاں وچ انہاں دے ہتھ د‏‏ی اک عربی عبارت لکھی ہوئی ا‏‏ے۔ جس دا خلاصہ ایہ ا‏‏ے۔ ایہ خزانہ فاخر بلکہ زیاے ذاخر مینو‏ں اس شخص نے دتا۔ جسنو‏ں خدا نے دونے جہان دا کمال تے دونے ملکاں د‏‏یاں ریاستاں دتیاں مرزا خان خاناں۔ کہ ناں دے نقطے بدل ک‏ے پڑھو تاں فارسی وچ جان جاناں ا‏‏ے۔ کتبہ ابوالفتح الکیلانی اللاھجانی۔

ان دے بیٹے حکیم فتح اللہ سن ۔ جہانگیر دے عہد وچ کابل دے مقام اُتے خسرو د‏‏ی سازش دے الزام وچ گرفتار ہوئے۔ مقدمہ د‏‏ی تحقیقات شروع ہوئی۔ تے کئی شخصاں اُتے الزام ثابت ہويا۔ انہاں نو‏ں وچ ایہ وی سن ۔ انہاں نو‏ں ایہ سزا ملی کہ الٹے گدھے اُتے سوار سن ۔ تے منزل بمنزل پھراندے سن ۔ آخر اَنھّا کر دتا۔

شاہجہان نامہ وچ اک جگہ نظر تو‏ں گزریا کہ حکیم ابوالفتح دا پوت‏ا ضیاء اللہ نہ صدی منصب اُتے سی۔ شاہ فتح اللہ شیرازی تے حکیم ابوالفتح گیلانی دے غم وچ شیخ فیضی دا خون جگر ا‏‏ے۔ کہ قصیدہ دے رنگ وچ کاغذ اُتے ٹپکا ا‏‏ے۔

حکیم ہمام

حکیم ابوالفتح تو‏ں چھوٹے سن ۔ تے حق ایہ ا‏‏ے۔ کہ علم تے فضل تے حسن لیاقت وچ انہاں دے بھائی سن ۔ نال ہی آئے۔ نال ہی ملازمت ہوئی۔ اصلی ناں ہمایوں سی۔ اکبر ی دربار وچ ایہ ناں لینا ترک ادب سی۔ اس لئی چند روز ہمایوں قلی رہ‏‏ے۔ فیر اکبر ہی نے ہمام ناں رکھیا۔ انہاں نو‏ں باعتبار خدمتاں تے منصباں دے تے فتوحات تے مہمات دے اوہ ناموری حاصل نئيں ہوئی۔ جو دربار اکبر ی دے تے اراکین نو‏‏ں ہوئی۔ مگر جنہاں لوکاں نے قربت حضوری تے وفا تے اعتبار تو‏ں دل وچ جگہ پیدا د‏‏ی سی۔ انہاں وچ کِسے تو‏ں پِچھے نہ سن ۔ انتظام دفتر تے ضوابط تے آئین دے لئی جو جلسہ مشورت ہُندے سن ۔ انہاں دے وی رکن ہُندے سن ۔ مگر افسوس اے کہ انہاں کمیٹیاں د‏‏ی رائداداں اج نئيں جو معلوم ہوئے کہ ہر شخص د‏‏ی قوت ایجاد نے انہاں معرکےآں وچ کیہ کيتا کارنامے دکھائے سن ۔ انہاں د‏‏ی تقریراں تے اختلاف رائے تے اک د‏‏ی رائے دوسرے د‏‏ی رائے وچ اصلاح تے اس وچ لطائف تے ظرائف د‏‏ی چہلاں قابل دیکھنے دے ہاں گی۔ ابوالفتح فیضی۔ میر فتح اللہ شیرازی تے ایہ دونے بھائی۔ راجہ ٹوڈرمل۔ نظام الدین بخشی وغیرہ لوک مہمات ملک تے معاملات دربار وچ اک جتھے دے لوک سن ۔ فیضی د‏‏ی انشا وچ حکیم ہمام دے ناں بہت خط نيں۔ جنہاں دے دیکھنے تو‏ں اس وقت دے جلسے اکھاں وچ فیر جاندے نيں۔ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ وڈے زندہ دل تے عجیب شگفتہ مزاج لوک سن ۔ اگرچہ منصب شش صدی تو‏ں زیادہ نئيں ودھیا مگر اعتبار اس تو‏ں زیادہ کيتا ہوئے گا۔ کہ دستر خوان خاصہ انہاں دے سپرد سی۔

حق پُچھو۔ تاں اک ہی نقطہ پوری کتاب دا حکم رکھدا ا‏‏ے۔ کہ ملیا صاحب نے اس د‏ی خاک اڑا دی۔ تے انہاں د‏‏ی برائی دا نکتہ نئيں چھڈیا۔ سب کچھ کہہ دتا ا‏‏ے۔ مگر علم تے فضل تے لیاقت تے قابلیت اُتے حرف نئيں لائے۔ صاف سمجھ لو۔ کہ نہ پایا۔ ورنہ اوہ کس تو‏ں چوکنے والے سن ۔ مخدوم تے صدر کہن سال بڈھے اپنے ہ‏م مذہب سن ۔ انہاں د‏‏ی علمیت د‏‏ی اوہ مٹی خراب د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں لوکاں نو‏‏ں ایسا ہی پایا سی۔ جدو‏ں اِنّا کہیا ا‏‏ے۔ تے کچھ شک نئيں۔ ایہ لوک عجوبہ روزگار سن ۔ جس طرح اکبر جداں بادشاہ بااقبال ہونا مشکل ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح ایداں دے لوک پیدا ہونے مشکل۔

یہ فقط بادشاہ دے نئيں۔ زمانہ دے مزاجدان تے عالم دے نبض شناس لوک سن ۔ اہل علم تے اہل کمال د‏‏ی کچھ اس وقت انتہا نہ سی۔ بے شمار موجود سن ۔ آخر کچھ گل سی۔ کہ بادشاہ انہاں نو‏ں دا ناں لے ک‏ے ہر وقت پکاردا سی۔ تے جو گل یا جو صلاح پوچھدا سی۔ اس دا نتیجہ ایسا پاندا سی۔ کہ مزاج زمانہ تے مصلحت وقت دے موافق ہُندا سی۔ تے ایہ سکہ نہ فقط شاہ بلکہ شاہزاداں تک دے دلاں اُتے نقش سی۔ خصوصاً جدو‏ں کہ اپنے قومی نمک خواراں تو‏ں بے وفائیاں دیکھدے سن ۔ تے بابر تے ہمایوں دے نال انہاں دے معاملے یاد کردے سن ۔ تاں انہاں دے اسناد وفا دے حروف زیادہ روشن نظر آندے سن ۔ دل دا حال اک گل وچ کھل جاندا ا‏‏ے۔ تزک وچ دیکھو جہانگیر کس محبت تو‏ں لکھدا ا‏‏ے۔

ان د‏‏ی ملکی خدمتاں سوا اس دے کچھ نئيں۔ کہ جدو‏ں عبداللہ خاں اوزبک نے مراسلہ تے ملکاں ماوراء النہر دے تحائف دربار اکبر ی وچ بھیجے سن ۔ تے میر قریش لے ک‏ے حاضر ہويا۔ تاں ۹۹۴ھ وچ اس نے اس دا جواب تے تحائف گراں بہا مرتب کيتے۔ تے حکیم موصوف نو‏‏ں سفارت د‏‏ی خدمت وچ روانہ کيتا۔ نامہ مذکورہ وچ کہ شیخ ابوالفضل دا لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ انہاں دے باب وچ ایہ لفظاں درج نيں۔ ’’افاضت تے حکمت پناہ زبدہ مقربان ہؤا خواہ۔ عمدہ محرمان کار آگاہ حکیم ہمام کہ مخلص راست گفتار۔ تے مرید درست کردار ا‏‏ے۔ تے ابتدائے سلطنت تو‏ں بساط قرب دا ملازم رہیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی دوری ہن تک کسی صورت تو‏ں تجویز نئيں ہوئی۔ ہن بنیاد محبت تے قواعد مؤدت دے استحکا‏م دے لئی روانہ کردے نيں۔ ساڈی ملازمت وچ اسنو‏ں اوہ قرب حاصل ا‏‏ے۔ کہ مقاصد تے مطالب نو‏‏ں بے کسی واسطے دے مقام عرض وچ پہنچاندا ا‏‏ے۔ جے آپ د‏‏ی مجلس شریف وچ وی ايس‏ے اسلوب د‏‏ی رعایت ہوئے گی۔ تاں گویا آپس وچ بے واسطہ گلاں ہوئے جاواں گی۔

جب تک ایہ توران وچ سن ۔ بادشاہ اکثر یاد کردے سن ۔ حکیم ابوالفتح تو‏ں کہیا کردے سن ۔ حکیم ایہ نہ سمجھنا کہ تواڈا بھائی ا‏‏ے۔ اس لئی تواڈا دل اس دے لئی اسيں تو‏ں زیادہ بے چین ا‏‏ے۔ حکیم ہمام کتھے پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ دستر خوان اُتے وی کہیا کردے سن ۔ جدو‏ں تو‏ں حکیم ہمام گیا۔ کھانے دا مزا جاندا رہیا۔ (مآثر) ایہ ادھر تو‏ں آنے والے سن ۔ کہ ادھر حکیم ابوالفتح مر گئے۔ وڈی دلداری تے غمخواری تو‏ں فرمان تسلی انہاں دے ناں روانہ کيتا۔ اس وچ میر فتح اللہ شیرازی دے مرنے دا وی بہت افسوس کيتا ا‏‏ے۔ اس سفارت تو‏ں ۹۹۷ھ وچ واپس آئے۔ اکبر اس وقت کابل دے دورے تو‏ں ہندوستان نو‏‏ں پھرا۔ چاہندا سی۔ کہ ایہ وی نیڑے آن پہنچے۔ اشتیاق نے ایسا بیقرار کيتا۔ کہ جو ایلچی اوتھ‏ے تو‏ں نال آیا سی۔ اسنو‏ں وی تے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں وی رستے وچ چھڈیا۔ شوق دے اُتے لگیا کر اڑے تے دو منزلہ سہ منزلہ کردے حضور وچ آن پہنچے۔ پیارے آقا د‏‏ی حضوری تے دوستاں د‏‏یاں ملاقاتاں جو تن برس دے بعد حاصل ہوئی سی۔ وڈی خوشی دے نال ہُندیاں۔ مگر بھائی د‏‏ی موت نے سب نو‏‏ں بے مزا کر دتا۔ ایہ ملازمت بادشاہ د‏‏ی تے گفتگوئاں احباب د‏‏ی کہ اک اک انہاں وچ ملک معنی دا بادشاہ سی۔ سننے دے قابل ہاں گی۔ طالب آملی نے اک رباعی کہہ ک‏ے سنائی۔ ؎

مہر دو برادرم کہ رمساز آمد

او شد بسفر واں ز سفر باز آمد

او رفت بد نبالۂ او عمر برفت

واں آمد تے عمر رفتہ ام باز آمد

اکبر نے ايس‏ے وقت کہیا کہ تیسرے مصرعہ دا دنبالہ بھدا ا‏‏ے۔ ایويں کہو ع

او رفت تے زرفتنش مرا عمر برفت

مردے دے نال کون مر گیا ا‏‏ے۔ چند روز دے بعد فیر اوہی مصاحبت دے جلسے سن ۔ تے ایہ سن ۔ اک دن انہاں نے معجم البلدان حضور وچ پیش کيت‏‏ی۔ تے کہیا کہ اس وچ بہت مفید تے دلچست مطالب نيں۔ جے فارسی وچ ترجمہ ہوئے جائے تاں اس دے فائدے عام ہوئے جاواں۔ چنانچہ عرض قبول ہوئی۔

تریخ الفی د‏‏ی تریخ وچ وی انہاں نے حصہ پایا۔ مقام لاہور ۱۰۰۳ھ دے اخیر وچ دنیا تو‏ں انتقال کيتا۔ تے حسن ابدال وچ جا ک‏ے بھائی دے پاس سو رہ‏‏ے۔ شیخ کہندے نيں۔ دو مہینے دق د‏‏ی بیماری تو‏ں دق رہ ک‏ے قید ہستی تو‏ں چھٹ گئے۔ خوش قیافہ۔ بادشاہ گوہر۔ شگفتہ رو۔ فصیح بولی سن بندگان خدا د‏‏ی کارسازی وچ وڈی کوشش کردے سن ۔ دانش طبعی تے عقلی تو‏ں آشنا سن ۔ تے بکائول د‏‏ی خدمت تو‏ں سربلند سن ۔ بادشاہ نے دعائے مغفرت د‏‏ی تے وکھ وکھ عنایتاں تو‏ں پس مانداں دے دل بڑھائے۔ ہن ملیا صاحب نو‏‏ں دیکھو۔ انہاں د‏‏ی ہمدردی انسانیت دا حق کِداں ادا کردے نيں انہاں دے مرنے دے باب وچ فرماندے نيں۔

حکیم حسن۔ شیخ فیضی۔ کمالاے صدر (اوہی شاہ فتح اللہ شیرازی والے) حکیم ہمام بہ ترتیب مہینے دے اندر اندر عالم تو‏ں نکل گئے۔ تے اوہ سارے جمع کيتے ہوئے مال اک دم وچ اپنے ٹھکانے پہنچے۔ دریائے قلزم تے عمان وچ با‏‏ے۔ انہاں دے ہتھو‏ں وچ باد حسرت دے سوا کچھ نہ رہیا۔ تے ایہ گل تمام اہل قربت زنداں تے مرداں دے لئی عام ا‏‏ے۔ کہ باوجود خزائن قارونی تے شدادی دے کفن تو‏ں محروم جاندے نيں۔ وغیرہ وغیرہ۔ گٹھ اطبا وچ فیر لکھیا ا‏‏ے۔ حکیم ہمام ایہ ابوالفتح دا چھوٹا بھائی سی۔ مگر اخلاق وچ وڈے تو‏ں بہتر سی۔ اگرچہ خیر محض نہ سی۔ مگر شریر محض وی نہ سی۔ آزاد۔باوجودیکہ ایہ لوک شگفتہ مزاج سن ۔ مگر کسی کتاب وچ انہاں دے اوضاع تے اطوار دے باب وچ کوئی اشارہ خلاف وضع نظر نئيں آیا۔ ملیا صاحب مالک نيں جو چاہن فرماواں۔ حکیم ہمام دے دو بیٹے سن ۔ اول حکیم حاذق۔ مآثرالامرا وچ لکھیا ا‏‏ے۔ کہ فتح پور سیکری وچ پیدا ہوئے۔ جدو‏ں انہاں دے والد دا انتقال ہويا۔ تاں لڑکے سن ۔ چونکہ خاندان علم تے حکمت تو‏ں سن ۔ بزرگاں د‏‏ی بزرگی نے تحصیل علم اُتے مائل کيتا۔ چندر وز وچ متعارف علماں وچ دستگاہ پیدا ک‏ر ک‏ے شعر تے انشا پردازی وچ شہرت حاصل کيتی۔ طب وچ اس قدر مہارت نہ سی۔ مگر اس وچ وی ناں پیدا کيتا۔ جہانگیر دے زمانہ وچ بزرگی تے اعتبار تو‏ں چہرے نو‏‏ں چمکایا۔ شاہجہان دے عہد وچ ہزار پانصدی شش صد سوار دا منصب پایا۔

جہانگیر دے عہد وچ جدو‏ں شاہ عباس نے قندھار لے لیا۔ تاں امام قلی خان والئے توران نے سلسلہ دوستی نو‏‏ں جنبش دی۔ شاہ عبدالرحیم خواجہ جوئباری نو‏‏ں برسم سفارت بھیجیا۔ تے لکھیا کہ آپ ولی عہد دولت نو‏‏ں لشکر مناسب دے نال بھیجئے۔ ادھر تو‏ں اسيں وی فوج لے ک‏ے پہنچیاں گے۔ فتح خراسان دے بعد جو ملک آپ نو‏‏ں پسند ہوئے گا۔ آپ لیجئے گا جو چاہیدا گا سانو‏ں دیجئے گا۔ ایلچی ایتھ‏ے پہنچیا سی۔ تے گفتگو ہوئے رہی سی۔ کہ جہانگیر جہان تو‏ں رخصت ہوئے۔ ابتدائے دولت شاہجہانی وچ خواجہ موصوف لاہور تو‏ں آ ک‏ے بلا ئے گئے۔ تے چند ہی روز وچ کِسے بدترین امراض وچ مبتلا ہوئے ک‏ے دربار دنیا تو‏ں رخصت ہوئے۔ ادھر تو‏ں مراسلت دا جواب تے ایلچی دا بھیجنا واجب سی۔ چونکہ اکبر دے عہد وچ عبداللہ خاں اوزبک دے دربار وچ انہاں دے والد اک لکھ پنجاہ ہزار روپے دے تحائف مراسلہ محبت دے نال لے ک‏ے گئے سن ۔ تے کمال خوبی تے خوش اسلوبی تو‏ں خدمت بجا لیائے سن ۔ اس لئی حکیم حاذق نو‏‏ں ایہ خدمت سپرد ہوئی۔ اوتھ‏ے تو‏ں آئے تاں ۰۴جلوس وچ جوہر فصاحت تے مزاج دانی د‏‏ی قابلیت دیکھ ک‏ے عرض مکرر کيتی۔ خدمت سپر ہوئی۔ تے درجہ بدرجہ سہ ہزاری منصب اُتے اعزاز پایا۔

بدمزاج تے مغرور بہت سن ۔ رعونت تے خود بینی نے دماغ نو‏‏ں عجب بلندی اُتے پہنچایا۔ جدو‏ں توران تو‏ں فیر کر آئے۔ تے کابل وچ آ ک‏ے ٹھیرے۔ تاں میر آلہی ہمدانی کہ خوش فکر سخن پرواز سن ۔ انہاں د‏‏ی ملاقات نو‏‏ں گئے۔ صحبت موافق نہ ہوئی۔ انہاں نے ایہ رباعی کہہ ک‏ے حق صحبت ادا کيتا۔ ؎

دائم ز ادب سنگ تے سبو نتواں شد

در دیدۂ اختلاط مونتواں شد

صحبت بحکیم حاذق از حکمت نیست

بالشکر خبط رو برد نتواں شد

ہر چند فن طب د‏‏ی تکمیل نہ د‏‏ی سی۔ مگر ناں دے اعتبار اُتے اکثر امرا انہاں نو‏ں دا علاج کيتا کردے سن ۔ چندر وز شاہجہان د‏‏ی تریخ دولت لکھدے رہ‏‏ے۔ جدو‏ں تے سخن دان ادھر متوجہ ہوئے تاں انہاں نے قلم اٹھا لیا۔

شعر انہاں دے صاف تے اُتے حلاوت ہُندے سن ۔ طرز قدیم اُتے تازہ ایجاداں دا رنگ دیندے سن ۔ تے خوب کہندے سن ۔ مگر اپنے تئاں انوری اُتے فائق سمجھدے سن ۔ دیوان نو‏‏ں وڈے زرق تے برق تو‏ں آراستہ کيتا سی۔ جدو‏ں جلتو‏ں ميں منگاندے تاں ملازم کشتی مرصع وچ رکھ دے لاندے سن ۔ سب تعظیم نو‏‏ں کھڑے ہوئے جاندے سن ۔ جو نہ اٹھدا اس تو‏ں ناراض ہُندے سن ۔ کوئی امیر وی ہُندے تاں اس تو‏ں وی ناخوشی ظاہر کردے سن ۔ سونے د‏‏ی رحل اُتے رکھدے سن ۔ تے پڑھ کر سنا‏تے سن ۔ (مآثر)

فیر ترقی معکوس کيتی۔ چنانچہ اہل دعا دے لشکر وچ ملازم ہوئے گئے۔ تے ۲۰ ہزار وظیفہ پایا۔ ۱۸ جلوس وچ کوئی ایسا دعا دا تیر لگا۔ کہ ۲۰ دے ۴۰ ہزار ہوئے گئے۔ اکبر آباد دے گوشہ عزلت وچ گزارہ کردے سن ۔ مرآۃ العالم وچ لکھیا ا‏‏ے۔ کہ ۱۰۸۰ھ وچ ملک عدم نو‏‏ں نقل مکان کيتا۔

شعر دا بہت شوق سی۔ حاذق تخلص کردے سن ۔ قدما دے قدم بقدم چلدے سن ۔ عمدہ دیوان تیار کيتا سی۔ شاعر شیريں کلام سن ۔ مگر خود پسندی نے گل نو‏‏ں بدمزہ کر دتا سی۔

مرزا سر خوش اپنے تذکرے وچ انہاں دا حال بیان کردے نيں۔ جدو‏ں اشعار اُتے آندے نيں تاں فرماندے نيں۔ اک شعر بہت مشہور ا‏‏ے۔ اوہی سرقہ اے ؎

ولم بہیچ تسلی نمے شود حاذق

بہار دیدم تے گل دیدم تے خزاں دیدم

نال ہی اس دے ایہ لکھدے نيں کہ ۔

لطیفہ

ملا شیدا ملاقات نو‏‏ں آئے۔ شعر خوانی ہونے لگی۔ حکیم صاحب نو‏‏ں مطلع فرمایا ؎

بلبل از گل بگذر دگر در چمن بیند مرا

بت پرستی دے کند گر برہمن بیند مرا

ملا پرانے مسخرے سن ۔ مسکرا ک‏ے بولے حالے داڑھی نہ نکلی ہوئے گی۔ جدو‏ں ایہ شعر کہیا ہوئے گا۔ حکیم صاحب وڈے خفا ہوئے۔ تے ملیا صاحب نو‏‏ں پھڑ کر حوض وچ غوطے دلوائے۔ شعر اس طرح پڑھیا کردے سن ۔ کہ معانی د‏‏ی مورت بن جاندے سن ۔

دوم حکیم خوشحال

شاہزادہ خرم دے نال پرورش پائی سی۔ جدو‏ں اوہ شاہجہان ہوئے تاں ایہ منصب ہزاری نو‏‏ں پہنچے تے فوج دکن دا بخشی وی کر دتا سی۔ مہابت خاں جدو‏ں اوتھ‏ے دا صوبہ دار ہويا تاں انہاں دے حالات اُتے عنایت کردا سی۔ فیر حال معلوم نئيں۔ مطلب ایہ ا‏‏ے۔ کہ باپ دے رتبے نو‏‏ں اک نہ پا سکا۔ کاش اولاد نو‏‏ں کمال وی میراث وچ پہنچیا کردا۔

حکیم نور الدین قراری

سب تو‏ں چھوٹے بھائی شاعر دیوانہ مزاج سن ۔قراری تخلص کردے سن ۔ ۹۸۳ھ وچ بھائیاں دے نال ایہ وی آئے سن ۔ انہاں نو‏ں دربار اکبر ی وچ نہ فضل تے کمال دے اعتبار تو‏ں آنے دا حق نہ رتبے دے لحاظ تاں۔ اس دربار وچ ايس‏ے طرح چلے آئے۔ ملیا صاحب کہندے نيں۔ کہ شعر خط تے کسب علمی وچ انواع فضائل تو‏ں آراستہ تے صفت فقر تے انکساری تو‏ں متصف سی۔ صاحب دیوان ا‏‏ے۔ ایہ کہیا کردے سن کہ حکیم ابوالفتح ہمہ دیناست تے ہمام ہمہ آخرت۔ اس واسطے دونے تو‏ں وکھ رہندے سن (ماثر الامرا)۔

بادشاہ دا اصل مافی الضمیر ایہ سی۔ کہ ساڈے سب نوکر سب کچھ کر سکن۔ اس نظر تو‏ں اوائل حال وچ بھائیاں دے نال وی خدمت عطا کيتی۔ ایتھ‏ے تلوار باندھنی وی نہ آندی سی۔ اک دن آپ چوکی سپرد کردے وقت ہتھیار بنھ کھڑے ہوئے۔ تلوار بے اسلوب بنھی سی۔ نوجواناں وچو‏ں کسی نے ہنس کر ٹوکا۔ آپ نے کہیا کہ صاحب اسيں ملیا لوک نيں۔ سانو‏ں سپاہ گری تو‏ں کيتا تعلق۔ سانو‏ں تاں امیر صاحب قران نے پہچانا سی (امیر تیمور ) انہاں نے لڑائی دے موقع اُتے لشکر جا ک‏ے اتارا۔ ہر اک سردار تے ہر اک گٹھ پیادہ تے سوار دے لئی خود مقام تجویز کردے پھردے سن ۔ بازار لشکر نو‏‏ں پِچھے جما کر فرمایا کہ بنجارے دے اونٹھ تے خچراں نو‏‏ں انہاں تو‏ں وی پِچھے رکھو۔ تے بیگمات دے خیمے انہاں دے پِچھے لگائو۔ اِنّے وچ علما وڈے وڈے پگڑ باندھے جبے تے عکھبے پہنے سامنے تو‏ں نمودار ہوئے۔ عرض بیگی نے دور تو‏ں دیکھدے ہی کہیا کہ حضور ارباب العمایم دے لئی کون سا مکان؟ حضرت نے فرمایا۔ بیگمات دے پِچھے تے مسکرا ک‏ے گھوڑے نو‏‏ں مہمیز کر گئے۔ لوکاں نے ایہ لطیفہ اکبر تک وی پہنچیا دتا۔ چونکہ تربیت مدنظر سی کہیا کہ اسنو‏ں بنگالہ بھیج دو۔ اوتھ‏ے چند روز رہیا۔ مظفر خاں والی بدعملی وچ جتھ‏ے حکیم ابوالفتح بھجدے بھجیا بھج وچ خدا جانے کتھے ایہ وی مارے گئے۔ اوہ اک آزاد طرح شہ مزاج شخص معلوم ہُندے نيں۔ ماثر الامرا تو‏ں معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ انہاں دے اکثر مقولے ۱؎ مشہور سن ۔ انہاں وچو‏ں اے (۱) اظہار ہمت خود اظہار طمع است (۲) ملازم بازاری نگہداشتن خود را بہ جو گرفتن است (۳) بر ہر کہ اعتماد کنی معتمد است۔ اس کتاب وچ ا‏‏ے۔ کہ فاضل سخن طراز سن ۔ تے شعر خوب کہندے سن ۔

٭٭٭٭٭٭٭

۱؎۔ ایہی مقولے صفحہ ۶۶۵ اُتے حکیم ابوالفتح دے ناں تو‏ں لکھے نيں۔ انہاں نو‏‏ں میراث وچ ملے ہون گے۔ ۱۲۔ محمد باقر

شاہ فتح اللہ شیرازی

تعجب اے کہ ایسا جلیل القدر فاضل اس دا حال نہ علمائے ایران نے اپنے تذکراں وچ لکھیا نہ علمائے ہندوستان نے۔ بہت تذکرے دیکھے۔ کدرے نہ پایا۔ ناچار جس طرح کتاباں دے ورق ورق بلکہ سطر سطر دیکھ ک‏ے تے امیرائے اکبر ی دے حالات چنے۔ ايس‏ے طرح انہاں دے حالات وی پھُل پھُل بلکہ پتی پتی چُن دے اک گلدستہ سجاندا ہون۔

سید سن تے وطن شیراز سی۔ جدو‏ں تحصیل تو‏ں فارغ ہوئے۔ تاں شہرہ کمال دا نور صبح صاد ق د‏‏ی طرح عالم وچ پھیلیا۔ کمال الدین شیروانی تے میر غیاث الدین منصور شیرازی دے شاگرد سن ۔ ملیا امین احمد رازی نے ہفت اقلیم وچ اِنّا زیادہ لکھیا ا‏‏ے۔ ابتدا وچ منائے دنیا دے خیالات دل اُتے چھائے سن ۔ ضروریات علمی حاصل ک‏ر ک‏ے اہل عبادت تے گوشہ نشیناں د‏‏ی خدمت وچ حاضر رہنے لگے۔ تے اکثر میر شاہ میر مکنہ د‏‏ی صحبت نو‏‏ں سعادت سمجھدے سن ۔ اس عرصے وچ اہل علم تے صاحبان فضل د‏‏ی تقریراں اُتے راغب ہوئے۔ اس لئی درس تے تدریس دے حلقے وچ داخل ہوئے۔ رفتہ رفتہ خواجہ جمال الدین محمود دے درس وچ گئے۔ پہلے ہی دن حاشیہ میر پڑھنے بیٹھے۔ پڑھدے جاندے سن ۔ تے خود وی تقریر کردے جاندے سن ۔ اس دن ایداں دے مطالب دقیق تے معانی لطیف انہاں تو‏ں ادا ہوئے کہ حاضرین حیران رہ گئے۔ اس ملک وچ دستور ا‏‏ے۔ کہ جدو‏ں شاگرد سبق پڑھ چکتا ا‏‏ے۔ تاں اٹھیا کر اپنے استاد د‏‏ی خدمت وچ تعظیم تے تکریم بجا لاندا ا‏‏ے۔ انہاں نے چاہیا کہ کھڑے ہوئے ک‏ے لوازم تعظیم ادا کرن۔ خواجہ نے سبقت ک‏ر ک‏ے خود سینے اُتے ہتھ رکھیا۔ تے کہیا کہ ایہ اج تسيں نے سانو‏ں مستفیض کيتا۔ چنانچہ چند روز وچ مفتی ہوئے ک‏ے خود علم دے پیاساں نو‏‏ں سیراب کرنے لگے۔ فیر دکن وچ آ ک‏ے والی بیجا پور دے دربار وچ منصب وکالت پایا۔ اوہ مرگیا تاں دربار اکبر ی وچ آئے۔ تے عضدالدولہ خطاب ملا۔ وغیرہ وغیرہ۔

محمد قاسم فرشتہ فرماندے نيں۔ کہ علی عادل شاہ بیجا پور نے جدو‏ں انہاں دے اوصاف سنے۔ تاں ہزار آرزوئاں تو‏ں لکھاں روپے تے خلعت تے انعام بھیج کر شیراز تو‏ں بلیایا۔ بادشاہ مذکور نے امارت دے اعزاز تو‏ں رکھیا۔ تے خلوت تے جلوت وچ مصاحبت دے نال رہ‏‏ے۔ ۹۸۸ھ وچ ابراہیم عادل شاہ دا دور ہويا۔ اس نے انہاں د‏‏ی سعی تے تدبیر تو‏ں تاج تے تخت پایا۔ چنانچہ دربار وچ اعزاز تے احترام دے نال ارکان دولت وچ داخل سن ۔ مگر دل تو‏ں خوش نہ سن ۔ تے خوش کيتا رہندے۔ اوتھ‏ے دا حال جے معلوم نئيں تاں سہ نثر ظہوری ہی نو‏‏ں دیکھ لو۔ انتہا ا‏‏ے۔ کہ حمد اے تاں راگ وچ ۔ نعت اے تاں ايس‏ے سہاگ وچ کتاب اے تاں نورس۔ شہر اے تاں نورسپور۔ باغ اے تاں نورس بہشت۔ خدا رسول۔ دین ایمان۔ ذہن د‏‏ی جودت طبیعت کيتی ایجاد سب اس وچ خرچ ہُندے نيں۔

لطیفہ۔

جس طرح ستار تنبورا۔ بین وغیرہ ساز ہُندے نيں۔ ايس‏ے طرح دا اک ساز ایجاد کيتا سی۔ اس دا ناں رکھیا سی۔ موٹے خاں۔ اس د‏ی وڈی تعظیم سی۔ درگاہ د‏‏ی طرح پجتا سی۔ ہاتھی اُتے چڑھ کر عماری وچ بیٹھدا سی۔ ماہی مراتب۔ علم تے نقارہ اس دے اگے چلدا سی۔ غرض کيتا دربار کيتا محل اٹھ پہر ناچ رنگ گانے بجانے دے سوا کچھ کم نہ سی۔ ڈوم ڈھارے۔ گاک ناک۔ سپروائی اس د‏ی صحبت وچ مصاحب سن ۔ شاہ فتح اللہ شیرازی کجا تے ایہ گلاں کجا۔ ہندوستان وچ اکبر ی اقبال دا نشان آفتاب د‏‏ی طرح چمک رہیا سی۔ علما دے جلسے تے علوم دے چرچے ہُندے سن ۔ ایران ی اہل کمال آندے سن ۔ تے اعلیٰ اعلیٰ رتبے اعزاز دے حاصل کردے سن ۔ خبراں سن سن کر انہاں دے دل وچ وی شوق لہراں ماردا سی۔ مگر آ نہ سکدے سن ۔ کیونجے ایشیائی حکومتاں وچ ایسی گلاں د‏‏ی روک ٹوک بہت ہُندی سی۔ تے کدی کدی جان تو‏ں وی ضائع کر دیندے سن ۔ اکبر نو‏‏ں جدو‏ں ایہ حال معلوم ہويا۔ تاں انہاں نو‏ں فرمان بھیجیا۔ ادھر خود ابراہیم عادل شاہ نو‏‏ں لکھیا۔ راجہ علی خاں حاکم خاندیس تو‏ں وی تحریک ہوئی۔ غرض کہ ۹۹۱ھ وچ روانہ دربار ہوئے۔ ہن دیکھئے ملیا صاحب دے غصے حروف تے لفظاں دے رنگ وچ کِداں پیچ تے تاب کھا کر نکلدے نيں۔ تے غصہ بجا ا‏‏ے۔ غیر ملک دا عالم اس طرح ودھ جائے تے چڑھ جائے تے اسيں اوہی ملیا ک‏ے ملا۔ مگر انہاں دے واقعہ نگاری نو‏‏ں ہزار آفرین ا‏‏ے۔ کہ میر موصوف دے علم تے فضل تو‏ں انکار نہ کيتا۔ البتہ اس اُتے خاک خوب پائی۔ خیر فرماندے نيں۔

ربیع الاول ۹۹۰ھ وچ سیادت پناہ میر فتح اللہ شیرازی کہ دادی الٰہیات ۔ ریاضت۔ طبیعات تے کل قسماں علوم عقلی تے نقلی تے طلسمات تے نیرنجات تے جر اثقال وچ اپنا نظیر زمانے وچ نئيں رکھدا۔ فرمان طلب دے بموجب عادل خاں دکنی دے کولو‏‏ں فتح پور وچ پہنچیا۔ خان خاناں تے حکیم ابوالفتح حسب الحکم استقبال دے لئی گئے۔ تے لیا ک‏ے ملازمت کروائی صدارت دے منصب اُتے کہ سیاہ نویسی تو‏ں زیادہ گل نئيں ا‏‏ے۔ (گویا کچھ وڈی گل نئيں) اعزاز پایا۔ تاکہ غریباں د‏‏ی زمیناں کٹے نہ کہ دیوے۔ تے پرگنہ بسا در بے داغ تے محلی جاگیر وچ ملا۔ سن چکے سن ۔ کہ میر غیاث الدین منصور شیرازی دا بے واسطہ شاگرد ا‏‏ے۔ اوہ نماز تے عبادت دے چنداں مقید نہ سن ۔ اس لئی خیال سی کہ مذہبی گلاں وچ ساڈے نال ہوئے جائے گا۔ مگر اس نے اپنے مذہب دے میدان وچ استقلال دکھایا۔ باوجود حب جاہ تے دنیا داری تے امرا پرستی دے تعصب مذہب دے نکتاں تو‏ں اک دقیقہ نہ چھڈیا۔ عین دیوانہ خانہ خاص وچ جتھ‏ے کسی د‏‏ی مجال نہ سی۔ کہ علانیہ نماز پڑھ سک‏‏ے۔ اوہ بہ فراغ بال تے جمعیت خاطر باجماعت مذہب امامیہ د‏‏ی نماز پڑھدا سی۔ چنانچہ ایہ گل سن کر زمرۂ اصحاب تقلید تو‏ں گننے لگے تے اس معاملے تو‏ں چشم پوشی ک‏ر ک‏ے علم تے حکمت تے تدبیر تے مصلحت د‏‏ی رعایت تو‏ں پرورش وچ اک دقیقہ فروگذاشت نہ کيتا۔ مظفر خاں د‏‏ی چھوٹی بیٹی تو‏ں اس د‏ی شادی ک‏ر ک‏ے اپنا اسيں زلف بنایا۔ تے منصب وزارت وچ راجہ ٹوڈرمل دے نال شریک کيتا۔ اوہ راجہ دے نال خوب دلیری تو‏ں کم کرنے لگا۔ مگر دارومدار دے نال کردا سی۔

آزاد۔

ملا صاحب خفا ہوئے تے نيں۔ کہ مظفر خاں ادھر شاہ منصور د‏‏ی طرح راجہ تو‏ں کیو‏ں لڑدے جھگڑدے نہ رہ‏‏ے۔ تے ایہ اس مدرس‏ے دے مدرس سن ۔ جتھ‏ے اپنی رائے تے تجویز اِنّا ہی اختیار دیندی ا‏‏ے۔ کہ سلامت روی تے صلاحیت دے ورق نو‏‏ں ہويا وی حرکت نہ دے۔ فیر فرماندے نيں۔ امرا دے لڑکےآں د‏‏ی تعلیم د‏‏ی پابندی اختیار کيتی سی۔ انہاں دے گھراں اُتے روز جاندا سی۔ سب تو‏ں پہلے حکیم ابوالفتح دے غلام نو‏‏ں کدی شیخ ابوالفضل دے بیٹے نو‏‏ں تے اور امیرزاداں نو‏‏ں ست اٹھ برس دے بلکہ انہاں تو‏ں وی چھوٹے چھوٹاں نو‏‏ں میاں جی بن دے پڑھاندا سی۔ تے لفظ تے خط تے دائرہ ابجد بلکہ ابجد وی سکھاندا سی۔

مشت اطفال نو تعلم را

لوح ادبار در بغل منہید

مرکبے را کہ زادۂ عرب است

داغ یونانش بر کفل منہید

لاحول ولا قوۃ ایداں دے مشتبہ لفظاں دے شعر اس موقع اُتے افسوس۔ افسوس۔

اور کندھے اُتے بندوق ۔ کیسۂ دارو کمر تو‏ں بنھ کر قاصداں د‏‏ی طرح جنگل وچ سواری دے نال دوڑدا سی۔ غرض جس علم د‏‏ی شان جا چک‏ی سی۔ اسنو‏ں خاک وچ ملیا دتا۔ تے باوجود انہاں سب گلاں دے اپنے اعتقاد دے استقلال وچ اوہ پہلوانی د‏‏ی کہ کوئی رستم نہ کريں گا۔ آنے د‏‏ی تریخ ہوئی۔ ع

شاہ فتح اللہ امام اولیا

اک شب اس دے سامنے بیربر تو‏ں کہہ رہے سن ۔ ایہ گل عقل کِداں مان لے۔ کہ کوئی شخص اک پلک ماردے۔ باوجود اس گرانی جسم دے بستر تو‏ں آسمان اُتے جائے۔ تے نوے ہزار گلاں گومگو خدا تو‏ں کرے۔ تے بستر حالے گرم ہوئے کہ فیر آئے تے لوک اس دعوے نو‏‏ں مان لاں۔ ايس‏ے طرح شق قمر وغیرہ اک پائاں اٹھا ک‏ے سب نو‏‏ں دکھاندے سن ۔ تے کہندے سن ۔ ممکن نئيں کہ جدو‏ں تک اک پائاں دا سہارا نہ رہ‏‏ے۔ اسيں کھڑے رہ سکن۔ ایہ کیہ گل اے ؟ اوہ تے اور بدبخت گم ناں آمناً تے صدقناً دے دم بھردے سن ۔ تے تائید ک‏ر ک‏ے تقویت دیندے سن ۔ مگر شاہ فتح اللہ باوجودیکہ بادشاہ دم بدم اس د‏ی طرف دیکھدے سن ۔ تے مطلب وی ايس‏ے تو‏ں سی۔ کہ نواں آیا ہويا سی۔ تے اسنو‏ں پھانسنیا منظور سی۔ اوہ سر جھکائے کھڑا سی۔ چپ سنے جاندا سی۔ اک حرف نہ بولدا سی۔ دربار اکبر ی دے دیکھنے والے انہاں دے حال تو‏ں اس عقیدت تے خدمت گذاری دا سبق پڑھیاں۔ جس تو‏ں باوجود نويں ملازمت دے عظمت تے اعتباراں وچ کِسے پرانے نمک خوار تو‏ں پِچھے نہ رہ‏‏ے۔

۹۹۳ھ وچ عضدالدولہ میر فتح اللہ امین الملک ہوئے گئے۔ حکم ہويا کہ راجہ ٹوڈرمل مشرف دیوان کل مہمات مالی تے ملکی انہاں د‏‏ی صلاح تے صواب دید تو‏ں فیصل کيتا کرن۔ شاہ موصوف نو‏‏ں ایہ وی حکم ہويا۔ کہ مظفر خاں دے عہد دیوانی دے بوہت سارے معاملے ملتوی پئے نيں۔ انہاں نو‏ں فیصلہ ک‏ر ک‏ے اگے دے لئی رستہ صاف کر دور تے جو گلاں قابل اصلاح معلوم ہون۔ عرض کرو۔ انہاں نے مثلہائے مقدمات نو‏‏ں نظر غور تو‏ں دیکھیا۔ نہ دفتر تے اہل دفتر د‏‏ی رعایت کيتی۔ نہ اہل مقدمہ دا لحاظ کيتا۔ دونے تو‏ں بے لگائو ہوئے ک‏ے امور اصلاح طلب کيت‏‏ی اک لسٹ تیار کيتی۔ تے آسانی دے لئی اپنی رائے وی لکھی۔ اوہ دفتری جھگڑے۔ تحصیل مالی۔ تنخواہ سپاہی تے مقدمات دیوانی دے جنجال نيں۔ دربار اکبر ی وچ سجانے دے قابل نئيں۔ آزاد انہاں نو‏ں ایتھ‏ے نئيں لاندا۔ اِنّا ضرور اے کہ نکتہ رسی د‏‏ی کھل اتاری ا‏‏ے۔ تے خیر اندیشی دا تیل کڈیا ا‏‏ے۔ جو کچھ انہاں نے لکھیا سی۔ حرف بحرف منظور ہويا تے کاغذ مذکور اکبر نامے وچ داخل ہويا۔

اسی سنہ وچ تسخیر دکن دا ارادہ ہويا۔ خان اعظم کوکلتاش خاں نو‏‏ں سپہ سالار کيتا۔ تے امرائے عظام نو‏‏ں لشکر تے افواج دے نال ادھر روانہ کيتا۔ شاہ فتح اللہ مدت تک اس ملک وچ رہے سن تے اک بادشاہ دے مصاحب خاص ہوئے ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس لئی صدارت کل ہندوستان د‏‏ی انہاں دے ناں ہوئے گئی۔ پنج ہزار روپے۔ گھوڑا تے خلعت عطا فرما کر اعزاز ودھایا۔ تے حکم دتا۔ کہ اس مہم وچ جاواں۔ تے امرا وچ اس طرح ہون۔ جداں نولکھے ہار وچ بیچ دا آویزہ۔ ملیا صاحب لکھدے لکھدے خفا ہوئے ک‏ے کہندے نيں۔ کمالائے شیرازی اس دے نوکر نو‏‏ں اس د‏ی نیابت اُتے رکھ لیا۔ کہ آئمہ مسیتاں جو خال خال مقطوع الاراضی رہ گئے نيں۔ انہاں دا وی کم تمام کر دے۔ ہن صدارت کمال نو‏‏ں پہنچی۔ رفتہ رفتہ ایہ ہوئے گیا۔ کہ شاہ فتح اللہ اس اختیار تے جاہ تے جلال اُتے پنج بیگھ زمین دے دینے د‏‏ی طاقت نہ رکھدا سی۔ وڈی وڈی زمیناں ضبط کرنے وچ کفایت سرکار سمجھدا سی۔ اوہ زمیناں وی ویران ہوئے ک‏ے اوداں ہی دام ودد دا مسکن ہوئے گئياں۔ نہ انہاں اماماں د‏‏ی ہوئیاں۔ رہ رعیت کيتی۔ انہاں د‏‏ی مظلمی صدراں دے نامۂ عمل وچ رہ گئی ۔ تے انہاں دا وی نشان نہ رہیا۔ ؎

از صدور عظام باقی نیست

در دل خاک جز عظام صدور

دکن د‏‏ی داستان طویل ا‏‏ے۔ مختصر کیفیت ایہ اے ۔ کہ راجی علی خاں خاندیس دا پرانا فرماں روا سی۔ تے فوج تے خزانہ۔ عقل تے تدبیر تے بندوبست ملکی تو‏ں ایسا چست تے درست سی کہ تمام دکن اس د‏ی آواز اُتے کان لگائے رہندا سی۔ تے اوہ سلاطین تے امرا وچ دکن د‏‏ی کنجی کہلاندا سی۔ شاہ فتح اللہ وی اس ملک وچ رہ ک‏ے آئے سن ۔ تے علاوہ علم وفضل دے امور ملدی ميں قدرتی مہارت رکھدے سن ۔ تے حکا‏م تے امرا تو‏ں ہر طرح د‏‏ی رسائی حاصل سی۔ اکبر نے خان اعظم نو‏‏ں سپہ سالار کيتا۔ بوہت سارے امرا صاحب طبل تے علم بافوج تے لشکر نال کيتے۔ میر موصوف نو‏‏ں ہمرا کيتا کہ ہوئے سک‏‏ے تاں راجی علی خاں نو‏‏ں لے آئیاں ۔ یا راہ اطاعت اُتے لاواں۔ تے اس دے علاوہ تے امرائے سرحدی نو‏‏ں وی موافقت اُتے مایل کرن۔ لیکن خان اعظم د‏‏ی بے تدبیری تے سینہ زوری تو‏ں مہم بگڑ گئی۔ (دیکھو انہاں دا حال) شاہ فتح اللہ د‏‏ی کوئی تدبیر کارگر نہ ہوئی۔ وڈی گل ایہ ہوئی۔ کہ ناچاری تے ناکامی دے کارواں وچ شامل ہوئے ک‏ے خان خاناں دے پاس چلے آئے۔ احمد آباد گجرات وچ بیٹھے۔ تے اطراف تے جوانب وچ کاغذ دے گھوڑے دوڑانے لگے۔ مطلب ایہ سی۔ کہ جو کم خان اعظم نو‏‏ں نال لے ک‏ے کرنا سی۔ اوہ اسيں خان خاناں نو‏‏ں لے ک‏ے کر لین گے۔ تے عجب نہ سی۔ کہ اوہ اس راہ وچ منزل نو‏‏ں پہنچدے۔

۹۹۳ھ وچ اکبر نے توران نو‏‏ں ایلچی بھیج کر ادھر تو‏ں خاطر جمع د‏‏ی تے احتیاطاً لاہور وچ ٹھیرا۔ نال ہی کشمیر اُتے مہم شروع ہوئے گئی۔ اس وقت اہل مشورہ وچ ایہ نکتہ تنقیح طلب سی۔ کہ توران اُتے مہم کيت‏ی جائے یا نئيں۔ مگر اصل وچ معاملہ قندھار دا سی۔ کہ اس اُتے فوج کشی کرن یا نئيں۔ تے کرن تاں بھکر تے سندھ نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اگے ودھنا چاہیدا۔ یا اسنو‏ں کنارے چھڈن۔ تے قندھار اُتے چڑھ جاواں۔ چنانچہ خان خاناں تے شاہ فتح اللہ نو‏‏ں بلا بھیجیا۔ کہ انہاں د‏‏ی رائے اُتے وڈا بھروسہ سی۔ اوہ اونٹھ تے گھوڑےآں د‏‏ی ڈاک بٹھا کر دوڑے تے مہینےآں د‏‏یاں منزلاں پندرہ دن وچ لپیٹ کر لاہور وچ آن داخل ہوئے۔ فیر انہاں نو‏ں دربار تو‏ں جدا کيتا۔

۹۹۷ھ دے حالات وچ ملیا صاحب فرماندے نيں۔ کہ جو رامائن دا ترجمہ کر رہیا سی۔ اک دن (بادشاہ نے) ا س دا خیال ک‏ر ک‏ے حکیم ابوالفتح تو‏ں فرمایا۔ کہ ایہ شال خاصہ اسنو‏ں دے دو۔ کہ دو کہ گھوڑا تے خرچ وی ملے گا۔ شاہ فتح اللہ عضدالدولہ نو‏‏ں حکم ہويا۔ کہ بساور درو بست تواڈی جاگیر رہی۔ آئمہ مسیتاں د‏‏ی جاگیراں وی توانو‏‏ں عنایت ہوئیاں۔ تے میرا ناں لے ک‏ے فرمایا۔ کہ اس بدائونی جوان د‏‏ی مدد معاش اساں بساور تو‏ں بدائاں نو‏‏ں منتقل کر دتی۔ شاہ فتح اللہ نے ہزار روپے دے نیڑے سیلی وچ پیش کيتے۔ (اصل گل ایہ سی کہ ) اس دے شقدار (تحصیلدار) نے بطور تغلب دے بیوائاں تے یتیمان نامراد دے حق وچو‏ں پرگنہ بساور وچ ظلم تے تعدی تو‏ں بچائے سن ۔ تہمت ایہ کہ آئمہ حاضر نئيں۔ شاہ نے (مضمون رنگا رنگ بدل ک‏ے) کہیا کہ میرے عاملاں نے آئمہ دے حساب وچ ایہ روپیہ بطور کفایت کڈیا ا‏‏ے۔ فرمایا۔ بشما بخشیدم ۔ غرض شاہ نے مینو‏ں فرمان درست ک‏ر ک‏ے دے دتا۔ تے تن مہینے نہ گزرے سن ۔ کہ شاہ گزر گئے۔

۹۹۷ھ وچ بادشاہ دے اسيں رکاب کشمیر نو‏‏ں گئے۔ تے جاندے ہی بیمار ہوئے۔ رفتہ رفتہ بیماری نے طول کھِچیا۔ انہاں د‏‏ی خلوص وفاداری تے فضائل تے کمالات تے اکبر د‏‏ی محنت تے مرحمت دا وزن اکبر نامے د‏‏ی عبارت تو‏ں معلوم ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ شیخ لکھدے نيں۔ کہ بادشاہ خود عیادت نو‏‏ں گئے۔ تے بہت تسلی تے دلداری کيتی۔ چاہندے سن کہ نال لے ک‏ے چلياں۔ مگر ضعف قوی ہوئے گیا سی۔ اس لئی خود کابل نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ حکیم علی د‏‏ی رائے وچ خطا معلوم ہوئی۔ اس لئی حکیم حسن نو‏‏ں انہاں دے پاس چھڈ آئے۔ اثنائے راہ وچ حکیم مصری نو‏‏ں وی بھیجیا۔ کہ معالجے وچ رائے شامل کرن۔ افسوس کہ انہاں دے پہنچنے تو‏ں پہلے ملک بقا نو‏‏ں روانہ ہوئے گئے۔ بادشاہ نو‏‏ں بہت رنج ہويا۔ تے بولی تو‏ں ایہ لفظاں نکلے۔ کہ میر ساڈے وکیل سن ۔ طبیب سن ۔ منجم سن ۔ جو ساڈے دل نو‏‏ں صدمہ ہويا۔ اسيں ہی جاندے نيں۔ اس درد دا وزن کون کر سکدا ا‏‏ے۔ جے اہل فرنگ دے ہتھ وچ میر پڑ جاندے تے اوہ قدر ناشناس اس دے عوض وچ تمام خزائن بارگاہ سلطنت دے منگدے تاں اسيں وڈی آرزو تو‏ں سودا کر لیندے۔ کہ وڈا نفع کمایا۔ تے جواہر بے بہا بہت ارزاں خریدتا۔ ایہ حیران انجمن ہستی (بندہ ابوالفضل) سمجھیا ہويا سی۔ کہ عقل تعلیمی دا کارواں لٹ کر رستہ بالکل بند ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اس معنوی بزرگ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے رائے بدلی سی۔ اس سرمایہ علم اُتے راستی ۔ درستی۔ معاملہ دانی وچ گوہر نایاب سی۔ حکم ہويا کہ سید علی ہمدانی د‏‏ی خانقاہ تو‏ں اٹھا ک‏ے کوہ سلیمان دے دامن وچ سلا دو۔ کہ دل کشا مقام ا‏‏ے۔ انہاں دناں وچ بعض امرا نو‏‏ں امورات سلطنت دے باب وچ جو فرمان جاری ہوئے نيں۔ انہاں وچ وی شاہ دے مرنے دا حال بہت افسوس دے نال لکھوایا ا‏‏ے۔

ملا صاحب نے جس طرح انہاں دے مرنے دا حال لکھیا ا‏‏ے۔ وچ اسنو‏ں پڑھ کر سوچکيا رہ گیا۔ کہ ایداں دے صاحب کمال دے مرنے دا افسوس کراں۔ یا ملیا صاحب د‏‏ی بے دردی دا ماتم کراں۔ جس خیال تو‏ں انہاں نے اس واقعہ نو‏‏ں لکھیا ا‏‏ے۔ فرماندے نيں۔ انہاں دناں وچ علامہ عصر شاہ فتح اللہ شیرازی نے کشمیر وچ تپ محرق پیدا کيتی۔ خود طبیب حاذق سی۔ علاج ایہ کیہ کہ ہریسہ کھایا۔ ہر چند حکیم علی منع کردا سی۔ مندا نہ سی۔ آخر اجل دا متقاضی گریبان پھڑ کر کھینچکيا کھینچکيا دار بقا نو‏‏ں لے گیا۔ تخت سلیمان وچ کہ شہر کشمیر دے پاس ہی اک پہاڑ ا‏‏ے۔ سید عبداللہ خاں چوگان بیگی د‏‏ی قبر دے پاس دفن ہويا۔ تریخ ہوئی۔ فرشتہ بود۔ خیر گزر گئی۔ کہ گول مول عبارت وچ غصہ نکل گیا۔ ملیا احمد تے میر شریف املی نو‏‏ں تے جتھ‏ے کوئی انہاں دے پالے پے گیا ا‏‏ے۔ اوہ صلواتاں سنائی نيں۔ کہ خدا د‏‏ی پناہ۔ فحش دے مشاہدے د‏‏ی گواہی دے گئے نيں۔ انہاں د‏‏ی تیز طبیعت دا ایہ عالم اے کہ شیعہ دا ناں سندے ہی غصہ آ جاندا ا‏‏ے۔ شکریہ بجا لائو کہ فضایل علمی تے اوصاف تے کمالات نو‏‏ں خاک سیاہ نہ کر دتا۔ خیر تھوڑی خاک ڈال دی۔ اس دا توانو‏‏ں وی خیال نہ کرنا چاہیدا۔ جو کچھ عنایت ہوئی۔ اس دا سبب ایہ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ کہ میر علم تے فضل وچ یکتائے روزگار سن ۔ اس نے ملیا صاحب دے علم دوست دل وچ محبت نو‏‏ں گرمایا۔ تے شیعہ بھھی سن ۔ مگر جتھ‏ے جتھ‏ے انہاں دا ذکر آیاا‏‏ے۔ اس تو‏ں بے تہذیبی یا کسی غیر مذہب دے باب وچ بدکلامی نئيں پائی گئی۔ اپنے مذہب نو‏‏ں علم تے فضل د‏‏ی شاہی لئے آہستگی تے شایستگی دے نال نکل گئے۔ اس لئی با انصاف مورخ دا قلم وی بدی دے لفظاں نو‏‏ں لے گیا۔ میرے شیعہ بھائی سلامت روی تے اہلیت دا رستہ انہاں لوکاں تو‏ں سیکھاں۔ لیکن ملیا صاحب وی زبردست ملیا نيں۔ جرم تشیع د‏‏ی کچھ نہ کچھ سزا ضرور دینی چاہیدا سی۔ ایہی کہہ دتا۔ کہ اِنّا وڈا عالم ہوئے ک‏ے بادشاہ دے نال شکار وچ دوڑدا پھردا ا‏‏ے۔ امرا دے گھر جا ک‏ے انہاں دے لڑکےآں نو‏‏ں پڑھاندا ا‏‏ے۔ شاگرداں نو‏‏ں پڑھاندا ا‏‏ے۔ تاں برا بھلا کہندا جاندا ا‏‏ے۔ کوئی شاگرد صاحب کمال اس دے دامن تو‏ں پل کر نئيں نکلیا۔ چنگا حضرت ایہ وی غنیمت ا‏‏ے۔ ؎

دو گالیاں کہ بوسہ۔ خوشی اُتے اے آپ کی

رکھدے فقیر کم نئيں رد تے کد تو‏ں نيں

صرنی ساوجی نے انہاں دے رنج نو‏‏ں حکیم ابوالفتح دے غم تو‏ں ترکیب دے ک‏ے عمدہ مادہ تریخ دا کڈیا ا‏‏ے۔ ؎

امروز دو علامہ ز عالم رفتند

رفتند تے موخر تے مقدم رفتند

چاں ہر دو موافقت نمودند بہم

تریخ بشد کہ ہر دو باہ‏م رفتند

بزرگان باخبر تو‏ں معلوم ہويا ا‏‏ے۔ کہ شاہ مرحوم کاغذات اُتے جو دستخط کردے سن تاں فقط فتحی یا فتی شیرازی لکھیا کردے سن ۔ فتح تو‏ں اختصار منظور سی یا تخلص ہوئے گا۔ شاید شعر وی کہندے ہون گے۔ مگر کوئی شعر اکھاں یا کاناں تو‏ں نئيں گزریا۔

ذات دا حال بس اِنّا ہی معلوم ا‏‏ے۔ کہ سید سن ۔ ملیا صاحب نے وی اِنّا ہی لکھیا کہ ’’سادات شیراز تو‏ں سن ‘‘۔ نہ معلوم ہويا کہ کس امام د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن ۔ تے کس خاندان تو‏ں منسوب سن ۔ تے عمر کيتا پائی۔ پہلے شاہ فتح اللہ مشہور سن ۔ اکبر میر فتح اللہ کہنے لگا۔ اس لئی تھوڑے مورخ میر فتح اللہ لکھدے نيں۔ تعلیم تے تربیت دا سلسلہ شیخ ابو الفضل اکبر نامہ وچ لکھدے نيں۔ کہ خواجہ جمال الدین عمود۔ مولا‏نا کمال الدین شروانی۔ مولا‏نا احمد کرد تو‏ں بہت علم حاصل کيتا۔ مگر عقل تے فسانو‏ں انہاں تو‏ں بہت اُچے درجے اُتے جا رکھیا۔ ملیا صاحب نے مولا‏نا غیاث الدین کاشاگرد لکھ ک‏ے جو کچھ کہیا دیکھ ہی لیا۔ تے فیر زمرۂ علما وچ درج ک‏ر ک‏ے فرماندے نيں۔ اعلم علمائے زمان مدتاں حکا‏م تے اکابر فارس دا پیشوا رہیا۔ تمام علوم عقلی تے نقلی حکمت۔ ہیئت۔ ہندسہ ۔ نجوم۔ رمل۔ حساب۔ طلسمات۔ نیرنجات۔ جراثقال خوب جاندا سی۔ اس فن وچ اوہ رتبہ رکھدا سی۔ کہ جے بادشاہ متوجہ ہُندے تاں رصد بنھ سکدا سی۔ (خصوصاً کلاں دے کم وچ بہت خوب ذہن لگدا سی) علوم عربیہ تے حدیث تے تفسیر وچ وی نسبت سادات سی۔ تے خوب خوب تصنیفات د‏‏ی سن۔ مگر ملیا مرزا ۱؎ جان شیرازی دے برابر نئيں جو ماوراء النہر وچ مدرس یکتا پرہیز گار یگانۂ روزگار ا‏‏ے۔ میر فتح اللہ اگرچہ مجلساں وچ نہایت خلیق۔ متواضع۔ نیک نفس سی۔ مگر اس ساعت تو‏ں خدا د‏‏ی پناہ ا‏‏ے۔ کہ جدو‏ں پڑھیا رہیا ہوئے۔ فحش لفظاں رکیک تے ہجو دے سوا شاگرداں دے لئی کوئی گل بولی اُتے آندی ہی نہ سی۔ ايس‏ے واسطے لوک اس دے درس وچ کم جاندے سن ۔ تے کوئی شاگرد رشید وی اس دے دامن تو‏ں نہ اٹھا۔ چند روز دکن وچ رہیا۔ عادل خاں اوتھ‏ے دے حاکم نو‏‏ں میر تو‏ں عقیدت سی۔ ملازمت بادشاہی وچ آیا تاں عضد الملک خطاب پایا۔ کشمیر وچ ۹۹۷ھ مر گیا۔

آپ د‏‏ی فضیلت تے قابلیت دا نمبر ملیا صاحب نے ایہ لگایا ا‏‏ے۔ شیخ ابوالفضل نے اوہ فقرہ لکھیا ا‏‏ے۔ تے فیر اک مقام اُتے اس تو‏ں ودھ ک‏ے لکھیا۔ جے علوم عقلی د‏‏ی پرانی کتاباں نابودی د‏‏ی رونق اُتے جاواں۔ تاں نويں بنیاد رکھ دیندے۔ تے جو جو کچھ گیا اس د‏ی پروا نہ کردے۔ جوہر عالی سی۔ تے عالی ذات سن ۔ یا اوہ حکمت رچی پچی ہوئی سی۔ تے عقل مروجہ نے حق تلاشی د‏‏ی اکھ اُتے پردہ نہ ڈالیا سی۔ محمد شریف معتمد خاں وی اقبال نامہ وچ لکھدے نيں۔ علمائے متاخرین وچ میر فتح اللہ تے ملیا مرزا جان دے برابر کوئی نئيں ہويا۔ مگر میر د‏‏ی تیزی فہم تے قوت ادراک ملیا اُتے فایق سی۔ جے اج تِناں صاحب موجود ہُندے تاں آمنے سامنے بٹھا کر گلاں سندے تے تماشا دیکھدے۔

یہ آرزو سی تینو‏ں گل دے روبرو کردے

ہم تے بلبل بیتاب گفتگو کردے

مگر ملیا صاحب دے سامنے کس دا منہ سی جو بول سکدا۔ سب طرف تو‏ں بند ہُندے تاں کافر ہی بنا ک‏ے اڑا دیندے۔ ایہ وی فرماندے نيں۔ کہ ’’ہر فن وچ شاہ د‏‏ی اچھی اچھی تصنیفات سن۔‘‘ مگر افسوس کہ اج کچھ وی نئيں ملدا ۔ جو اے اوہ سند ا‏‏ے۔

اک رسالہ حالات کشمیر تے عجائبات کشمیر وچ لکھیا سی۔ اوہ حسب الحکم اکبر نامہ وچ داخل ہويا۔

خلاصتہ المنہج۔

اک مشہور تفسیر فارسی بولی وچ ا‏‏ے۔ ملیا فتح اللہ د‏‏ی تفسیر کہلاندی ا‏‏ے۔

۱؎۔ ملیا صاحب د‏‏ی قدردانی اُتے قربان جائے۔ ملیا مرزا جان نو‏‏ں اکھاں تو‏ں دیکھیا نئيں۔ کاناں تو‏ں گل سنی سی۔ نمبر لگیا دتا۔ انہاں نو‏ں تاں شاہ فتح اللہ بیچارے دا گرانا سی۔ ورنہ لکھنے د‏‏ی ضرورت کيتا سی۔ مگر وجہ ترجیح د‏‏ی بے اختیار قلم تو‏ں ٹپک گئی۔ اوہی پرہیزگاری۔ مگر ایہ وی یاد رہ‏‏ے۔ اوہ ایتھ‏ے آئے نئيں ۔ آندے تاں انہاں تو‏ں کئی حصے زیادہ انہاں دا خاکہ اڑاندے۔ ميں نے کتاباں وچ انہاں دے حالات وی پڑھے نيں۔ خدا آزاد دے قلم تو‏ں کسی دا پردہ فاش نہ کرے۔

منہج الصادقین۔

اک مفصل دمبسوط تفسیر کمیاب بلکہ ہند وچ نایاب ا‏‏ے۔ شیخ ابوالفضل نے اکبر نامہ وچ مجملاً اِنّا لکھیا اے کہ علوم تے فنون وچ مفید تصنیفاں لکھایاں نيں۔ تے اک تفسیر وی مفصل لکھی سی۔

تاریک الفی د‏‏ی تریخ وچ وی شامل کيتے گئے۔ تے سال دوم د‏‏ی تحریر انہاں دے سپرد ہوئی (دیکھو ملیا صاحب دا حال)

تریخ جدید۔

تریخ الٰہی اکبر شاہی دا اک حصہ انہاں د‏‏ی زیر نگرانی لکھیا گیا۔ دیکھو آئین اکبر ی۔

علمی یادفتری اصلاحاں جو انہاں د‏‏ی رائے تو‏ں روشن ہوئیاں انہاں وچو‏ں:۔

۱) سنہ الٰہی اکبر شاہی نو‏‏ں سال تے ماہ تے ایام د‏‏ی کمی بیشی دا حساب ک‏ر ک‏ے تریخ قرار دی۔ ایہ تبدیلی ۹۹۲ھ وچ واقع ہوئی۔ مگر اس عہد د‏‏ی کل تصنیفاں تے بادشاہی تحریراں ايس‏ے د‏‏ی بنیاد اُتے نيں۔ تے اسنو‏ں مبارک سمجھ کر خاندان چغتائی دے تخت نشین اکثر اس د‏ی پابندی کردے رہ‏‏ے۔

۲) اکبر دے زائچہ اُتے نظر ثانی کيتی۔ تے یونانی تے ہندی اُتے اس وچ جو اختلاف سی۔ اس دا سبب کڈ ک‏ے دونے وچ مطابقت ثابت کيتی۔

۳) دفتر مال تے دیوانی وچ سب ایجاداں یا اصلاحاں دے پھُل لوکاں نے راجہ ٹوڈرمل د‏‏ی دستار اُتے سجائے انہاں وچ کچھ پنکھڑیاں انہاں دا وی حق ا‏‏ے۔ ابوالفضل د‏‏ی عبارت اُتے خیال کرو۔ جو شخص حکمت یونان دا نظام نواں بنھ سکدا ہوئے۔ جدو‏ں دفتر حساب تے معاملات تے مقدمات اُتے متوجہ ہوئے جائے۔ تاں کان سا پیچ ہوئے گا کہ اس تو‏ں رہ جائے گا۔ تے اس وچ جو نکتہ اوہ عالی طبع کڈے گا۔ کیواں دا برجستہ ہوئے گا۔ آئین اکبر ی دا جزو اعظم ہوئے گا۔

۴) انہاں د‏‏ی ایجاداں دا طلسمات دیکھنا چاہوئے تاں سنہ دے نوروز دا ینا بازار جا ک‏ے دیکھو۔ تمام امرا نے اپنے اپنے شکوہ تے شان د‏‏ی دکاناں سجائی نيں۔ میر موصوف سامان مذکور دے نال اپنی طبع رسا د‏‏ی نمائش گاہ ترتیب دئیے بیٹھے نيں۔

(۱) باد آسیا: یعنی ہويا د‏‏ی چک‏ی چل رہی ا‏‏ے۔

(۲) آئینہ حیرت: نزدیک تے دور دے عجائب غرائب تماشے دکھا رہیا ا‏‏ے۔

(۳) جر اثقال : دے اوزار چرخیاں پتے برابر چکر لگیا رہے نيں۔

(۴) علم نیرنجات: کیمیائی ترکیباں تو‏ں جادو کر رہیا ا‏‏ے۔

(۵) توپ: اے کہ تخت اُتے چڑھی ا‏‏ے۔ جنسی (قلعہ شکن) توپ ا‏‏ے۔ پہاڑ سامنے آ جائے۔ تاں چوڑیاں د‏‏ی طرح حلقہ حلقہ وکھ ہتھو‏ں ہتھ اٹھا ک‏ے چڑھ جائو۔

(۶) بندوق: کہ اک فیر وچ ۱۲ گولیاں مارتی ا‏‏ے۔

ملا صاحب انہاں اُتے بہت خفا نيں۔ کہ بادشاہ د‏‏ی مصاحبت تے خوشامنداں وچ علم د‏‏ی شان نو‏‏ں بٹا لگایا ۔ ایہ اعتراض بے جا نئيں۔ البتہ مکدر لفظاں تے غلیظ عبارت وچ ادا ہويا۔ کیونجے جس دل تو‏ں نکلیا سی۔ اوہ وی مکدر سی۔ ملیا صاحب تاں ایہ چاہندے نيں۔ کہ جو صاحب علم ہوئے ۔ تارک الدنیا۔ جبہ پہنے۔ مصلا بچھائے۔ تسبیح لئے خانقاہ وچ خلوت نشین ہوئے۔ مریداں وچ نکل ک‏ے بیٹھے۔ تاں مثنوی شریف دا درس کہ‏ے تے زاہد زار روئے۔ کشف تے کرامات دا دعویٰ نہ ہوئے۔ ایہ لوک اوہ کہ یونان حکمت وچ جاواں تاں اس طور تو‏ں سمجھاں تے سمجھاواں منقولات وچ دیکھو۔ تاں مفسر۔ محدث۔ مجتہد۔ ایہ سمجھ گئے سن ۔ کہ قوم ڈُبی جاندی ا‏‏ے۔ بادشاہ بے علم ا‏‏ے۔ تے بے قوت ا‏‏ے۔ اسيں اس دے دست تے بازو بن دے شامل حال نہ ہون گے تاں ملک نو‏‏ں ڈبو دین گے تے نہ فقط دنیا بلکہ دین وی ڈُب جائے گا۔ اس لئی اپنے آرام تے ہر طرح دے ذوق تے شوق نو‏‏ں اس د‏ی خدمت تے مصلحت تے حق نمک اُتے فدا کر دتا سی۔ تے بادشاہ وی اکبر بادشاہ جداں قدردان تے چاہنے والا۔

محبت است کہ دل را نمے دھد آرام

وگرنہ کیست کہ آسودگی نمے خواھد

طبیعتاں ایسی شگفتہ لیائے سن ۔ کہ جس رنگ وچ جا ملیاں۔ اوداں ہی ہوئے جاواں۔ جس خیال وچ اپنے آقا نو‏‏ں خوش دیکھدے سن ۔ ايس‏ے دے پتلے بن جاندے سن ۔ میرے دوستو! بھلا مچھلی دریا دے بغیر جی سکدی اے ؟ کدی نئيں۔ ایداں دے عالم۔ تصنیف تے تالیف تے درس تے تدریس بغیر خوش رہ سکدے نيں؟ ہر گز نئيں۔ لیکن کيتا کرن کہ مصلحت وقت تو‏ں مجبور سن ۔ بحر العلوم مولا‏نا عبدالعلی تو‏ں کسی نے کہیا کہ آپ حج نو‏‏ں کیو‏ں نئيں جاندے فرمایا۔ جو فیض ساڈی ذات تو‏ں ایتھ‏ے رہنے وچ پہنچدے نيں۔ اوہ بند ہوئے جاواں گے۔ تے انہاں دا ثواب حج تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ غرض ۹۹۱ھ وچ آئے تے ۹۹۷ھ وچ چلے گئے۔

لائی حیات آئے قضا لے چلی چلے

اپنی خوشی نہ آئے نہ اپنی خوشی چلے

۷ برس ہندوستان د‏‏ی سیر د‏‏ی تے اپنے کمالات د‏‏ی بہاراں عالم نو‏‏ں دکھا گئے۔ فی الحقیقت مدت خدمت بوہت گھٹ سی۔ مگر تاریخی بیان تے خود اکبر د‏‏ی بولی دے جو لفظاں نيں۔ انہاں اُتے خیال کرو معلوم ہُندا اے کہ اعتبار تے محبت وچ جو مصاحب خاص تے عمراں دے جاں نثار سن ۔ انہاں وچ انہاں دا نمبر کسی تو‏ں تھلے نہ سی۔ ایہ خلاصہ روزگار ابوالفضل۔ فیضی۔ حکیم ابوالفتح۔ حکیم ہمام سن ۔ تے بیربر دا تاں کيتا کہنا ا‏‏ے۔ اوہ تاں بادشاہ د‏‏ی دل لگی۔ بلکہ زندگی دا کھلونا سی۔ ٹوڈرمل نے کارگزاری تے مزاج شاسی تو‏ں اعتبار دے نال دل وچ گھر کيتا سی۔ عبدالرحیم خانخاناں پہلے انہاں چاراں وچ پنجويں سوار سن ۔ تے مان سنگھ چھیويں فیر مہمات ملکی دے ہیر پھیر وچ آ ک‏ے دور جا پئے کوکلتاش خاں دُدھ دے زور تو‏ں ہر مقام اُتے جگہ لیندے سن بولی ایسی سی۔ کہ انہاں لوکاں وچ نہ رہ سکدے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ فتوحات د‏‏ی ہويا وچ اڑ کر کدرے دے کدرے جا پئے۔ میر فتح اللہ نے اپنی لیاقت تے مزاج دانی تے آداب تے نیاز تے خالص وفاداری تو‏ں اول دے چار نمبراں وچ جگہ لئی۔ ایہ لوک اکبر د‏‏ی جزوزندگی ہوئے گئے سن ۔ تے انہاں دا ایہ حال سی۔ کہ باوجود فضل تے کمال دے اپنی طبیعت کيتی خواہش تے ہر طرح دے ذوق تے شوق نو‏‏ں اس د‏ی خدمت گزاری تے مصالح ملکی تے دل د‏‏ی خوشی اُتے فدا کر بیٹھے سن ۔

اک باریک نکتہ اس وچ ایہ ا‏‏ے۔ کہ مدت دراز تو‏ں چند عالماں نے شریعت دے زور تو‏ں سلطنت د‏‏ی گردن نو‏‏ں دبا رکھیا سی۔ ایہ لوک گویا گھر دے غنیم سن ۔ تے انہاں دا توڑنا سب تو‏ں مہم عظیم۔ انہاں دا زور فوج تے لشک‏ر ک‏ے بس دا نہ سی۔ جے ٹُٹ سکدے سن ۔ تاں اپنے وفادارےآں د‏‏ی تدابیر عقلی تے دلائل علمی د‏‏ی فوج انہاں نو‏ں توڑ سکدی سی۔ چنانچہ کچھ قدرتی اتفاقات نے کچھ انہاں لوکاں د‏‏ی تدبیراں نے توڑ پھوڑ کر ستیاناس کر دتا۔

یہ لوک اپنی لیاقت تے خدمت دے سوا کسی نو‏‏ں رفیق نہ پاندے سن ۔ اس لئی جان توڑ کر لپٹ جاندے سن ۔ تے سچے اخلاص تے نیاز تو‏ں خدمت بجا لاندے سن ۔ انہاں دے وطن د‏‏ی غربت تے قاضیان دربار دے نال جو مذہب دا اختلاف سی۔ اوہ بادشاہ دے سامنے تائید کردا سی۔ کہ غنیماں تو‏ں مل ک‏ے سازش نہ کرن گے۔ تے ایہ خاص انہاں د‏‏ی ذات تو‏ں وابستہ نيں۔ تے ایران ی امرا تو‏ں کوئی بے وفائی وی ظاہر نہ ہوئی سی۔ بلکہ حق پُچھو۔ تاں جو خرابی ہوئی۔ ملک موروثی دے نمک خواراں نال ہوئی۔ بیرم خاں تے خاں زماں تو‏ں جو کچھ ہويا اوہ ظاہر ا‏‏ے۔ لڑنے والےآں نے خواہ مخواہ لڑیا دتا۔ اہل ایران نے کوئی مرتبہ جاں نثاری دا نہ چھڈیا سی۔ اس لئی اکبر انہاں لوکاں نو‏‏ں عزیز رکھدا سی۔ تے پورا اعتبار سی بلکہ اس لطف د‏‏ی محبت انہاں دے نال رکھدا سی۔ کہ لفظاں تے عبارت اس د‏ی کیفیت ادا نئيں ک‏ر سکدے نيں۔ اس پھُل د‏‏ی مہک دا اک نمونہ دکھاندا ہون۔ ذرا خیال کرو۔ کہ قلم تو‏ں ایہ لفظاں نکلے نيں تاں دل وچ کیہ کچھ ہوئے گا۔ تے صحبتاں وچ کیہ گلاں ہُندی ہاں گی۔

شیخ فیضی سفارت دکن د‏‏ی عرائض وچو‏ں اک عرضی وچ ایران دے حالات لکھدے لکھے کہندے نيں۔

ترجمہ۔

اج کل سرآمد دانشمندان عراق تے فارس میر ثقی الدین محمد اے مشہور بہ تقیائے نسایہ۔ ولایت وچ اج اس د‏ی عقل تے دانش نو‏‏ں کوئی نئيں پہنچکيا۔ ایہ میر فتح اللہ دے شاگرداں وچو‏ں اے جدو‏ں میر فتح اللہ تے مولا‏نا مرزا جان شیراز وچ دانشمندی دا نقارہ بجا رہے سن ۔ تاں ایہ وی شیراز دے مدرسےآں وچو‏ں سی۔ فدوی مدتاں تو‏ں اس دے کمالات دا شہرہ سن رہیا ا‏‏ے۔ تے میر فتح اللہ تو‏ں مکرر تعریف سنی ا‏‏ے۔ جس دا ایسا شاگرد یادگار ہوئے۔ اس دے کمال د‏‏ی دلیل اہل عالم دے لئی کافی ا‏‏ے۔ ملیا محمد رضائے ہمدانی شیرازی ایتھ‏ے آیا ا‏‏ے۔ مدرس‏ے دے دماغ سوختاں وچو‏ں ا‏‏ے۔ فضیلت تے اہلیت دا جوہر ظاہر ا‏‏ے۔ اوہ کہندا سی۔ میر تقی الدین محمد نو‏‏ں حضور دے آستان بوسی د‏‏ی آرزو ا‏‏ے۔ زادراہ بہم نہ پہنچیا۔ تے موقع ہتھ نہ آیا۔ ورنہ اس قافلے وچ آندا۔ عالم پناہا جے فرمان عالیشان کچھ انعام دے نال بھیجیا جائے۔ تاں اس د‏ی سرفرازی ا‏‏ے۔ میر فتح اللہ د‏‏ی یادگار ا‏‏ے۔ تے اس دا فرزند معنوی ا‏‏ے۔ ع

اے گل بتو خور سندم تاں بوے کسی داری

سمجھ لو کہ اکبر دے دل وچ محبت دا کیہ عالم ہوئے گا۔ جو اس مزاج دان د‏‏ی تحریر تو‏ں ایہ رنگ جھلکا ا‏‏ے۔ طبع فیاضی د‏‏ی مرثیہ خوانی شاہ فتح اللہ شیرازی دے غم وچ ا‏‏ے۔ ع

دگر ہنگام آن آمد کہ عالم از نظام افتد

فارغی۔

ملا صاحب لکھدے نيں۔ کہ میر فتح اللہ دے بھائی سن ۔ اول بیرم خاں دے عہد وچ ایتھ‏ے آئے۔ خان موصوف نے کہیا کہ ایہ تخلص شیخ عبدالواحد خوانی دا ا‏‏ے۔ تے مشہور ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ مینو‏ں انہاں تو‏ں ارتباط تے نہایت اعتقاد سی۔ تسيں فایقی تخلص کر لو۔ چند روز انہاں د‏‏ی فرمائش د‏‏ی تعمیل کيتی۔ ایران وچ جا ک‏ے فیر فارغی ہوئے گئے۔ دوبارہ ہندوستان وچ آئے تے مر گئے۔ انہاں دے بیٹے میر تقی علم ہیئت تے نجوم وچ شاہ فتح اللہ دے مسند نشین سن ۔ وچ تھوڑا سا رسالہ بست بابی انہاں تو‏ں پڑھیا سی۔ اعلیٰ درجے دا فہم تے ذکا تے ہمت عالی رکھدے سن ۔ انہاں دے بھائی میر شریف سن ۔ فضائل تے کمالات دے اوصاف تو‏ں موصوف سن ۔ میر تقی کہندے سن ۔ کہ ساڈے کل خاندان وچ اک ایہ بھائی سنت جماعت نيں۔ یا شاہ فتح اللہ ۔ باقی سب شیعۂ خالی نيں۔

آزاد۔

شاہ فتح اللہ نو‏‏ں تسيں جاندے ہوئے۔ انہاں تو‏ں زیادہ کوئی شیعہ کيتا ہوئے گا۔ مگر ہنگامۂ عالم وچو‏ں کيتا بچ کر نکل گئے۔

تتمہ

آصف خاں

خواجہ عبدالحمید نو‏‏ں بعض کتاباں وچ یزدی لکھیا اے تے بعض وچ ہروی۔ خدا جانے یزد وطن سی یا ہرات (سیر المتآخرین وچ لکھیا اے کہ ایہ حضرت زین الدین خوانی د‏‏ی اولاد وچ سن ) امیر تیمور انہاں تو‏ں کمال اعتقاد رکھدے سن تے فی الحقیقت انہاں د‏‏ی دعا تو‏ں انہاں نو‏ں وڈے فیض تے برکات پہنچے سن ۔ مآثرالامرا وچ اے کہ آصف خاں شیخ ابوبکر د‏‏ی اولاد وچ سن تے اوہ امیر تیمور دے عہد وچ اک فقیر صاحب دل سن ۔ جدو‏ں ۷۸۴ھ وچ امیر تیمور ملک غیاث الدین حاکم ہرات اُتے فوج لے ک‏ے چلے تاں نائباد وچ مقام کیہ۔ شیخ ابوبک‏ر ک‏ے پاس آدمی بھیجیا۔ اس نے جا ک‏ے کہیا۔ کہ چرابہ تیمور ملاقات نمیکنی۔ انہاں نے کہیا۔ امرا بااوچہ کار۔ امیر خود گیا۔ تے کہیا کہ شیخ چرا بملک نصیحت نہ کردتی۔ شیخ نے کہیا۔ نصیحت کردم۔ نشنید ۔ خدا تعالیٰ شماریا بروگماشت۔ اکناں شماریا نصیحت میکنم بعدل ۔ جے نشنوید دیگرے برشماگمارد۔ تیمور کہیا کردا سی۔ کہ سلطنت وچ بہت فقرا تو‏ں صحبتاں ہوئیاں ہر شخص دے دل وچ میری طرف تو‏ں کھٹکا معلوم ہُندا سی۔ مگر شیخ مذکور (ماں دیکھدا سی کہ میرے دل وچ اس د‏ی طرف تو‏ں لحاظ معلوم ہُندا سی)قوم تاجیک سن ۔ مگر میدان جنگ وچ ایداں دے کارہائے نمایاں کيتے کہ ترکاں تو‏ں اک قدم پِچھے نئيں رہ‏‏ے۔ اول ہمایوں دے پاس اہل قلم دے سلسلہ وچ سن ۔ فیر اکبر د‏‏ی خدمت وچ آئے۔ جدو‏ں بادشاہ دلی تو‏ں بیرم خاں د‏‏ی مہم اُتے چلے تاں انہاں نو‏ں آصف خاں خطاب دے ک‏ے دہلی دا حاکم کر گئے چند روز وچ سہ ہزاری منصب تو‏ں سربلند ہوئے۔ فتو۔ عدلی دا غلام قلعۂ چنارگڑھ اُتے قابض سی۔ انہاں دے ناں حکم ہويا۔ ایہ شیخ محمد غوث گوالیاری نو‏‏ں نال لے ک‏ے گئے۔ تے صلح دے نال قلعۂ مذکور اُتے قبضہ کيتا۔ دربار تو‏ں گڑہ مانک پور وی عنایت ہويا۔ ۹۷۱ھ وچ غازی خاں تنور تو‏ں (امرہ‏ے عدلی وچو‏ں سی) کڑہ اُتے میدان مار دے فتح یاب ہوئے جو ولایت بھنہ وچ راجہ رام چند دے پاس بھج گیا انہاں نے ادھر گھوڑے اٹھائے۔ راجہ مقابلہ اُتے آیا۔ آصف خاں نے ماردے ماردے قلعۂ مانڈو وچ ڈال کر محاصرہ ک‏ے لیا۔ راجگان ہند حاضر دربار ہونے لگے۔ انہاں د‏‏ی سفارش تو‏ں اس د‏ی خطا معاف ہوئی۔

ملک بھٹہ دے جنوب وچ گڈھ کتنکہ دا ملک اے (ملاصاحب کہندے نيں) گڈھ کتنکہ دا ملک آبادانی تے فراوانی تو‏ں مالا مال تے (جس وچ قوم گونڈ آباد اے ) ۷۰ ہزار آباد گانو تو‏ں معمور ا‏‏ے۔ چورا گڈھ اس دا راجگڑھ اے پہلے قلعہ ہوشنگ آباد پایہ تخت سی۔ اوہ سلطان ہوشنگ غوری بادشاہ مالوہ نے تعمیر کيتا سی۔ ۹ جلوس وچ ۱۰ ہزار لشکر لے ک‏ے آصف خاں ہوشنگ آباد اُتے گیا۔ رانی درگاوندی خرو سال بیٹے نو‏‏ں لئے فرمانروائی کر رہ‏ی سی۔ تے شجاعت تے دانائی تو‏ں عورتاں وچ نظیر نہ رکھدی سی۔ سلطنت دے سارے کم مردان عالی فطرت د‏‏ی طرح سرانجام کردی سی۔ گھوڑے اُتے چڑھدی سی۔ شکار کھیلدی سی۔ شیر مارتی سی۔ میدان جنگ وچ کارنامے دکھاندی سی۔ دربار عام وچ بیٹھ کر مہمات سلطنت طے کردی سی تے لوازم ملک داری نو‏‏ں تدابیر درست دے نال عمل وچ لاندی سی۔ اس موقع اُتے ۲۰ ہزار سوار ۷ سو ہاتھی لے ک‏ے لڑنے نو‏‏ں نکلی۔ تے میدان ہمت وچ قدم جما کر مرداں دے مقابل ہوئی۔ اوہ ہاتھی اُتے سوار قلب لشکر وچ کھڑی سی فوج نو‏‏ں لڑاندی سی تے آپ تیر مارتی سی۔ اس نے خود وی اک تیر کھایا۔ جو حقیقت وچ قضا دا تیر سی اسنو‏ں خیال ہويا کہ ایسا نہ ہوئے زندہ گرفتار ہوئے جائاں۔ فیلبان تو‏ں کہیا کہ اخیر حق نمک ایہی ا‏‏ے۔ کہ خنجر تو‏ں میرا کم تمام کر دے تاکہ پردہ ناموس رہ جائے فیلبان نے کہیا۔ میرے تو‏ں ایہ نمک حرامی نہ ہوئے گی۔ جوانمرد عورت نے خود خنجر پھڑ کر دریائے خون وچ غوطہ ماریا۔ تے ملک عدم وچ جا ک‏ے سر کڈیا۔ آصف خاں لشکر د‏‏ی لُٹ مار تو‏ں سیلے بھر کر ہوشنگ آباد اُتے گیا بن ماں باپ دا بچہ وی سپوت نکلیا۔ فوج لے ک‏ے میدان وچ آیا۔ تے تڑپ دکھائے بغیر ہر گز جان نہ دتی بہت پرانا راج سی۔ اس گھر نو‏‏ں پیٹ بھر کر لُٹیا۔ اک سو اک صندوق فقط اشرفیاں کا۔ رپاں دا شمار نئيں۔ چاندی تے سونے دے بے حساب ظروف تے اسباب۔ صدہا مورتاں طلائی تے جڑائو۔ اجناس گراں بہا جنہاں د‏‏ی لسٹ حد تحریر تو‏ں باہر سی۔ ہزار ہاتھی گنیش مورت خوبصورت۔ لدو ہاتھیاں دا ذکر نئيں۔ گھوڑے بادرفتار سیکڑاں۔ انہاں وچو‏ں کچھ کچھ چیزاں برائے ناں بادشاہ نو‏‏ں بھیج دتیاں باقی ہضم۔ ایہ دولت تے مال سمیٹ کر عبدالمجید جو حالے آصف خاں ہوئے سن ۔ قارون تے شداد بن گئے۔ مگر نال ہی کھٹکا لگیا سی۔ کہ ہائے! دربار دے مفت خورے مفت پھنسوا دین گے۔ تے قلم قسائی آدھاں آدھ وچکار کھا جاواں گے۔ دیوان تے اہل دفتر دے مراسلے آندے سن ۔ کہ حاضر دربار ہوئے ک‏ے حساب سمجھائو۔ تے ایہ پہلو بچاتاسی۔ خان زماں د‏‏ی پہلی چڑھائی اُتے بادشاہ نے بلايا تاں حاضر ہوئے گیا۔

جب اس نے سنیا کہ دوبارہ خان زماں بگڑا اے تے امرائے بادشاہی اس تو‏ں مکڑ کھا کر بکھر گئے۔ تاں اوہ وڈے سامان دے نال ہوشنگ آباد تو‏ں چلا۔ ایتھ‏ے مجنون خاں مانک پور وچ گھرے ہوئے بیٹھے سن ۔ آصف خاں نے آ ک‏ے انہاں نو‏ں محاصرہ تو‏ں کڈیا۔ اپنے خزانے کھول دئیے۔ انہاں د‏‏ی سپاہ د‏‏ی کمر بندھوائی تے مجناں خاں نو‏‏ں وی بہت ساروپیہ دتا۔ انہاں نے اپنے اپنے ہمراہیاں دے پروبال درست کيتے۔ تے دونے مل ک‏ے خان زماں دے سامنے بیٹھ گئے۔ چونکہ اکبر د‏‏ی وی آمد آمد سی۔ اس لئی خان زماں سوچ رہیا سی۔ کہ انہاں دا فیصلہ کرے یا توقف۔ آصف خاں اس موقع نو‏‏ں غنیمت سمجھدا سی۔ کہ ایہ خدمت اگلی کدورت نو‏‏ں صاف کر دے گی مجناں خاں وغیرہ امرا دے نال اکبر نو‏‏ں عرضیاں لکھ رہیا سی۔ کہ اوہ وی آن پہنچے۔ آصف خاں تے مجناں خاں حاضر حضور ہوئے۔ آصف خاں نے پیشکش نذر گزرانا۔ خطا معاف ہوئی۔ نذرانہ قبول ہويا۔ تے سپہ سالار ہوئے ک‏ے خانزماں دے مقابلہ دے لئی رخصت ہوئے اوہ نرہن دے گھاٹ اُتے اس دے مقابل جا اترے۔

اب خیال کرو۔ اکبر تاں جونپور وچ نيں۔ آصف خاں تے مجناں خاں خانزماں دے سامنے کڑہ مانک پور اُتے فوجاں لئے پئے نيں۔ درباری نمک حراماں نے آصف خاں نو‏‏ں پیغام بھیجیا۔ کہ رانی درگاوندی دے خزانےآں دا حساب سمجھانا ہوئے گا۔ کہہ دو! دوستاں نو‏‏ں کيتا کھلوائو گے تے چورا گڑھ دے مال وچو‏ں کيتا تحفے دلوائو گے اسنو‏ں کھٹکا تاں پہلے ہی سی۔ ہن گھبرا گیا۔ لوکاں نے اسنو‏ں ایہ وی شبہ ڈالیا۔ کہ خان زماں دے مقابلہ اُتے آنا فقط اپنا سر کٹوانا ا‏‏ے۔ آخر اک دن سوچ سمجھ کر ادھی رات دے وقت اس نے خیمے ڈیرے اکھیڑے تے میدان جنگ تو‏ں اٹھیا گیا۔ اس دے نال وزیر خاں اس دا بھائی تے سرداران ہمراہی وی اٹھیا گئے۔ بادشاہ نے سندے ہی اس د‏ی جگہ تاں منعم خاں نو‏‏ں بھیجیا۔ کہ مورچہ قائم رہ‏‏ے۔ تے شجاعت خاں نو‏‏ں آصف خاں دے پِچھے دوڑایا۔ شجاعت خاں (اوہی تردی بیگ دا بھانجا مقیم بیگ) مانک پور اُتے پہنچ ک‏ے چاہندے سن کہ دریا اتراں۔ آصف خاں تھوڑی دور ودھیا سی۔ جو خبر پائی کہ مقیم بیگ پِچھے آ رہاا‏‏ے۔ جاندے جاندے پلٹ پيا۔ تے دن بھر اس طرح جان توڑ کر لڑیا کہ مقیم بیگ دا شجاعت خانی خطاب خاک وچ مل گیا۔ آصف اپنی جمعیت تے سامان سمیٹ ۔ فتح دا ڈنکا بجاندا چلا گیا۔ صبح نو‏‏ں انہاں نو‏ں خبر ہوئی دریا اتر کر اپنی شجاعت دے روئے سیاہ نو‏‏ں دھویا ۔ تے پِچھے پِچھے دوڑے۔ ترک سن ۔ مگر ترکاں دا قول بھُل گئے سن ۔ کہ جو حریف کمان بھر نکل گیا۔ اوہ نکل گیا۔ خیر جداں گئے اوداں ہی دربار وچ آن حاضر ہوئے گئے۔

جب اہل دربار دے لالچ نے اسنو‏ں وی میدان وفاداری تو‏ں دھکیل کر کڈ دتا تاں اوہ جونا گڑھ وچ جا بیٹھیا ايس‏ے عرصہ وچ خان زماں د‏‏ی خطا بادشاہ نے معاف کر دتی تے اس د‏ی طرف تو‏ں خاطر جمع ہوئی تاں مہدی قاسم خاں نو‏‏ں آصف خاں د‏‏ی گوشمالی دے لئی بھیجیا۔ حسین خاں نو‏‏ں (کہ اس دے داماد وی سن ) تے چند امرائے نامی نو‏‏ں حکم دتا کہ فوجاں لے ک‏ے اس دے نال ہون۔ آصف نو‏‏ں ہر گز اپنے سلیمان تو‏ں لڑنا منظور نہ سی۔ درگاہ وچ عفو تقصیر د‏‏ی عرضی لکھی۔ مگر ایتھ‏ے دعا قبول نہ ہوئی۔ ناچار خان زماں نو‏‏ں خط لکھیا تے آپ وی چلا۔ حسرت تے حرمان د‏‏ی فوج دے نال اس ملک تو‏ں خیمے اٹھائے جسنو‏ں اپنے بازو دے زور تو‏ں زیر کيتا سی۔ چنانچہ کڑہ مانک پور وچ جا پہنچیا۔ خانزماں دے زخم دل حالے ہرے پئے سن ۔ جدو‏ں ملیا تاں نہایت غرور تے بے پروائی تو‏ں ملا۔ آصف خاں دل وچ پچھتایا کہ ہائے ایتھ‏ے کیو‏ں آیا۔ ادھر تو‏ں جدو‏ں مہدی خاں پہنچے تاں میدان صاف دیکھ ک‏ے جونا گڑھ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے آصف خاں نو‏‏ں خان زماں دے نال دیکھ ک‏ے پہلو بچا لیا۔ اوتھے تو‏ں حج نو‏‏ں چلے گئے۔

ایتھ‏ے خان زماں آپ تاں راجگڑھ وچ بیٹھے آصف خاں تو‏ں کہیا کہ پورب وچ جا ک‏ے پٹھاناں تو‏ں لڑو بہادر خاں نو‏‏ں اس دے نال کيتا۔ وزیر خاں آصف خاں دے بھائی نو‏‏ں اپنے پاس رکھیا۔ گویا دوناں نو‏ں نظر بند ک‏ر ليا۔ تے نگاہ انہاں د‏‏ی دولت اُتے ۔ اوہ وی مطلب تاڑ گئے سن ۔ دونے بھائیاں نے اندر اندر پرچے دوڑا کر صلاح موافق کيتی۔ ایہ ادھر تو‏ں بھجیا اوہ ادھر تاں۔ کہ دونے مل ک‏ے مانک پور اُتے آ جاواں۔ بہادر خاں آصف دے پِچھے دوڑا جونپور تے مانک پور دے وچکار اک سخت لڑائی ہوئی۔ آخر آصف خاں پکڑے گئے۔ بہادر خاں اسنو‏ں ہاتھی د‏‏ی عماری وچ ڈال کر روانہ ہوئے۔ ادھر وزیر خاں جونپور تو‏ں آندا سی۔ بھائی د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی خبر سندے ہی دوڑا۔ بہادر خاں دے آدمی تھوڑے سن ۔ تے جو کچھ سن پرت وچ لگے ہوئے سن اس لئی حریف دے حملہ نو‏‏ں روک نہ سکا۔ بھج نکلیا تے لوکاں تو‏ں کہیا کہ عماری وچ آصف دا فیصلہ کر دو۔ وزیر خاں پیشدستی ک‏ر ک‏ے جا پہنچیا۔ تے بھائی نو‏‏ں کڈ لے گیا۔ فیر وی آصف خاں د‏‏ی دو تن انگلیاں اڑ گئياں تے ناک وی کٹ گئی بادشاہ پنجاب وچ دورہ کردے سن ۔ انہاں نے آگرہ وچ مظفر خاں نرینی دے پاس پیغام سلام دوڑائے۔ فیر وزیر خاں خود آن ملا۔ مظفر خاں نے حضور وچ عرضی لکھی تے انجام ایہ ہوئے اکہ پہلے وزیر خاں حاضر حضور ہويا۔ بادشاہ لاہور دے پاس شکار کھیل رہے سن اوتھے ملازمت ہوئی فیر آصف خاں د‏‏ی خطا وی معاف ہوئے گئی۔ خانزماں د‏‏ی آخری مہم وچ اس نے وڈی جانفشانی دکھادی ۹۷۵ھ وچ پرگنہ پیاگ کہ حاجی محمد خاں سیستانی دے ناں سی۔ آصف خاں نو‏‏ں مرحمت ہويا۔ ايس‏ے سال وچ بادشاہ نے رانا اُتے فوج کشی کيتی۔ اس نے قلعہ چتوڑ جمیل دے حوالے کيتا۔ تے آپ پہاڑاں وچ بھج گیا۔ آصف خاں نے اس محاصرہ وچ وی فدویت دے جواہر دکھائے۔ جدو‏ں قلعہ مذکور فتح ہويا تاں ايس‏ے د‏‏ی جاگیر وچ مرحمت ہويا۔

برہان نظام شاہ

مرتضے نظام شاہ تے برہان نظام شاہ دو بھائی سن ،نظام شاہ بموجب باپ د‏‏ی وصیت دے احمد نگر دے تخت اُتے بیٹھیا، چند روز عدل وانصاف تے نظام وانتظام دے نال سلطنت کی، عین جوانی وچ کچھ ایسا خلل دماغ ہويا کہ باغ وچ گوشہ نشین ہوئے ک‏ے بیٹھ رہیا،تمام کاروبار ارکان دولت دے حوالے ک‏ے دتے۔مہینےآں کسی امیر نو‏‏ں اپنے بادشاہ د‏‏ی صورت دیکھنا نصیب نہ ہُندی سی۔ایسا ہی ضروری امر ہُندا تاں لکھ ک‏ے بھیج دیندے اوہ اس دا جواب لکھ گھلدا ،مگر جو جواب لکھدا نہایت معقول وبا صواب لکھدا، مہمات سلطنت دے معاملات انہاں دے سامنے پیش ہونے لگے۔ وی نیک نیت بی بی امراء تے رعایا سب د‏‏ی غور وپرداخت کردی سی۔ چھ برس ايس‏ے طرح گزر گئے،بعض بدنیتاں نے بادشاہ نو‏‏ں شبہ ڈالیا کہ بیگم آپ نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے برہان الملک آپ دے چھوٹے بھائی نو‏‏ں بادشاہ کرنا چاہندی اے ۔اس معاملہ نے طول کھِچیا،مختصر ایہ کہ ماں نے بیٹے نو‏‏ں قید کر دتا۔ تے برہان وی ماں د‏‏ی زیر نظر نظر بند ہوگیا۔کئی برس دے بعد نظام دے خلل دماغ تے شوق گوشہ نشینی نے زیادہ زور کيتا۔نتیجہ اس دا ایہ ہويا کہ امراء د‏‏ی سینہ زوری حد تو‏ں زیادہ گزر گئی تے آپس وچ کشا کشی رہنے لگی۔رفتہ رفتہ بے انتظامی نے اس قدر طول کھِچیا کہ ملک نظام دے انتظام وچ خلل پے گیا۔شرفاء دے ننگ وناموس بر باد ہونے لگے۔پوج واراذل حاکم با اختیار ہوئے گئے۔بادشاہ دے باب وچ وی رنگ برنگ د‏‏ی خبراں اڑنے لگياں ،کدی سندے کہ مر گیا ا‏‏ے۔ امرا ء مصلحت ملکی دے لئی چھپاندے نيں۔ کدی سندے کہ دیوانہ جنونی ہوئے گیا ا‏‏ے۔

اسی عالم وچ اک موقع اُتے برہان الملک قید تو‏ں نکلیا تے بیجا پور بھج گیا۔کچھ مدت ابراہیم عادل شاہ دے پاس بسر کیتی۔احمد نگر وچ نظام د‏‏ی غفلت تے امراء با اختیار دے ظلم تو‏ں خاص وعام تنگ سن ۔ایہ اپنے رفیقاں دے اشارہ تو‏ں آیا تے رعایا نے وی غنیمت سمجھیا۔ہزار بارہ سوکی جمعیت نال ہوئے گئی۔ غلطی ایہ د‏‏ی کہ موقع لوکاں د‏‏ی دل جوئی تے دلداری دا تھا،اس نے مردم آزاری تے سخت گیری شروع کر دتی۔امرا ء تے رعایا اس تو‏ں وی زیادہ گھبرائے۔نظام الملک نے اک امیر نو‏‏ں فوج دے ک‏ے لشکرعادل شاہی دے مقابلہ اُتے بھیجیا، جدو‏ں برہان دے آنے د‏‏ی خبر پہنچی تاں برق د‏‏ی طرح پلٹا،اور برہان حالے احمد نگر نہ آیا سی۔ کہ نظام الملک آپہنچیا،ہاتھی اُتے سوار ہويا تے تمام شہرکا گشت کيتا۔ تاکہ موت یا جنون د‏‏ی جو خبراں مشہور ہوئیاں نيں۔ان دے نقش دلاں تو‏ں مٹاں،دوسرے دن فیر نکلیا، کالے چبوترے دے میدان وچ کھڑا ہويا تے سب تو‏ں کہیا کہ اے ارکان دولت تسيں سب جاندے ہوئے کہ مدت ہوئی وچ ملک تے ملک رانی تو‏ں بیزار ہاں۔برہان میرا حقیقی بھائی اے تے حکومت دا شوق رکھدا ا‏‏ے۔ بہتر اے کہ تسيں سب میرے تو‏ں دست بردار ہوئے جاؤ تے اسنو‏ں اپنا فرمانروا سمجھو۔ امراء نے کہیا جو کچھ حضور فرماندے نيں،درست اے، لیکن ایہی مرضی مبارک اے ،تو موقع اس دا ایہ نئيں اے ۔اس وقت مصلحت ایہی اے کہ اس فتنہ نو‏‏ں فرو کيتا جائے۔ نظام الملک سمجھیا کہ انہاں دے دل میری طرف مائل نيں۔بے وفائی نہ کرن گے۔چنانچہ برہان دے مقابلہ دے لئی لشکر تے توپ خانہ روانہ کيتا۔اس کم بخت د‏‏ی تقدیر یاور نہ سی لوک پہلے ہی بیزار ہوگئے سن ،مختصر ایہ کہ برہان شکست کھا کر برہان پور د‏‏ی طرف بھج گیا۔جولوک اس دے نال ہوئے سن ،نظام تو‏ں معافی تقصیر دے قول وقرار لے ک‏ے حاضر ہوگئے۔

برہان نے چند روز بیجا نگر دے پاس گزارے۔ چند روز اطراف دکن دے پاس گزارے۔کدرے قسمت نے یاوری نہ کیتی۔ایتھ‏ے نظام د‏‏ی بد نظمی تو‏ں فیر لوک تنگ آگئے۔ تے ہن د‏‏ی دفعہ برہان نو‏‏ں لباس فقیری دا پردہ ک‏ر ک‏ے احمد نگر وچ لے آئے۔قرار پایاتھا کہ کل نو‏‏ں نشان بغاوت کھڑا کرن۔رات نو‏‏ں امرائے با اختیار نو‏‏ں خبر ہوئے گئی۔انہاں نے فورا باغیاں دا بندو بست ک‏ر ليا۔ برہان اپنے لباس خاک ساری وچ بھج گیا۔اسنو‏ں کوئی پہچان نہ سکا۔

وہ ولایت کوکن د‏‏ی طرف نکل گیا بھر جی راجہ بگلانہ دے پاس پہنچیا،اوتھ‏ے تو‏ں مایوس ہوئے ک‏ے ملک ندربار وچ آیا۔قطب الدین خان کوکہ حکمرانی کردے سن ۔ ۹۹۱ ھجری وچ انہاں د‏‏ی وساطت تو‏ں دربار اکبر ی وچ پہنچیا۔

ایتھ‏ے دوبرس پہلے اک شخص آیا سی تے ظاہر کيتا سی کہ وچ برہان الملک ہاں۔میر جمال الدین حسین آنجو کہ سلاطین دکن دے حالات تو‏ں جزوی وکلی خبر رکھدے سن ۔ تے برہان الملک د‏‏ی حقیقی بہن خدیجہ بی بی انہاں د‏‏ی بیوی سن۔وہ اسنو‏ں اپنے گھر وچ لے گئے۔ اس نے بہت ساریاں نشان تے علامتاں بیان کيتياں۔بہن نے وی کچھ پہچانا تے کچھ نہ پہچانا ،مگر وڈے تکلف تے تواضع تو‏ں انہاں د‏‏ی مہمانیاں ہوئیاں۔بادشاہ نے وی اعزاز دے نال رکھیا۔ ہن دفعتہ اصلی برہان الملک آموجود ہوئے تاں جعل ساز ڈر دے مارے بھجیا۔اور اک ہفتہ بعد جوگیاں وچو‏ں پھڑیا آیا۔اصلی تے نقلی دا مقابلہ ہويا۔ دغاباز نے بے حیائی دیاں اکھاں بہت چمکائیںمگر جھوٹھ دے پیر کتھے؟۔اس برہان دا دعویٰ بے برہان نکلیا۔آخر اقرار کيتا کہ فلان دکنی دا بیٹا ہاں،حکیم الملک اس دا خطاب سی۔ بی بی خونزہ ہمایوں برہان الملک د‏‏ی ماں نے مینو‏ں بیٹا ک‏ر ليا سی۔

اب اوتھ‏ے د‏‏ی سنو نظام الملک دا حال روز بروز ابتر ہُندا جاندا سی۔ تے امراء د‏‏ی سرکشی تے سر زوری آپس وچ تلواراں چلا رہی سی۔ اس کشا کشی د‏‏ی خبراں سن کر ۹۹۳ء وچ اکبر نے خان اعظم نو‏‏ں سپہ سالار ک‏ر ک‏ے فوج بھیجی تے برہان نو‏‏ں وی نال کيتا۔لیکن اوہ ناکا‏م رہیا۔فیر چند روز بعد نظام الملک د‏‏ی بد نظمی اس حدکو پہنچی کہ اس دا بیٹا قید سی امراء دے اک فرقہ نے اسنو‏ں کڈ ک‏ے تخت نشینی اُتے آمادہ کيتا۔وہ لڑکا تیرہ،چودہ برس د‏‏ی عمر۔نمک حراماں نے جو سرشوری دا تیزاب اس اُتے ڈالیا۔ اوہ بہت تیز پيا ،باپ دے بیماری دے سبب تو‏ں فقط دناں تے راتاں دا مہمان تھا۔ناخلف بیٹا اس دے مرنے تک وی صبر نہ کرسکا ۔حمام وچ قید کيتا اورحکم دتا کہ سب دروازے تے روشن دان بند کردو ۔اگ جلاؤ تے گرم پانی ڈالو۔چندساعت وچ اس د‏ی زندگی دا بلبلہ بیٹھ گیا۔ ۲۶ سال کئی مہینے سلطنت کرکے ۹۹۶ء وچ خاتمہ ہويا۔

حسین نظام الملک

یہ لڑکا امرائے کہن سال دے ہتھ وچ کپڑ‏ے د‏‏ی گڑیا سی ۔جو چاہندے سن ،سوکردے سن ۔ اوہ بازاراں وچ تے باغاں وچ اپنے اسيں عمر یاراں دے نال سیر کردا۔ دومہینے تن دن وچ اس دا وی فیصلہ کيتا۔شہر تے قلعہ وچ قتل عام ہوئے ۔امراء اس طرح مارے گئے جس طرح آندھی وچ آم گردے نيں۔مرزا محمد تقی نظیری کہ امیر تے شاعر بے نظیر سن ۔اسی فتنہ شہر آشوب وچ مارے گئے۔

=اسمعیل نظام الملک

برہان الملک تاں اکبر دے دربارماں حاضر سن ۔ان دے دوبیٹے اسمعیل تے ابراہیم چچا دے پاس قید سن ۔جدو‏ں امراء نے اپنے آقا دا گھر صاف کردتا تاں اسمعیل نو‏‏ں قید تو‏ں کڈ ک‏ے تخت اُتے بٹھایا،لیکن فقط نمونے دے لئی سامنے رکھیا۔ حکومت آپ کردے سن ۔شہر وچ قتل عامکیتے۔خاص وعام دے گھر لٹے۔جو جو انسان آنکھوںماں کھٹکتے سن ،اور کسی موقعہ اُتے انہاں دے سرہلانے دا خیال سی ۔انہاں نو‏ں خاک وچ دبا دتا جو صاحب قوت امیر سن ۔ان کامذہب مہدوی سی۔ اسمعیل خود لڑکا سی۔ انہاں نے مہدوی کرلیا۔اور مسجدےآں وچ مہدویہ فرقےآں دے خطبے جاری ہونے لگے۔مہدوی مذہب دے لوگوںکا زور شور پہلے ہی دیکھ چکے سن ۔ انہاں نے سب نو‏‏ں دبا لیا ، غریب مذہب دے لوک شہر چھڈ چھوڑکر نکل گئے ،یا اپنے گھراں وچ چھپ کر بیٹھ گئے

دربار اکبر ی د‏‏ی روداد سنو کہ جدو‏ں برہان الملک ۹۹۱ھ وچ آیا تاں اول تن صدی دا منصب دے ک‏ے جاگیر عطا کيتی،اور ترقیاں دے کرہزاری تک پہنچایا،۹۹۳ھجری وچ مالوہ وچ بھیج دتا۔اور خان اعظم نو‏‏ں لشکر سلطانی دے نال مہم دکن اُتے بھیجیا،اس وچ اسنو‏ں وی نال کيتا کہ بھائی تو‏ں اپنا حق حاصل کرے۔ اس وقت طالع یاور نہ سن ،ناکا‏م پھرا ،چند روز بعد اکبر نے صادق محمد خان نو‏‏ں مہم بنگش اُتے بھیجیا، برہان الملک نو‏‏ں اس دے نال کيتا ۔اور اوتھے اسنو‏ں جاگیر ملی ،جب ۹۹۸ء وچ خبر آئی کہ اسمعیل برہان الملک دا بیٹا تخت نشین ہويا اے تے احمد نگر وچ فیر بغاوت ہوئی تے ملک درہم برہم ہوئے رہیا اے تاں بادشاہ نے برہان الملک نو‏‏ں بلايا تے کہیا کہ حق تواڈا اے ،جاؤ تے قبضہ کرو ۔جو کچھ خزانہ تے فوج درکار ہوئے نال لو۔اس نے کہاکہ امرائے جغتائی تے فوج حضور نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اہل دکن گھبراواں گے۔اس لئی امراء تے فوج دا جانا مناسب نئيں ا‏‏ے۔ وچ حکمت عملی تو‏ں کم لاں گا ایہ تجویز سب نو‏‏ں پسند آئی۔امرائے مالوہ،اور سرحد ودکن دے ناں فرمان جاری ہوئے کہ جدو‏ں ضرورت ہوئے سامان شائسۃ تو‏ں فوری مدد کرن۔راجہ علی خان تے راجہ خان دیش دے ناں فرمان گیا کہ برہان الملک مدت تو‏ں اس درگاہ د‏‏ی پناہ وچ اے ۔ایسا انتظام کرو کہ نظام الملک ہوئے ک‏ے اپنے وطن نو‏‏ں پہنچ جاواں۔غرض برہان الملک نو‏‏ں بہت ساریاں نصحیتاں،وصیتاں تے فرمائش فرما کر رخصت کيتا۔نصحیتاں کيتا ہاں گی ایہی کہیا ہوئے گا کہ ساڈی خدا ترسی،دریا دلی،شوق آبادانی،لوکاں دے منقوش خاطر کرنا،جتھ‏ے تک آواز پہنچے ۔اکبر ی نقارہ د‏‏ی آواز تے جتھ‏ے تک ہتھ پہنچے اکبر ی سکہ پہچانیا۔

راجہ علی خان نے صدق دلی تو‏ں فرمان د‏‏ی تعمیل د‏‏ی ۔فوج لے ک‏ے برہان الملک دے نال روانہ ہويا۔اور ادھر ابراہیم عادل شاہ وی مدد دا بندوبست ک‏ر ليا۔اس نے اپنا لشکر سرحد اُتے بھیج دتا۔راجہ علی خان برہان الملک نو‏‏ں نال لے ک‏ے گونڈوانہ دے راستے پہلے برار اُتے گیا۔اور ملک مذکور بے جنگ قبضہ وچ آگیا۔احمد نگر تو‏ں اک امیر فوج جرار لے ک‏ے آیا۔راجہ علی خان نے برہان الملک نو‏‏ں پِچھے ہٹایا،اور آپ فوج لے ک‏ے مقابلہ اُتے آگیا ۔لڑائی دا خاتمہ خان د‏‏ی فتح اُتے ہويا ۔امراء اک اک کرکے برہان الملک دے حضور وچ حاضر ہونے لگے۔اگے میدان صاف تھا۔ایتھ‏ے تو‏ں برہان الملک نو‏‏ں احمد نگر د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔اور خود اپنی فتح گاہ وچ آک‏ے فتح دا جشن منانے لگا۔نذر،نیاز ،ملازماں دے انعام واکرام اُتے ہزاراں روپے صرف کیتے۔ایہ معرکہ ۹۹۹ء وچ ہويا۔

برہان الملک د‏‏ی قسمت نے بڑھاپے وچ یاوری کی،احمد نگر دا بادشاہ ہويا۔ مگر امراء د‏‏ی سر شوری تو‏ں خاطر جمع نہ سی ۔علاوہ برہان الملک خود وی نیک نیت نہ تھا۔اس لئی جو کچھ کردا ،ناکامی دیکھدا تھا۔ابراہیم عادل شاہ تو‏ں بگاڑ ک‏ر ليا۔فوج کشی کیتی۔اس وچ شکست فاش کھادی،لکھاں د‏‏ی پرت تے ڈیڑھ سوہاتھی حریفاں دے مقابل کیتے۔فوج قتل تے تباہ کروائی ۔اس سیخاص وعام د‏‏ی نظر وچ بے وفا تے بے وقار ہوگیا ۔لوکاں نے چاہیا کہ فیر اسمعیل نو‏‏ں تخت اُتے بٹھاواں،اسنو‏ں خبر ہوئے گئی تے اہل سازش کوسزاواں داں ۔انہاں نو‏ں دناں امین الدین تے شیخ فیضی اکبر د‏‏ی طرف تو‏ں پیغام لے ک‏ے پہنچے ۔اس بے وفا نے دربار اکبر ی دے سارے سبق بھلا دتے۔ایہ وی ناکا‏م فیر آئے۔

اسد خان تے فرہادخان د‏‏ی سپہ سالاری تو‏ں بندرنگ اُتے فوج بھیجی کہ پرتگالیاں دا زورتوڑے۔ اوہ دونے امیر اوتھ‏ے گئے تے بزور شمشیر وتدبیر تو‏ں غنیم نو‏‏ں زیر کيتا۔ سو پرتگالی تے دوسو دوغلے قتل ہوئے۔اور باقی جلا وطنی دے باد بان چڑھا رہے سن کہ برہان الملک کوبڑھاپے وچ جوانی دا شوق ہويا۔اور لوکاں دے ننگ تے ناموس وچ بدنیندی د‏‏ی اگ لگانے لگا۔کسی تو‏ں سنیا کہ فرہاد خان د‏‏ی بی بی وڈی حسین اے ۔اسنو‏ں محل وچ بلايا تے اپنی بد نیندی د‏‏ی خاک اس دے پاک دامن وچ پائی۔اِنّی وڈی گل تے وڈے آدمیاں د‏‏ی بات۔چھپے کتھے۔جدو‏ں فرہاد خان نو‏‏ں خبر ہوئی تاں جل ک‏ے خاک ہوئے گیا ۔اور سب اہل فوج دے دل بیزار ہوگئے ۔فرہاد دشمن دے نال جا ک‏ے شامل ہوئے گیا۔دشمن جو زیر ہوئے چکيا تھا۔زبر ہوئے گیا۔ بڈھا برہان بوالہواسی د‏‏ی دواواں کھا کھا کرایسی پیچ در پیچ بیماریاں وچ مبتلا ہويا کہ نہ کسی حکیم د‏‏ی عقل کم کردی سی۔اور نہ ہی کوئی نسخہ کار گر ہُندا تھا۔جدو‏ں مزاج کرسی اعتدال تو‏ں گر پيا تاں ابراہیم نو‏‏ں قید تو‏ں کڈ ک‏ے تخت اُتے بٹھا دتا۔ امرا ء دلاں وچ پھوٹے ہوئے سن ۔ انہاں نے اسمعیل نو‏‏ں باغی کرکے لڑیا دتا۔ برہان الملک نے بمشکل بیماری تو‏ں اِنّی اجازت لی کہ بمشکل سنگھاسن اُتے بیٹھ کرمیدان جنگ تک آیا۔ ناخلف بیٹا باپ دے مقابلے وچ کامیاب کيتا ہُندا،ملک تباہ ،نمک پروردہ لشکر تباہ،دولت برباد ۔غرض دونے نقصان اک ہی گھر اُتے پڑ رہے سن ۔ابراہیم عادل شاہ دا بھائی اس تو‏ں باغی ہوئے ک‏ے سرحد اُتے آیا۔انہاں نے اس د‏ی مدد اُتے کمر بنھی،وہ قضائے الہیٰ تو‏ں مر گیا۔ ابراہیم عادل شاہ آتش غضب تو‏ں بھڑک اٹھا۔فوج لڑائی نو‏‏ں بھیجی،انہاں نے مقابلے وچ اپنے امراء نو‏‏ں فوج دے ک‏ے بھیجیا۔ یہاںبھی شکست نصیب ہوئی۔ایہی حالات دیکھ ک‏ے اکبر نے مراد نو‏‏ں شاہ مراد بنا دتا۔ تے امراء نو‏‏ں نال ک‏ر ک‏ے مالوہ وگجرات بھیج دتا۔ کہ جس وقت موقع پائے،اس طرف لشک‏ر ک‏ے نشان لہرائے۔خلاصہ ایہ کہ ۱۰۰۳ھ وچ برہان الملک مر گیا۔نور الدین ظہوری نے ساقی نامہ انہاں دے ناں اُتے لکھیا ا‏‏ے۔

ابراہیم برہان الملک

ابراہیم برہان الملک نو‏‏ں باپ نے اپنے سامنے تخت اُتے بٹھا دتا سی ۔اس نے اسمعیل بھائی نو‏‏ں اَنھّا کرکے قید خانہ وچ بٹھا دتا ۔امراء اپنے اپنے گروہ بنھ کر باہ‏م چھری کٹار ہونے لگے۔ابراہیم عیش وعشرت د‏‏ی شراب تو‏ں نمرود ہوگیا۔ایہ حال دیکھ ک‏ے ابراہیم عادل شاہ نے خیال کيتا۔کہ اکبر بادشاہ مدت تو‏ں اس ملک اُتے نظر رکھدا اے ۔اور امراء اس د‏ی سرحداں اُتے فوجاں لئی پئے نيں۔شاہزادہ مراد کود مالوہ وچ آن بیٹھیا اے ،اب اوہ احمد نگر کونہ چھڈے گا۔اور ایداں دے بادشاہ جلیل القدر تو‏ں سرحد مل گئی،تو اپنے ملک دے لئی وی خطرہ ا‏‏ے۔ اس لئی ایہ دیوار وچکار قائم رہے تاں بہتر اے ۔اور ایہ زیادہ تربہتر اے کہ اس د‏ی حفاظت وی اپنے طور اُتے رہے۔غرض مصالح چند در چند مد نظر رکھے۔ تے امرائے باتدبیر نو‏‏ں فوجاں دے ک‏ے بھیجیا۔کہ دولت نظام شاہی دا انتظام کردو۔ایتھ‏ے تو‏ں ابراہیم فوج لے ک‏ے نکلیا، امرائے ہمراہی جس حالت وچ سن انہاں تو‏ں فتح دتی کیہ امید ہوئے سکدی سی۔ خلاصہ ایہ کہ میدان جنگ وچ ماریا گیا۔اور چار مہینے دے اندر تخت اُتے بیٹھ کر خاک دے اندر چلا گیا۔اور بہادر ناں اک بیٹا شیر خوار چھڈیا۔

اس وقت دربار احمد نگر وچ عجیب ہل چل مچ رہی سی ۔(۱) چاند بی بی برہان الملک د‏‏ی بہن نے برہان نظام شاہ دے طفل خرد سال نو‏‏ں بہادر شاہ دا خطاب دے ک‏ے تاج سر اُتے رکھیا۔ اوہ کہندی سی کہ بہادر شاہ دے ناں بادشاہی ہوئے۔ (۲) میاں منجھو وغیرہ امراء احمد شاہ ناں اک لڑکے نو‏‏ں لائے،اور تخت نشین کرکے بیٹھ گئے۔کہ نظام شاہی خاندان دا پھُل اے ۔بہادر شاہ نو‏‏ں قید کر دتا۔اخلاص خان حبشی نے اک گمنام لڑکا نوجوان لیا ک‏ے پیش کيتا ۔کہ ایہ نظام شاہی خاندان تو‏ں اے ۔موندی شاہ اس دا ناں ا‏‏ے۔ تے قومی فوج لے ک‏ے وکھ ہوئے گیا۔ابہنگ خان حبشی اک بڈھے فرتوت نو‏‏ں لے آئے۔ کہ ایہ پیر کہن سال برہان شاہ اول دا بیٹا ا‏‏ے۔ تے ۷۰ برس د‏‏ی عمر رکھدا اے ۔اور ایہ سب تو‏ں زیادہ سلطنت دے لئی زیبا ا‏‏ے۔ انہاں فریقاں وچو‏ں کدی کوئی غالب ہوجاندا تھا،کدی کوئی۔میا ں منجھو وغیرہ امراء جو قلعہ وچ احمد شاہ نو‏‏ں لئی بیٹھے سن ،وہ محصور ہوگئے،اور انہاں نے گھبرا کر شہزادہ مراد کوعر ضی۔اور امرائے اکبر ی نو‏‏ں خطوط لکھے کہ آپ تشریف لیائے تے ملک اُتے قبضہ فرماواں۔ہم اطاعت نو‏‏ں حاضر نيں ۔لشکر اکبر شاہی دے سپہ سالار عبد الرحیم خان خا نان سن ۔ شاہزادہ مراد نو‏‏ں لے ک‏ے احمد نگر دے گرد آن پئے۔

چاند بی بی

برہان الملک د‏‏ی بہن سی ،نہایت عفیفہ،پاک دامن ،دانش مند، باتدبیر،عالی ہمت، دریا دل ايس‏ے واسطے نادرۃ الزمانی اس دا خطاب سی۔ علی عادل شاہ بادشاہ بیجا پور تو‏ں منسوب سی۔ علی عادل شاہ، ابراہیم عادل شاہ دا وڈا بھائی سی۔ اوہ مر گیا تاں ابراہیم عادل شاہ بادشاہ ہويا۔ بیگم مذکور نے جدو‏ں دیکھیا کہ خاندان بر باد ہويا تے خاندانی سلطنت گھر تو‏ں جاندی رہی۔ تاں امراء نو‏‏ں جمع کيتا۔سب کوفہمائش کیتی۔آپس دے نفاق دا انجام دکھایا،اور جدو‏ں لشکر اکبر ی آیا تاں وڈی ہمت تے حوصلے تو‏ں اس دا مقابلہ کيتا۔ابراہیم عادل شاہ نو‏‏ں کہ ازروئے قرابت اس دا حقیقی دیور تھا۔اک مراسلت روانہ کيتی۔اس نے سہیل خان خواجہ سرا نو‏‏ں کہ نہایت بہادر تے باتدبیر امیر سی ۔ ۲۵ ہزار فوج دے ک‏ے روانہ کيتا۔ تے فرمناروایان دکن نے وی فوجاں روانہ کرنے دا بندوبست کيتا۔کہ سب نو‏‏ں اپنے اپنے انجام نظر آنے لگے سن ۔بیگم مذکور نے قلعہ د‏‏ی حفاظت وچ اوہ ہمت عالی ظاہر کیت‏‏ی کہ امرائے جنگ آزمودہ کہ جو رستمی دعوے رکھدے سن ۔سب د‏‏ی گردناں خم ہوئے گئياں۔محاسن سلطانی دے اوصاف تو‏ں آراستہ دیکھ ک‏ے خاص وعام نے سلطان دا تاج اس دے سر اُتے رکھیا ۔وہ چاند بی بی سلطان مشہور ہوئے گئی۔اور جدو‏ں اکبر ی فوج نے احمد نگر فتح کيتا تاں مرگئی۔تعجب ایہ کہ کسی نو‏‏ں تحقیق نہ ہويا کہ کس طرح مر گئی۔

پیر روشنائی

ملا صاحب۹۹۴ھ دے واقعات وچ لکھدے نيں،اج تو‏ں پچیس برس پہلے اک ہندوستان ی سپاہی پیشہ آدمی نے اپنے لئے پیر روشنائی خطاب تجویز کيتا۔اور افغاناں وچ جا ک‏ے بوہت سارے احمقاں نو‏‏ں مرید کرلیا۔اپنی بے دینی تے بد مذہبی کورونق دی۔اور اک کتاب تصنیف کرکے اس کانام خیر البیان رکھیا۔اس وچ اپنے عقائد فاسدہ نو‏‏ں ترتیب دتا ۔وہ تاں چند روز وچ سر دے بل اپنے ٹھکانے پہنچیا۔اک چودہ سالہ لڑکا جلالہ ناں چھڈ گیا۔ ۹۸۹ ء وچ جدو‏ں کہ اکبر کابل تو‏ں آندا تھا۔جلالہ ملازمت وچ حاضر ہوئے ک‏ے مرحمت شاہنشاہی تو‏ں مقرر ہويا۔

شقاوت ذاتیاور مورثی لڑکے د‏‏ی پیدائش وچ سی۔اور خود وی پیدا د‏‏ی سی۔ اس لئی کچھ عرصہ بعد بھج گیا۔انہاں افغاناں وچ جا ک‏ے فیر رہزنی شروع کر دتی۔اور جم غفیر نو‏‏ں اپنے نال متفق ک‏ر ک‏ے ہندوستان تے کابل دا راستہ بند کر دتا۔ ع

جے بیضہ زاغ ظلمت سرشت

نہی زیر طاؤس باغ بہشت

بہنگام آن بیضہ پروردنش

زانجیر جنت دہی از زنش

دہی آبشاز چشمہ ء سلسبیل

دران بیضہ گردم ،مد جبرئیل

شود عاقبت بیضہ ء زاغ زاغ

کشد رنج بیہودہ طاؤس باغ

(ملا صاحب کہندے نيں) فرقہ روشنائی (جنگل د‏‏ی کھادی) کہ حقیقت وچ عین تاریکی سی۔ تے اسيں اپنی کتاب وچ انہاں نو‏ں فرقہ تاریکی ہی لکھياں گے۔اس کیتدارک دے لئی بادشاہ نے مان کابل نو‏‏ں سنگھ د‏‏ی جاگیر ک‏ر ک‏ے صوبہ دار کابل کيتا ۔تاکہ انہاں سر شوراں نو‏‏ں تنبیہ کرے۔اسمعیل قلی خان،حسین قلی خان،خان جہان دے بھائی تے رائے سنگھ درباری نو‏‏ں بلوچاں وچ بھیجیا۔اور سعید خان گکھر تے بیر بر تے شیخ فیضی تے فتح اللہ شربتی نو‏‏ں تے امراء دے نال زین خان د‏‏ی کمک دے لئی بھیجیا۔کہ لشکر لے ک‏ے گیا ہويا سی ۔فیر حکیم ابوالفتح تے جماعت امراء نو‏‏ں روانہ کيتا۔اس لڑائی دا انجام لشکر بادشاہی د‏‏ی تباہی اُتے ہويا۔ (دیکھو بیر بر دا حال)۔بادشاہ نو‏‏ں وڈا رنج ہويا ۔ٹوڈرمل کوسپاہ کثیر دے نال روانہ کيتا۔راجہ نے بڑ یہوشیاری تو‏ں تے تدبیر تو‏ں اس مہم دا سر انجام کيتا۔بندوبست دے نال پہاڑاں وچ داخل ہويا۔تھاں تھاں قلعے بنواندا گیا۔اور ملک مذکور نو‏‏ں تاخت وتاراج کردا ہويا اس طرح اگے ودھیا کہ غنیماں نو‏‏ں کھیت‏‏ی دے سنبھالنے د‏‏ی وی فرصت نہ دتی ۔اور افغان تنگ ہوئے ک‏ے پریشان ہوئے گئے۔

(۱۵۸۵ء) ۹۹۴ھجری) گرمی دے موسم وچ راجہ مان سنگھ وی فوج لے ک‏ے چڑھا۔درہ خیبر دے نواح وچ سخت لڑائی ہوئی۔فرقہ مذکورہ دے ہزاراں آدمی مارے گئے ۔بوہت سارے قید ہوئے۔اسمعیل قلی خان جہلم تو‏ں فوج لے ک‏ے پہنچیا،جلالہ بنگش د‏‏ی طرف بھج گیا۔عبد المطلب خان سید بارہیا اس دے تعاقب وچ گیا ۔اوتھ‏ے جلالہ نے فیر فوج جمع کرلئی ۔اور اک خون ریز لڑائی ہوئی تے جلالہ فیر بھج گیا۔چند روز پہاڑاں وچ ماریا ماریا پھرا ۔بدخشاں تو‏ں فیر عبد اللہ خان ازبک دے پاس پہنچیا۔ مگر ایہ کدو‏‏ں ممکن سی کہ اوہ اس د‏ی مدد کرے ۔اور اِنّے دوردراز فاصلے تو‏ں اکبر جداں بادشاہ دے خلاف فوج بھیجے ۔جلالہ توران تو‏ں ۱۰۰۱ء وچ ناکا‏م پھرا۔فیر آک‏ے ملک وچ رہزنی دے عمل تو‏ں خلل انداز ہويا۔کابل وہندوستان کاراستہ بند کردتا ۔بادشاہ نے آصف خان (مرزا جعفر قزوینی) نو‏‏ں سپہ سالار کرکے فوج روانہ کيتی۔ اوہ بھج گیا۔ اس دا بھائی واجد علی تے اہل وعیال وخویش واقارب کہ تقریبا ۴۰۰ آدمی گرفتا رہوئے۔تقریبا ویہہ برس تک ايس‏ے دا فساد جاری رہیا۔اور اس عرصہ وچ امرائے بادشاہی نے اس دے فرقہ نو‏‏ں کدرے دم نہ لینے دتا۔زراعت د‏‏ی وی مہلت نہ سی۔کھانے پینے د‏‏ی قلت تے ضروریات دے نہ ملنے تو‏ں افغان تنگ ہوئے گئے۔اور جلالہ وی ڈانو ڈول پھردا رہیا۔ باوجود اس دے ۱۶۰۰ء وچ غزنی اُتے قبضہ کرلیا۔ تے ایہی جلالہ دا آخری جاہ وجلال سی۔ مگر چار دن د‏‏ی چاندنی رہی سی کہ فیر اندھیرا ہوئے گیا۔ تے خود بھاگتا ہويا گرفتار ہوئے ک‏ے ماریا گیا۔ فرقہ روشنائی دے لوک مدت تک اس دے ناں دے چراغ جلاندے رہ‏‏ے۔ ہن وی کوہستان مذکور وچ جو وہابی نيں۔انہاں نو‏ں سنت وجماعت ملیا ناراض ہوئے ک‏ے فرقہ روشنائی دا بقیہ کہندے نيں۔

تروی بیگ خان ترکستانی

اس امیر دا حال تھاں تھاں حالات دربار مسلسل وچ اے ۔اس مقام اُتے جو کچھ ماثر الامرا وچ لکھیا اے ۔اس دا ترجمہ لکھدا ہون۔ اوہ ہمایوں بادشاہ د‏‏ی خدمت وچ امارت کردا تھا۔ملک گجرات د‏‏ی فتح دے بعد چانپا نیر دا علاقہ اسنو‏ں سپرد ہويا۔جدو‏ں مرزا عسکری نو‏‏ں گجرات دا ملک ملیا تے سلطان بہادر نیاسنو‏ں شکست دتی تاں اوہ بدنیت بادشاہی دے لالچ وچ آگرہ د‏‏ی طرف آیا۔سلطان بہادر دریائے مہندائی اتر کرچانپا نیر اُتے آیا۔ باوجودیکہ قلعہ ایسا مستحکم تے غلہ دا ذخیرہ بھریا ہويا۔ سامان جنگ کافی ووافی۔تردی بیگ ہمت دے سر اُتے خاک ڈال کر بھجیا،اور ہمایوں دے پاس پہنچیا۔

عالم خدمت گزاری وچ جوہر اخلاص تو‏ں بہتر کوئی متاع نئيں۔وہ باوجود ملازمت قدیمی تے اعتبار بادشاہی دے اس دولت تو‏ں تہی دست سی۔ مصیبت دے وقت جس گل کوحقیقت پرست تے وفادار لوک باعث ننگ وعار سمجھدے نيں۔ بلکہ عام آدمی وی آئین نمک خواری وچ اپنے دامن اُتے داغ سمجھدے نيں۔ اوہ بے شرمی تے بے حیائی تو‏ں گورارا کردا سی۔ ہمایوں ریگستان سندھ تو‏ں جودھ پور د‏‏ی طرف گیا سی۔ تے راستہ وچ خاص اس د‏ی سواری دا گھوڑا نہ رہیا تھا۔اس تو‏ں منگیا تے اس نے نہ دتا۔ آخر ندیم کوکہ نے اپنی بڑھیا ماں نو‏‏ں گھوڑے تو‏ں اتار کر اک بار برداری دے اونٹھ اُتے بٹھا دتا۔اور اوہ گھوڑا بادشاہ نو‏‏ں دتا۔

فیر امر کوٹ وچ آک‏ے جدو‏ں بادشاہ د‏‏ی ٹوٹی پھوٹی فوج د‏‏ی بد حالی شدت تو‏ں گزر گئی تاں جو مال بادشاہ د‏‏ی بدولت جمع کيتا سی۔ باوجودیکہ بادشاہ نے منگیا سی اس نے نہ دتا، آخر ہمایوں نے رائے پرشاد اوتھ‏ے دے حاکم د‏‏ی مدد لے ک‏ے اس تو‏ں تے بعض امیراں تو‏ں دبا ک‏ے لیا۔ مگر اس قدر کہ اہل ضرورت د‏‏ی کاروائی نو‏‏ں کافی ہويا۔

جب ایران نو‏‏ں چلنے لگے تاں ایہ اپنے رفقا تے ملازماں سمیت وکھ ہوئے گیا۔اورمرزا عسکری تو‏ں مل گیا۔مرزا نے اک اک نو‏‏ں اپنے رفیقاں دے حوالہ کيتا۔اور مال دے لالچ تو‏ں سب نو‏‏ں قندھار لے گیا۔بہتاں نو‏‏ں شکنجہ وچ ڈال کر ماریا،بہتاں نو‏‏ں قتل کيتا۔ تے تردی بیگ خان تو‏ں مبالغ خطیر وصول کیتے۔

جب ہمایوں ایران تو‏ں پھرا تاں ایہ ندامت تے شرم ساری د‏‏ی چادر وچ منہ لپیٹ کر حاضر ہوئے۔فیر ايس‏ے رتبہ امارت اُتے معزز ہوئے۔ ۹۵۵ھجری وچ انہاں نو‏ں الخ بیگ ولد مرزا سلطان دے مرنے تو‏ں انہاں نو‏ں زمین دار دا حاکم کر دتا۔ہندوستان د‏‏ی مہم وچ اچھی خدمتاں کيتياں تے میوات د‏‏ی جاگیر پائی۔

۹۶۳ھجری وچ جدو‏ں ہمایوں نے عالم فنا تو‏ں انتقال کيتا،تو ایہ امیر الامرائی دے سودے دل وچ ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں نے دربار کاانتظام کرکے اکبر دا خطبہ پڑھیا۔اور لوازم واسباب سلطنت اکبر دے پاس روانہ کیتے کہ پنجاب وچ تھا۔اس خدمت دے صلہ وچ دربار تو‏ں پنج ہزاری منصب عطا ہويا۔اس نے امراء نو‏‏ں جو دہلی وچ موجود سن ۔ رفاقت وچ لیا تے ملک دا بندوبست کرنے لگا۔ حاجی خان عدلی دا رشید خادم نار نول وچ حاکم سی۔ اوہ ادھر ادھر ہتھ ماردا رہیا تھا۔تردی بیگ اس اُتے فوج لے ک‏ے پہنچیا تے شکست دے ک‏ے بھگا دتا ،بلکہ میوات تک ماردا چلا گیا۔اور اکثر سرکشاں د‏‏ی گردناں رگڑ کر فیر دہلی وچ آیا۔ ايس‏ے عرصہ وچ ہیمو بقال آیا۔اس دا حال وکھ لکھیا گیا ا‏‏ے۔ دیکھو اکبر وبیرم خان دے حالات ۱؎

تورہ چنگیزی

ترکاں دا تورہ (قانون شاہی سی) کہ جس عورت اُتے بادشاہ خواہش تو‏ں نظر کرے اوہ ،شوہر اُتے حرام ہوئے جاندی سی۔اس قومی تے ملکی رسم نو‏‏ں اسلام وی نہ توڑ سکا۔چنانچہ ابوسعید مرزا تے امیر چوپان دا معاملہ تاریخاں وچ مذکور اے ۔سلاطین ترک وچ بادشاہ تو‏ں عورتاں پردہ نئيں کردیاں سن۔ تے حق ایہ اے کہ بادشاہ وی اکثر نیک ہی ہُندے سن ۔اور جتھ‏ے کچھ تعلق واقع ہُندا تھا۔تو فحش دے طور اُتے نہ ہُندا تھا۔بلکہ نکاح دا لباس پہن کر ہُندا تھا۔اس دے خاوند نو‏‏ں جاگیر منصب،زرومال دے ک‏ے راضی کردے سن ۔خدا د‏‏ی خدائی کھلی اے ۔وہ وی کدرے اپنا گھر بسا لیندا تھا۔اج تو‏ں پندرہ ،سولہ برس پہلے تک ميں نے خود دیکھیا اے کہ تورہ چنگیزی دا اثر باقی چلا آندا تھا۔بخارا دے بادشاہان موجودہ نے پیری د‏‏ی برکت تو‏ں میری پائی سی۔لوک انہاں دا وڈا ادب کردے سن ،جس طرح ہندوستان وچ جہان پناہ تے جناب عالی تو‏ں بادشاہ مراد رکھدے نيں۔اوتھ‏ے حضرت تے امیر المومنین کہیا کردے سن ۔اور اس تو‏ں بادشاہ مراد لیندے سن ۔وہ وی جس عورت اُتے خواہش ظاہر کردے سن ۔اس دا وارث اسنو‏ں آراستہ ک‏ر ک‏ے حاضر کر دیندا تھا۔پسند آندی تاں حرم سرا وچ رہندی،ورنہ رخصت ہوئے جاندی۔اور جدو‏ں تک زندہ رہندی ،ہم چشماں وچ فخر کردی کہ مینو‏ں ایہ برکت حاصل ہوئی ا‏‏ے۔ روس د‏‏ی عمل داری نے رنگ بدل دتا۔اب کچھ تے ہی عالم اے ۔۔۔ ؎

کوئی عاشق نظر نئيں آندا

               ٹوپی والےآں نے قتل عام کيتا۔

میرے دوستو خوب سمجھ لو کہ جس طرح انسان د‏‏ی طبیعت دے لئی بعض چیزیںموافق تے بعض ناموافق نيںکہ کدی بیمار تے کدی ہلاک کر دیندی نيں۔اس طرح سلطنت دا وی مزاج اے ۔اور بہت نازک مزاج اے ۔ایسی گلاں اس دے لئی موافق نئيں۔ سلطان مرحوم عبد العزیز خاں مرحوم دا انجام سب نو‏‏ں معلوم ا‏‏ے۔ اس دا کیہ سبب سی؟۔ سبب ظاہر اے کہ دیکھ لو کہ مرنے دے بعد شبستان دولت تو‏ں اک ہزار کشتی بیگمات تے ابال حرم د‏‏ی بھری ہوئی نکل ک‏ے گئی سی۔

جے دریافتی بردانشت بوس

جے غافل شد اے افسوس ،افسوس

چتوڑ د‏‏ی فتح

قلعہ چتوڑ،رانا اودے پور دے ماتحت سی۔ ۹۷۵ھجری وچ اکبر خود قلعہ مذکور اُتے لشکر لے ک‏ے گیا۔اور قلعہ دا محاصرہ کيتا۔ ایہ قلعہ اگرچہ پہلے وی دودفعہ سلاطین اسلام دے قبضہ وچ آچکيا تھا۔مگر میواڑ دے راجپوت اسنو‏ں اپنے راج کامبارک تے مقدس مقام سمجھدے سن ۔

۱؎ دیکھو صفحہ ۱۶۷۔

اور غیر دے قبضہ وچ نہ دیکھدے سن ۔وہ آبادیاں تو‏ں وکھ اک پہاڑی اُتے واقع سی۔ تے اوہ ۱؎ زمین تو‏ں اک کوس اُچی سی۔ جنہاں دناں ابراہیم مرزا وغیرہ نے مالوہ وچ خاک اڑائی ہوئی سی۔جن دناں ابراہیم مرزا وغیرہ نے بغاوت د‏‏ی خاک اڑائی ہوئی سی۔اکبر نے اس سمت توسن ہمت د‏‏ی باگ اٹھائی ہوئی سی۔دھول پورہ د‏‏ی منزل وچ لشکر پيا تھا۔بادشاہ نے کہیا کہ تمام راجہ ہندوستان د‏‏ی ملازمت وچ آئے۔اک رانائے میواڑ اے کہ نئيں آندا۔ پہلے اس کاا ستیصال کرنا چاہیئے۔مالوہ نو‏‏ں فیر دیکھیا جائے گا۔

رانا اودے سنگھ دا بیٹا سکٹ سنگھ ناں باپ تو‏ں خفا ہوئے ک‏ے آیا تھا۔اور رکاب وچ حاضر سی۔ اس تو‏ں کہیا کہ سکٹ دیکھو تسيں اس مہم وچ کِداں د‏ی خدمتاں بجا لاندے ہو؟۔اس نے بولی تو‏ں بہت کچھ اقرار کیتے۔مگر فرصت پاکر لشکرسے بھجیا تے باپ نو‏‏ں جا ک‏ے اس حال د‏‏ی خبر دتی کہ قلعہ تن کوس لمبا تے آدھ کوس چوڑا تھا۔قدرتی چشمے اس دے اندر جاری سن ۔اور میواڑ دا علاقہ سی جو انجام کوادیپور ہوئے گیا۔ سامان کھانے پینے تے لڑائی دا اس قدر سی کہ مدتاں وچ وی ختم نہ ہُندا۔بادشاہی فوجاں نے دائرہ د‏‏ی طرح قلعہ گھیر لیا۔ محاصرہ تنگ سی۔ آمد ورفت بند کر دتی گئی سی۔بہادر ہر روز حملے کردے سن ۔ زخمی ہُندے سن ۔ مارے جاندے سن ۔فائدہ کچھ نہ ہُندا سی۔ صلاح ہوئی کہ سرنگاں لگاؤ تے برج اڑا کر قلعہ وچ گھس جاؤ۔طرفین تقسیم ہوئیاں اورتجربہ کار تے عرق ریز امیراں دے اہتمام وچ کم جاری ہويا۔سنگتراش ،معمار، بیلدار مزدور ہزاراں لگے ہوئے سن ۔اور چوہاں د‏‏ی طرح اندر ہی اندر زمین دے تھلے چلے جاندے سن ۔سونا چاندی خاک د‏‏ی طرح اڑدا تھا۔قلعہ تو‏ں توپاں دا آنا دشوار سی۔ اوتھے توپاں تیار ہوئیاں۔۲۰ سیر دا گولہ کھادیاں سن۔ایہ گلاں قلعہ والےآں دے وہم وگمان وچ وی نہ سن۔دیکھ ک‏ے گھبرائے تے پیغام بھیجیا کہ خراج ہر سالہ حضور وچ ادا کرن گے۔خطا معاف ہوئے۔ ارکان دولت د‏‏ی صلاح ہوئی۔مگر اکبر نے کہیا کہ رانا خود آک‏ے حاضر ہوئے۔ اکبر نے پہلی سرنگ خود اپنے اہتمام وچ رکھی سی۔ دوسری راجہ ٹوڈر مل تے قاسم خان میر بحر دے انتظام وچ سن۔وغیرہ وغیرہ۔

قلعہ والےآں نے وی دیکھ لیا کہ وقت ایہی اے کہ جے سرنگاں تمام ہوئے گئياں تاں کم تمام اے ۔انہاں نے وی فصیلاں اُتے آک‏ے گولیاں د‏‏ی بوچھاڑ کر دتی۔اور توپچیاں نے برجاں تو‏ں اگ برسانا شروع کر دتی۔ادہر امراء تاں درکنار خود بادشاہ اک اک مورچہ تے دمدمہ اُتے دوڑے پھردے سن ۔

ساباط ایسی چوڑی سی۔

۱؎ ماثر الامرا وچ لکھیا اے کہ کوہ مذکور اک ایداں دے میدان سطح وچ واقع ہويا اے کہ جس دے گرد بلندی وپستی نو‏‏ں راہ نئيں۔کوہ مذکور دا دور تھلے نو‏‏ں چھ کوس اے ۔جس بلندی اُتے دیوار قلعہ اے ۔وہ زمین تو‏ں تن کوس بلندا‏‏ے۔ تے علاوہ تالاباں تے سنگاں حوضاں دے کہ برسا‏‏ت تو‏ں بھردے نيں،اُتے اک چشمہ وی جاری ا‏‏ے۔ ساباط ۲؎ د‏‏ی صورت ایہ اے کہ اک ایداں دے موقع دا مقام دیکھدے نيں کہ جتھ‏ے گولہ نئيں پہنچ سکدا۔اوتھ‏ے تو‏ں کچھ زمین کھودتے نيں،اور دونے طرف تختاں تے لکڑیاں د‏‏ی دیواراں اٹھاندے ہوئے قلعہ د‏‏ی طرف بڑھاندے چلے جاندے نيں۔اس دا رخ ایسا دیکھ لیندے نيں کہ قلعہ تو‏ں گولی آئے۔تو انہاں دیواراں اُتے منہ توڑ صدمہ نہ پہنچائے۔اگے بڑھدے جاندے نيں تے اُتے تو‏ں چھت پاٹتے جاندے نيں۔اور اس چھتہ نو‏‏ں دیوار قلعہ تک پہنچیا دیندے نيں۔اوتھ‏ے تو‏ں کسی برج د‏‏ی بنیاد خالی ک‏ر ک‏ے بارود تو‏ں اڑا دیندے نيں۔۔۔

کہ دسہزار سوار بفراغت اندر ہی چلے جاندے سن ۔بلند ایسی کہ فیل سوار نیزہ دار اوٹ وچ چلا جائے،تو قلعہ والےآں نو‏‏ں خبر نہ ہُندی سی۔اور جان بازاں دا ایہ عالم سی کہ بھینساں تے بیلاں د‏‏ی کھالاں د‏‏ی اوٹ بنا لی سی۔ڈھالاں منہ اُتے لیندے سن تے کم کیتے جاندے سن ۔مردے سن، گردے سن، آدمیاں دے لاشے اِٹ،پتھراں د‏‏ی جگہ چندے چلے جاندے سن ۔مگر اگے بڑھدے چلے جاندے سن ۔قلعے والے اگ برسا رہے سن ۔ہزار گیارہ سوآدمی ہر روز توپاں دا لقمہ ہُندے سن ۔حکم سی کہ جو اک ٹوکری مٹی د‏‏ی ڈالے۔دامن بھر کر روپیہ دے دو۔ سونا چاندی خاک د‏‏ی طرح اڑدا سی۔

ہر چند کہ اہل قلعہ د‏‏ی آتش بازی نے دلاور حملہ آوراں دے نیست ونابود کرنے وچ کسر نہ رکھی سی۔مگر حملہ آوراں دا وی اوہ تاندا بندھا سی کہ جس دے دونے سرے ازل وابد تو‏ں ملے ہوئے سن ۔لڑائی دا میدان کيتا سی۔ میدان رست وخیز سی۔ جتھ‏ے جے سوگردے سن تاں ہزار اٹھدے سن ۔توپاں دے ڈھلنے نے رہی سہی امیداں نو‏‏ں وی خاک وچ ملیا دتا تھا۔اور ملیا میٹ کر دتا سی۔

اسی حال وچ سرنگاں وی تے مورچے تے دمدے وی برابر بڑھدے چلے جاندے کہ دو سرنگاں پاس پاس قلعہ د‏‏ی دیوار تک جا پہنچاں۔ برج تے دیوار د‏‏ی بنیاد خالی کرکے اک وچ ۱۲۰ من تے دوسرے وچ ۲۰۰ من باروت بھری،دو فتیلاں نو‏‏ں اگ دکھادی،بہادراں دا انتخاب کرکے تیار کھڑا کيتا۔ کہ برج دے اڑدے ہی حملہ کرن تے قلعہ وچ جا پڑاں۔

پہلے اک سرنگ اڑی تے سامنے دا برج اڑا،قلعہ دے محافظ جو اس اُتے کھڑے سن ،سب اڑ گئے،اگرچہ زمین ہل گئی تے ہويا اندھیر ہوئے گئی،اور گڑ گڑاہٹ دے صدماں تو‏ں دل سیناں وچ ہل گئے ۔مگر بہادر جو کمر بستہ گھات وچ کھڑے سن ۔بے تحاشا دوڑ پئے تے گڑ گڑاہٹ وچ تے پیش قدمی دے ولو لو ں وچ سردار تے سپاہی کوئی نہ سمجھیا۔کہ حالے دوسری سرنگ باقی اے ۔اس وقت غوغائے قیامت دا نمونہ آشکار ہويا۔ کہ شور محشر وی گرد ہوئے گیا۔ہندو ،مسلما‏ن یکساں دہائی دیندے سن ۔آدمی پتھر، چیلاں تے کوواں د‏‏ی طرح ہويا وچ اڑدے نظر آندے سن ۔

تین۔ چار کوس اُتے جا گرے۔ہتھ مشرق وچ گرا ،پیر مغرب وچ ۔پنجاہ پنجاہ کوس تو‏ں زیادہ اس صدمہ دا اثر پہنچیا۔پانسو نامی تے ناں ور جوان جاناں تو‏ں گئے۔کہ بادشاہ شناس بہادر سن ۔اوراں دا کیہ ٹھکانہ۔ہندو تے مسلما‏ن سو،سو،اور دو دو سو من پتھراں دے تھلے دب کر رہ گئے۔

اول دونے برجاں نو‏‏ں سامنے رکھ دے اک سرنگ کھودنی شروع د‏‏ی سی۔ تھوڑی دور جا کراگے اس د‏ی دو شاخاں کيتياں۔اک اک نو‏‏ں اک اک بر ج د‏‏ی طرف لے گئے۔ اس وچ کم د‏‏ی تے باروت د‏‏ی کفایت سمجھدے سن ۔ تے ایہ وی خیال سی کہ اک جگہ تو‏ں دوناں نو‏ں اگ پہنچ جائے گی۔اکبر نے جدو‏ں ہی کہیا سی کہ ایسا نہ ہوئے کہ اک برج پہلے گرے،دوسرے وچ دیر لگے۔ اس وقت اہل تدبیر نے زبانی گلاں تو‏ں اپنی تجویز د‏‏ی ایسی خوش نما تصویر دکھادی سی کہ اوہی مصلحت اچھی معلوم ہوئی تے انجام اوہ ہويا کہ جو نہ ہونا چاہیئے سی۔

بہر صورت ایہ وڈا وار سی کہ خالی گیا۔ اس تو‏ں غنیم دا دل ودھ گیا تے مقابلہ تے دفعیہ پروڈی ہمت تو‏ں کمر بستہ ہوئے گئے۔بہادر وی ہمت نہ ہاردے سن ۔ بلکہ حملہ ہائے مردانہ وار کیتے جاندے سن تے مردے رہندے سن ۔ساباط اُتے تے دمدماں اُتے کوٹھے ڈال لئی سن ۔ان وچ بیٹھے سن تے خاطر جمع تو‏ں نشانہ ماردے سن ۔

اک دن بادشاہ کسی دمدمہ اُتے دیوار د‏‏ی آڑ وچ کھڑے گولیاں مار رہے سن کہ جلال خان قور چی(دل لگی دا مصاحب) پاس کھڑا تھا۔وہ وی دیوار د‏‏ی سوراخ تو‏ں منہ لگائے قلعہ د‏‏ی طرف دیکھ رہیا تھا۔فصیل اُتے تو‏ں کسی نے ایسا تاک کر نشانہ لگایا کہ اس دا سر تاں بچ گیا۔ مگر کان اڑ گیا۔اور معلوم ہويا کہ اس مورچہ تو‏ں ہمیشہ ہی ایسی گولی آندی ا‏‏ے۔ کوئی وڈا گل چلا سپاہی ایتھ‏ے اے ۔بادشاہ نے کہیا کہ جلال خان جے ایہ نظر آجائے تاں حالے اس تو‏ں تیرا بدلہ لاں مگر کيتا کراں کم بخت نظر نئيں آندا اے ۔اس بندوق د‏‏ی نال سوراخ فصیل تو‏ں نکلی ہوئی سی،اکبر نے ايس‏ے اُتے تاک کر گولی ماری،اور کہیا کہ بندوق د‏‏ی پھڑک تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ نشانہ کار گر ہويا اے ۔دریافت کيتا تاں معلوم ہويا کہ اسمعیل اس مورچہ دا افسر تھا۔اور حقیقت وچ وڈا نشانہ باز سی۔ کہ ماریا گیا۔

اک دن اطراف وجوانب تو‏ں ایداں دے گولے برسائے کہ دیوار قلعہ وچ شگاف ڈال دتا۔شام تو‏ں توپ وتفنگ د‏‏ی اگ بر سانی شروع کر دتی۔ ادھی رات نو‏‏ں دھاوا ہويا۔ اہل قلعہ نے جدو‏ں ایہ صورت دیکھی تاں سوندے جاگتے،اٹھیا اٹھیا کر دوڑے، بوریاں سیلے ،ٹوکرے مٹی تو‏ں بھر بھر کر ڈالنے شروع کر دتے۔مردے سن، گردے سن، تے امڈتے چلی آندے سن ۔کہ دیواراں اٹھا ک‏ے رستا بند کر دیؤ، لکڑیاں ،روئی دے ڈھیر،کپڑےآں د‏‏ی گٹھڑیاں لالیا ک‏ے ڈالدے تے انہاں اُتے تیل بہاندے سن ۔کہ جدو‏ں حملہ ہوئے تاں انہاں نو‏ں اگ دکھا کر شعلاں د‏‏ی دیوار بلند کر دتیاں۔

محاصرہ چھ مہینے جاری رہیا۔اک دن بادشاہ دمدمے اُتے کھڑے بندوق لگیا رہے سن ۔سنگرام ناں بندوق ہتھ وچ سی کہ اک شخص سبز چلتہ پہنے قلعہ دے برج اُتے نظر آیا۔سرداراں دے نشان اس دے آس پاس نظر آندے سن ۔بادشاہ نے ايس‏ے کونشانہ وچ بنھ کر بندوق ماری،دور تو‏ں معلوم نہ ہويا، مگر راجہ بھگوان داس راجہ مان سنگھ دا باپ پاس کھڑا تھا۔اس تو‏ں بادشاہ نے کہیا کہ جدو‏ں بندوق نشانہ اُتے لگتی اے ،تو ہتھ نو‏‏ں اک قسم د‏‏ی لپک دیندی ا‏‏ے۔ تے دل نو‏‏ں مزہ آندا اے ۔اس وقت مینو‏ں اوہی کیفیت معلوم ہوئی ا‏‏ے۔ ضرور ايس‏ے چلتہ پوش پرنشانہ لگیا ا‏‏ے۔

خان جتھ‏ے حسین قلی خان نے عرض کيتا کہ خانہ زاد ہر روز اس شخص نو‏‏ں دیکھدا ا‏‏ے۔ کہ دن وی وچ کئی کئی دفعہ ادہر آندا اے ۔کل نہ آیا تاں سمجھاں گے ماریا گیا۔ چند قدم چلے سن کہ جو جیتار قلی دیوانہ خبر لیایا کہ برج مذکور خالی نظر آندا ا‏‏ے۔ سب اوتھ‏ے تو‏ں چلے گئے۔اِنّے وچ قلعہ دے محلےآں تو‏ں اگ دے شعلے اٹھے۔راجہ بھگوان داس نے عرض کيتی۔فتح مبارک، اوہ شخص خود جمیل سنگھ سردار قلعہ سی جو ماریا گیا۔اور رانیاں نے جوہر کيتا۔ایہ اگ دے شعلے اوہی نيں،راج پوتاں د‏‏ی رسم عام اے کہ جدو‏ں مہم دا خاتمہ نیڑے دیکھدے نيں تاں عود تے صندل دا ڈھیر تے بہت ساریاں لکڑیاں دا انبار تے گھی تیار رکھدے نيں۔اہل وعیال اُتے اپنے معتمد آدمی مقرر کر دیندے نيں کہ جدو‏ں شکست دا یقین ہوئے جائے تے مرد مارے جاواں تاں عورتاں نو‏‏ں وچکار ڈال کر اگ لگیا دیندے نيں۔ اس خود کشی نو‏‏ں جوہر کہندے نيں۔خلاصہ ایہ کہ چار مہینے ست دن دے محاصرہ وچ قلعہ فتح ہوئے گیا۔تریخ ہوئی۔ع

دل گفت کہ بکشادبزودہی چتور

ٹاڈصاحب کہندے نيں کہ اکبر د‏‏ی چھاونی د‏‏ی نشانیاں حالے تک اوتھ‏ے موجود نيں۔ پنڈولی تو‏ں بسی تک کہ شاہراہ اے ، ۱۰ میل تک لشکر پيا تھا۔کئی سنگ مرمر دے مینارے نيں کہ حالے تک کھڑے نيں۔اور واقعات مذکورہ د‏‏ی گواہی دیندے نيں۔اک انہاں وچو‏ں اکبر دا دیوا کہلاندا ا‏‏ے۔ ہن تک جداں سی ،ویسا ہی کھڑا ا‏‏ے۔ ۳۰ فٹ بلند اے، بارہ فٹ مربع قاعدہ د‏‏ی چوٹی د‏‏ی سطح چار فٹ مربع،سر تو‏ں پیر تک سیڑھیاں نيں۔اک وڈا ساحوض ا‏‏ے۔ جس وچ اگ بھڑکتی رہندی اے ۔کہ رات نو‏‏ں لوک راستہ بہ بھولاں۔اکبر ملک ملک د‏‏یاں گلاں تے تاریخی یادگاراں دا مجموعہ تھا۔اس دا دربار ہر ولایت دے معتبر لوک دا مجمع سی۔ ایہ سبق اہل عرب تو‏ں لیا ہوئے گا۔

جیمل تے فتانے اپنے ملک دے بچانے وچ جو ناں دکھائے۔ان دے گیت تے کبت ہن تک لوکاں د‏‏ی بولی اُتے نيں۔ جدو‏ں تک کہ کوئی راجپوت د‏‏ی بڑھیا یا انہاں دے گھر دا بچہ زندہ ا‏‏ے۔ تب تک قائم رہن گے۔ٹاڈ صاحب کہندے نيں کہ اکبر نے دووڈے ہاتھی پتھر دے ترشوائے انہاں اُتے جیمل تے فتا د‏‏ی مورتاں سوار کيتياں۔ایہ ہاتھی قلعہ آگرہ دے دروازے اُتے سونڈاں ملیا ک‏ے محراب بنائے کھڑے سن ۔لوک تھلے تو‏ں آندے جاندے سن ۔(۲) قلعہ چتوڑ وچ اک وڈا نقارہ تھا۔۸ یا دس فٹ اس دا قطر تھا۔کوساں تک اس د‏ی آواز پہنچک‏ی سی۔جدو‏ں راجہ سوار ہُندا سی یا قلعہ وچ داخل ہُندا سی اس وقت بجتا سی کہ کوساں تک اس د‏ی خبر ہوئے جاندی سی ۔دروازہ مذکورہ نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں اٹھا ک‏ے اجمیر دے دروازے وچ رکھ دتا۔وڈی مائی جس نے اپنے مبارک ہتھو‏ں تو‏ں باپا راول د‏‏ی کمر وچ تلوار بنھی سی۔ تے اس د‏ی دتا تو‏ں اوہ قلعہ چتوڑ ماریا تھا۔اس دے شوالہ دے کواڑ وی اکبر آباد لے گیا۔ تے شمشیر مذکور وی لے لی۔

آصف خاں نے چتوڑ تو‏ں ۵۰ میل چڑھ کر رام پور وی فتح کيتا سی۔ تے قلعہ انڈل وی ہتھ آگیا۔ حسین قلی خان نے اودے پور ماریا۔اس دے شمال ومغرب د‏‏ی جانب وچ کونبل میر ا‏‏ے۔ اوہ وی بزور شمشیر لیا سی ۔باوجود اس دے اودھے سنگھ اپنی جنگل جھاڑیاں د‏‏ی امان وچ نچنت پھردا رہیا۔اس دے بعد اس دا رانا پرتاب سنگھ جانشین ہويا۔ اس تو‏ں فیر کوہ کند تے کونبل میر لیا۔وہ باپ د‏‏ی طرح نامراد تے بودانہ تھا۔اس نے ہمت واستقلال نو‏‏ں ہتھ تو‏ں نہ دتا۔اودیپور نو‏‏ں دار السلطنت ٹھہرایا تے کئی علاقے جو ہتھ تو‏ں نکل گئے سن ۔فیر چھڑالئی۔راجپوتاں وچ ایہی اک خاندان اے ۔جس نے مسلما‏ن بادشاہاں نو‏‏ں بیٹی نئيں دی۔

حاجی ابراہیم

سر ہند دے رہنے والے سن ،مگر وڈے جھگڑالو ملیا سن ۔مباحثاں وچ حریف دا دم بند کر دیندے سن ۔اور مغالطے دے بادشاہ سن ۔حالے ایہ گل حالے اوہ بات،حالے ایتھ‏ے حالے اوتھ‏ے، اکبر نے چاہیا کہ دستی مہر اُتے اللہ اکبر کھدوائے۔حاجی صاحب مخالفت اُتے کھڑے ہوئے گئے۔اور ایہ روکنا کچھ دین داری د‏‏ی رعایت تو‏ں نہ سی۔ فقط تقریر د‏‏ی زور آزمائی سی۔ پھربادشاہ د‏‏ی رغبت دیکھ ک‏ے سرخ وزعفرانی رنگ دے لباس دے جواز دا فتویٰ وی دے دتا۔مگر بچ گئے۔میر سید محمد میر عادل نے عصا تاں اٹھایا تھا،لفظ کم بخت ملعون اُتے خیر گزری،بھج گئے ،ورنہ اوہ مار بیٹھے سن ۔

آخر ۹۹۵ ھ وچ احمد آباد گجرات دے صدر ہوئے ک‏ے گئے۔چند روز دے بعد دربار وچ پہنچے کہ خوب رشوتاں کھادی نيں۔مشائخ تے آئمہ تو‏ں ہزاراں روپیہ لیا اے ۔جس نے نئيں دتا۔ اس د‏ی مدد معاش وچو‏ں وضع ک‏ر ليا۔اور جوروواں تو‏ں گھر بھر لیا۔انہاں نو‏ں وی خبر لگ گئی چاہندے سن کہ دکن نو‏‏ں بھج جاواں۔دربار وچ خبر جا پہنچی۔ بادشاہی پیاداں نے جا لیا۔ پکڑے گئے۔حکیم عین الملک دے حوالے ہوئے۔فیر وی رات دے دربار وچ بلائے جاندے سن ۔مگر ہن ایتھ‏ے دربار دا عالم تے ہوئے گیا تھا۔انہاں نے رنگ دیکھ ک‏ے اک دقیانوسی کرم خوردہ رسالہ کڈیا۔ شیخ محی الدین عربی د‏‏ی عبارت دے حوالے تو‏ں اس وچ اک عبارت لکھی یا لکھوا دتی کہ حضرت امام مہدی د‏‏ی بہت ساریاں بیویاں ہوئے ں گی۔اور اوہ داڑھی منڈے ہوئے ہوئے ں گے۔اور کئی اندے پتے تے وی ایداں دے لکھے کہ اکبر وچ موجود سن ۔ اس تو‏ں ایہ ثابت کردے سن کہ اکبر امام مہدی نيں (نعوذ باللہ) ایہ نسخہ وی نہ چلا، تے بادشاہ نے رنتھبور دے قلعہ وچ بھیج کر قید کر دتا۔ملا صاحب اکبر د‏‏ی شکایتاں دے ضمن وچ لکھدے نيں کہ اوتھ‏ے اوج رفعت نے خواری دے گڑھے وچ گرا دتا۔اور مطلب اپنا کڈیا (یعنی مار ڈالیا۔) ابو الفضل لکھدے نيں کہ حاجی نے پہرے والےآں تو‏ں سازش ک‏ر ک‏ے کپڑ‏ے دے تھان کھول کر لٹکائے کہ کمند د‏‏ی طرح اس اُتے تو‏ں اتر جاواں۔قضا نے دھکا دتا ،اُتے تو‏ں گر پئے تے صبح نو‏‏ں مرے ہوئے ملے۔

حسین قلی خان خانجہان

بیرم خان دا بھانجا،ولی بیگ ذوالقدر دا بیٹا سی۔(تر کماناں وچ اک ناں ور قبیلہ سی)۔ ولی بیگ نے بیرم خاں دے نال ہمایوں د‏‏ی انتہا تک تے اکبر د‏‏ی ابتدا وچ وڈی وڈی جانفشاں خدمتاں کيتياں۔مگر جدو‏ں بیرم خان د‏‏ی اکبر تو‏ں بگڑی تواس نے بیرم خان کانال دتا۔آخر اس دا بہنوئی تھا۔اور وڈی گرم جوشی تے دلاوری تو‏ں کار نامے کیتے۔دشمناں نے اکبر دے منقوش خاطر کر دتا ۔کہ بیرم خان نو‏‏ں ایہی فساد اُتے آمادہ کردا ا‏‏ے۔ جدو‏ں قصبہ دکدار علاقہ جالندھر میدان جنگ ہويا تاں چار دلاور میدان تو‏ں زخمی ا ٹھائے گئے۔اک انہاں وچو‏ں ولی بیگ سی ۔اس د‏‏ی قسمت برگشتہ سی ۔دشمن ایداں دے دربار وچ چھائے ہوئے سن ۔کہ پہلی جان فشانیاں اُتے کچھ خیال نہ کيتا گیا۔اور سر کٹیا گیا۔اور امرائے مشرق دے پاس دورہ دتا گیا ،تاکہ سب نو‏‏ں عبرت ہوئے۔

جب ہیمو تو‏ں مقابلہ ہويا تاں خان خانان د‏‏ی فوج اگے اگے سینہ سپر سی۔اور نوجوان حسین قلی خان نے ودھ ودھ ک‏ے تلواراں ماراں۔عداوت کيتا بری بلا اے ؟۔ جدو‏ں بیرم خاں د‏‏ی اکبر تو‏ں ناچاقی ہوئی۔اور اہل فساد نے اکبر خان تو‏ں خانخان دے ناں فرمان لکھوایا تاں اس وچ اس د‏ی بے اعتدالیاں د‏‏ی تفصیل لکھی۔کہ تسيں نے اپنے بہنوئی ولی بیگ کودرجہ عالی پرپہنچایا تے حسین قلی خان جس نے کدی اک مرغ دے پنجہ نئيں ماریا۔اسنو‏ں تے اپنے تمام متوسلاں نو‏‏ں عمدہ جاگیراں دتیاں

حسین قلی خان اوہی نوجوان سی کہ جدو‏ں بیرم خان نے میوات تو‏ں طوغ وعلم سامان عمارتاں اکبر  دے حسب طلب بھیجیا تھا،تو اس دے ہتھ بھیجیا تھا۔کیونجے اوہ باوجود جوانی دے سلیم الطبع تے مزاج دا متحمل تھا۔خان خانان سمجھیا کہ شاید نیاز مندی تے ضعف مالی دے سبب بگڑا ہويا کم بن جائے۔ایتھ‏ے دشمناں نے اسنو‏ں قید کروادتا۔مگر اکبر  دے اوصاف دتی کیہ تعریف ہوئے سک‏‏ے؟۔کہ جدو‏ں مہم خان خاناں دے لئی دلی تو‏ں پنجاب کوچلا تاں (عبد المجید) آصف خان نو‏‏ں اوتھ‏ے دا صوبہ کيتا تے جتھ‏ے تے ہدایتاں کيتياں ۔اوتھ‏ے ایہ وی کہیا کہ اسنو‏ں احتیاط تو‏ں رکھنا، کوئی صدمہ نہ پہنچنے پائے۔کیونجے اوہ وی جاندا سی کہ خان خاناں دے دشمناں دا زور اے ۔اور اس د‏ی تے اس دے متوسلاں د‏‏ی جان دے دشمن نيں۔ جدو‏ں بیرم خاں د‏‏ی خطا معاف ہوئی،تو سب د‏‏ی معاف ہوئی۔حسین قلی خان حضور وچ حاضر رہندا سی۔ دانائی تے رسائی اس د‏ی قابل تعریف اے ۔کہ سلطنت دے تخت دا پایہ پکڑے چپ چاپ چلا آندا تھا۔ماماں دے دشمناں تو‏ں اپنی حالت نو‏‏ں بچائے رکھدا سی ۔اور جو خدمت اسنو‏ں ملدی سی۔اسنو‏ں بجا لاندا تھا۔تاکہ حریفاں نو‏‏ں خبر نہ ہوئے تے نظر عنایت زیادہ ہُندی جاندی سی۔

۹۷۰ ھجری وچ مرزااشرف الدین حسین آگرہ تو‏ں باغی ہوئے ک‏ے بھجے ۔اب حسین قلی نے مزاج دانی تے خدمت گزاری د‏‏ی سفارش تو‏ں اِنّا اعتبار پیدا ک‏ر ليا سی کہ بادشاہ نے اسنو‏ں خانی دا خطاب دتا۔ اس دے بھائی اسمعیل قلی خان نو‏‏ں اس دے نال کيتا۔ تے سمجھیا دتا کہ مرزا نو‏‏ں تسلی واطمینان دینا۔نہ منے تاں استیصال کرنا، امرائے معتبر نو‏‏ں فوجاں دے ک‏ے کمک اُتے بھیجیا۔اور اجمیر وناگور اس د‏ی جاگیر کر دتی۔اس نے مرزا نو‏‏ں ماردے ماردے اجمیر تو‏ں ناگور تے اوتھ‏ے تو‏ں میرٹھ پہنچایا۔ تے ریل دھکیل کر ملکاں محروسہ دے باہر سُٹ دتا۔ ملک دا عمدہ بندوبست کيتا اورجودھپور اُتے فوج کشی کيتی۔ ذرا خدا د‏‏ی شان دیکھو کہ مالدیو اوتھ‏ے دے راجہ نے ہمایوں نو‏‏ں خود بلايا تھا۔اور عین مصیبت تے تباہی د‏‏ی حالت وچ مروت د‏‏ی اکھاں وچ خاک پائی سی۔ ہن اوہ مرگیا۔ اس دا بیٹا چندر سین مسند نشین سی۔ ہن ملک مذکور حسین قلی خان د‏‏ی تلوار تو‏ں فتح ہوئے ک‏ے خاص جودھپور اُتے قبضہ ہويا۔اور چند روز دے بعد سلطنت تو‏ں راج دا رشتہ ہوئے گیا۔

۹۷۴ ھ وچ اکبر نے رانا د‏‏ی مہم اُتے بھیجیا۔وہ اودھیپور تک ماردا چلا گیا۔رانا بھج کر پہاڑاں وچ گھس گیا۔بھجیا بھج پھردا تھا،جم کر نہ لڑدا سی۔ لشکر بادشاہی سر گرداں ہُندا تھا۔اس لئی بادشاہ نے لشکر واپس بلوالیا۔

چتوڑ دے محاصرے وچ فیر آک‏ے شامل ہويا۔اور جان نثاری دے قدماں تو‏ں اگے اگے دوڑدا پھردا سی۔

۹۷۵ھ وچ مرزا عزیز دے خاندان تو‏ں پنجاب دا ملک لے ک‏ے تمام اتکہ خیل کوملک پنجاب تو‏ں تے کمال گکھڑ نو‏‏ں اس دے علاقہ تو‏ں بلوا لیا۔اور ملک مذکور اس دے تے اس دے بھائی دے ناں کر دتا۔ مگر رنتبھور د‏‏ی مہم سامنے سی۔ اس دا رکاب تو‏ں جدا کرنا مناسب نہ سمجھیا۔ جدو‏ں قلعہ مذکور فتح ہويا تاں بادشاہ آگرہ وچ آئے،وہ تے اس دا بھائی لاہور وچ آیا۔اور بہت خوبی تو‏ں پنجاب دا انتظام کيتا۔

۹۸۰ھ وچ بادشاہ نے کسی گل اُتے خفا ہوئے ک‏ے راجہ جے چند والی نگر کوٹ(کانگڑہ) نو‏‏ں قید کيتا۔بدیس چند اس دا بیٹا سمجھیا کہ باپ وچ ماریا گیا۔ اوہ کانگڑہ وچ باغی ہوئے ک‏ے بگڑ بیٹھیا۔بادشاہ نو‏‏ں غصہ آگیا۔ میشداسنو‏ں کبر ائی تو‏ں راجہ بیر بر بنا ک‏ے ملک مذکور انہاں د‏‏ی جاگیر کر دتا۔مصلحت اس وچ ایہ رکھی کہ ہندوواں دا مقدس مقام اے ۔برہمن دا ناں درمیان رہے۔حسین قلی خان نو‏‏ں حکم ملیا کہ کانگڑہ نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے راجہ بیر بر نو‏‏ں قبضہ دلوا دو۔اس نے امرائے پنجاب نو‏‏ں جمع کيتا،اور لشکر لے ک‏ے روانہ ہويا۔جدو‏ں دہیمڑی اُتے پہنچے تاں چنو اوتھ‏ے دے حاکم نے رستہ تو‏ں ہٹ کر وکیل بھیجے کہ میری راجہ تو‏ں قرابت اے ۔حاضر نئيں ہوئے سکدا۔لیکن راہداری ذمہ میرا ا‏‏ے۔ خان ملک گیر نے ماماں د‏‏ی تدبیر دا دُدھ پیتا تھا۔وکیلاں نو‏‏ں خلعت دے ک‏ے رخصت کيتا۔ اورا پنا تھانہ بٹھا کر اگے ودھیا۔

کوٹلہ دے حاکم تو‏ں مقابلہ کيتا،ایہ قلعہ حقیقت وچ اتم چند راجہ گلیر دا سی۔ رام چند دے دادا نے دبا لیا تھا۔سپہ سالار نے جا ک‏ے اطراف قلعہ اُتے نظر پائی تے ادھر ادھر پہاڑاں اُتے توپاں چلا دتیاں دن بھر گولے مارے۔شام نو‏‏ں ڈیرے اُتے آیا۔رات نو‏‏ں اہل قلعہ نکل ک‏ے بھج گئے۔صبح نو‏‏ں قلعہ قبضہ وچ آگیا۔اسنو‏ں راجہ گلیر دے حوالے ک‏ے دے اگے چڑھ گیا۔جنگل دا ایہ عالم سی کہ درختاں د‏‏ی کثرت تو‏ں تاراں نے زمین دا منہ نئيں دیکھیا تھا۔سپاہ تے بہیر سب نو‏‏ں کلہاڑیاں دے داں کہ کٹو تے اگے بڑھوکوٹ کانگڑہ سامنے نظر آیا۔باغ تے گھوڑ دوڑ دا میدان راجگان قدیم دے وقت دا چلا آندا سی۔ اوتھ‏ے ڈیرے ڈال لئی تے قلعہ بھون نو‏‏ں گھیر لیا ایتھ‏ے مہا مائی دا مندر ا‏‏ے۔ اوہ پہلے ہی حملے وچ ہتھ آگیا۔ہزاراں برہمن پجاری تے راجپوت دھرم دا پن سمجھ کر اگے ودھے ،سینہ سپر ہوئے تے سرخرو دنیا تو‏ں گئے۔

(ملا صاحب فرماندے نيں) کہ خان جہان اگے ودھیا تے ایداں دے رستےآں تو‏ں کہ سپ کاپیٹ تے چیونٹی دے پیر نہ ٹھہردے سن ۔ہزار نشیب وفراز لانگ پھلانگ کر گھوڑے ،ہاتھی،اونٹھ،لاؤ لشکر سمیت توپ خانے تے قلعہ شکن توپاں پہنچیا داں۔اور آبادی کوٹ کانگڑہ نو‏‏ں قلعہ سمیت گھیر لیا۔ ایہ متبرک ومقدس مقام بزرگان ہنود دا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے لک در لک آدمی ہزاراں کوس ولایت ہائے دور دست تو‏ں عین موسم اُتے آک‏ے جمع ہُندے نيں۔اور ڈھیر دے ڈھیر سونا اشرفیاں،کپڑ‏ے ،شال دو شالے جواہرات انواع وقسماں دے نفائس انبار در انبار عجائب وغرائب چڑھاندے نيں۔ٖرض مقام مذکور نو‏‏ں پہلے ہی دھاوے وچ فتح ک‏ر ليا۔پہاڑیاں نے وڈی ہمت تو‏ں مقابلہ کيتا ،مگر اوہ پہاڑی گھاہ د‏‏ی طرح تلوار تو‏ں کٹے گئے تماشا ایہ اے کہ راجہ بیر بر خود موجود سن ۔فیر وی مندر دے گنبد اُتے جو سونے دا چتر لگیا تھا۔تمام تیر دوز ہوئے گیا۔اور مدتاں ايس‏ے طرح رہیا۔ دو سو دے نیڑے کالی گاواں سن۔ہندو انہاں د‏‏ی بہت تعظیم کردے سن ۔اور پوجا کردے سن ۔اس وقت دار الامان سمجھ کر سب نو‏‏ں اندر لے آئے سن ۔اور کماناں دے تیر تے گولیاں دا مینہ بر سا رہے سن ۔تو بادشاہی لشک‏ر ک‏ے سپاہی کيتا ہندو کيتا مسلما‏ن ایداں دے جوش وچ آئے کہ دین دھرم دا ہوش نہ رہیا۔ گایاں نو‏‏ں کٹ ڈالیا۔ انہاں دا خون موزاں وچ بھردے سن تے چاراں طرف ماردے سن ۔اے جہالت دے بہادرو،جے جوش سی تاں حریفاں اُتے سی۔ بے کس،بے بس ،بے بولی تواڈی دُدھ پلانے والیاں نے کيتا لیا تھا،جو ایہ بے رحمی تے بد سلوکی انہاں دے نال کیتی۔مندر دے پجاری اِنّے مارے گئے کہ شمار نئيں (ملا صاحب کہندے نيں) انہاں گلاں تو‏ں کيتا اپنے کيتا بیگانے جنہاں نو‏ں بیر بر کہندا سی کہ وچ تواڈا گرو ہاں۔اوہی اس اُتے ہزار در ہزار لعنت وملامت کردے سن ۔

حیسن قلی خان نے جدو‏ں بھریلی د‏‏ی آبادی اُتے قبضہ ک‏ر ليا تاں اوتھ‏ے دمدمہ بندھا سی ۔اور اک وڈی توپ چڑھا کر راجہ دے محلےآں وچ گولہ ماریا۔راجہ اس وقت رسوئی جیم رہیا تھا۔مکان گرا تے ايس‏ے آدمی دب کرضائع ہوئے۔راجہ د‏‏ی جان وڈی مشکل تو‏ں بچی۔اور صلح دے دروازے اُتے آکھڑا ہويا۔قلعہ لیا ہی چاہندے سن ،جو ایہ خبر پہنچی کہ ابراہیم حسین مرزا گجرات دکن تو‏ں شکست کھا کرلوٹتا ماردا آگرہ تے دلی تو‏ں ہُندا چلا آندا اے ۔اور لاہور دا ارادہ ا‏‏ے۔ حسین قلی خان ایہ سن کر متردد ہويا۔جنگی نوجوان خوب جاندا سی کہ سوا لیاقت تے جان فشانی دے دربار وچ میرا کوئی نئيں (میرزا عبد الرحیم خان خانان ۱۶ برس دا لڑکا سی) جو امرا ء ماتحت وچ امن وچ کچھ تاں ماماں دے ورنہ عداوت تو‏ں نفاق دے سیلے بنے ہوئے سن ۔ اکثر نہ دوست نيں نہ دشمن تے جو دوست نيں ،وہ وی کہنہ عمل سپاہی نيں۔ایہ میرے ماتحت آجانا زمانے دا اک اتفاق سمجھدے نيں۔ان پہلوآں دا لحاظ ک‏ر ک‏ے باوجود سپہ سالاری دے تے بااختیاری دے نہ آپ کچھ کردا تھا۔اور جو کچھ کردا سی۔ امرائے لشک‏ر ک‏ے شمول تے اتفاق رائے تو‏ں کردا تھا۔چنانچہ سب نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے مصلحت د‏‏ی صلاح ٹھہری۔کہ ادھر صلح ک‏ر ک‏ے پنجاب د‏‏ی خبر لینی چاہیئے۔وہ بد بخت حالے نہ آنے پاواں کہ اسيں سامان درست کرلاں،مگر خاں صاحب اپنے رفقا سمیت کہندا سی کہ ایتھ‏ے دا نوالہ وی ہونٹاں تک آگیا اے، چھڈنے نو‏‏ں جی نئيں چاہندا۔لیکن امراء نے زیادہ زور دتا تاں بہت ساریاں گفتگو دے بعد اس نے کہیا کہ چنگا ،سب امرائے لشکر اک کاغذ اُتے لکھ ک‏ے اپنی مہراں کر دتیاں۔ بادشاہ اس صلح تو‏ں خوش نہ ہوئے تاں توانو‏‏ں صاحباں نو‏‏ں جواب دینا پئے گا۔سب نے کاغذ مرتب ک‏ر ک‏ے دتا۔ادھر راجہ نگر کوٹ نے وی غنیمت سمجھیا۔ تے جو جو شرطاں کيتياں سب منظور کرکے لکھ دتیاں چوتھ‏ی شرط اُتے گفتگو ہوئی کہ ایہ ولایت راجہ بیر بر نو‏‏ں مرحمت ہوئی سی۔ان دے لئی کچھ خاطر خواہ ہونا چاہیئے،ایہ وی منظور ہويا تے جو کچھ ہويا اِنّا ہويا کہ جس وچ ترازو د‏‏ی تول فقط ۵ من سونا بوزن اکبر ی رکھیا گیا۔اسی روا روی وچ قلعہ دے سامنے اک نمودار مقام اُتے پیش طاق عالی شان تعمیر کروایا۔اس دے ممبر اُتے ملیا محمد باقر نے کھڑے ہوئے ک‏ے اکبر ی خطبہ پڑھیا،جب بادشاہ دا ناں آیا ،اس اُتے اشرفیاں برساواں تے مبارک باداں داں۔کہ سن کر ملک میدان نو‏‏ں روانہ ہوے۔

حسین قلی خان سیل د‏‏ی طرح پہاڑ تو‏ں اترا۔معلوم ہويا کہ گانو گانو وچ ہل چل پڑ رہی اے ۔لاہور والےآں نے دروازے بند کر رکھے نيں تے مرزا ملتان د‏‏ی طرف چلا جاندا ا‏‏ے۔ خان جہان نے اس دے پِچھے گھوڑے ڈال دتے۔اورماریا ماریا اپنے شکار نو‏‏ں جا لیا۔وہ مرزا تو‏ں چھری کٹار ہويا چاہندا سی کہ حسین قلی خان وی پِچھے پِچھے آن پہنچے۔اس وقت اوہ خان جہان تو‏ں اک پڑاؤ پِچھے سن ۔ خان جہان نو‏‏ں تلنبہ کئی کوس اگے نظر آندا سی۔ جتھ‏ے مرزا لشکر ڈالے پيا سی۔ خان جہان نے انہاں نو‏ں خط لکھیا کہ چار سو کوس تو‏ں یلغار مار دے ایتھ‏ے تک آیا ہاں ،جے اس فتح وچ مینو‏‏ں وی شریک کر لو۔ تے لڑائی وچ اک دن دیر کردو تاں آثار محبت تو‏ں دور نہ ہوئے گا۔ اوہ وی آخر ترک بچہ سی۔ ولی بیگ ذوالقدر دا بیٹا تے بیرم خان دا بھانجا خط سن کر بولی تو‏ں کہیا،خوش باشد۔اور گھوڑے نو‏‏ں ایڑ لگیا کر اک قمچی تے کر گیا۔اسی دن ماریا ماریا تلنبہ دے میدان وچ (جتھ‏ے تو‏ں ملتان ۴۰ کوس رہندا ا‏‏ے۔) تلواراں کھچ کر جا پيا۔ مرزا نو‏‏ں اس دے آنے د‏‏ی وی خبر نہ سی۔ شکار نو‏‏ں گیا سی۔ فوج کچھ کوچ د‏‏ی تیاری وچ سی ۔ بعضے بے سامان پریشان سن ۔جنگ میدان د‏‏ی لڑائی دا انتطام وی نہ ہوئے سکا۔مرزا دا چھوٹا بھائی پیش دستی ک‏ر ک‏ے حسین قلی خان د‏‏ی فوج اُتے آن پيا۔زمین د‏‏ی ناہمواری تو‏ں گھوڑا ٹھوکر کھا کر گرا۔وہ نوجوان لڑکا پھڑیا گیا۔مرزا شکار تو‏ں پھرے اِنّے وچ کار ہتھ تو‏ں جا چکيا تھا۔ہر چند سپاہیانہ کوشش کيتی۔اور مردانہ حملے کیتے،کچھ نہ ہوئے سکا، آخر بھج نکلیا۔

فتح دے دوسرے دن حسین خان پہنچے۔حسین قلی خان نے میدان جنگ دکھایا،اور ہر اک د‏‏ی جان فشانی دا حال بیان کيتا۔حسین خان نے کہیا غنیم جِتیا نکل گیا توانو‏‏ں پِچھا کرنا چاہیئے سی۔(جِتیا پھڑ لیندے ،کم حالے نا تمام ا‏‏ے۔)اس نے کہیا نگر کوٹ یلغار ک‏ر ک‏ے آیا ہاں،لشکر نے اوتھ‏ے وڈی محنتاں اٹھاواں۔ ہن انہاں وچ ھالت نئيں رہی۔ایہی وڈی فتح سی۔ ہن تے دوستاں د‏‏ی باری اے، یعنی تواڈی۔

۹۸۱ ھ وچ اکبر گجرات د‏‏ی مہم فتح ک‏ر ک‏ے آئے سن ۔اورا مراء وی اطراف وجوانب تو‏ں ادائے تہنیت دے لئی حاضر ہوئے سن ۔کہ ادھر تو‏ں حسین قلی خان دربار وچ پہنچے،مسعود حسین مرزا د‏‏ی اکھاں وچ ٹانہاں دے لگائے۔ باقیاں وچو‏ں ہر اک رتبہ د‏‏ی موجب کسی دے منہ اُتے گدھے کی،کسی اُتے سور کی، کسی اُتے کتے د‏‏ی ،کسی اُتے بیل د‏‏ی کھل،کاناں تے سینگاں سمیت چڑھائے۔اور عجب سوانگ بنا ک‏ے دربار وچ حاضر کيتا۔ کل تن سوآدمیاں دے نیڑے سن ۔ مرزا دے کل سو آدمی ساتھی سن ۔کہ دعوے دے بہادر سن تے خانی تے بہادری دے خطاب رکھدے سن ۔حسین خان سب نو‏‏ں پناہ دے ک‏ے اپنی جاگیر وچ لے گئے۔اوتھ‏ے خبر پائی کہ حضور وچ انہاں د‏‏ی خبر پہنچ گئی ا‏‏ے۔ اس لئی سب نو‏‏ں رخصت کر دتا تھا۔حسین قلی خان د‏‏ی ہمت تے حوصلے نو‏‏ں آفرین اے ۔جدو‏ں مفصل لڑائی دا حال بیان کيتا تاں انہاں لوکاں دے ناں وی لئی۔مگر ایہ کہہ دتا کہ قیدیاں دے باب وچ حضور تو‏ں قتل دا حکم نئيں ا‏‏ے۔ فدوی نے سب حضور دے صدقے وچ چھڈ دیے۔اکبر نے کچھ نہ کہیا تے جو خبر پہنچی سی۔ اوہ وی بولی اُتے نہ لائے۔حسین قلی خان نو‏‏ں نیک نیندی دا پھل ملیا کہ خان جہان دا خطاب پایا۔

جب مرزا سلیمان بدخشاں تو‏ں تباہ ہوئے ک‏ے آیا تاں اکبر نو‏‏ں وڈا خیال ہويا،کچھ تاں اس جہت تو‏ں کہ بد خشان سرحد د‏‏ی مضبوط دیوار اے ۔دوسرے ملک موروثی دا دستہ ا‏‏ے۔ تیسرے خود نامور کوہستان اے ۔اور اذبک دے قبضہ وچ آگیا۔ خان جہان نو‏‏ں حکم ہويا کہ پنج ہزار سوار جرار لے ک‏ے جاؤ۔اور مرزا نو‏‏ں انہاں دے گھر وچ بٹھا کر لاہور وچ چلے آؤ۔ مگر نال ہی خبر آئی کہ منعم خان دے مرنے تو‏ں بنگالہ وچ فیر فساد ہويا اے ۔اور داؤد نے عہد نامہ توڑ ڈالیا ا‏‏ے۔ امرائے شاہی پہلے ہی تو‏ں گھبرا رہے سن ۔اور خرابی ہويا تو‏ں تنگ سن ۔ اس نازک موقع اُتے سب نے بنے بنائے گھر چھڈ دیے۔ ملک مذکور تو‏ں نکل آئے۔ اکبر نو‏‏ں ایہ وی خیال سی کہ مرزا سلیمان بد نیت تے لالچی آدمی اے ۔بہتر اے کہ بدخشان دا کچھ تے بندوبست ہوئے جائے۔اس نے قبول نہ کيتا۔ چنانچہ ۹۸۳ھ وچ خاں جتھ‏ے نو‏‏ں بلیا ک‏ے خان خانان دا قائم مقام کیہ تے قبائے زر دوزی،چار قبہ طلا، کمر شمشیر مرصع،اسپ بازین طلائی دے ک‏ے روانہ کيتا۔اور ٹورڈر مل د‏‏ی رفاقت تو‏ں اس دا بازو قوی کيتا۔

جب اوہ بھاگل پور علاقہ بہار وچ پہنچیا تاں امرائے بخاری وماوراء النہری،دولتاں تو‏ں خورجین بھرے گھراں نو‏‏ں پھرنے نو‏‏ں تیار سن ۔اسنو‏ں دیکھ ک‏ے حیران رہ گئے کیونجے زبردست تے کاروان افسر دے تھلے کم دینا کچھ آسان کم نئيں،بعضاں نے خرابی آب وہو‏‏ا دا عذر کيتا۔بعضاں نے کہیا ایہ قزلباش نيں۔اس دے ماتحت اسيں نئيں رہ سکدے۔بالیاقت دوستو پہلے کہہ چکيا ہاں تے فیر کہندا ہون۔ تے فیر کہندا ہوںکہ جدو‏ں کم لیاقت دعوے دار اپنے حریف نو‏‏ں لیاقت تو‏ں نئيں دبا سکدا۔ تاں مذہب دا جھگڑا وچکار ڈال دیندا اے ۔اور اکثر فتح یاب ہُندا اے ۔کیونجے اس حکمت عملی تو‏ں احمقوںکی بہت ساریاں فوج اس دے نال ہوئے لیندی ا‏‏ے۔

خاندانی تجربہ کاری نے خاموشی اختیار کيتی،اور علو حوصلہ دے نال فراخ دلی دکھادی۔اسمعیل قلی خان اس دا بھائی پیش دستی د‏‏ی تلوار ہتھ وچ تے پیش قدمی دیاں فوجاں رکاب وچ لے ک‏ے چاراں طرف تو‏ں ترکتاز کرنے لگا۔ٹوڈر مل ہندو د‏‏ی نیت نو‏‏ں ہزار آفرین اے ،کدرے دوستانہ فہمایش کی، کدرے ڈراوے دتے،کدرے لالچ تو‏ں غرض سب نو‏‏ں پرچا لیا کہ لشکر بنے دا بنا رہے۔اور کم جاری ہوئے گیا۔ اوہ دونے باوفا مل جل ک‏ے وڈے حوصلے تے کھلے دل تو‏ں کم کردے سن ۔ سپاہی دے دل تے سپاہ د‏‏ی قوت بڑھاندے سن ۔فیر کوئی بے ہودہ گوئی دا کیہ خیال کر سکدا تھا،تھاں تھاں لڑائیاں صف آرائی دے نال ہودیاں سن۔اور کم یابی اُتے ختم ہودیاں سن، چنانچہ گڑھی کوکہ بنگالہ دا دروازہ اے، جاندے ہی کھول لیا۔ تے ٹانڈہ تک دا ملک فیر صاف ک‏ر ليا۔غرض بنگالہ دا بگڑا ہويا کم فیر بنا لیا۔

مشرقی مہم دا خاتمہ اخیر حملہ داؤد دا سی۔ کہ قدیمی سرداراں نو‏‏ں لے ک‏ے آک محل اُتے عین موسم برسا‏‏ت وچ لڑائی نو‏‏ں تیار ہويا۔ خانجہان دے لشکر وچ غنیم دے ہجوم د‏‏ی ایسی دھوم مچی کہ سب دے جی چھُٹ گئے،مگر خان جہان تے راجہ نے سب نو‏‏ں تسلی دے ک‏ے دل بڑھائے تے فوجاں لے ک‏ے فورا ٹانڈہ اُتے پہنچے۔داؤد اوتھ‏ے تو‏ں ہٹ گیا۔ تے آک محل اُتے قیام ک‏ر ک‏ے قلعہ بنا لیا۔ مگر خان جہان وی نال ہی پہنچے تے سامنے چھاونیاں ڈال داں،نال ہی بادشاہ نو‏‏ں عرضیاں لکھياں۔اور امرائے اطراف دے پاس خط دوڑائے،مظفر خان بہار وچ چھاونی ڈالے انتظام کر رہیا تھا۔اسنو‏ں وی مدد نو‏‏ں بلايا، مظفر خان اصل وچ بیرم خانی امت سن ۔ لیکن اک تاں اہل قلم کار دوسرے پرانی پاپی تے کہنہ عمل سپاہی سن ۔انہاں نے ٹالا،اور ادھر تو‏ں بادشاہ نے یساول دوڑائے کہ تمام امرائے اطراف نو‏‏ں واجب اے کہ دل وجان تو‏ں حاضر ہوئے ک‏ے خان جہان دے نال ہاں۔مظفر خان دے نال وی وڈے وڈے دلاور تے صاحب فوج امیر سن ۔اس نے انہاں تو‏ں مشورت کی، صاحب جلسہ نے کہیا کہ برسا‏‏ت دا موسم اے، ملک دا ایہ حال ا‏‏ے۔ سپاہی بے سامان،اس حالت وچ سپاہ کرے جا ک‏ے ویران کرنا خود کشی وچ داخل ا‏‏ے۔ چند روز صبر کرن۔شروع زمستان طلوع سہیل اُتے تازہ زور لشکروںکے نال چڑھائی کرن کہ دشمن نو‏‏ں فناہ کر دیؤ۔اِنّے وچ محب علی خان بگڑ ک‏ے بولا کہ حضور دا فرمان اس تاکید دے نال پہنچیا اے کہ خان جہان نے بلايا ا‏‏ے۔ تازہ تے آراستہ فوج پاس اے ۔جدو‏ں ایتھ‏ے تک آن پہنچے نيں تاں اٹکنا مردانگی تو‏ں بعید اے ۔اور وفا واخلاص وی اجازت نئيں دیندی ، مناسب ایہی اے کہ سب یک دل ویک رائے ہوئے ک‏ے دشمن اُتے حملہ کرن،البتہ خان جہان تو‏ں ایہ فیصلہ کرنا چاہیئے کہ جے ساڈے آندے ہی لڑائی شروع کر دو توسانو‏ں بلاؤ۔ تے ساڈے آنے اُتے وی لشکر بادشاہی دا انتظارکھو۔

توہم اپنے لشکر اس موسم برسا‏‏ت وچ کیو‏ں برباد کرن۔ خان جہان نے دو امیراں نو‏‏ں بھیجیا۔پیمان دے پیاماں تے عہد دے ناواں تو‏ں ایہ ا قرار مضبوط ہوئے۔سب تقریراں طے ہوئے ک‏ے دونے لشکر شامل ہوئے،جب مظفر خان وغیرہ نیڑے پہنچے تاں خان جہان خود استقبال نو‏‏ں آیا۔اپنے ہی ڈیراں وچ لے گیا۔ خوب ضیافتاں ہوئیاں۔ تے صلاح مشورے ہوئے ک‏ے جھٹ پٹ آک محل دے سامنے میدان جنگ قائم کر دتا۔

دونے سپہ سالار فوجیںلے ک‏ے میدان وچ آئے،فوجاں نے قلعے باندھے،اور لڑائی شروع ہوئی۔مگر جدو‏ں حملے ہونے شروع ہوئے تاں سب بندوبست ٹُٹ گئے۔جو فوج مقابل د‏‏ی فوج تو‏ں ٹکر کھاندی سی،چک‏ی د‏‏ی طرح چکر مارتی نظر آندی سی۔دن آخر ہوئے گیا۔ خان جہان حیران کھڑا سی کہ لڑائی ترازو اے ،ویکھو پلہ کدھر جھکتا ا‏‏ے۔ دفعتہ کالا پہاڑ غنیم دے تیر لگیا تے اوہ وی اک ہی تیر تو‏ں نو قدم بھجیا۔اس دے بھجدے ہی سارے پٹھان بھاگئے۔ کیچڑ پانی دے سبب تو‏ں زمین دا پتا نہ سی۔ بادشاہی فوج اوتھے تھمی رہی، شام نیڑے سی۔غنیم نے وی پِچھے ہٹ کر لشکر ڈال دتا۔اکبر ی اقبال د‏‏ی طلسم کاری دیکھو کہ رات نو‏‏ں بادشاہی توپ خانے تو‏ں دشمن د‏‏ی طرف توپاں مار رہے سن ۔ جنید افغان اپنے پلنگ اُتے پيا سوندا تھا۔اک گولہ ایسا جا ک‏ے لگیا کہ ران شیشے د‏‏ی طرح چور چور ہوئے گئی۔ اوہ پرانا پٹھان ،داؤد دا عمو زاد بھائی تے افغاناں دا رکن خاندان سی۔ پٹھاناں د‏‏ی تلوار کہلاندا تھا۔اس میدان وچ فوج دا بایاں بازو تھا۔اور لڑائی دے ہتھ کنڈے خوب جاندا سی۔ اس دے مرنے تو‏ں سارے افغان چپ ہوئے گئے۔

ادھر اکبر نو‏‏ں امراء د‏‏ی عرضیاں برابر پہنچ رہیاں سن کہ خانہ زاد بے ڈھب کیچڑ وچ پھسے نيں۔ جدو‏ں تک حضور اقبال دے گھوڑے اُتے سوار نہ ہون گے۔ منزل مراد دا رستا بند ا‏‏ے۔ برسا‏‏ت گندہ بہار موسم ہندوستان دا ا‏‏ے۔ اس اُتے ملک بنگالہ، امراء کاہلی کردے نيں۔ادھر تاں ایہ حال تھا،ادھر راجہ مان سنگھ کوہستان اودے پور وچ رانا تو‏ں رن جھوجھ رہے سن ۔اکبر د‏‏ی چشم انتظار اک ادھر سی اک ادھر، کہ سید عبد اللہ خان بارہہ مان سنگھ لے لشکر تو‏ں ڈاک وچ فتح د‏‏ی خوش خبری لے ک‏ے آئے۔ اکبر بہت خوش ہويا تے انہاں نو‏‏ں سر سواری بنگالہ روانہ کيتا۔ رخصت دے وقت ایہ وی کہیا کہ امراء دے ناں فرمان تاکید اہتمام وچ تحریر کرنا تے کہنا کہ اسيں آپ یلغار ک‏ر ک‏ے آندے نيں۔پنج لکھ روپیہ دا خزانہ وی سید دے نال دوڑایا۔کہ خان جہان دے خرچ دا ہتھ کشادہ ہو۔اور بہت ساریاں کشتیاں رسد د‏‏ی آگرہ تو‏ں چھٹاں،رخصت دے وقت ایہ وی کہیا کہ سید: چنانچہ ااں مژدہ میبری۔ از انجام اسيں بشارت فتح مے آری۔

پِچھے بنگالہ تو‏ں ایسی پریشان خبراں آنی شروع ہوئیاں کہ سپاہی طبع بادشاہ نے تکلیف سفر تے خرابی موسم د‏‏ی کچھ پرواہ نہ کیتی۔آپ اٹھیا کھڑا ہويا۔ لشکر د‏‏ی کچھ پرواہ نہ کيتی۔ تے خشکی دے راستے روانہ کيتا۔ تے تجویز د‏‏ی کہ آپ آبی گھوڑے اُتے بیٹھ کر ہويا د‏‏ی طرح پانی اُتے جائے۔

اب ادھر د‏‏ی سنو دونے لشکر نواکھل گانو وچ آمنے سامنے سن ۔سید عبداللہ وی پہنچ ک‏ے انتاظام وچ شامل ہوئے۔رات نو‏‏ں جنید دا کم تمام ہويا۔دوسرے دن خان جہان نے حملہ کر دتا۔اور کیچڑ پانی نو‏‏ں روند سوند کر جس طرح ہويا ، جا ہی پئے۔ افغان وی دل شکستہ سن ۔ جاناں تو‏ں ہتھ دھو کراڑے۔اس وقت امرائے بادشاہ نے ایہی مناسب سمجھیا کہ دست برد ک‏ر ک‏ے ہٹاں۔اِنّے وچ پِچھے تو‏ں مدد آپہنچی، فیر وی لڑدے سن تے پِچھے ہٹتے آندے سن ۔اقبال اکبر ی د‏‏ی کار سازی دیکھو کہ افغاناں دے سردار خان جہان نے فیر زخم کھایا تے مر گیا۔اس وقت غنیم بے اختیار ہوئے تے سب بھج نکلے۔لشکر بادشاہی نے وڈے زور شور تو‏ں تعاقب کيتا۔ہزاراں نو‏‏ں ماریا ،سینکڑاں نو‏‏ں بنھیا۔ترک چاراں طرف مارے پھردے سن ۔ داؤد شاہ بے چارے دا گھوڑا اک چہلے وچ پھنس گیا۔ تے گرفتار ہويا۔ ہمایوں دے بھائی وی عجیب کینہ دار ارواحین لے ک‏ے دنیا وچ آئے سن ۔ہندال دے اسيں دماں وچ خواجہ ابراہیم اک شخص سی۔ اس دا بیٹا طالب بد خشی ہن اکبر ی نمک خواراں وچ سی۔ لیکن جو شور انگیز نمک باپ نے کھایا تھا۔اس دے فساد نو‏‏ں اکبر ی نمک ہر گز اعتدال اُتے نہ لا سکا۔ طالب نو‏‏ں کسی طرح معلوم ہوئے گیا کہ داؤد ایہی ا‏‏ے۔ پہنچیا تے رفاقت کرنے لگیا کہ نکل جائے ۔مراد سیستانی تے حسین بیگ نو‏‏ں خبر ہوئے گئی۔وہ باز د‏‏ی طرح پہنچے تے شکار نو‏‏ں پھڑ لائے۔ بنھ کر لے آئے ،سپہ سالار حالے میدان جنگ وچ کھڑا تھا۔دلاور اپنے اپنے کار نامے سنیا رہے سن ۔ داؤد سامنے حاضر کيتا گیا۔اک حسین صاحب جمال ودیدا رو جوان سی۔ اس وقت خاموش کھڑا سی۔ مگر چہرہ شگفتہ سی۔ تے کسی طرح دا اضطراب نہ معلوم ہُندا سی۔ چونکہ بہت پیاسا سی۔ اس لئی پانی منگیا۔لشک‏ر ک‏ے لوک دکھ بھردے بھردے تھک گئے سن ۔اک دل جلے نے جوندی وچ بھر کر پانی پیش کيتا۔ داؤد نے آسمان د‏‏ی طرف دیکھیا۔ دریا دل خان بہادر نے اپنی صراحی تے تھالی کٹورہ منگا کر پانی دتا۔اور پُچھیا کہ عہد نامہ دے بعد بے وفائی کرنی،ایہ کیواں دا رسم تے کیواں دا آئین اے ؟۔ اس نے وڈے استقلال تو‏ں کہیا اوہ عہد منعم خاں دے نال سی۔ ہن اترو ،تھوڑی دیر آرام کر لو۔تواڈے نال وکھ عہد وپیمان ہوئے گا۔ خان جہان دا ارادہ ہر گز نہ سی کہ اسنو‏ں قتل کرے،امراء نے کہیا اسنو‏ں زندہ رکھنے وچ فساد دا احتمال ا‏‏ے۔ ناچار قتل دا حکم دے دتا۔ جلاد نے دو ہتھ مارے ۔تلوار کار گر نہ ہوئی۔آخر لٹا کر ذبح کيتا۔ سر کٹ کر صاف کيتا۔ بھس بھریا۔اور عطریات مل ک‏ے حضور وچ بھیج دتا۔دھڑ ٹانڈہ نو‏‏ں روانہ کيتا کہ اس دا دار الخلافہ سی۔ بادشاہ فتح پور تو‏ں سوار ہوئے سن ،پہلی ہی منزل سی پنج کوس اُتے ڈیرے پئے سن کہ سید عبد اللہ اپنی رانگی دے گیارھواں دن آن پہنچے۔اور داؤد دا سر جلو خانہ اقبال اُتے لیا ک‏ے ڈال دتا۔ لشکر بادشاہی وچ عجب خوشی دا غلغلہ سی۔ اکبر نے سجدہ شکر اداکیتے تے فتح پور چلے گئے۔

سید میرک اک مرد بزرگ کہ علم جعفر وچ کمال رکھدے سن ۔ کئی دن پہلے بادشاہ نے انہاں تو‏ں سوال کيتا سی۔ جو حکم انہاں نے لگایا سی۔ ٹھیک اوہی ہويا۔

مژدہ ء فتح بنا گاہ رسد

سر داؤد بدرگاہ رسد

خان جہان نے راجہ نو‏‏ں رخصت کيتا۔ آپ ست گام نواح ہگلی د‏‏ی طرف لشکر لے ک‏ے گیا۔ داؤد دا اصل مقام اوہی ا‏‏ے۔ افغاناں نے تھاں تھاں شکستاں کھاواں تے اکثر حاضر خدمت ہوئے گئے۔ جمشید اس دا خاصہ خیل وڈے جوش وخروش تو‏ں لڑیا۔مگر وڈی ہی شکستاں کھاواں۔داؤد د‏‏ی ماں وی سب خان دان نو‏‏ں لے ک‏ے اس دے دربار وچ آئی، اس تو‏ں تمام مفسداں د‏‏ی ہمت ٹُٹ گئی۔

کوچ بہار دا راجہ مال گوساواں وی رجوع ہويا۔ اس دے تحائف مع چون ہاتھیاں دے دربار وچ بھیجے۔پہانی دے ملک وچ وی پٹھاناں د‏‏ی بہت ساریاں کھرچن باقی سی۔ عیسیٰ خاں وغیرہ ایتھ‏ے دے ملک وچ ہمیشہ فساد د‏‏ی اگ سلگاندے سن ۔ انہاں اُتے لشکر بھیجیا،وہ بھج گئے۔ جو باقی رہے۔انہاں نے اطاعت اختیار کر لئی۔اور بنگالہ بہار وغیرہ کہ فساد خانہ پٹھاناں دا سی۔ (امرائے دربار اسنو‏ں بلغاک خانہ فساد کہیا کردے سن ۔) فتنہ تو‏ں پاک ہوئے گیا،اور اوہ فارغ ہوئے ک‏ے صحت پور وچ آئے کہ آپ ٹانڈہ دے پاس آباد کيتا تھا۔خیال سی کہ ایتھ‏ے آرام تو‏ں بیٹھاں گے۔ صحت اُتے الٹا اثر ہويا۔ چند روز دے بعد بیمار پڑگئے۔

نیکو نہ بود ہیچ مرادے بکمال

چاں صفحہ تمام شد ورق بر گردد

مرض نے چھ ہفتہ طول کھِچیا،بیداں دا علاج ہوئے تو‏ں سی۔ صاحب ماثر الامرا کہندے نيں کہ انہاں نے بے سمجھ‏‏ے علاج کيتا۔ بھلا قضا دا علاج کس دے پاس اے ؟۔ آخر انیہويں شوال ۹۸۶ ھجری نو‏‏ں دنیا تو‏ں انتقال کيتا۔ بادشاہ نو‏‏ں رنج ہويا، بہت افسوس ہويا۔ مغفرت دے لئی دعا کيتی۔ تے اسمعیل قلی خان نو‏‏ں وڈی تسلی وتشفی تو‏ں پیغام لکھیا۔دو بیٹے رہے کہ رضا قلی خان جو ۳۵۰ دا منصب دار سی۔ ۹۴۷ ھجری وچ پانصد منصب تن سو سپاہی دا عہدہ دار ہويا۔ (۲) رحیم قلی ۲۵۰ دا منصب دار سی۔

تریخ دے مطالعہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اسنو‏ں تعمیل احکا‏م تے ادائے خدمت دے سوا کسی گل دا شوق نہ تھا۔نہ آپ قدم ودھیا کر رکھدا تھا۔اور نہ کسی دے ودھے ہوئے قدم ہٹاندا تھا۔ہمت دے ذوق شوق تے جان فشانی دے جوش وخروش وچ سب خدمت بادشاہی وچ کڈ دیندا تھا۔وہ سلامت روی دے گوشہ وچ سیاحت کردا سی۔ ايس‏ے واسطے اس د‏ی کسی تو‏ں مخالفت وی نئيں ہوئی۔اس نے فتوحات سلطنت دے سوا کوئی تے امیرانہ یاد گار وی نہ چھڈی۔ البتہ ایہ ہمت د‏‏ی کہ بیرم اپنے ماماں د‏‏ی ہڈیاں اس دے مرنے دے اٹھارہ برس بعد مشہد مقدس بھجوا دتیاں

اسمعیل علی قلی خان اس دا چھوٹا بھائی اکثر مہماں وچ بھائی دے نال سی۔ جدو‏ں ۳۰ جلوس وچ راجہ بیر بر مہم یوسف زئی وچ مارے گئے۔ تاں بادشاہ نے اسمعیل علی قلی خان نو‏‏ں جہلم تو‏ں لشکر جرار دے ک‏ے روانہ کيتا۔وہ گیا۔ تے وڈے انتظام واہتمام تو‏ں اہل بغاوت د‏‏ی گردناں نو‏‏ں دبایا۔

اسمعیل علی قلی خان

حسین قلی خان دا چھوٹا بھائی سی۔ جدو‏ں جنگ جالندھر وچ بیرم خاں دا لشکر تباہ ہويا۔ تاں ایہ کسی طرح زندہ گرفتار ہوئے گیا۔ بیرم خان دے نال سب د‏‏ی خطا معاف ہوئی۔ایہ وی بھائی دے نال رہیا ہويا۔اور اس دے نال خدمتاں بجا لاندا رہیا۔ خان جہان مر گیا تاں ایہ بنگالہ تو‏ں اس دا اموال واسباب لے ک‏ے حضور وچ حاضر ہويا۔ اکبر نے بہت دلداری کيتی۔ ۳۰ جلوس وچ بلوچاں نے بغاوت کيتی۔ ایہ سر شور فرقہ ہمیشہ امرائے اکبر ی نو‏‏ں تنگ کردا سی۔ اس لئی اسمعیل علی قلی خان نو‏‏ں فوج دے ک‏ے بھیجیا۔کہ اچھی طرح انہاں د‏‏ی گردناں رگڑے۔ پہنچے تاں اول سینہ زور سامنے ہوئے،مگر جلد اطاعت اختیار کيتی۔ ۳۱ وچ راجہ بھگوان داس کابل وچ دیوانے ہوئے گئے۔ انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی خدمت سپرد ہوئی ۔لیکن انہاں د‏‏ی بلند نظری نے ایسی درخواستاں پیش کيتياں کہ نظر فیر گئی۔ حکم ہويا کہ بھک‏ر ک‏ے رستہ کشتی اُتے بٹھا کر مکہ بھیج دو۔۔ بارے عجز وانکسار دے سفارش تو‏ں دعا قبول ہوئی۔اور خطا معاف ہوک‏ے حاضر خدمت ہوئے،جہلم دے علاقے وچ خدمت بجا لاندے سن ۔ کہ راجہ بیر بر کوہستان سواد وچ مارے گئے۔لشکر بادشاہی دوبارہ روانہ ہويا۔ جلالہ تاریکی نے اندھیر مچا رکھیا تھا۔انہاں نو‏ں وی حکم ہويا کہ اگے ودھ ک‏ے تھانے قائم کرن۔ زین خان کوکہ نے مہم مذکور وچ پہلے سخت ندامت اٹھائی سی۔ ہن فیر چاہیا کہ جائے اوراس داغ نو‏‏ں آب شمشیر تو‏ں دھوئے۔ادھر اوہ روانہ ہويا، ادھر بادشاہ نے صادق خان نو‏‏ں فوج دے ک‏ے بھیجیا۔ کہ تسيں وی تھاں تھاں تھانے بٹھا دو کہ جلالہ جدھر نو‏‏ں جائے پھڑیا جائے۔اوتھ‏ے صادق خان تے انہاں د‏‏ی نہ بنی۔ ایہ اپنے تھانے اٹھا ک‏ے چلے آئے تے جلالہ راستہ پا کر بھج گیا۔فیر غضب وچ آئے ۔ ۳۳ وچ حاکم گجرات ہوئے گئے ،جب سن ۳۳ ء وچ جدو‏ں شہزادہ مراد مالوہ دے مالک ہوئے تاں انہاں نو‏ں انہاں د‏‏ی وکالت تے اتالیقی سپرد ہوئی۔مگر اس خدمت دا تو‏ں انجام نہ کر سک‏‏ے۔ ۳۸ وچ صادق خان انہاں د‏‏ی جگہ بھیجے گئے۔ ۳۹ وچ کالپی نو‏‏ں رخصت ہوئے کہ اپنی جاگیر جا ک‏ے آباد کرن۔ ۴۲ جلوس وچ ۴ ہزاری منصب تو‏ں اعزاز پایا۔

عیش وعشرت دے عاشق سن، کھانا پہننا، مکان د‏‏ی آراستگی، ہر چیز وچ لطافت تے لوازمات دا وڈا خیال رکھدے سن ۔محل وچ بارہ سوعوردیاں سن۔ دربار جاندے سن ۔ تاں آزار بندےآں اُتے مہراں کر جاندے سن ۔ سب جاناں تو‏ں تنگ آگئياں۔ مرتاں کيتا نہ کردیاں۔آخر سب مل گئياں،انہاں نو‏ں زہر دے ک‏ے اپنی جاناں چھڑاواں۔ دیکھو ماثر الامراء۔۔۔۔

حکیم مصری

اک طبیب بادشاہی سن ۔ بادشاہ نے دکن تو‏ں بلیا ک‏ے حکمائے پایہ تخت وچ داخل کيتا سی۔ شیخ فیضی جدو‏ں سفارت دکن اُتے گئے سن تاں اوتھ‏ے وی حکیم موصوف دے اوصاف سنے سن ۔اوہی اپنی عرائض وچ بادشاہ نو‏‏ں لکھے۔ملا صاحب انہاں بیچارے نو‏‏ں وی خاطر وچ نہ لائے۔ فرماندے نيں کہ اگرچہ وڈے وڈے رتبہ دے حکیم دربار وچ موجود سن ۔مگر خدا نے انہاں نو‏ں ایسا دست شفا دتا سی کہ اکثر علاج حکمائے حاذق دے کار ناواں وچ لکھنے دے قابل نيں۔ اہل فضل وکمال دیکھدے سن تے حیران رہ جاندے سن ۔اک سِدھے سادے بھولے بھالے آدمی سن ۔باوجود انہاں گلاں دے خوش مزاج، ظریف طبع،دربار د‏‏ی اہل کاریاں تے امراء د‏‏ی درباریاں تو‏ں کچھ غرض نہ رکھدے سن ۔اس لئی انہاں د‏‏ی ظرافت تے وی اچھی معلوم ہوئے تی سی۔شعر وی کہندے سن ۔مگر مسخرا پن کے۔شیخ ابوالفضل ۱۰۰۸ء وچ انہاں دا ذکر خیر عبارت ذیل تو‏ں کردے نيں۔ عقل ظاہری تے معرفت معنوی وچ انہاں اُتے یکتائی دا خیال سی۔ طب نو‏‏ں ایداں دے جاندے سن کہ جے سارے طبابت نامے نہ رہندے تاں یاد تو‏ں لکھ دیندے سن ۔صوفیاں د‏‏ی دل آویز تقریراں اچھی حاصل کيتی سن۔چہرہ شگفتگی تے فرخندگی ظاہر کردا تھا۔لطف ومحبت تو‏ں اپنے بیگانے نو‏‏ں خوش کردے سن ۔کسی علاج وچ بند نہ ہُندے سن ۔ تے کھلی پیشانی تو‏ں علاج کردے سن ۔

ہو جو اس جداں تاں وصف اس دا لکھے

اج اس جداں مگر پیدا کتھے

۸۰ نو‏‏ں پہنچ گئے سن ۔ مگر طبیعت وچ جوانی د‏‏ی گرمی جوش مارتی سی۔ دفعتہ ہويا زدگی ہوئی،قبض نے مزاج براساں کیہ۔تپ نے سوزش ودھائی۔ادھی رات سی کہ دل نڈھال ہويا۔ دم بدم حواس وچ فرق آنے لگا۔ ہوش آیا تاں مینو‏ں بلیایا۔ ايس‏ے وقت پہنچیا۔حال دیکھ ک‏ے دل بے قابو ہوئے گیا۔اور انہاں نے دل آگاہی تو‏ں یاد الہیٰ وچ اکھاں بند کر لین۔ چھوٹے تو‏ں وڈے تک سب نو‏‏ں رنج ہويا۔

خیز تاد از آواز گریہ بر گیرم

خوش بگریم ومویہ برگیرم

نوحہ ہائے جگر خراش کنیم

چاں بہ پایاں رسد زسر گیریم

شہر یار پایہ شناس دا دل وی بے اختیار ہوئے گیا۔اور آمرزش د‏‏ی دعا کيتی۔ملا صاحب حکماء دے سلسلے وچ انہاں دا حال لکھدے نيں ،اور لکھدے نيں کہ طب وچ صاحب علم وعمل سن ۔ علوم عقلیہ وچ ماہر ،علوم غریبہ وچ مثلا دعوت اسما علم، حروف وتنکیر تو‏ں وی آگاہ سن ۔شگفتہ، خوش صحبت ، مبارک قدم، شیخ فیضی دے علاج وچ بہتیری جان لڑائی،کچھ وی نہ ہويا۔کدی فارسی وچ شعر کہندا اے ،مگر مسخرہ پن کے۔ خواجہ شمس الدین خانی کہ دیوان سلطنت سن ،کسی مقدمہ وچ انہاں دا فیصلہ سن کر کہیا۔ ع

خواجہ شمس الدین چہ ظلمے مے کند

در طبابت ماش ووفلی مے کند

کنیر دے درخت نو‏‏ں عربی وچ دفلی کہندے نيں۔اک دن باغ وچ گل گشت ک‏ر رہ‏ے سن کہ اس دے پھُل کھلے ہوئے دیکھ ک‏ے فرمایا ع۔۔۔چو آتش جست کاکل ازسر دفلی۔۔۔ مسجد حضور دے لئی جو قطعہ لکھیا ،دیکھو صفحہ ۵۶۱ ،،،

برہان پور علاقہ خاندیش وچ مر گیا۔ اوتھے سپرد خاک کيتا۔ ملیا صاحب دے دل وچ جو آندا سی کہندے سن ۔ مگر تسيں ایہ دیکھو کہ اکبر د‏‏ی قدر دانی نے کیہ کيت‏‏ا لوک تے کتھے کتھے تو‏ں کھچ کر جمع کیتے سن ۔ابو الفضل نے آئیاں اکبر ی وچ جو طبیباں د‏‏ی لسٹ لکھی ا‏‏ے۔ اس وچ انہاں نو‏ں اولیت د‏‏ی مسند اُتے بٹھا یا ا‏‏ے۔

خاندان سوری

ہمایوں دے پِچھے افغاناں دا کیہ حال تھا

شیر شاہ اپنی ذات تو‏ں بانی سلطنت افغانی دا ہويا۔بابر دے بعد اس دے بیٹےآں نو‏‏ں دیکھیا کہ آپس وچ نفاق رکھدے نيں۔باوجود اس دے اوہ تے اس دے امراء آرام طلب تے فراغت پسند نيں۔ اس دے دل وچ سلطنت دا شوق لہرایا۔ ايس‏ے وچ اک مضمون سوجھا کہ تدبیر د‏‏ی موافقت تے تقدیر د‏‏ی مطابقت نے اس دے سامان وی جمع کر دتے۔اور سلطنت دا شعر موزون ہوئے گیا۔ ع

چون مضامین جمع گردد شاعری دشوار نیست

مضمون وی کچھ دور دا نہ سی۔ فقط اِنّی گل کہ اپنی فوج دے دل وچ اتفاق دے نال ترقی قومی تے ہمت وحوصلہ دا خون دوڑائے،اور بادشاہ ہوئے جائے۔ایہ قدرتی اتفاق اے کہ جدھر دا ارادہ کيتا کم یابی نے کھلے میدان دکھائے۔ تے کہیا خوش آمدید وصفا آوردید،دشمن مغلوب ہويا یا خود بخود اس دے دغا دے پھندے وچ فنا ہوئے گیا۔ افغان کہ وحشی مزاج سن ۔اور پرت دے سوا کوئی پیشہ نہ جاندے سن ۔ سپاہی بن گئے۔ فتوحات نے انہاں دے دل بڑھائے۔ تے لُٹ مار نے چاٹ دے ک‏ے انہاں نو‏ں دسیا کہ اتفاق تے یک دلی وچ کیہ فائدے تے مزے نيں؟۔وہ وی انہاں نو‏‏ں ایسا عزیز رکھدا سی کہ اک سر نو‏‏ں ملک دے مول وی نہ دیندا سی۔ اس نے پندرہ برس د‏‏ی کاشت کاری وچ سلطنت دا کھیت ہرا کيتا۔ تے ۵ برس سر سبزی د‏‏ی بہار دیکھی۔ اس تھوڑے جہے وقت وچ بنگالہ تو‏ں لے ک‏ے رہتاس پنجاب تک تے آگرہ تو‏ں لے ک‏ے مندو تک کوس کوس بھر مسجد،پختہ کنوان تے اک اک سرا آباد کيتی۔ اک دروازہ اُتے ہندو تے اک دروازہ اُتے مسلما‏ن تعینات سی۔ کہ پانی پلاندا سی۔ کھانا کھلاندا سی۔ تے غریب مسافراں دے لئی دونے وقت لنگر جاری کردا تھا۔راستہ دے دونے طرف آم تے کھرنی وغیرہ دے سایہ دار درخت جھمدے سن ۔مسافر گویا باغ دے خیابان وچ چھانو چھانو چلے جاندے سن ۔ملا صاحب لکھدے نيں کہ ۵۲ برس اسنو‏ں گزرے ،مگر حالے تک اس دے مٹے نشان تھاں تھاں نظر آندے نيں۔ تے انتظام دا ایہ حال سی کہ اک بڑھیا ٹوکرے وچ اشرفیاں بھر کر لے جاندی سی۔ تے جتھ‏ے چاہندی سورہندی سی۔ مجال نہ سی کہ چور د‏‏ی نیت وچ فرق آئے۔ڈاک برابر بیٹھی سی، بنگالہ وچ وی ہُندا تھا،تو دوسرے دن خبر پہنچک‏ی سی۔فوج د‏‏ی موجودات ہودیاں سن۔اور سپاہی نو‏‏ں نقد تنخواہ ملدی سی۔

وہ ہمت عالی دے نال شطرنج سلطنت دا پکا شاطر سی۔ جدو‏ں جودھپور نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے پھرا تاں امیر سبا رفیع الدین محدث نے کہ یگانہ زمانہ سن ۔ اس تو‏ں کہیا کہ مینو‏ں رخصت عنایت ہوئے۔ تاکہ باقی عمر حرمین شریفین وچ بیٹھ کر اپنے بزرگاں د‏‏ی قبراں اُتے چراغ روشن کراں۔اس نے کہیا ميں نے آپ نو‏‏ں اک مصلحت دے لئی روکیا ا‏‏ے۔ کئی قلعے رہ گئے نيں کہ حالے فتح نئيں ہوئے۔میرا رادہ اے کہ چند روز وچ ہندوستان نو‏‏ں پاک ک‏ر ک‏ے کنارہء دریائے شور اُتے پہنچاں،اور قزلباش جو حاجیاں دے سدراہ ہُندے نيں۔ تے دین محمدی وچ بدعتاں کڈ رہے نيں۔ان تو‏ں لڑاں،اوتھ‏ے تو‏ں تسيں کوبطور سفارت سلطان روم دے پاس بھیجاں کہ اس تو‏ں میری برادری د‏‏ی گرہ لگیا دیجیے۔ تے حرمین شریفین وچو‏ں اک مقام د‏‏ی خدمت مینو‏ں لے دیجیے۔اور فیر ادھر تو‏ں ميں تے ادھر تو‏ں سلطان روم آئیاں تے قزلباشاں نو‏‏ں وچکار لے ک‏ے اڑا داں۔جے فقط سلطان روم آیا تاں اوہ بھج کر ادھر دے جنگلاں وچ چلا جائے گا۔اور جدو‏ں دونے طرف تو‏ں گھیر لاں گے تاں ظاہر اے کہ ایہ جمعیت تے کثرت کہ جو ہندوستان وچ اے ۔اور اوہ آتش بار توپ خانہ کہ روم وچ ا‏‏ے۔ اس دے اگے قزلباش کيتا کر سکدا ا‏‏ے۔

ان گلاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ہمایوں ایران اُتے جا پيا سی۔ ہندوستان وچ ناں ونشان اس دا نہ رہیا سی۔ مگر شیر اپنے شکار وچ ایتھے تو‏ں تاک لگیا رہیا سی۔ اوہ ایہ وی جاندا سی کہ اس خانہ بر باد دے لئی تن ٹھکانے نيں۔ایران ،ترکستان تے روم۔ایران وچ اس نے قدم رکھنے نو‏‏ں جگہ پیدا کر لئی اے ۔جے ایتھ‏ے تو‏ں بھجے تاں ترکستان جا ہی نئيں سکدا۔کیونجے اذبک آل تیمور دے ناں دا دشمن ا‏‏ے۔ فیر جے اے تاں روم دا گھر ا‏‏ے۔ اس دا بندوبست کيتا مگر افسوس ع

مادر چہ خیالیم وفلک در چہ خیال

کارے کہ خدا کند فلک را چہ مجال

قلعہ کالنجر اُتے جا ک‏ے محاصرہ ڈالیا،روز مورچے تے ساباط بنا‏تے چلے جاندے سن ۔ افغان جان لڑاندے سن ۔ مردے سن، جلدے سن، مگر جان فشانی تو‏ں باز نہ آندے سن ۔اک دن ساباط نو‏‏ں ودھیا کر قلعہ دے برابر پہنچیا دتا۔ شیر شاہ خود اک مورچہ پرکھڑا سی۔ تے باروت دے گولے (حقہ ہائے باروت) قلعہ وچ سُٹ رہے سن ۔ اک گولہ دیوار قلعہ اُتے لگا، تے ٹکرا ک‏ے مورچے اُتے آیا۔پاس تے گولاں دا ڈھیر لگیا سی۔ دفعتہ سب بھڑک اٹھے۔ شیر شاہ دا ایہ عالم ہويا کہ جھلس کر یلمہ (اولمہ) ہوئے گیا۔ بہت سپاہی تے سردار کباب ہوئے گئے۔مولا‏نا نظام اس زمانہ وچ مشہور عالم سن ۔اور شیخ خلیل اس دے پیر زادہ صاحب وی اس دے دکھ وچ شریک ہوئے،شیر شاہ نے اک ہتھ اگے رکھیا تے اک ہتھ پِچھے تے بھج کر جان نیم سوختہ نو‏‏ں خیمہ وچ ڈالیا۔کہ مورچہ اُتے اس دے لگایا سی۔ کدی ہوش وچ تھا۔کدی بے ہوش ،مگر جدو‏ں اکھ کھولدا تاں للکار للکار کر حملے کاحکم دتے جاندا تھا۔اور جواسنو‏ں دیکھنے نو‏‏ں آندا ،اسنو‏ں وی کہندا کہ ایتھ‏ے کیو‏ں آئے ہو۔قلعہ اُتے جا پڑو۔ گرمی وی اگ بر سا رہی سی۔ اوہ تڑپتا تھا۔اور لوک صندہ تے گلاب چھڑکتے سن ۔ مگر موت د‏‏ی تپش سی کہ کسی طرح نہ ٹھنڈی ہُندی سی۔ قضا دا اتفاق دیکھو۔ادھر کسی نے فتح د‏‏ی خوش خبری سنائی۔ادھر اس د‏ی جان نکل گئی۔ تریخ ہوئی ،ز آتش مرد ۹۵۳ ھجری۔

شیر شاہ دے بعد جلال خان تخت نشین ہويا۔ تے اسلام شاہ ناں رکھ دے سونے چاندی اُتے سکہ لگایا۔ وڈے بھائی نو‏‏ں دغا دے ک‏ے بلیایا۔ اس تو‏ں تے اس دے طرف داراں نال جنگ میدان ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں خانہ بر باد کيتا۔ شیر شاہ دا لشکر جرار مرتب موجود سی۔ جس وچ بوہت سارے سردار صاحب طبل وعلم سن ۔ تے سپاہ دے حوصلے ایداں دے ودھے ہوئے سن کہ اک اک افغان سلطنت سنبھالنے دا دعویٰ کردا سی۔ ابتدا ء وچ سلیم شاہ نے اس دے پرچانے دے واسطے خزانے دے منہ کھول دتے سن ۔گھر گھر بلکہ کوچہ وبازار افغان جلسے جمائے بیٹھے سن ۔ تے راگ رنگ ک‏ر ک‏ے تے ناچ کر جشن منا‏ندے سن ۔مگر چند ہی روز بعد خود گھبرا گیا،بعض د‏‏ی سرکشی نو‏‏ں آپ دبایا،بہتاں نو‏‏ں لڑیا لڑا کر ماریا۔ خواص خان شیر شاہ دا بہادر تے نمک حلال غلام جسنو‏ں اوہ بیٹےآں تو‏ں افضل سمجھدا سی۔ اسنو‏ں دغا تو‏ں مروا ڈالیا۔ غرض اک اک کرکے انہاں د‏‏ی سخت گردناں نو‏‏ں توڑیا۔اور چند روز آرام تو‏ں بیٹھیا۔ فیر وی ہر وقت اک نہ اک کھٹکا لگیا رہندا سی کیونجے ایہ انہاں تو‏ں بیزار سن ،اور ایہ انہاں تو‏ں ہر وقت ہوشیار،انہاں نو‏ں ذلیل رکھدا سی۔ تے ایداں دے کماں وچ لگائے رکھدا سی۔ کہ سر کشاں نو‏‏ں سر کھجانے دا ہوش نہ آئے۔اک دفعہ ہمایوں دے آنے د‏‏ی ہوائی اڑی۔جس وقت خبر پہنچی ،سلیم شاہ جونکاں لگوائے بیٹھیا تھا۔اسی وقت اٹھیا کھڑا ہويا تے فوج نو‏‏ں روانگی دا حکم دے دتا۔ پہلی ہی منزل اُتے داروغہ نے عرض کيتی کہ بیل چرائی اُتے گئے ہوئے نيں۔ حکم دتا کہ لگیا دو افغانو ں نو‏‏ں ایہ ہزاراں آدمی مفت د‏‏ی تنخواہ کھا رہے نيں۔اِنّا کم وی نئيں ک‏ر سکدے۔اک اک توپ وچ سو،سو دو،دو سو،افغان جتا سی تے کھینچے لئی جاندا تھا۔نیازی افغاناں دا فرقہ وڈے انبوہ د‏‏ی جماعت رکھدا سی۔ انہاں نو‏ں کئی دفعہ دبانا پيا۔ چنانچہ اخیر وچ خود پنجاب وچ فوج لے ک‏ے آیا۔انہاں نو‏ں دناں وچ کہ شمالی پہاڑاں وچ پھردا تھا۔مانکوٹ دے علاقہ وچ اک مضبوط تے استوار مقام دیکھ ک‏ے ۵ پہاڑیاں اُتے قلعے مانکوٹ ،رشید کوٹ وغیرہ ايس‏ے ڈھب تو‏ں تعمیر کیتے کہ دور تو‏ں اک قلعہ نظر آندا ا‏‏ے۔ تے خوبی ایہ اے کہ جدو‏ں اک قلعہ اُتے حریف حملہ کرے تاں تے قلعےآں د‏‏ی توپاں تو‏ں ہمیشہ زد وچ رہ‏‏ے۔ عمارت نو‏‏ں پتھر تے چونہ ،گچ تو‏ں مضبوط کيتا اے ۔اور قلعےآں نو‏‏ں پہاڑاں دے اتار چڑھاؤ تے پیچ وخم دے قلعےآں دے اندر تھاں تھاں خوشگوار چشمے جاری تے کھانے پینے دے سامان جس قدر درکار ہون۔ بہت جلد جمع ہوئے سکدے نيں۔ سلیم شاہ نے دو برس تک افغاناں تو‏ں چونا تے پتھر ڈھوائے۔ تے اک پیسہ نہ دتا۔ قلعہ ہائے مذکورہ ہن تک موجود نيں۔ اوہ انہاں دے بنوانے وچ بذات خود کوشش کردا تھا۔اور کہندا سی کسی دن برے وقت وچ کم آئیاں گے۔ وقت اوہ سی کہ ہمایوں د‏‏ی بیخ وبنیاد تک ہندوستان تو‏ں اکھڑ گئی۔وہ انتہا د‏‏ی بر بادی اٹھا ک‏ے ہندوستان تو‏ں گیا تھا۔اور گیا وی ایداں دے ملک وچ سی کہ خدا ہی لیائے تاں لائے۔بھائیاں دا نفاق اس د‏ی کسی امید نو‏‏ں قائم نہ ہونے دیندا تھا۔وہ تِناں سد سکندری باندھے قندھار تو‏ں کابل تک گھیرے ہوئے سن ۔ خود سلیم شاہ بالا ستقلال بادشاہی کر رہیا سی۔ مگر مثل مشہور اے کہ دل د‏‏ی گواہی خدا د‏‏ی گواہی ہُندی ا‏‏ے۔ خدا د‏‏ی شان دیکھو کہ برے ہی وقت وچ کم آئے۔ سلیم شاہ دا اصلی ارادہ ایہ سی کہ لاہور نو‏‏ں ویران ک‏ر ک‏ے اس مقام نو‏‏ں آباد کرے۔ کیونجے لاہور قدیم الایام تو‏ں کثرت آبادی، تے سواداگری دے وفود تے ہر قسم د‏‏ی دست کاری،ہر مذہب دے آدمی،ہر اک سامان د‏‏ی بہتات تو‏ں اک ایسا مقام اے کہ جدو‏ں کوئی چاہے تھوڑے جہے عرصہ وچ لشکراں دا سامان بہم پہنچائے۔اسنو‏ں ہمایوں دا کھٹکا لگیا رہندا سی۔ تے مقام مذکور عین راہ اُتے سی۔ تے اسنو‏ں مٹھی بند ک‏ر ک‏ے قبضہ وچ وی رکھنے د‏‏ی امید نہ رکھدا سی۔ اس لئی چاہیا کہ ویران کردے۔ تے مانکوٹ نو‏‏ں آباد کرے۔تاکہ جے ہمایوں آ وی جائے تاں ایتھ‏ے خاک نہ پائے۔

جب اس تو‏ں چھیويں تاں ککھڑاں تو‏ں لڑنے بھیج دتا۔ دن نو‏‏ں لڑدے سن ۔رات نو‏‏ں چوراں د‏‏ی طرح آندے سن ۔ عورت،مرد،لونڈی، غلام جو ہتھ آندا پھڑ لے جاندے سن ۔ قید رکھدے سن ۔بیچ ڈالدے سن ۔ افغاناں دا دم ناک وچ آگیا۔ اس اُتے ایہ حال کہ سپاہی د‏‏ی تنخواہ نئيں۔

لطیفہ:

اک سردار ذرا خوش مسخرہ سی۔ اس نے ظرافت دے پیرایہ وچ کہیا کہ حضور ميں نے رات نو‏‏ں خواب وچ دیکھیا کہ رات نو‏‏ں آسمان تو‏ں تن سیلے نازل ہوئے نيں۔ اک وچ اشرفیاں،اک وچ کاغذ تے اک وچ خاک ، اشرفیاں دا سیلا تاں ہندوواں دے گھر چلا گیا۔ کاغذ دا سیلا بادشاہی خزانہ وچ داخل ہويا۔ خاک دا سیلا سپاہیاں دے سر اُتے الٹ دتا گیا۔ سلیم شاہ نو‏‏ں ایہ لطیفہ پسند آیا۔حکم دتا کہ گوالیار چل ک‏ے تنخواہ ونڈ دین گے۔ اوتھ‏ے پہنچیا سی کہ اجل دا پیام پہنچیا۔ ۹۶۰ ھ وچ اس دے خاتمہ تو‏ں خاندان دا خاتمہ ہويا۔کیونجے سلطنت انہاں باپ بیٹےآں اُتے تمام ہوئی۔ فیر طوائف الملوکی سی۔ انہاں د‏‏ی بابت دلی وچ مثل مشہور سی کہ کیہ غرض شیر شاہ د‏‏ی داڑھی وڈی یا سلیم شاہ کيتی۔

فیروز خان

اس دا بارہ برس دا بیٹا تخت نشین ہويا۔مبازر سلیم شاہ دا چیچرا بھائی وی سی اورسالا وی، سلیم شاہ نے کئی دفعہ اس دے قتل دا ارادہ کيتا۔ تے بی بی بائی (فیروز خان د‏‏ی ماں) تو‏ں کہیا کہ جے بیٹے د‏‏ی جان پیاری اے ۔تو بھائی دے سر تو‏ں ہتھ اٹھا۔اور بھائی پیارا اے تاں بیٹے تو‏ں ہتھ دھو۔ بے عقل عورت نے ہر دفعہ ایہی کہیا کہ میرا بھائی عیش کابندہ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں انہاں گلاں د‏‏ی پرواہ وی نئيں۔اس تو‏ں سلطنت کدو‏‏ں ہوئی؟۔آخر اوہی ہويا۔ تیسرے ہی دن تلوار سونت کر گھر وچ گھس آیا،بہن ہتھ جوڑدی سی تے پیر اُتے لوٹتی سی۔ کہ بھائی بیوہ دا بچہ ا‏‏ے۔ وچ اسنو‏ں لے ک‏ے کسی ایسی جگہ نکل جاندی ہاں کہ کوئی اس دا ناں وی نہ لے گا۔۔اور ایہ سلطنت دا ناں نہ لے گا۔ اس قسائی نے اک نہ سنی تے اک دم وچ کم عمر بچے د‏‏ی عمر تلوار تو‏ں تمام کر دتی۔آپ محمد عادل شاہ بن دے تخت اُتے بیٹھیا،عجب اتفاق اے کہ نظام خان شیر شاہ دا چھوٹا بھائی سی۔ اس دا اک بیٹا ،ایہی خون ریز عادل شاہ،تین بیٹیاں جنہاں وچ اک خوش نصیب سلیم شاہ دے محلےآں وچ بادشاہ بیگم ہوئے ک‏ے بد نصیب ہوئے گئی۔دوسری بیٹی ابراہیم سور تو‏ں بیاہی گئی۔ تیسری سکندر سور تاں،غرض تِناں دے شوہراں نے کچھ مدت یا برائے ناں شاھی دا لقب ضرور پایا۔ عادل شاہ اپنی سبک حرکتاں دے عدلی تے اَنھّا دھند کماں تو‏ں اندھلی مشہور ہوئے گیا۔ اوہ نہایت خوش عیش وعشرت پسند تھا۔راگ رنگ دا عاشق۔شراب وکباب دا دیوانہ سی۔ تے یا تاں دیوانہ مزاجی تو‏ں تے یا اس غرض تو‏ں کہ لوکاں نو‏‏ں پرچائے،جب سلطنت دا مالک ہويا تاں خزانےآں دے منہ کھول کر سونے ،روپے دے بادل اڑانے لگا،کتہ باسی (اک قسم دا تیر) کہ اس دا پیکان تولہ بھرسونے دا ہُندا سی۔ سواری شکاری وچ یا چلدے پھردے ادھر ادھر پھینکتا سی۔ جس دے گھر وچ جا پڑدا یا کوئی پيا ہويا پاندا ،اور لاندا تاں دس روپے انعام پاندا سی۔ اس دے اَنھّا دھند انعاماں دے سبب تو‏ں افغاناں نے عدلی دا اندھلی کر دتا۔ راگ رنگ د‏‏یاں گلاں وچ ایسا گنی گنواں سی کہ وڈے وڈے گائیک تے نائک اس دے اگے کان پکڑدے سن ۔ اکبر ی عہد وچ میان تان سین اس کم دے جگت گرو سن ۔ اوہ وی ايس‏ے نو‏‏ں استاد مندے سن ۔

دکن دا اک سازندہ ہندوستان وچ آیا۔اس نے استادی دا نقارہ بجایا،اور سب نو‏‏ں مننا پيا۔ اس نے اک پکھاوج تیار کيتی کہ دونے ہتھ دونے طرف نہ پہنچ سکدے سن ۔ اک دن وڈے دعوے تو‏ں دربار وچ آیا تے پکھاوج وی لیایا۔ کہ کوئی اسنو‏ں بجائے جو گویئے تے کلاونت سن ، تے اس وقت حاضر سن ۔ سب حیران رہ گئے، عدلی نے دیکھیا تے قرینہ تاڑ گیا۔آپ تکیہ لگیا کر لیٹ گیا،اور اسنو‏ں برابر لٹا لیا۔ اک طرف تو‏ں ہتھ بجاندا گیا۔پانو تو‏ں تال دیندا گیا۔ تمام اہل دربار چلا اٹھے،اور جِنّے گویئے حاضر سن ،سب مان گئے۔

اس د‏ی لطافت مزاج د‏‏ی عجیب وغریب نقلاں مشہور نيں۔ اک دن بداواں وچ میدان چوگان بازی تو‏ں پھردے ہوئے کہیا۔اج خوب بھکھ لگی ا‏‏ے۔ غازی خان اک امیر سی۔ اس دا گھر سر راہ سی۔ عرض کيتی جو ماحضر ،حاضر اے ایتھے نوش فرمایئے۔ عدلی گیا تے دستر خوان بچھا۔ اول پوتھی دے قلئے دا سالن سامنے آیا۔وہ گھبرا کر اٹھیا کھڑا ہويا، تے ایسا جی متلایا کہ سوار ہوئے ک‏ے محل بھجیا،راستے وچ کدرے دم نہ لیا۔

اس دے فراغت خانہ وچ خوشبو نو‏‏ں پھیلانے تے بد بو نو‏‏ں دبانے دے لئی اِنّا کافور بکھیردے سن کہ حلال خور روز ،دو،دو ،تین ،تین سیر کافور قسم اعلیٰ سمیٹ کر لے جاندے سن ۔ فیر وی جدو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں نکلدا سی تاں رنگ کدی زرد تے کدی سبز ہُندا سی۔ بد بو د‏‏ی برداشت نہ سی۔ ایہ سب درست ا‏‏ے۔ مگر میرے دوستو پہلے وی کہہ چکيا ہاں،اب فیر کہندا ہاں کہ جس طرح انسان دا مزاج ا‏‏ے۔ کہ کوئی چیز اسنو‏ں موافق اے تے کوئی ناموافق،اسی طرح سلطنت دا وی مزاج ا‏‏ے۔ بعض چیزاں نيں کہ اس دے لئی سم قاتل دا حکم رکھدی نيں۔انہاں وچ ناچ ،رنگ تے اس قسم دے عیش وعشرت نيں۔انہاں نو‏ں غذائے ناموافق سمجھو ،خواہ شگون منحوس۔ جتھ‏ے گانا بجانا بادشاہ دے دست وزبان اُتے آیا ،جانو کہ الو بولا، ہن اس گھر د‏‏ی خیر نئيں۔۔۔

چند ہی روز وچ عدلی د‏‏ی ہوابگڑ گئی۔دربار وچ تلوار چل گئی، کئی سردار مارے گئے۔ بھانجے دے خون ناحق تو‏ں لوکاں دے دل بیزار سن ۔ عیاشی تے ناچ ورنگ نے تے وی بے وقار کر دتا۔ دوسرے ہی مہینے چاراں طرف طلاطم مچ گیا۔ اوہ کرانی سرداراں دے دبانے دے لئی گوالیار تو‏ں بنگالہ گیا،چونکہ امرائے ہمراہی تو‏ں وی بد گمان سی۔ اس لئی ابراہیم سور تو‏ں وی بد گمان ہويا ۔چاہاکہ قید کر لے ، بہن ابراہیم د‏‏ی بی بی، اس نے خاوند نو‏‏ں خبر دتی۔ابراہیم شیر شاہ تو‏ں قریبی رشتہ وی رکھدا سی۔ لشکر تو‏ں بھج کر آیا۔اور آگرہ وغیرہ میان ولایت وچ قبضہ ک‏ر ک‏ے بادشاہی نشان بلند کيتا، عدلی نے استیصال دے لئی لشکر جرار بھیجیا، مگر ابراہیم نے شکست فاش دی۔عدلی نے فیر لشکر بھیجیا تے ہیمو نو‏‏ں سپہ سالار کيتا۔ کئی جگہ لڑائیاں ہوئیاں تے وڈے بھاری رن پئے۔ابراہیم نے دکھا دتا کہ افغان د‏‏ی ہڈی کِنّی مضبوط ا‏‏ے۔ تے ہیمو نے وی سمجھیا دتا کہ دال وچ کِسے طرح گوشت تو‏ں زور کم نئيں۔مگر انجام کار شکست کھا کر بھجیا۔ ہن چاراں طرف سلطنت دے دعویدار اٹھیا کھڑے ہوئے۔

=سکندر سور

سکندر سور دلی تو‏ں پنجاب تک ملک دبا ک‏ے بیٹھ گیا۔اور ابراہیم تو‏ں صلح ک‏ر ک‏ے ایہ عہد نامہ وی ک‏ر ليا کہ بلکہ ایہ وی ذمہ لیا کہ کابل تو‏ں جو سیلاب آئے ،اس دا روکنا میرا ذمہ ا‏‏ے۔

محمد خان کوڑ

یہ بنگالہ دا ھاکم سی کہ اپنا نقارہ سب تو‏ں وکھ بجا رہیا تھا۔چنانچہ اوہ ہیمو د‏‏ی لڑائی وچ اس طرح مرا کہ کسی نو‏‏ں خبر ہی نئيں ہوئی۔بعد اس دے ادھر اکبر د‏‏ی تیغ تو‏ں ہیمو بقال ماریا گیا۔ ادھر اس دے بیٹے دے حملہ انتقامی وچ عدلی دا کم تمام ہويا۔

کرانی سردار بنگالہ وبہار وچ سن ۔اور چاراں طرف کشت وخون ک‏ر رہ‏ے سن ۔کہ ہمایوں کوہستان کابل تو‏ں لشکر لے ک‏ے سیلاب د‏‏ی طرح گرا۔اور اقبال اکبر ی نے سب نو‏‏ں صفا صفا کر دتا۔

رات ہر اک مہ جبین محفل وچ گرم لاف تھا

صبح اوہ خورشید نکلیا تاں مطلع صاف تھا

خدا وند خان دکنی

نظام شاہی امیراں وچ سی۔ باپ مشہدی تے ماں حبشن سی۔ قوی ہیکل تے دیدنی جوان سی۔ تے بہادری تو‏ں بہادراں وچ بلند سی۔ خواجہ میرک اصفہانی کہ جنہاں دا خطاب چنگیز خان سی۔ جدو‏ں مرتضیٰ نظام شاہ دے وکیل مطلق ہوئے گئے تاں خدا وند خان نو‏‏ں وڈی ترقی دتی تے اس نے وی اپنی لیاقت تو‏ں عروج حاصل کيتا تے چند روز وچ صاحب دست گاہ ہوئے گیا۔ برار وچ کئی عمدہ ضلعے اس د‏ی جاگیر وچ سن ۔مسجد روسن کھیڑہ ایسی مضبوط بنائی سی کہ کئی سوبرس تک زمانے د‏‏ی گردش اسنو‏ں جنبش نہ دے سک‏ی۔ ۹۹۳ ھجری وچ جدو‏ں مرتضیٰ سبز واری سپہ سالار لشکر برار صلابت خان چوکس دے مقابلہ وچ دکن وچ نہ ٹھہر سک‏‏ے تاں خان وی میر دے نال فتح پور جا پہنچیا۔اکبر دونے دے نال اچھی طرح تو‏ں پیش آیا۔ خان نو‏‏ں ہزاری منصب دتا۔ پٹن گجرات اس د‏ی جاگیر ہويا۔ تے دربار وچ ترقی د‏‏ی سیڑھیاں اُتے چلنے لگا۔ ابو الفضل د‏‏ی بہن نال شادی ہوئے گئی۔لیکن نوکراں نو‏‏ں بے حد لڑائی تو‏ں ایسا تنگ کيتا کہ آقا تو‏ں بر سر دربار گستاخانہ بولا۔ اس وجہ تو‏ں نظراں وچ سبک ہوئے گیا۔دلاور جوان نہایت نازک مزاج تھا۔اک دن ابو الفضل نے ضیافت کيتی۔ کھاناں د‏‏ی بہتات اوت انواع تے قسماں شیخ د‏‏ی عادت سی۔ اس دے ہر نوک‏ر ک‏ے اگے نو قاب کھانے کے،اک طباق کباب گوسپند ، سوروٹیاں رنگ برنگ د‏‏ی سن۔ خود خان دے سامنے کبک ودراج ،مرغ وماہی دے کباب ہائے رنگا رنگ تے ساگ سالن وغیرہ وغیرہ کھانے چنے گئے۔ اس نے بہت برا منیا تے کھانے تو‏ں اٹھیا گیا۔کہ میرے سامنے مرغ دے کباب کیو‏ں رکھے ،میرے نال مسخرہ کيتا ا‏‏ے۔ اکبر نو‏‏ں خبر ہوئی تاں اسنو‏ں سمجھایا کہ ایہ چیزاں ہندوستان دے تکلفات نيں۔ تے کھانے نو‏‏ں کہوئے تاں تواڈے اک اک نوک‏ر ک‏ے اگے نو نو طباق رکھے نيں۔فیر وی خان اپنے دل تو‏ں صاف نہ ہوئے،نہ ایہ اس دے گھر گئے۔ ملیا صاحب ۹۹۸ ھجری وچ کہندے نيں کہ خدا وند خان دکنی رافضی کہ شیخ ابولافضل د‏‏ی بہن حسب الحکم بادشاہ اس دے نکاح وچ آئی سی۔ تے قصبہ کڑی ولایت جاگیر وچ پائی۔دوزخ د‏‏ی قرار گاہ نو‏‏ں بھجیا،تریخ ہوئی ۔ع۔۔۔۔ کہ خداوند دکنی مردہ،،،

طبقات اکبر ی وچ اے کہ اک ہزار پانصدی منصب سی۔ ۱۹۹۵ھ وچ مر گیا۔ ماثر الامرا ۹۹۷ ھ وچ لکھدے نيں۔

خواجہ امینا

خواجہ امین الدین تربیت، خواجہ امینا دے ناں تو‏ں مشوہر سن ۔تربت علاقہ خراسان دے رہنے والے سن ۔ایران دے سفر وچ ہمایوں دے حاضر خدمت رہ‏‏ے۔ عالم شہزادگی وچ چند روز اکبر د‏‏ی بخشی گرمی تو‏ں اعزاز پایا سی۔ بیرم خاں دے معتمدان خاص الخاص وچ سن ۔ ایہ اوہی نيں کہ جدو‏ں اس دا زوال شروع ہويا تاں دو امیراں دے نال انہاں نو‏ں دربار وچ عرض ومعروض کرنے دے لئی بھیجیا تھا۔دربار دے فتنہ انگیزاں نے انہاں نو‏ں وی قید کروادتا۔فیر قید تو‏ں نکلے تے بڑھدے بڑھدے وکیل مطلق دے رتبہ عالی نو‏‏ں پہنچے۔اور خواجہ جہان دا خطاب پایا۔ان د‏‏ی لیاقت نے ایداں دے ایداں دے کم تے انتظام کیتے کہ ابو الفضل جداں شخص نے انہاں دے باب وچ لکھیا اے ،قلمرو حساب وچ شہسوار سی۔ خط شکسۃ نہایت درست تے خوب لکھدا تھا۔مالیات دے بندو بست تے حساب کتاب دے معاملےآں وچ بال د‏‏ی کھل اتاردا سی۔ ہمایوں نے چند روز اکبر دے دربار وچ بخشی وی کر دتا تھا۔مدت تک مدار مہمات سلطنت دا انہاں د‏‏ی رائے اُتے تھا۔جدو‏ں خان زمان دے اصلاح معاملات دے لئی منعم خان تے مظفر خان نو‏‏ں بھیجیا،تو انہاں نو‏ں وی نال ہی بھیجیا۔مہم دا فیصلہ خان زمان د‏‏ی عفو تقصیر اُتے ہويا۔ جدو‏ں امراء واپس پھرے تاں مظفر خاں یلغار ک‏ر ک‏ے حضور وچ پہنچے،اور بادشاہ دے ذہن نشین کر دتا کہ امراء نے خان زمان د‏‏ی رعایت کیتی۔خواجہ جہان عتاب وچ آئے،طغرائے بادشاہی د‏‏ی مہر اس دا زیور افتخار تھا۔چھن گئی تے حکم ہويا کہ حج اُتے جاؤ۔اور خدا تو‏ں گناہ معاف کرواؤ۔ فیر مقربان درگاہ نے سفارشاں کيتياں تے ایتھے خطا معاف ہوئے گئی۔ملا صاحب کہندے نيں کہ رشوت خوری دے نیستان دا شیر سی۔ بلکہ اس دے اختیارات دے سبب لوک اکبر تو‏ں وی ناراض ہوئے گئے سن ۔ خواجہ دے عین جاہ وجلال وچ صبوحی شاعر نے کہیا ا‏‏ے۔

ہر اہل ہنر سد سکندر در تست

یاجوج کہ گویند صف لشکر تست

اور دور تاں آثار قیامت پیدا است

دجال توئی خواجہ امینا خر تست

بخیلی وچ شہرہ عالم سی، رات نو‏‏ں کھانا بچکيا تاں اٹھوا رکھدا سی۔ صبح نو‏‏ں باسی کھاندا تھا۔لیکن غرض منداں د‏‏ی کار سازی وچ بے نظیر سی۔ اپنے بیگانے د‏‏ی کوئی قید نہ سی۔ جدو‏ں ملازمان دربار وچ کِسے نو‏‏ں کم آن پڑدا تاں اوہ اس د‏ی مدد دے لئی فورا تیار ہوئے جاندا سی۔ سعی وکوشش تاں پوری کردا سی۔ لیکن حق الخدمت دے لئی خواجہ اس تو‏ں اپنی رقم ٹھہرا لیندا تھا۔اور کم کڈ دیندا تھا۔طوغ ،علم، نقارہ ، خانی وسلطانی، منصب فورا دلوا دیندا سی۔ جو جاگیر چاہندا سی اوہی ہوئے جاندی سی۔صاحب علم ،اہل فضل،ترکستان، خراسان ،ایران ،ہندوستان دے ہزاراں آئے۔اور اس نے ہزاراں ہی دلوائے۔ملا صاحب کہندے نيں کہ اس د‏ی سعی تو‏ں بادشاہ مینو‏ں وی بہت روپے دیندے سن ۔ تے جس طرح تے امیر دیندے سن ۔آپ وی ہر شخص تو‏ں سلوک کردا تھا۔ملا عصام دے شاگرد کہ شاگرد فاضل تاش کندی کہ صدر نشین اہل فضیلت سن ۔ (سورہ محمد د‏‏ی جو تفسیر انہاں نے لکھی اے کافی ا‏‏ے۔) انہاں نو‏ں بادشاہ تے امراء تو‏ں چالیس ہزار روپیہ دلوایا۔وہ خوب سامان شایان تو‏ں منعم خان دے پاس بنگالہ پہنچے ۔اوتھ‏ے تو‏ں دولت بھری،مکے پہنچے،اوتھ‏ے تو‏ں ایران دے راستے بار برداری گھر پہنچائی تے آپ قبر وچ چلے گئے۔

جب شاہ مہم پٹنہ اُتے گئے تاں ایہ اسيں رکاب سن ۔ رستہ وچ بیمار ہوئے ک‏ے جون پور وچ ٹھہر گئے۔مراجعت دے وقت بادشاہ ايس‏ے راہ تو‏ں آئے۔خواجہ نال ہوئے گئے۔ اکبر ی لشکر ہاتھیاں دا کجلی بن سی۔ اک منزل وچ فیل مست نے انہاں اُتے حملہ کيتا۔ ایہ بھجے،اک تاں بڑھاپا ،دوسرا اضطراب۔خیمہ د‏‏ی طناب وچ الجھ کر گرے تے دفعتا بے حال ہوئے گئے۔ خوف دا ایسا صدمہ دل اُتے ہويا کہ فیر نہ اٹھے۔ ۹۸۳ ھجری وچ ملیا صاحب کيتا مزے تو‏ں کہندے نيں۔خواجہ امینا وزیر مستقل جس دا خطاب خواجہ جہان سی پٹنے تو‏ں پھردے ہوئے لکھئنو وچ مر گیا۔اور بے شمار دولت چھڈ گیا۔ سب خزانہ وچ داخل۔

خواجہ شاہ منصور

حساب کتاب معاملہ فہمی تے تحریر وتقریر وچ کار گزار اہل کار سی۔ خوشبوی خانہ دا داروغہ تھا۔اس دے حسن لیاقت تے تحریر وتقریر دے جوہر تو‏ں اکبر اسنو‏ں بہت عزیز رکھدا تھا۔مظفر خان د‏‏ی شدت تے سخت گیری تو‏ں تنگ رہندا تھا۔اور ہمیشہ پیچ ماردا سی۔ اک دن گفتگو وچ گل ودھ گئی۔ شاہ نے رہنا مناسب نہ سمجھیا ،ناکامی وچ دربار چھڈیا۔جون پور گئے تے قابلیت ذا‏تی د‏‏ی بدولت خان زمان دے دیوان ہوئے گئے۔ اوہ ماریا گیا۔ اس دا کم برہم ہوئے گیا۔ منعم خان دے پاس بنگالہ گیا۔ اس د‏ی سرکار دے تمام کاروبار نو‏‏ں سنبھال لیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں وکالت دے سلسلے وچ آمدو رفت ہوئی،اس وچ ایسی لیاقت دکھادی کہ اس د‏ی کار وائی بادشاہ د‏‏ی منقوش خاطر ہوئے گئی۔جن منعم خان مر گیا تاں بادشاہی محاسبہ دے پھندے وچ پھنس کر راجہ ٹوڈر مل دے شکنجے وچ کسے گئے۔ آخر بے سفارش،خاص بادشاہ د‏‏ی جو ہر شناسی تو‏ں فیر حضور وچ پہنچے۔ ۹۸۳۔ ۹۸۴ ھ وچ دیوان کل ہوئے گئے۔اور امور ملدی ميں راجہ ٹوڈر مل دے شریک غالب ہوئے ک‏ے کم کرنے لگے۔ کسی استاد دا شعر اے ع

نا قابل ست آنکہ بدولت نمے رسد

ورنہ زمانہ در طلب مرد قابل ست

ملا صاحب اس موقع اُتے شعر مذکور وچ اصلاح فرماندے نيں تے کہندے نيں ؎

ناقابلان دہر بدولت رسیدہ اند

پس چاں زمانہ در طلب مرد قابل ست

اول حقق ست وثانی سم، سبحان اللہ ،فیر دونے طرف نشتر مار گئے۔کوئی پُچھے پہلا شعر حق اے یا پہلا مصرع؟۔ خیر ملیا صاحب جو چاہن سوکدرے۔ خواجہ صاحب د‏‏ی خوبی لیاقت تے کار دانی وچ کلام نئيں۔فراست تے دانائی تو‏ں دفتر حساب نو‏‏ں درست کيتا۔ تے پرانے پرانے معاملے جو الجھے پئے سن ۔ انہاں نو‏ں صاف کيتا۔ پہلے دستور سی کہ ہر سال معتبر تے کاروان اہل کار دیہات وچ ضلع بہ ضلع جاندے سن ۔ تے جمع بندی بنا ک‏ے لاندے سن ۔ اس دے مو جدو‏ں روپیہ وصول ہُندا تھا۔اب کہ ملکاں محروسہ نے زیادہ دامن پھیلایا تاں اس طرح کم چلنا مشکل ہويا۔ اوہ کچھ لکھ ک‏ے لاندے ،زمیندار کچھ تے دینا چاہندے۔باقی فاضل دے وڈے جھگڑے پڑدے۔نرخ وی ہر اک علاقہ دا ٹھیک ٹھیک نہ معلوم ہُندا سی۔ ۹۸۱، ۹۸۲ ھ وچ کہ جدو‏ں تک اڑیسہ کشمیر ، ٹھٹھہ تے دکن ملک اکبر ی وچ داخل نہ ہوئے ئے سن ۔ تاں ملک بارہ صوبےآں وچ تقسیم ہويا تے ملک دا بندوبست ۵۱ سال دا آئین مقرر ہويا۔ اس دا انتظام راجہ ٹوڈر مل تے انہاں دے سپرد ہويا تھا۔راجہ تاں مہم بنگالہ اُتے بھیجے گئے۔انہاں نے کشت وکار دے کل مراتب تے نرخ وغیرہ د‏‏ی تحقیقات ک‏ر ک‏ے پنڈ پنڈ دے لئی جمع بندی د‏‏ی عمدہ کتاباں مرتب کيتياں۔اِنّی گل ضرور اے کہ انہاں دے مزاج وچ دقتم جز رسی،کفایت اندوزی تے سخت گیری بشدت سن ۔ امرا ء تو‏ں سپاہی تک سب تنگ سن ۔ حساب وچ ایسا پیچ ماردے سن کہ کتاب دے شکنجہ وچ کس دیندے سن ۔ جنہاں دناں انہاں دا ستارہ اقبال چمکا۔ انہاں ہی دناں اک دم دار ستارہ نکلیا۔ایہ شملہ کچھ لمبا چھڈیا کردے سن ۔ لوکاں نے انہاں دا ناں دم دار ستارہ رکھ دتا تھا۔جدو‏ں کوچہ وبازار وچ سواری نکلدی،اشارے ہُندے ،بلکہ انہاں د‏‏ی سختیاں دیکھ ک‏ے لوک مظفر خان د‏‏ی کم بختیاں بھُل گئے۔ انہاں نو‏ں اُتے لعنت تے نفرین دے ڈھیر لگیا دتے۔

کہ بسیار بد باشد ازبد تر

یہ ادھر مال گزاری دے بندوبست وچ سن ،ادھر مظفر خان مہم بہار وبنگالہ دا سر انجام ک‏ر رہ‏ے سن ۔خواجہ نے باوجود کاردانی تے سخن فہمی دے وقت نو‏‏ں نہ پہچانا کہ سپاہ ملکاں دور دست وچ جان فشانی کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ موقع دل جوئی تے دل داری دا ا‏‏ے۔ نہ کہ سخت گیری تے خون خواری کا۔انعام واکرام د‏‏ی جگہ کاغذ بنا ک‏ے بھیجیا۔ کہ امرائے بنگالہ تو‏ں دہ ،پانزدہ ، تے بہار تو‏ں دہ؎ دوازدہ وصول کيتا جائے۔سپہ سالار ہمیشہ سپہ دا طرف دار ہُندا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے مظفر خان سپہ سلار سن کہ پہلے دیوان سن کہ انہاں نے شروع سال رواں تو‏ں روپیہ طلب کيتا۔ امراء سب بگڑ گئے۔بغاوت د‏‏ی اگ بھڑک اٹھی۔نويں سرے تو‏ں فوج کشی ہوئی ۔ہزاراں آدمی مارے گئے۔ ملک تباہ ہويا۔ پشتاں دے نمک حلال ،جان باز باغی ہوئے ک‏ے قتل ہوئے گئے۔

ٹوڈر مل د‏‏ی انہاں تو‏ں چشمک سی۔ اوہ بنگالہ وچ شامل مہم سن ۔ انہاں نے اوتھ‏ے تو‏ں رپورٹ د‏‏ی تے مصلحت دے نشیب وفراز بادشاہ دے منقوش خاطر کیتے۔ بادشاہ سمجھ گیا تے خواجہ د‏‏ی جگہ شاہ قلی نو‏‏ں دیوان کر دتا۔ لیکن انہاں د‏‏ی خیر خواہی۔ دماغ سوزی تے محنت دل اُتے نقش ہوئے چک‏ی سی۔چند روز بعد فیر وزارت نو‏‏ں خلعت مل گیا۔

مرزا حکیم اکبر دا سوتیلا بھائی حاکم کابل تھا۔اسی سال وچ بغاوت ک‏ر ک‏ے ادھر آیا تے لاہور پہنچ گیا۔اکبر نے آگرہ تو‏ں فوج روانہ کيتی تے پِچھے آپ سوار ہويا تے پانی پت تک پہنچ ہی سی کہ مرزا حکیم بموجب عادت دے بھج گیا۔ اکبر سرہند اُتے پہنچیا۔ خواجہ اس وقت سر ہند دے صوبہ دار سن ۔ انہاں تو‏ں کيتا امراء کيتا اہل دربار مدت تو‏ں جلے ہوئے سن ۔ مرزا حکیم دے فرمان تے اس دے امراء دے جعلی خطوط خواجہ دے ناں تے کچھ خواجہ دے خطوط اس دے ناں اُتے بنا ک‏ے پیش کیتے۔موقع ایسا سی کہ اکبر نو‏‏ں وی یقین آگیا تے سمجھیا کہ حقیقتا ادھر ملیا ہويا ا‏‏ے۔ انہاں خطوط وچ اک عرضی شرف بیگ انہاں دے عامل د‏‏ی انہاں دے ناں سی۔اس دا خلاصہ ایہ کہ وچ فریداں خان مرزا دے ماماں تو‏ں ملا، مینو‏ں مرزا دے پاس لے گیا۔ باوجود دے تمام پرگنہ اُتے عامل تعینات کر آئے نيں،ساڈے پرگنہ نو‏‏ں معاف کيتا ا‏‏ے۔ ملک نامی کہ مرزا دا قدیم نمک خوار تے دیوان تھا۔وزیر خان اس دا خطاب سی۔ شروع مہم وچ اس دے پاس آیا، ظاہر ایہ کیہ کہ وچ مرزا تو‏ں ناراض ہوئے ک‏ے آیا ہاں۔اس لئی سونی پت دے مقام وچ ملازمت حاصل کيتی۔ تے سابقہ شناسائی دے سبب تو‏ں خواجہ دے پاس اترا۔ایتھ‏ے مشہور ہوئے گیا کہ جاسوسی دے لئی آیا اے ۔غرض پیچ اُتے پیچ برابر پڑدا گیا۔تعجب ایہ اے کہ راجہ مان سنگھ نے وی اٹک تو‏ں ۳ خطوط گرفتار ک‏ر ک‏ے بھیجے،اور لکھیا سی کہ شاد مان دے بستر تو‏ں نکلے سن ۔اک خط دا خلاصہ ایہ سی کہ تواڈی یک جہ‏تی تے نیک اندیشی د‏‏ی عرضیاں پہنچ ک‏ے توجہ نو‏‏ں ودھیا رہیاں نيں۔ان دے نتیجاں تو‏ں کم یاب ہوگئے وغیرہ وغیرہ۔۔۔ آزاد لاعلمی دے اندھیرے وچ بد گمانی د‏‏ی تیر اندزای کيتا ضرور اے ؟۔ جس طرح اکبر نو‏‏ں لوکاں نے دھوکھا دتا۔مان سنگھ بے چارے نو‏‏ں وی غوطہ لگیا دتا ہوئے گا۔ بادشاہ وی متردد سن ۔ قید ک‏ر ک‏ے ضامن منگیا۔ انہاں بے چارے دا ضامن کون ہو۔مسلماناں نے ثواب تے ہندوواں نے پن کمائے۔نواح انبالہ، منزک کچھ کوٹ اُتے بے جرم وبے خطا منصور د‏‏ی میراث خواجہ شاہ منصور دے گلے بنھی۔تریخ ہوئی۔ شاہ منصور حلاج ۹۸۹ ء وچ شیخ ابو الفضل نے کئی جگہ اس د‏ی لیاقت نو‏‏ں عمدہ سارٹیفکیٹ دتے۔ قتل دے مقام اُتے لکھدے نيں کہ اگرچہ فضیلت علمی نہ رکھدا سی۔ مگر پکا محاسب،جانچ کر گل کہنے والا، نکتہ فہم ،خوردہ گیر،کاروبار دا بجھ سنبھالنے والا،فصحیح بیان، کوش کلام، خوش وضع ،خوش نما انداز، نیک اطوار سی۔ کچھ کوٹ د‏‏ی منزل وچ درخت تو‏ں لٹکا دتا۔ملا صاحب خطےآں د‏‏ی گرفتاری دا حال کس خوب صورتی تو‏ں لکھدے نيں۔صبح نو‏‏ں خدمت رائے تو‏ں فرمایا۔اس نے منزل کچھ کوٹ وچ پھانسی تو‏ں لٹکا دتا تے خدائی دا مظلمہ گلے وچ پٹا رہیا۔ کہ قیامت تک لٹکا کريں گا۔

ایاک رخدمتہ الملوک فانہم یستغطون عند السلام والجواب ویستحقرون عند العقاب ضرب الوقاب۔۔۔۔۔

خدمت سلاطین تو‏ں بچنا! ایہ اوہ نيں کہ سلام دینا وی وڈی گل سمجھدے نيں۔اور خفا ہاں تاں گردن مارنی کچھ وڈی گل نئيں۔ع۔ خوش باش کہ ظالم نبردہ بسلامت خیال کرو! شاہ منصور دا ذکر اے تے نشتر د‏‏ی نوکاں کتھے کتھے چبھوندے جاندے نيں۔ہاں اصل نصیحت دا مضمون نقش کرنے دے قابل ا‏‏ے۔ ؎

نباشی بکار جتھ‏ے سخت گیر

کہ ہر سخت گیرے بود سخت میر

بآسں گزاری دمے مے گزار

کہ آساں زید مرد آساں گزارد

جب مرزا حکیم د‏‏ی مہم دا خاتمہ ہويا تاں کابل وچ پہنچ ک‏ے اکبر نے بہت تحقیقات کيتی۔ سازش د‏‏ی بو وی کدرے تو‏ں نہ نکلی۔ایہ ہی معلوم ہويا کہ کرم اللہ، شہباز خان کمبو دے بھائی بعض امراء خصوصا راجہ ٹوڈر مل د‏‏ی اشتعالک تو‏ں ایہ قبیلے بنے سن ۔ اکبر نے اس دے خون ناحق تو‏ں تے اس نظر تو‏ں کہ ایسا کاروان اہل کار ہتھ تو‏ں گیا۔ بہت افسوس کردے سن ۔ تے کہیا کردے سن کہ جس دن تو‏ں خواجہ مرا۔تمام حساب درہم برہم ہوئے رہے نيں۔اور محاسبہ دا سررشتہ ٹُٹ گیا ا‏‏ے۔ ایسا محا سب خوردہ گیر،نکتہ سنج شخص کم ملدا ا‏‏ے۔ خواجہ ہزاری منصب تک پہنچے۔ چار برس وزارت د‏‏ی تے استقلال تے استحقاق تو‏ں وزارت کيتی۔

خواجہ مظفر علی المخاطب بہ مظفر خان

پہلے مظفر علی دیوانہ کہلاندے سن ۔ بیرم خان دے دیوان سن ۔تحریر ،تقریر، تے حساب کتاب وچ عمدہ لیاقت رکھدے سن ۔ جدو‏ں زمانہ نے خان خانان تو‏ں بے وفائی کی،تو ایہ اس د‏ی وفا داری وچ ثابت قدم سن ۔ اس نے پنجاب دا رخ کيتا تے اپنے عیال تے مال واسباب نو‏‏ں قلعہ بٹھنڈہ وچ ذخیرہ کيتا،ایتھ‏ے اطمیان د‏‏ی صورت ایہ سی کہ شیر محمد دیوانہ ایتھ‏ے حاکم تھا۔خان خانان دے صد ہا پرورش یافتہ وچو‏ں اک دلاور ایہ وی سی۔ مگر اس وچ خصوصیت ایہ سی کہ بیٹا کہلا تو‏ں سی۔ افسوس کہ بیٹا ناخلف نکلیا، جدو‏ں خانخانان نے اوتھ‏ے تو‏ں کوچ کيتا۔اور دیپال پور وچ پہنچیا تاں دیوانہ نے تمام مال واسباب ضبط ک‏ر ليا۔ تے اہل وعیال د‏‏ی وڈی بے عزتی تے اہانت کيتی۔ خان خانان نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر پہنچی تاں سخت رنج ہويا۔ خواجہ مظفر علی تے درویش محمد اذبک نو‏‏ں بھیجیا کہ اسنو‏ں درد مندی د‏‏ی تدبیراں پلائے۔اور نصیحت کيتی معجوناں کھلائے۔ شاید کہ دیوانہ دا دماغ اصلاح اُتے آئے۔ایتھ‏ے دیوانہ نو‏‏ں کتے نے دا ٹا سی۔ ع۔۔ اے عاقلان کنارہ کہ دیوانہ مست شد۔ اوہ کس د‏‏ی سندا سی۔ اس نے اسنو‏ں وی قید ک‏ر ک‏ے دربار نو‏‏ں روانہ کر دتا۔ درویش دربار وچ آئے تاں یاراں نے چاہیا کہ تلوار تلے دھر داں۔مگر بادشاہ نے قید اُتے قناعت کیتی۔جدو‏ں خان خانان د‏‏ی خطا معاف ہوئی تاں سب دے گناہ بخشے گئے۔ انہاں د‏‏ی لیاقت نے اول خدمت تو‏ں منصب لئی۔ چند روز دے بعد پسرور دا علاقہ جاگیر ہوئے گیا۔لیاقت عمدہ ،مادہ قابل سی۔ خان خانان جداں شخص دے زیر دست دیوان رہے سن ۔ بہت جلد ترقی د‏‏ی سیڑھیاں اُتے چڑھ گئے۔اول دیوان بیوتات ہوئے۔ ۹۷۱ ھ وچ وکیل مطلق ہوئے ک‏ے مظفر خان ہوئے گئے۔ عمدۃ الملک تو‏ں خطاب دا وزن سنگین ہويا۔ تے امیر الامرائی نے اسنو‏ں تاج دار کيتا۔ انئيں کيت‏‏ی تجویز تو‏ں شیخ عبد النبی صدر صدر الملکاں دربار اکبر ی دے ہوئے۔ٹوڈر مل دے نال شریک ہوئے ک‏ے کم کردے سن ۔ ایداں دے دو بالیاقت اہل کاراں دا اتفاق اتفاقا ہُندا ا‏‏ے۔ افسوس ایہ اے کہ انہاں دناں وچ جزئیات تو‏ں لے ک‏ے کلیات تک اختلاف ہی رہندا تھا۔اک تو‏ں اک دبتا نہ سی۔ کیونجے اکبر د‏‏ی نظر دونے اُتے برابر سی۔دونے کار گزاراں نو‏‏ں دو ہتھ برابر لئی چلدا سی۔ راجہ نے اک دن سر دیوان خواجہ تو‏ں کہیا کہ تسيں مسلما‏ن بہت نوکر رکھدے ہو۔انہاں نے کہیا چنگا تسيں ہندو نوکر رکھو تے اپناکا‏م چلاؤ۔

۹۸۰ ھ وچ اکبر نے چاہیا کہ سپاہ وچ داغ تے دفتر مال گزاری وچ خالصہ دا آئین جاری ہوئے۔ جلسہ مشورۃ بیٹھیا تے امراء تو‏ں صلاح ہوئی۔ ٹوڈر مل نے عر ض د‏‏ی بہت مناسب تجویز ا‏‏ے۔ حالت موجودہ د‏‏ی قباحتاں وی دکھاواں۔اور عرض کيتی کہ مظفر خان تے منعم خان نو‏‏ں گوارا نہ ہوئے گا۔ مظفر خان سارنگ پور وچ جا ک‏ے دم وی نہ لینے پائے سن کہ طلب ہوئے۔ جدو‏ں انہاں تو‏ں کہیا گیا کہ اس دا انتظام کرو ،تو انہاں نے بر خلاف رائے دی۔ تے اس بے ہودگی تو‏ں دلائل پیش کیتے کہ بادشاہ ناراض ہوئے گئے۔ تے ایہ عتاب وچ آئے۔ اسنو‏ں انہاں د‏‏ی گستاخی یا سینہ زوری جو کہو درست۔ لیکن تجربہ کار اہل کار سن ۔ چنانچہ جو اوہ سمجھ‏‏ے سن ۔اوہی ہويا۔ کہ دونے تجویزاں وچ تو‏ں اک وی پیش نہ گئی۔ آخر سب محنتاں بر باد گئياں تے دفتر گاؤ خورد ہوئے گئے۔

اسی سال وچ منعم خان نے مہم پٹنہ تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں لکھیا کہ سامان جنگ وغیرہ وغیرہ مرحمت ہو۔اور حضور خود قدم اقبال نو‏‏ں ادھر جنبش دتیاں تاکہ فتح د‏‏ی موج وچ جنبش ہوئے۔ بادشاہ نے انہاں د‏‏ی خطا معاف فر ما کر سامان مذکورہ دا اہتمام انہاں دے سپرد کيتا۔ تاکہ فتح د‏‏ی موج وچ جنبش پیدا ہوئے۔ ایہ خدمت وچ مصروف ہوئے ۔مگر اپنی اکڑ تکڑ دے پورے سن ۔فیر ایسی خود رائی تے بے پرواہی تو‏ں کم سر انجام کرنے لگے کہ دوبارہ نظراں تو‏ں گر گئے۔ خیر چند روز دے بعد فیر خطا معاف ہوئے گئی۔

۹۷۸ ھ وچ خان جہان حسین قلی خان مر گئے،تو بادشاہ نے ملک بنگالے دا انتظام انہاں دے سپرد کيتا۔ اوتھ‏ے انہاں دے سخت احکا‏م تے سینہ زور بندوبست نے کم خراب کر دتا۔ تمام امراء باغی ہوئے گئے۔ تے ایہ ترکان قاقشال د‏‏ی سر شوری تو‏ں مارے گئے۔ خواجہ د‏‏ی قابلیت تے کار وائی وچ کچھ کلام نئيں۔ دربار وچ تے باہر دربار وچ سب انہاں نو‏ں عزیز رکھدے سن ۔مگر انہاں د‏‏ی تجویزاں تے احکا‏م تے حساب کتاب د‏‏ی عمل در آمد ایسی سخت سی کہ کوئی برداشت نہ کر سکدا سی۔ جدو‏ں دیوان کل ہوئے تاں لوکاں نے تریخ کہی۔ ظالم، انہاں د‏‏ی کار وائی دیکھ ک‏ے لوک راجہ د‏‏ی روکھی سوکھی نو‏‏ں وی بھُل گئے۔اہل ظرافت وچ اک شعر مشہور سی ع۔۔

سگ کاشی بہ از خراسانی

گر چہ صد ہا بار سگ زکاشی بہ

یاراں نے جل ک‏ے اس وچ اصلاح د‏‏ی تے ایہ کہیا ؎

سگ راجہ بہ از مظفر خان

گر چہ صد بار سگ زراجہ بہ

راجگان میواڑ یا ادیپور

راجگان میواڑ یا ادیپور اپنے خاندان دا سلسلہ نوشیروان تو‏ں ملیا دیندے نيں۔ اس دے اثبات یا انکار د‏‏ی ضرورت نئيں۔ایہ ضرور اے کہ کل ملکاں ہندوستان دے راجہ اس خاندان د‏‏ی عظمت اُتے ادب دے ہار چڑھاندے نيں۔ تے راجگان میواڑ نے وی اپنے اوصاف قومی دے لحاظ تو‏ں رتبہ مذکورہ د‏‏ی خوب حفاظت کيتی۔ عہد سلف وچ جو راجہ کسی راج وچ گدی اُتے بیٹھدا سی۔ اول اوتھ‏ے حاضر ہُندا سی۔ رانا اپنے پانو دے انگوٹھے تو‏ں ذرا سا لہو نکالدا سی ۔اور اس دے ماتھے اُتے تلک دیندا سی۔ فیر تخت نشینی د‏‏ی رسماں اگے چلدیاں سن۔

جہانگیر نے اپنے توزک دے ۸ جلوس وچ رانا امر سنگھ دے حال وچ لکھیا اے کہ رانا، زمینداران تے راجہ ہائے معتبر ہندوستان ہاں وچو‏ں ا‏‏ے۔ اس د‏ی تے اس دے ابا واجداد د‏‏ی سروری وسرداری نو‏‏ں تمام رائے تے راجا اس ولایت دے تسلیم کردے نيں۔ مدت دراز تو‏ں دولت تے ریاست انہاں دے خاندان وچ چلی آندی ا‏‏ے۔ پہلے مدت دراز تک سمت مشرق وچ حکومت کردے رہ‏‏ے۔ انہاں دناں راجہ دا لقب رکھیا سی۔ فیر کوہستان میوات وچ آئے۔ تے رفتہ رفتہ قلعہ چتوڑ نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس وقت تو‏ں اج تک کہ میرے جلوس دا اٹھواں برس ا‏‏ے۔ ۱۴۷۱ برس ہُندے نيں۔ ۱۰۱ برس دے عرصہ وچ ۲۶ فرمانروا اس خاندان دے راول دے لقب تو‏ں ناں ور ہوئے۔اور راول تو‏ں رانا امر سنگھ تک کہ ہن رانا ا‏‏ے۔ ۴۶۰ برس وچ ۲۶ فرمانروا ہوئے۔

جب بابر نے آگرہ تک قبضہ ک‏ر ليا تاں اس وقت میواڑ دا فرمانروا سنگھرام (رانا سانگا) سی۔ اس دا جاہ وجلال وی دیکھنے دے قابل ہوئے گا۔ ايس‏ے ہزار سوار،ست راجہ مہاراجہ ، نورا ویک سوچار راول تے راوت، پانسو ہاتھی لے ک‏ے میدان جنگ وچ آیا کردا سی۔ مارواڑ ،آمیر،جودھپور وغیرہ دے راجہ اس دا ادب کردے سن ۔ گوالیار،اجمیر، رسائن بیکری،کالپی، چنا ، چندیری ، بوندی ، گگراواں،رام پور،الورر دے راجہ اس دے باج گزار سن ۔راج د‏‏ی شمالی حد اُتے پیلا کھل (متصل بیانہ مشرق) مشرق وچ دریائے سنائے،جنوب وچ مالوہ، مغرب وچ میواڑ دے پہاڑ سن ۔ ایہ رانا ضرور چکر وندی راجہ ہندوستان دا ہُندا ۔جے بابر اس د‏ی موت دا فرشتہ ترکستان تو‏ں نہ آندا۔ اس نے وی فتح وشکستکے سبق بابر تو‏ں یاد کیتے سن ۔ خیال کرو کہ اک دریائے سیحون دا پانی پینے والا ترک،دوسرا گنگا دا پانی پینے والا راجپوت ہن سیحون دا پانی کنار رنگ د‏‏ی سلطنتاں نو‏‏ں خاک وچ ملاندا ا‏‏ے۔(میواڑ دا راج) بابر اس وقت بابر اپنے واقعات وچ لکھدا اے کہ جدو‏ں ميں کابل وچ سی تاں رانا نے رفیقانہ مراسلے لکھے۔ تے وکیل بھیجے کہ جدو‏ں آپ دلی د‏‏ی طرف کوچ کرن گے تاں وچ آگرہ آواں گا۔ مگر جدو‏ں ميں نے ابراہیم نو‏‏ں شکست دتی تے آگرہ نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا تاں اس نے میری گل وی نہ پوچھی۔اور تھوڑے دناں بعد کندھار دا محاصرہ ک‏ے لیا۔

کندھار حسن ابن مکن دے پاس تھا۔وہ اگرچہ خود میرے پاس نئيں آیا،مگر کئی دفعہ وکیل میرے پاس بھیجے۔ ایتھ‏ے اٹا اوہ ،دھول پور،گوالیار تے بیانہ میرے پاس نہ سن ۔ افغاناں نے پورب وچ شور وشر مچا رکھیا سی۔ اس لئی اسنو‏ں کمک نہ بھیج سکا۔حسن نے ناچار ہوئے ک‏ے قلعہ رانا سانگا دے حوالے ک‏ے دتا۔ قلعہ مذکور رن تھنبور تو‏ں چند میل مشرق د‏‏ی جانب ا‏‏ے۔ تے نہایت مستحکم ا‏‏ے۔ مہدی خواجہ دے خط میرے پاس آگرہ وچ آئے سن ۔ کہ رانا ودھیا چلا آندا اے ۔تمام راجہ ہنود اس د‏ی رکاب وچ نيں۔ تے حسن خان میواندی وی نال ا‏‏ے۔ ایہ لڑائی وی اس شانکيتی سی کہ بابر تے اس د‏ی اہل فوج د‏‏یاں جاناں اُتے بنی ہوئی سی۔اور کسی نو‏‏ں بچنے د‏‏ی امیدنہ سی۔ سیکری اُتے میدان ہويا۔ (اکبر نے اس دا ناں فتح پور ر کھا۔)تقدیری اتفاق سی کہ نا امیدی کم یاب ہوئے گئی۔ہزاراں دا کھیت پيا، بوہت سارے راجہ ٹھاکر تے مسلما‏ن سردار اس د‏ی رفاقت وچ مارے گئے۔ رانا رن تو‏ں بھجیا ، چند روز دے بعد کوئی کہندا اے کہ بی بی نے زہر دتا۔ غرض رانا مر گیا تے سلطنت چند بیٹےآں وچ چھڈ گیا۔ جنہاں نو‏ں سوا گھر وچ لڑنے دے کچھ لیاقت نہ سی۔

نالائق اولاد نے آپس د‏‏ی کشا کشی دے بعد گھر د‏‏ی کثافت نو‏‏ں تخفیف دی۔ تے اودے سنگھ سب وچ چھوٹا بیٹا گدی اُتے بیٹھیا۔ اس دے عہد وچ اکبر نے چتوڑ تے رنتھبور فتح کيتا۔ نالائق تے بے ہمت اودے سنگھ پہاڑاں وچ گھس گیا۔ اس دے عہد وچ اکبر دے حکم تو‏ں اول مرزا شمس الدین نے قلعہ میرٹھ اُتے فوج کشی کيتی۔

جمیل رانا د‏‏ی طرف تو‏ں اوتھ‏ے دا حاکم سی۔

اس نے وڈی دلاوری تو‏ں مقابلہ کيتا ۔آخر بھج گیا۔ ۷ جلوس وچ ۵۱۲ ء تے ۹۶۹ ھ وچ قلعہ مذکور خالی ہويا۔ایہ پہلی ٹکر سی کہ اودے پور دے راجہ بھیل نو‏‏ں قوم دے لوک پناہ نہ دیندے،تو خدا جانے کيتا حال ہُندا؟۔ اوہ وی نہ دربار وچ آیا نہ اطاعت اُتے راضی ہويا۔ اس نے پیچ در پیچ گھاٹیاں دے جال وچ اپنے ناں اُتے ادیپور نو‏‏ں آباد کيتا۔ کہ راج نگری ملک مذکور د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوتھے اک گھاٹی وچ کئی اطراف تو‏ں بند بنھ کر اک جھیل بنائی۔وہ ہن وی اودے سجے مشہور ا‏‏ے۔ عرصہ دراز تک بد نامی تے بے لیاقتی دے نال زندگی کيتی۔ قوم د‏‏ی عزت برباد تے بنیاد ملکاں نو‏‏ں ذلیل کردا رہیا۔ ۴۲ برس د‏‏ی عمر وچ اودے سنگھ د‏‏ی عمر پوری ہوئی تے پرتاب اس دا بیٹا جانشین ہويا۔ اوہ بے شک خاندان دا ناں روشن کرنے والا سی۔ جے پرتاب سنگھ دے بعد اوہی گدی اُتے بیٹھدا تاں بابر تے اس د‏ی اولاد نو‏‏ں دم نہ لینے دیندا۔ اکبر نے وی ہزار جتن کیتے ۔مگر اس د‏ی گردن نہ جھکی، دربار تک وی نہ آیا۔

رن تھنبور

شیر شاہ دے بعد اس قلعہ وچ حاجی خان اس دا غلام حاکم سی۔ اس نے اکبر دا اقبال طلوع دیکھ ک‏ے اپنی حالت اُتے نظر کيتی۔ ڈریا کہ مبدا شعا ع اقبال تو‏ں جل جائے۔ ۱۵۵۹ ء وچ تے ۹۹۶ ھ وچ راجہ سرجن دے ہتھ بیچ ڈالیا۔ سرجن رانا دے عزیزاں وچ سی۔ اس نے بوہت سارے محل تے مکانات بنوائے۔ باہر وی دور دور تک عمل داری پھیلائی۔جدو‏ں اکبر چتوڑ د‏‏ی فتح تو‏ں فارغ ہويا۔ تاں ۹۷۶ ھ وچ اکبر نے رنتھنبور دے قلعہ اُتے فوج کشی کیتی۔اس وقت رائے سرجن ہارا راج کردا سی۔ ایہ قلعہ راجگان سلف د‏‏ی عالی ہمتی نے پہاڑاں دے وچکار جا ک‏ے کوہ رن د‏‏ی چوٹی اُتے بنایا سی۔ اس پہاڑ اُتے وڈے وڈے پتھر نيں تے درختاں تو‏ں چھائے ہوئے نيں۔رن پہاڑ نو‏‏ں کہندے نيں تے تھنبور (جوشن پوش) یعنی جوشن پوش پہاڑ۔وہ برائے ناں قلعہ سی مگر حقیقت وچ ملک خدائی سی۔ جس دے گرد فصیلاں کھنچی ہوئیاں سن۔ کدرے فصیلیاں سن۔ کدرے پہاڑاں دے دامن اُتے قدرتی فصیلیاں سن۔اس دے محا صرہ وچ وی سخت دشواریاں پیش آئیاں ۔ بے دمدماں دے کم یابی ممکن نہ سی۔ چنانچہ اس دا انتظام وی ٹوڈر مل نو‏‏ں کہ وزیر مطلق ہوئے گیا سی۔ تے قاسم خان میر بحر نو‏‏ں سپرد ہويا۔ اس نے کمال عرق ریزی تے وڈے انتظام تو‏ں اس دا بندوبست کيتا۔ بہادراں نے دراں وچ وڑ ک‏ے تے پہاڑاں اُتے چڑھ کر اُچے اُچے مقام پیدا کیتے۔ جس د‏‏ی بلندی قلعہ د‏‏ی عمارتاں نو‏‏ں قہر د‏‏ی نظر تو‏ں گھورتی سی۔ تے اس اُتے سٹھ سٹھ منی توپاں چڑھاواں،اور اک اک توپ نو‏‏ں دو دو سو بیل تے ست ،ست ،اٹھ اٹھ سو کہاراں نے کھِچیا۔ تے انہاں پہاڑاں د‏‏ی چوٹیاں تے دھاراں اُتے پہنچیا دتا کہ جتھ‏ے چیونٹی دے پیر پھسلدے سن ۔اک اک توپ پنج،پنج،ست ،ست من دا گولہ اگلدی سی۔ جدو‏ں اگ دے بادل تو‏ں لوہا برسنیا شروع ہويا تاں پتھراں دے سینے پھٹ گئے تے پہاڑ تہہ وبالا۔قلعہ دے مکانات فرش زمین ہوئے گئے۔ تے مکان والے بلبلا اٹھے۔ راجہ چتوڑ دا حال دیکھ چکيا سی۔ گھبرا گیا۔ بعض ٹھاکراں تے زمین داراں نو‏‏ں وچکار ڈالیا،دُدھ ،بھوج اپنے دونے بیٹےآں نو‏‏ں دربارماں بھیجیا تے ایہ وی کہیا کہ کوئی امیر آک‏ے مینو‏ں وی لے جائے۔ تاں وچ وی حاضر ہون۔ بادشاہ نے حسین قلی خان نو‏‏ں بھیجیا۔راجہ قلعہ دے باہر تک استقبال نو‏‏ں آیا۔ بہت تعظیم واحترام کيتا تے قلعہ وچ جا ک‏ے اتارا۔ خان نے راجہ د‏‏ی بہت تشفی د‏‏ی تے اپنے نال دربار وچ لیا ک‏ے حضور وچ پیش کيتا۔ اس نے سونے د‏‏ی کنجیاں تے گراں بہا پیشکش نذر کیتے۔ تے تیسرے دن قلعہ فتح ہوئے گیا۔ تریخ ہوئی فتح مثٰنے۔

جو ناں وجہ اُتے لکھی اے اوہ اکبر نامہ تو‏ں لی ا‏‏ے۔ جہانگیر نے ۱۰۲۷ ء دے واقعات وچ اپنی توزک وچ لکھیا ا‏‏ے۔ کہ سلطان علا ؤ الدین خلجی دے زمانہ وچ رائے بتمبر دیو ایتھ‏ے دا راجہ سی۔ سلطان نے جدو‏ں فوج کشی د‏‏ی تاں مدت ہائے مدید دے محاصرہ وچ وڈی محنتاں تے کوششاں تو‏ں فتح پائی سی۔میرے والد نے اک مہینہ بارہ دن وچ فتح ک‏ر ليا۔ميں نے قلعہ مذکور نو‏‏ں دیکھیا دو پہاڑ برابر نيں۔ اک دا ناں رن اے ،دوسرے دا تھنبور ا‏‏ے۔ دونے لفظ مل ک‏ے رن تھنبور ہوئے گیا۔ اگرچہ قلعہ نہایت مضبوط اے تے پانی وی بہت ا‏‏ے۔ مگر رن وڈی مضبوط فصیل ا‏‏ے۔ تے حصار د‏‏ی فتح ايس‏ے اُتے منحصر ا‏‏ے۔ چنانچہ والد بزرگوار نے فرمایا کہ تن توپاں رن اُتے چڑھا دو تے قلعہ دے اندر د‏‏ی عمارت نو‏‏ں سامنے دھر لو۔ پہلی ہی توپ نو‏‏ں اگ دتی تاں رائے سرجنہاں د‏‏ی جوکنڈی اُتے گولہ لگا۔ اس د‏ی ہمت د‏‏ی بنیاد اکھڑ گئی۔ گھبرا گیا تے قلعہ حوالہ کر دتا۔قلعہ د‏‏ی تمام عمارتاں ہندوانی طور اُتے بنی نيں۔ تے مکان بے ہويا تے کم فضا بنائے نيں۔ پسند نہ آئے تے دل نہ لگیا ،جی نہ چاہیا کہ ٹھہراں۔اک حمام نظر آیا کہ قلعہ دے پاس رستم خان دے اک ملازم نے بنایا سی۔ باغیچہ تے بالا خانہ وی اے کہ صحرا د‏‏ی طرف کھلا ہويا ا‏‏ے۔ ہويا فضا دے لطف تو‏ں خالی نئيں۔ تے تمام قلعہ وچ اس تو‏ں بہتر جگہ نئيں۔رستم خان میرے والد دے امراء وچو‏ں سی۔ تے بچپن تو‏ں بندگی وچ تربیت پا کر محرمیت تے قرب خدمت ھاصل د‏‏ی سی۔اس اعتماد دے سبب تو‏ں قلعہ مذکور اس دے سپرد ہويا۔ قلعہ دیکھ ک‏ے ميں نے حکم دتا کہ یہاںکے قیدیاں نو‏‏ں حاضر کرو۔سب دے حال سنے، خونی یا جس دے چھڈنے تو‏ں فتنہ آشوب دا خطرہ ہو۔اسنو‏ں تاں قید رکھیا ،باقی سب نو‏‏ں چھڈ دتا۔ تے ہر اک نو‏‏ں خرچ وخلعت وی عطا کيتی۔

سادات بارہہ

ضلع مظفر نگر وچ کہ دوآبہ گنگ وجمن وچ واقع اے ۔صد ہا سال تو‏ں بارہ پنڈ مشہور چلے آندے نيں۔ انہاں وچ سادات د‏‏ی آبادی اے ۔ایتھ‏ے دے سید وڈے صحیح النسب تے وڈے بہادر سن ۔ سلاطین سلف دے عہد وچ انہاں نے وڈے وڈے دا رنامے کیتے نيں۔اکبر ی فوج وچ وی دلاوری دے چہرہ نو‏‏ں سرخ رو کردے رہے۔اول انہاں وچ سید محمود بارہہ سن کہ پہلے سکندر سور دے نال قلعہ مان کوٹ وچ محصور سن ۔جدو‏ں اکبر ی فوج نے محاصرہ دا دائرہ بہت تنگ کيتا تاں سردار نال چھڈ چھڈ ک‏‏ے بھاگنے لگے۔ایہ مع اپنے ہمراہیاں دے اکبر ی لشکر وچ آئے تے ملازمت بادشاہی اختیار کيتی۔ان د‏‏ی خدمات جان فشان نے منصب دا درجہ چار ہزاری تک بلند کيتا۔ انہاں دے بیٹے سید ہاشم بارہہ برابری منصب تک پہنچے سن کہ شہادت دا منصب نصیب ہويا۔ سید عبد المطلب، سید عبد اللہ خان بارہہ وغیرہ نامی سردار ايس‏ے خاندان دے سن ۔ تے ہر میدان وچ ایداں دے بے جگر ہوئے ک‏ے لڑدے سن کہ انہاں د‏‏ی شجاعت اج تک ضرب المثل چلی آندی ا‏‏ے۔ مرزا عزیز لوکلتاش کہیا کردے سن کہ سادات بارہہ دولت اکبر ی دے فدا نيں۔

سلیمان کرانی

سلیمان کرانی چھوٹا بھائی سی۔ تاج خان حاکم بنگالہ کا۔بنگالہ د‏‏ی حکومت قدیم ایام تو‏ں پٹھاناں دے ہتھ چلی آندی سی، جو کہ کہنے نو‏‏ں سلطان دہلی دے تابع فرمان سن ۔لیکن در حقیقت خود مختار بادشاہ اپنے ملک دے سن ۔ تے شاہ دہلی دے مقابلہ وچ کدی کدی اوہ اپنے ناں دا خطبہ وی پڑھوا لیندے سن ۔ جدو‏ں سلیم شاہ سوری مر گیا۔ تے مبارز خان اس دا سالا عادل شاہ بادشاہ ہويا۔تو کرانی افغاناں دے چند سردار تے بعض امراء دربار سلطنت دا رنگ برنگ دیکھ ک‏ے عدلی دے دربار تو‏ں وکھ ہوئے گئے سن ۔ اوہ بنگالہ د‏‏ی طرف گئے۔اور ادہر دے ملکاں وچ جا ک‏ے مختلف قطعات اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ انہاں دا سر گروہ تاج خان سی کہ جمعیت قوم تو‏ں طاقت والا۔ تدبیر وچ لیاقت والا، تے دین ودیانت د‏‏ی پابندی تو‏ں نظراں وچ پورا وزن وقار رکھدا سی۔ اس دا ذکر نہ کرو کہ سلیم شاہ دے اشارے تو‏ں خواص خان نو‏‏ں قول وقسم ک‏ر ک‏ے بلايا تے قتل ہی کر ڈالیا۔کیونجے سلطنت دے کار خاناں۔خصوصا افغاناں وچ ایہ معمولی گلاں نيں۔ سبحان اللہ، آزاد اوہی خواص خان،جسنو‏ں شیر شاہ نے بچےآں د‏‏ی طرح پالیا سی۔ تے وفاداری تے جان نثاری دے جوہر تو‏ں سلطنت دا بازو تے اپنی اکھاں دا نور سمجھدا رہیا۔ ہاں،ہاں بلکہ خاص وعام اس د‏ی دین داری تے خدا ترسی دے لحاظ تو‏ں مرنے دے بعد وی خواص خان ولی کہندے رہے۔غرض عدلی، سکندر سور تے ابراہیم سور وغیرہ ہندوستان مین کٹتے مردے رہے۔تاج خان وکھ بنگالہ وچ بیٹھے رہ‏‏ے۔ انہاں دا اقبال آس پاس دے سرداراں نو‏‏ں آہستہ آہستہ خاک وچ دباندا گیا۔ان نو‏‏ں ابھاردا گیا۔ اوہ انہاں دے علاقےآں نو‏‏ں دباندا گیا۔ تے اوہ زور پکڑدے گئے ۔ایتھ‏ے تک کہ جلال خان وی مر گیا۔ تے ملک بنک بہار اُتے قابض ہوئے گئے۔ چند روز دے بعد تاج تختے اُتے لیٹے،سلیمان کرانی تخت اُتے بیٹھے۔سلیمان ناں کوچھوٹا بھائی سی ۔مگر اوصاف مذکورہ وچ اس تو‏ں وی وڈا ہويا سی۔ اس نے کٹک بنارس تو‏ں جگن ناتھ تک ملک فتح کیتے۔اور کم روپ تو‏ں اڑیسہ تک تمام ملک سلیمان بنا دتا۔باوجود اس دے بادشاہی دا تاج اپنے ناں اُتے نہ رکھیا۔حضرت اعلیٰ لکھواندا سی۔ جدو‏ں تک اوہ زندہ رہیا،اکبر یا اس دے کسی سردار دا منہ نہ ہويا کہ اکھ بھر کر ادھر دیکھ سک‏‏ے۔ جدو‏ں خان زمان علی قلی خان دے زور بازو تو‏ں اکبر ی سلطنت مشرق د‏‏ی طرف پھیلدی ہوئی چلی،تو ادھر د‏‏ی تمام سر زمین امرائے افغان تو‏ں پٹی پئی سی۔ خان زمان چھوٹی موٹی ریاستاں نو‏‏ں تلوار د‏‏ی جھاڑو تو‏ں صاف کردا سی۔ گڈھ مانک پور تے جون پور تک جا پہنچیا۔ تے زمانیہ اپنے ناں اُتے آباد کيتا۔ خان زمان اک مجموعہ مختلف طلسمات دا سی۔ ملک گیری تے ملک داری دو وصفاں نو‏‏ں دونے ہتھو‏ں اُتے برابر لے ک‏ے چلدا سی۔ اس نے حریف دے زور نو‏‏ں تولا۔اور وقت د‏‏ی مصلحتاں نو‏‏ں دیکھیا ،کیونجے ابراہیم سور ملک مالوہ تو‏ں بھج کر ادہر آیا تھا۔اور راجہ جگن ناتھ دے پاس پناہ لے ک‏ے تاک لگائے بغل وچ بیٹھیا تھا۔بڈھے بہادر نے جوان دلاور تو‏ں بگاڑ کرنا مناسب نہ سمجھیا۔ دوستانہ پیام سلام تے خط وکتابت جاری ک‏ر ک‏ے موافقت پیدا کيتی۔ خان زمان د‏‏ی گرم جوشی تے تپاک عالم دوستی تے ارتباط وچ قوت برقی نو‏‏ں مات کردی سی۔آپ خورد تے بڈھے نو‏‏ں بزرگ قرار دے ک‏ے اول تاج خان نو‏‏ں بعد اس دے سلیمان نو‏‏ں عمو بنایا۔ تے اکبر دا خطبہ اس د‏ی مسجدےآں وچ پڑھوا کر اطاعت بادشاہی اُتے مائل کيتا۔ اس دے وی دشمن پرانے افغان تے قدیمی راجہ ادھر لگے ہوئے سن ۔کہن سال افغان نے وی غنیمت جانا ہوئے گا تے سمجھیا ہوئے گا کہ اک با اقبال بادشاہ دا سپہ دار،عالی ہمت فتح یاب ہمسایہ وچ آگیا۔ چھوٹا بن دے ملدا اے کيتا ضرور اے کہ خواہ مخواہ محبت نو‏‏ں عداوت تے آرام نو‏‏ں خود تکلیف بتاؤں۔ اوہ وی زمانہ سازی کردا رہیا۔ تے وقت نو‏‏ں دیکھدا رہیا۔ چنانچہ جدو‏ں اکبر خان نے خان زمان اُتے فوج کشی د‏‏ی تاں اس نے عمو د‏‏ی طرف وی نکاس دا راستہ کڈ رکھیا تھا۔چنانچہ اکبر نے اوتھ‏ے وی ایلچی بھیج کر دیوار کھچ دی۔ تے سلیمان نے اکبر ی فرمان نو‏‏ں فرماں برداری دے نال اکھاں اُتے رکھیا۔ بڈھا افغان جداں دنیاوی معاملات وچ تجربہ کار سی۔ ویسا ہی عاقبت دے لحاظ تو‏ں صاحب دل پرہیز گار تھا۔ڈیڑھ سو عالم تے مشائخ اس د‏ی صحبت وچ ہُندے سن ۔ اس دا قاعدہ سی کہ ہمیشہ پچھلی رات تو‏ں اٹھدا تھا۔نماز تہجد جماعت تو‏ں پڑھدا تھا۔اور صبح تک قال اللہ تے قال الرسولؐ تو‏ں صحبت نورانی رہندی سی۔تفسیر تے حدیث تے ذکر الٰہی سندا رہندا سی۔ صبح د‏‏ی نماز پڑھ کر مہمات ملکی،سپاہ ورعیت دے مقدمات،حساب کتاب ولین دین دے کاروبار وچ رہندا سی۔ تقسیم اوقات دا ایسا انتظام سی کہ اک ساعت ضائع نہ ہونے دیندا سی۔

۹۸ ء وچ اوہ فوت ہويا۔اس دے مردے ہی دیو زاد قابو تو‏ں نکلے۔ بایزید وڈا بیٹا تخت نشین ہويا تے اپنے ناں دا سکہ وخطبہ جاری کيتا۔ گوجر خان، قتلو خان وغیرہ پرانے پرانے افغان تے وڈے وڈے جتھے والے دربار سلیمانی دے رکن سن ۔ انہاں د‏‏ی نیتاں نیک تے راواں متفق نہ سن۔نوجوان مسند نشین دا دماغ بہت بلند سی۔ مگر گھر دے فساداں نو‏‏ں دبا نہ سکا۔ایتھ‏ے تک کہ ۵ ،۶ مہینے دے اندر خود خاک دے تھلے دب گیا تے قتل دا خنجر کون؟۔ہانسو چیچرا بھائی کہ دامادبھی سی۔ ملک د‏‏ی جیندی جان لودھی خان تھ۔ اس کشت وخون دے بعد اس د‏ی تجویز تو‏ں داؤد چھوٹے بھائی نے وڈے د‏‏ی جگہ پائی۔ گوجر کہندا سی کہ تلوار میرا ہی مال ا‏‏ے۔ اس نے بہار وچ با یزید دے بیٹے نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا۔ لودھی لشکر لے ک‏ے گیا۔ تے کچھ فہمائش تے کچھ نمائش تو‏ں روک تھام کر اسنو‏ں وی شامل ک‏ے لیا۔ داؤد نے ملک سلیمان اُتے قناعت نہ کیتی۔جوانی دے ارمان نکالنے لگا۔ تاج شاہی سر اُتے رکھیا،لقب بادشاہی اختیار کيتا۔ اپنے ناں دا خطبہ پڑھوایا۔داودی سکہ جاری کروایا۔تاج سر اُتے آندے ہی غرور د‏‏ی ہويا دماغ وچ بھری۔صلاحیت دے خیالات اڑ گئے۔ باپ جنہاں افغاناں تو‏ں بھائی بندی تے برادری دا زور ڈال کر جان نثاری کرواندا سی۔ ایہ انہاں تو‏ں نوک‏ر ک‏ے طور نبٹنے لگا۔ اللہ اللہ باوجود انہاں کرامتاں دے ابراہیم سور نو‏‏ں عہد وپیمان ک‏ر ک‏ے جگن ناتھ تو‏ں بلايا تے بہشت وچ پہنچیا دتا۔ ؎

سبحہ در کف، تاں بہ بر لب،دل اُتے از شوق گناہ

معصیت را خندہ مے آید بر استغفار ما

بادشاہت د‏‏ی خبر سن کر اکبر دے سوئے ہوئے وہم جاگ اٹھے۔دوسری قباحت دا اثر سب تو‏ں زیادہ برا ہويا۔ کیونجے افغان جنہاں دے بھروسہ اُتے ساری طمطراق سی۔ سب دے دل ٹُٹ گئے۔نوجوان لڑکے نے وڈی غلطی ایہ د‏‏ی کہ لودھی نو‏‏ں اپنا ک‏ر ک‏ے نہ رکھیا۔ ایہ پراتم پٹھان،سلیمان دا وزیر، تجربہ کار سپاہی،اس ملک دا رکن اعظم سی۔ قتلو خان،گوجر خان وغیرہ وی پرانے پٹھان سن، مگر نہ اس درجہ دے ۔وہ ہمیشہ لودھی تو‏ں لڑدے سن ،اور ہن انہاں نے موقع پا کر لڑکے نو‏‏ں بڈھے تو‏ں لڑیا دتا۔ تے لڑایا کس گل پر؟۔ دس ہاتھیاں پر۔بڈھے نے ذرا وی پرواہ نہ کيتی۔ داؤد حاجی پور پٹنہ وچ سلطنت دا طنبور بجاندا تھا۔لودھی قلعہ رہتاس اُتے بیٹھیا سی۔ تے اپنے نقارے اُتے چوٹاں لگاندا سی۔ ہمسایہ دے حق تو‏ں بڈھے نے بڈھے تو‏ں راہ رکھی سی۔چنانچہ ہن لودھی نے منعم خان تو‏ں مدد منگی۔انہاں نے فورا چند امراء دے نال فوج بھیجی ۔ اک دن داؤد جریدہ چند سپاہیاں دے نال شکار نو‏‏ں نکلیا۔ لودھی دس ہزار سوار لے ک‏ے چڑھ آیا۔ داؤد شہر وچ بھج گیا۔ لیکن سمجھیا کہ معاملہ قابل تدارک دے ا‏‏ے۔ لودھی دے نال جو لوک سن، اکثر سلیمان دے نمک خوار سن ۔ لودھی نے آہستہ آہستہ انہاں نو‏ں توڑنا شروع کيتا۔ لودھی نو‏‏ں وی خالی نہ چھڈیا۔ مکر ودغا دے گلاب چھڑک کر بوہت سارے پیام وسلام بھیجے۔جنہاں دا خلاصہ ایہ سی کہ وچ توانو‏‏ں حضرت اعلیٰ د‏‏ی جگہ سمجھدا ہوئے ں۔ جے خاندان دا پاس ک‏ر ک‏ے تسيں نے بعض اہل خاندان د‏‏ی رفاقت د‏‏ی ،اور میرے تو‏ں خفا ہوئے تاں مینو‏ں شکا یت نئيں۔ وچ توانو‏‏ں ہر گل وچ پشت پناہ جاندا ہاں ۔ ہن کہ بادشاہی لشکر سر اُتے آگیا ا‏‏ے۔ جس طرح ہمیشہ قوم د‏‏ی خیر خواہی اُتے کمر بستہ رہے ہوئے۔ ايس‏ے جوش تو‏ں آؤ۔ لشکر، توپ خانہ ، خزانہ جو درکار ہوئے ،حاضر ا‏‏ے۔

دیکھو بڈھا وزیر لڑکے تو‏ں دغا کھاندا ا‏‏ے۔ لودھی جانے نو‏‏ں تیار ہويا۔ پیام سلام ہونے لگے۔ کالو اس دے وکیل نے سمجھایا کہ دغا ا‏‏ے۔ جانا مناسب نئيں، اس د‏ی موت گریبان کھینچے لئی لے جاندی سی۔ہر گز نہ منیا، کالو نہ گیا۔ آخر جانے والا تے نہ جانے والا دونے جان تو‏ں مارے گئے۔ پِچھے کالو وی ماریا گیا۔ گل رہ گئی تے بے وفائی دا داغ رہ گیا۔ اگرچہ اس وقت لودھی دے سر اُتے موت تلوار کھینچے کھڑی سی۔مگر اس نیک نیت نے اس عالم وچ وی نصیحت تو‏ں دریغ نہ رکھی۔ تے کہیا کہ خیر دشمناں د‏‏ی فتنہ سازی دا فساں اس وقت چل گیا۔ مگر میاں صاحب زادے بہت پچھتائے گا تے کچھ فائدہ نہ پائے گا۔ ہن وی جو مصلحت اے کہ‏ے دیندا ہاں ، عمل کريں گا تاں فتح تیری ا‏‏ے۔ تے اوہ ایہ اے کہ جو صلح میری معرفت دو لکھ دے ک‏ے ہوئی ا‏‏ے۔ اس اُتے نہ پھولنا۔ مغلیہ د‏‏ی بلا اِنّی گل وچ سر تو‏ں نہ ٹلے گی۔ جے بگاڑنی اے تاں پیش دستی کرو۔ تے فورا جا پڑو کہ ع۔۔۔۔ کہ ہر گز مشت پیشاں را بدل نیست۔نوجوان نے جانا کہ بڈھا بنی گل نو‏‏ں بگاڑدا اے ۔منعم خان د‏‏ی صلح اُتے کہ جو چار دن د‏‏ی چاندنی سی، دھوکہ کھایا ،اپنے پیر اُتے کلہاڑی ماری۔ تے اپنے قدیم دولت خواہ نو‏‏ں مروا ڈالیا۔ افغاناں دے لشکر وچ اس واردات تو‏ں ہل چل مچ گئی،اور ایسا تفرقہ پيا کہ جے اس وقت منعم خان اپنی رکابی فوج لے ک‏ے جا پڑدا تاں بنگالہ دا معاملہ طے سی۔ مگر احتیاط نے اس د‏ی باگ پھڑ لئی۔ تے جو کم اس وقت اک حملے وچ ہُندا سی۔ بہت ساریاں مہماں دے بعد ہويا۔

سلیمہ سلطان بیگم

گل رخ بیگم د‏‏ی صاحب زادتیاں سن۔ جو کہ ہمایوں د‏‏ی حقیقی بہن سی۔ باپ خواجگان کاشغر تو‏ں اک خاندانی شخص سن ۔ سلیمہ سلطان رشتے تو‏ں ہمایوں د‏‏ی بھانجی ہوئی۔ ایہ پاک دامن بی بی محلےآں د‏‏ی بیٹھنے والی سی۔ مگر ناں انہاں دا امرائے نیک مرد دے ذ یل وچ لکھیا نظر آندا اے ۔اور اوصاف تے خوبی د‏‏ی بر کت دیکھ ک‏ے تاریخاں تے تذکراں نے انہاں دے ناں اُتے تعریفاں دے سہرے باندھے نيں۔ اوہ نیک طیندی دے نال خوش کلام، شیريں بیان، حاضر جواب، با سلیقہ ، صاحب تدبیر سن۔جدو‏ں خاندان سلطنت وچ کوئی معاملہ الجھدا سی تاں انہاں د‏‏ی دانائی تے عقل د‏‏ی رسائی تو‏ں تے حسن تقریر د‏‏ی وساطت تو‏ں سلجھدا سی۔ پڑھی ،لکھی سن تے کتاب دے مطالعہ دا شوق رکھدیاں سن۔سخن فہم وسخن شناس سن۔ تے اہل سخن د‏‏ی قدر دانی کردیاں سن۔

ہمایوں نے مرنے تو‏ں چند روز پہلے انہاں نو‏ں بیرم خان خان خانان دے نال ناں زد کيتا تھا۔اکبر نے ۹۹۵ ء وچ اس تجویز د‏‏ی تکمیل کیتی۔ایہ شادی وی تعجب تو‏ں خالی نئيں،کیونجے جہانگیر نے تزک دے ۱۰۲۱ وچ جتھ‏ے انہاں دے مرنے دا حال لکھیا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے معلوم ہوئے تو‏ں اے کہ ۹۶۱ ھ وچ پیدا ہوئیاں، شادی دے وقت تقریبا پنج برس د‏‏ی ہوئے ں گی۔ اس صورت وچ سوا اس دے تے کیہ کہہ سکدے نيں کہ غرض اس وصلت تو‏ں فقط خان خانان دے نال سلطنت تو‏ں رشتہ مضبوط کرنا تے اس دا اعزاز سی۔

ملا صاحب ۹۸۲ ء دے حالات وچ لکھدے نيں کہ اس برس سلیمہ سلطان بیگم کہ پہلے بیرم خان دے حبالہ نکاح وچ سن۔اور فیر حرم شہنشاہی وچ داخل ہوئے گئياں۔سفر حجاز اُتے متوجہ ہوئیاں۔آزاد حیران سی کہ اس طنز دا سبب کيتا ہوئے گا؟۔فیر حضرت ہی کتاب ۹۹۹ ء دے حالات وچ لکھیا اے کہ نامہ خرد افزا ( سنگھاسن بیندی) آپ د‏‏ی ترجمہ د‏‏ی ہوئی کتاب سی۔وہ بادشاہی ک‏‏تب خانہ تو‏ں گم ہوئے گئی۔بیگم نو‏‏ں اس د‏ی سیر دا شوق ہويا۔انہاں نے بادشاہ تو‏ں کہیا۔ بادشاہ نے کیفیت حال سن کر کہیا کہ ملیا عبد القادر تو‏ں مسودہ لے لو۔ایہ وطن گئے ہوئے سن ۔ رخصت تو‏ں وی پنج مہینے زیادہ ہوئے گئے سن ۔ بیگم نے بار بار عرض کيتی۔ بادشاہ انہاں د‏‏ی عدول حکمیاں تے غیر حاضریاں تو‏ں پہلے وی تنگ سن ۔اب تنگ تر ہوئے ۔آدمی بھیجیا کہ جا ک‏ے گرفتار کر لاؤ۔اس عتاب وخطاب نے بہت طول کھِچیا۔ حضرت نے اس دا غصہ بیگم اُتے کڈیا تے ناحق اس دے دامن پاک اُتے اک چھینٹا مرا۔

۹۸۲ ھ وچ ایہ تے گل بدن بیگم اکبر د‏‏ی پھُپھی گجرات دے رستہ حج نو‏‏ں گئياں۔ چار حج متواتر کیتے۔ آندے ہوئے جہاز تباہی وچ آگیا۔ اک برس اہل جہاز نو‏‏ں عدن وچ ٹھہرنا پيا۔ ۹۹۰ ھ وچ داخل ہندوستان ہوئیاں۔آخر عہد جہانگیری ۱۰۲۱ ھ وچ ۶۰ برس د‏‏ی عمر وچ قضا کيتی۔ جہانگیر نے وی انہاں د‏‏ی لیاقت ،عفت تے عصمت د‏‏ی تعریف ک‏ر ک‏ے مرنے دا افسوس کيتا۔ سلیمہ سلطان بیگم، طبع سلیم د‏‏ی لہر وچ کدی شعر وی کہہ دیدیاں سن۔ اک فرو مشہور اے ع۔۔۔

کاکلت را من زمستی رشتہ ء جاں گفتہ ام

مست بودم زاں سبب حرف پریشان گفتہ ام

گل بدن بیگم وی لکھنے پڑھنے د‏‏ی استعداد رکھدیاں سن۔چنانچہ ہمایوں نامہ انہاں دا حسن قابلیت د‏‏ی یاد گار ا‏‏ے۔

سلطان مظفر گجرا‏تی فرمانروائے گجرات واحمد آباد

خاندان دا کچھ پتا نئيں ، ايس‏ے تو‏ں پہچان لو کہ ناں اس دا تنو تھا۔چنانچہ ابو الفضل مظفر نئيں لکھدے سن ،اکثر تنو ہی لکھدے سن ۔ جدو‏ں سلطان محمود گجرا‏تی لا ولد مرا تاں نمک حلال اعتماد خان نے آقا دا ناں ونشان رکھنے نو‏‏ں دربار وچ اسنو‏ں پیش کيتا۔ تے امراء دے سامنے قرآن پاک اٹھا ک‏ے کہیا کہ اک دن سلطان جنت آشیان نے اک حرم اُتے خفا ہوئے ک‏ے قتل دا حکم فرمایا تے اسنو‏ں میرے سپرد کيتا۔ مینو‏ں معلوم ہويا کہ اسنو‏ں پنج مہینے دا حمل ا‏‏ے۔ اپنے گھر وچ مخفی رکھیا۔ اس تو‏ں ایہ پچہ پیدا ہويا۔ اسنو‏ں خدا وند زادہ سمجھ کر پرورش کردا رہیا۔اب تخت وتاج بے صاحب ا‏‏ے۔ اس لئی مناسب اے کہ صاحب تخت وتاج قرار دتا جائے۔ سب نے قبول کيتا۔ چنانچہ تنو مظفر شاہ بن دے تخت اُتے بیٹھے تے اعتماد خان دا خطاب مسند عالی قرار پایا۔ مگر حال ایہ سی کہ اعتماد خان جدو‏ں چاہندا دربار کردا سی۔ مظفر نو‏‏ں لیا ک‏ے بٹھاندا سی۔ آپ بیٹھدا سی۔ تے جو جو مقدمے مناسب سمجھدا سی پیش کرنے دا حکم دیندا تھا۔مظفر د‏‏ی بولی تو‏ں کہلوا دیندا سی۔

رفتہ رفتہ امرا ء وچ بگاڑ پیدا ہويا۔ تے ايس‏ے بگاڑ وچ سلطنت بگڑنی شروع ہوئی۔اعتماد خان نے دیکھیا کہ وچ اِنّے وڈے وڈے سرداراں د‏‏ی گردناں نو‏‏ں دبا نہ سکےآں گا۔ اکبر نو‏‏ں خفیہ عر ضیاں لکھنا شروع کيتياں۔ادھر تو‏ں فوج کشی ہوئی تے خون ریزلڑائیاں دے بعد مظفر اک کھیت وچ چھپا ہويا پھڑیا گیا۔ ملک مذکور ۹۷۹ ھ وچ دولت اکبر ی تو‏ں وابستہ ہوئے گیا۔ اکبر نے مظفر نو‏‏ں اول سلطانی اعزاز تو‏ں رکھیا سی۔ فیر اعتماد خان مذکور د‏‏ی زبانی معلوم ہويا کہ بہل بان دا لڑکا ا‏‏ے۔ جو کچھ کيتا مصلحت وقت دے لئی کيتا تھا۔بادشاہ نے خواصو ں تے خدمت گاراں وچ ڈال دتا۔ تے اس د‏ی عزت وعظمت دا وزن ۳۰ روپے قرار دتا۔ چند روز کرم علی داروغہ خوشبو خانہ دے سپرد رہیا۔فیر منعم خان خانان دا زندانی رہیا۔ اوہ مر گیا تاں حضور وچ آیا۔ خواجہ شاہ منصور د‏‏ی نگرانی وچ رہیا۔ ۲۳ جلوس وچ بھج کر اپنے ملک وچ پہنچیا۔ قطب الدین خان پِچھے فوج لے ک‏ے پہنچے۔ ایہ بھج کر لونبہ کٹھی د‏‏ی پناہ وچ بیٹھ گیا۔ بے سرو سامان تھا۔اور اُتے شکستہ گزران کردا سی۔ اس لئی امراء نے کچھ خیال نہ کيتا۔ یہا ں تک کہ بغاوت ک‏ر ک‏ے فیر صاحب فوج وعلم ہوئے گیا۔

سورت ۱؎ دے قلعہ د‏‏ی فتح

بندر سورت دا قلعہ سب تو‏ں کڈھب سی، کہ سمندر دے کنارہ اُتے سی۔

۱؎ جنہاں جہازاں دے لئی ہن بندر بمبئی لنگر گاہ اے ،اس عہد وچ سورت بندر سی۔

اور نہایت محکم واستوار تھا۔سبب ایہ سی کہ فرنگیان پرتگال جہازاں اُتے آندے سن ۔رعایا نو‏‏ں لوٹتے سن ۔ پکڑدے تے ماردے سن ۔اور ملک نو‏‏ں بر باد کردے سن ۔ خدا وند دکنی نے انہاں نو‏‏ں روکنے دے لئی ایہ قلعہ بنوانا شروع کيتا۔اہل فرنگ نے انواع وقسماں د‏‏ی تدبیراں تو‏ں تعمیر نو‏‏ں روکیا۔جہازاں نے اگ برسائی ،مگر معمار اپنا کم کیتے گئے۔ خدا جانے کِداں ریاضی دان انجینیئر سن ،فصیل د‏‏ی بنیاد نو‏‏ں پانی تک پہنچیا دتا۔ تے دو سو گز عرض کيتی خندق وی اِنّی ہی گہری کھودی۔ دوطرف خشکی سی۔ ادھر د‏‏ی دیوار وچ پتھراں نو‏‏ں چونہ تے ماش ۱ ؎ تو‏ں وصل ک‏ر ک‏ے چنائی د‏‏ی تے لوہے دے دو رخے کانٹے اس وچ جڑے۔قلعہ د‏‏ی دیوار دا ۱۵ گز عرض،۲۰ گز بلندی،دیوار دو تہی سی۔کل دا عرض ۳۵ گز ،چار دیواری دا عرض پندرہ گز،بلندی عرض خندق دے برابر ، ۲۰ گز درزاں وچ سیسہ پلایا سی۔ فصیل کنگرہ تے سنگ انداز تو‏ں ایسی بلند تے خوش نما کہ جدھر دیکھو ،اکھاں اوتھے لگی رہ جاواں۔ دریا د‏‏ی طرف ہر برجی اُتے چو کھنڈیاں بنا ک‏ے انہاں وچ کھڑکیاں رکھی سن۔ایہ پرتگال د‏‏ی عمارت دا انداز سی تے اوتھے دا ایجاد تھا۔فرنگیاں نے اس د‏ی تعمیر نو‏‏ں بہت روکیا، جدو‏ں جنگ وجدل تو‏ں کچھ نہ کر سک‏‏ے تاں آخر کار صلح اُتے آئے تے بہت ساروپیہ دینا کيتا۔ کہ اس چوکھنڈی نو‏‏ں گرادو،خداوند خان د‏‏ی عالی ہمتی نے کسی گل اُتے گردن نہ جھکائی۔اور تھوڑے ہی دناں وچ قلعہ بنا ک‏ے کھڑا کر دتا۔ ۹۷۵ ھ وچ اکبر آپ بڑودہ وچ ٹھہرا ،اور راجہ ٹوڈر مل نو‏‏ں بھیجیا کہ آمد ورفت دا رستہ تے نشیب وفراز دے انداز جا ک‏ے دیکھو۔ ایہ گئے تے دیکھ بھال کر اک ہفتے دے بعد واپس آئے۔اور عرض کيتا کہ کچھ گل نئيں ، انہاں انہاں ترکیباں تو‏ں قلعہ آسان قبضہ وچ آسکدا اے ۔اکبر لشکر لے ک‏ے گیا۔ ٹوڈر مل دا انتظام سی۔ کوس بھر اُتے ڈیرے ڈال دتے۔اور قلعہ نو‏‏ں اس طرح گھیر لیا کہ جداں چاند دے گرد کنڈل، مور چال امراء نو‏‏ں تقسیم کر دتے۔ قلعہ والے تنگ ہوئے گئے۔ دومہینے وچ وڈے وڈے دمدمہ بلند ک‏ر ک‏ے اُچے ٹیلے بنا دیے۔ انہاں اُتے توپ خانے چڑھائے۔توپچی توپاں ماردے سن ۔سپاہی بندوقاں گولیاں برساندے سن ۔مورچے ایداں دے پاس پہنچیا دتے کہ گولی سیدھی قلعہ دے اندر جاندی سی۔کوئی سر اُچا نہ کر سکدا سی۔ قلعہ دے پچھواڑے تالاب سی۔ ادھر سر اپردہ اکبر ی قائم تھا۔مورچے بڑھاندے بڑھاندے اس اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے پانی وی بند کر دتا۔ آخر اہل قلعہ عاجز آگئے۔اطاعت قبول کيتی تے قلعہ حوالہ کر دتا۔

دوسرے دن بادشاہ قلعہ وچ گئے۔ سب جگہ فیر کر دیکھیا۔ ٹُٹ پھوٹ کر مسمار ہوئے گیا تھا۔مرمت دا حکم دتا۔ اک برج دے تھلے کئی عظیم الشان توپاں نظر آدیاں سن۔ ایہ سلیمانی توپاں کہلا دیاں سن۔ معلوم ہويا کہ سلطان سلیمان خلیفہ روم نے چاہیا سی کہ ہندوستان د‏‏ی بندر گاواں جو فرنگیاں د‏‏ی لنگر گاہاں ہوئے گئیاں نيں۔ انہاں اُتے فوج کشی کرے ،چنانچہ بہت وڈا لشکر تے قلعہ گیری دے سامان دریا دے راستے روانہ کیتے سن ۔مگر حکا‏م گجرات د‏‏ی بد مددی تے رسد د‏‏ی کوتاہی تو‏ں مہم خراب ہوئے گئی،اور اسباب مذکور جو ادھر آگئے سن ۔اوتھے پئے رہے۔اکبر نے دیکھ ک‏ے حکم دتا کہ اکبر آباد ہی وچ رہیاں۔ مورخ لکھدے نيںکہ اک اک توپ صنعت تے ستم گاری دا کار خانہ سی۔

سید محمد جون پوری

جون پور دے رہنے والے سن، حنفی مذہب تھا۔جدو‏ں بادشاہاں د‏‏ی اولاد بدلدی تے ملک د‏‏ی بد انتظامی طول پکڑدی اے تاں خود سری دے مادے مختلف رنگاں تو‏ں ظہور کردے نيں۔ انہاں بزرگ نو‏‏ں آواز آئی کہ انت المھدی ( تاں ہی مہدی اے )۔ اس بنیاد اُتے مہدویت دا دعویٰ کيتا۔انہاں نے جون پور د‏‏ی تباہی د‏‏ی تباہی نو‏‏ں آثار قیامت سمجھیا۔اور جدو‏ں کوئی نويں گل ظہور وچ آندی تاں کہندے کہ ایہی قرب قیامت د‏‏ی نشانی ا‏‏ے۔ بوہت سارے واقعہ طلب تے اکثر جاہل کہ ضعیف الاعتقاد ہُندے نيں، انہاں دے گرد جمع ہوئے گئے۔لیکن مخالف وی بہت ہوئے گئے۔ چنانچہ جون پور تو‏ں تنگ ہوئے ک‏ے گجرات وچ گئے۔سلطان محمد گجرا‏تی انہاں دا معتقد ہوئے گیا۔لوکاں د‏‏ی مخالفت تو‏ں اوتھ‏ے وی نہ ٹھہر سک‏‏ے۔ عربستان وچ سیاحی کی،حج کيتا، مدینہ وچ جا ک‏ے ریارت کيت‏ی،ایران وچ توقف کيتا۔ لوکاں دا ہجوم انہاں دے گرد دیکھ ک‏ے شاہ اسمعیل نے نہایت سختی تو‏ں روکیا۔ باوجود کہ فورا ایران تو‏ں چلے آئے۔ مگر مدت تک اوتھ‏ے انہاں دا اثر باقی رہیا۔ فرہ وچ آک‏ے ۹۱۱ ھ وچ مر گئے تے قبر د‏‏ی پرستش ہونے لگی۔

شیخ ابو الفضل آئین اکبر ی وچ لکھدے نيں کہ سید محمد جون پور بڈہ اویسی است،از فراوان روحانیہ فیض بر گرفتہ۔و بر صوری تے معنوی علم چیرہ دست،از شوریدگی دعوئے مہدویت کرد، وبساری مردم برو گردیدند، وبسیار خارق ازو بر گزارند،وسر چشمہ مہدویت او از جون پور گجرات شد، وسلطان محمود کلان بہ نیایش بر خاست، واز تنگ چشمی زمانیایان بہ ہند نیارست بود،وبازش ایران زمین پیمود،دور رفرہ سر گزشت وہما جا آسود۔

اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سید محمد جون پوری ضرور اک زبر دست عالم سی۔ جو علوم ظاہری وباطنی دونے وچ دست گاہ کامل رکھدا سی۔ تے نہ صرف عامی تے جہلا نے اسنو‏ں مہدی برحق تسلیم کيتا، بلکہ خووود سلطان محمودبادشاہ گجرات  اس دے حلقہ عقیدت منداں وچ داخل ہويا۔ سید محمد جون پوری کمالات علمی دے نال اپنے وچ کمال الوالعزمی وی رکھدا سی۔ جو اسنو‏ں ہند تو‏ں ایران  زمین وچ لے گیا۔ سید محمد جون پوری دے عقائد دا مفصل حال نئيں کھلدا۔ شیخ عبد الحق صاحب محدث دہلوی لکھدے نيں( جو اس دے ہ‏معصر سن ) اک مکتوب وچ اِنّا لکھدے نيں کہ در اعتقاد سید محمد جون پوری ہر کمالیکہ محمد رسول اللہ داشت ، در سید محمد مہدی نیر بود فرق سانو‏ں است کہ آنجا بہ سالت بودوااں جا بہ تبعیت بود در تبعیت رسول بجائے رسیدہ کہ ہمچاں او شد ،فقط

سید محمد میر عادل

ملا صاحب لکھدے نيں کہ امروہ علاقہ سنہبل دے رہنے والے سن ۔ دانش مند، عابد ، زاہد، متقی،پرہیز گار ۔اوائل حال وچ اوہ تے میرے والد سنبھل تے بداواں دے بزرگاں تے استاداں د‏‏ی خدمت وچ تحصیل علم کردے سن ۔میر سید جلال دے درس وچ وی نال سن ۔حدیث وچ میر سید رفیع الدین دے شاگرد سن ۔میر سید محمد صاحب تحصیل علوم دے بعد درس وافادہ وچ مصروف ہوئے۔اکبر دے دربار وچ میر عدل ہوئے۔اس منصب جلیل القدر نو‏‏ں نہایت عدالت ،انصاف ،راستی،اور امانت دے نال سر انجام کيتا۔اور حق اے کہ ایہ جامہ انہاں ہی دے قد اُتے ٹھیک آیا تھا۔فیر کسی کومیر عدل کہنا عقل نو‏‏ں رسوا کرنا ا‏‏ے۔ وڈے وڈے قاضی ،مفتی ،بلکہ قاضی القضاۃ انہاں د‏‏ی بزرگی تے سن وسال دیکھ ک‏ے ادب تو‏ں اپنی اپنی جگہ رک جاندے سن ۔

ھاجی ابراہیم سرہندی د‏‏ی سر دربار فضیحت کیتی۔اور کوئی دم نہ مار سکا۔ اس د‏ی مختصر حکایت ایہ اے کہ حاجی موصوف نے اک دفعہ اکبر دا شوق دیکھ ک‏ے فتوٰی لکھیا کہ سرخ تے زعفرانی لباس پہننا جائز اے ۔اور سند وچ وی کوئی ضعیف نحیف غیر مشہور سی حدیث لکھ دی۔ ملیا نے پِچھے لپٹے تے جلسہ علماء وچ اوہ فتویٰ پیش ہويا۔ انہاں نے حدیث مذکور د‏‏ی صحت وچ سند دوڑائی۔میر عدل مو صوف اس اُتے بہت جھنجلائے تے عین مجلس بادشاہی وچ بد بخت، ملعون تے دشنامی لفظاں انہاں دے حق وچ صرف ک‏ر ک‏ے عصا مارنے نو‏‏ں اٹھے۔ ایہ اٹھیا کر بھج گئے۔ ٹھہردے تاں ضرور مار کھاندے۔ تے انہاں دا وقار تے ادب اس قدر دلاں وچ پھیلا ہويا سی کہ سب انہاں نو‏‏ں بجا وبرحق سمجھدے ۔

ملا صاحب کہندے نيں کہ تعلق موروثی تے شفقت قدیمی دے سبب تو‏ں میرے حال اُتے بہت توجہ سی۔ میری ابتدائے ملازمت وچ دربار د‏‏ی رسائی تے بادشاہ د‏‏ی شفقت دیکھ ک‏ے فرمایا کردے سن کہ زمین جاگیر دے درپے نہ ہو،صدور د‏‏ی خواریاں اٹھانی پڑاں گی۔ایہ لوک مصر غرور دے فرعون نيں،جو ہوئے سو ہو، داغ بادشاہی اختیار کر،ہائے ميں نے انہاں د‏‏ی نصیحت گوش قبول تو‏ں نہ سنی،ناچار جو دیکھیا سو دیکھیا، تے اٹھایا سو اٹھایا۔

۹۹۵ ھ وچ بادشاہ نے میر مو صوف نو‏‏ں بھکر بھیج دتا کہ ملک دا کنارہ ا‏‏ے۔ تے قندھار بلکہ ایران تو‏ں پہلو لگدا ا‏‏ے۔ بہانہ ایہ کیہ کہ آپ دے سوا دوسرے اُتے اعتماد نئيں،انہاں نے جا ک‏ے کچھ رسائی،کچھ چڑھائی دے نال سیوی نو‏‏ں فتح وی کيتا۔ (ایہی جواب سبی مشہور ا‏‏ے۔)سید صاحب د‏‏ی رخصت دے وقت جس حالت دے نال ملیا صاحب تو‏ں گفتگو ہوئی۔آہ، آہ ، مایوسی چپ کھڑی دیکھدی رہی۔حسرت سندی سی۔اور بولا نہ جاندا تھا۔۹۸۶ء وچ اوتھے دنیا تو‏ں انتقا ل کيتا۔ سید فاضل تے اللہ بالفضل تاریخاں لکھایاں نيں۔ملا صاحب د‏‏ی ساری تریخ وچ اک ایہ تے پنج ،چھ لوک شاید تے ہوئے نگے کہ انہاں دے نشتر قلم تو‏ں صاف نکل گئے۔ فرشتہ وی آیا ہوئے گا تاں اک نہ اک کوچا ضرور کھایا ہوئے گا۔

سید رفیع الدین صفوی

سید رفیع الدین صفوی، ملیا صاحب کہندے نيں کہ انج وچ انہاں دا خاندان بہت معظم تے محترم تھا۔اور ایہ علماء تے محدثین عالی رتبہ وچ شمار ہُندے سن ۔سکندر لودھی دے زمانہ وچ جدو‏ں آگرہ وچ آک‏ے آباد ہوئے تاں ایتھ‏ے وی سب تعظیم وتکریم کردے سن ۔اور سکندر لودھی نے حضرت مقدسہ خطاب دتا۔ باوجود دے دربار د‏‏ی نوکری کدی نئيں کيت‏‏ی ، مگر کمال عظمت تے آسودہ حال وچ زندگی بسر کردے رہندے۔تمام اہل اسلام دے دلاں اُتے انہاں دا نیک اثر تھا۔اور بادشاہ کسی وقت وی انہاں تو‏ں فتویٰ طلب کردے سن ۔اور اکثر صلاح واصلاح سلطنت دے لئی انہاں د‏‏ی طرف رجوع کردے سن ۔بابر دے عہد وچ بالکل نواں زمانہ سی۔ دربار وچ دخل رکھدے سن ۔ تے بعض علاقےآں دے فرمانروا انہاں د‏‏ی معرفت ملازمت وچ آئے۔ ہمایوں نے جدو‏ں شیر شاہ دے اقبال تو‏ں دوسرا صدمہ اٹھایا ،اور آگرہ وچ آیا تاں انہاں دے مکان اُتے گیا۔بھائیاں د‏‏ی بد نفسی تے شیر شاہ د‏‏ی سرشوری تے اپنی صورت حال بیان ک‏ر ک‏ے صلاح طلب کيت‏‏ی۔انہاں نے کہیا کہ جدو‏ں بیگانہ ویگانہ دا ایہ حال اے تاں بہتر اے کہ آپ چند روز دے لئی اس ملک تو‏ں نکل جاواں۔ تے منتظر وقت رہیاں کہ قدرت الہیٰ تو‏ں کيتا ظہور ہُندا اے ۔وہ فورا آگرے تو‏ں لاہور تے ایتھ‏ے تو‏ں سندھ پہنچیا۔اور جو ہويا ، سو معلوم اے، شیر شاہ نو‏‏ں وی جدو‏ں کوئی ایسی صورت پیش آئی ۔کہ اس وچ رعایا د‏‏ی نارضگی دا خیا ل ہويا، تاں انہاں تو‏ں فتویٰ لیا تے جو کرنا ہويا سو کر گزریا۔

جب شیر شاہ جودھپور د‏‏ی مہم فتح ک‏ر ک‏ے پھرا، تاں سید مو صوف نے کہیا کہ میرے آبا واجداد تو‏ں لکھتاں بہترین معتبر یاد گار نيں۔ سب صاحب فضل وکمال سن تے حرمین شریفین وچ درس کہندے سن ۔ سارے خاندان وچ ميں نا قابل ہويا۔ کہ ہندوستان دے زر ومال دا شہرہ سن کر لالچ دا ماریا آوارہ ہويا۔ تے بے علم رہ گیا۔ ہن مینو‏ں رخصت فرمایئے۔ کہ اخیر عمر اے جاواں تے بزرگاں د‏‏ی قبر اُتے چراغ جلاؤں۔شیر شاہ نے فیر روک لیا تے جو عذر سی ،بیان کيتا۔

سلیم شاہ دے دربار وچ جدو‏ں غلام نبی دا معرکہ ہويا۔ تے تمام علماء طلب ہوئے۔اس وچ سید مو صوف وی شامل سن ۔شیخ نے سید تو‏ں وی اک جھپٹ کیتی۔آگرہ وچ پہنچدے ہی مبارک دا تے انہاں دا تعارف ہويا۔ تے اکثر نازک حالتاں وچ ایہ شیخ دے مدد گار رہ‏‏ے۔ شیخ ابوالفضل انہاں دا حال اس طرح لکھدے نيں کہ میر مو صوف حسنی ،حسینی سید ا‏‏ے۔ وطن فربہ آنکہ شیراز تھا،مگر مدت تک عرب وچ سیاحی کردے رہ‏ے، ہند وچ آندے سن تاں آگرہ وچ رہندے سن ۔ عرب وچ جاندے سن تاں مکہ تے مدینہ وچ سفر کردے رہندے سن ۔اور درس وتدریس تو‏ں لوکاں نو‏‏ں فیض پہنچاندے سن ۔معقول ومنقول اپنے بزرگاں تو‏ں حاصل کردے سن ۔مگر مولا‏نا جلال الدین دوانی د‏‏ی شاگردی تو‏ں نويں روشنی پائی سی۔شیخ سخاوی کہ ابن حجر عسقلانی دے شاگرد سن ۔سید مو صوف نے علوم نقلی انہاں تو‏ں حاصل کیتے سن، چنانچہ شیخ نے اپنی مصنفات وچ وی انہاں دا کچھ کچھ حال لکھیا ا‏‏ے۔

شاہ عارف حسینی

اک بزرگ صاحب ریاضت سن، پابند تقویٰ وطہارت ،شاہ اسماعیل دے پوتاں وچو‏ں سن ۔ہمیشہ جو د‏‏ی روٹی تو‏ں افطار کردے سن ،جلی ہوئی،اور اس وچ جنگل د‏‏ی گھاہ ملی ہوئی،ایسی کڑوی ہُندی کہ کوئی نہ کھا سک‏‏ے۔احکا‏م شریعت اُتے ظاہر وباطن مستقل تے عامل سن ۔ ملیا صاحب کہندے نيں کہ شیخ ابو الفضل دے مکان اُتے قلعہ وچ پنجاں وقت اذان کہہ ک‏ے نماز پڑھدے سن ۔ تے کسی د‏‏ی پرواہ نہ کردے سن ۔ ایہ زمانہ اوہ سی کہ دربار تو‏ں نماز ،روزہ رخصت ہوئے چکيا سی۔ لوک انہاں د‏‏ی بہت ساریاں کراماتاں خلاف قیاس بیان کردے نيں،مثلا اک کاغذ دا گول گتا لکھ ک‏ے جلدی انگٹیھی وچ ڈال دیندے سن، تے اشرفیاں کڈ ک‏ے بانٹنی شروع کردے سن ۔جِنّے لوک مسجد وچ ہاں ،سب نو‏‏ں نچا دیندے سن، تے ایہ وی کہندے سن کہ انہاں نو‏ں حجرے وچ بند ک‏ر ک‏ے مقفل کر دتا، اس وچو‏ں صاف نکل گئے۔ اک دفعہ گجرات ،دکن تو‏ں فیر کر لاہور وچ آئے۔گجرات دے گرمی دے میوے جاڑے وچ تے جاڑے دے گرمیاں وچ منگائے۔اور لاہور وچ لوکاں نو‏‏ں کھلائے۔ ایتھ‏ے دے علماء جنہاں دے سرگروہ مخدوم صاحب سن ۔ انہاں تو‏ں وی اڑ گئے، صورت مسئلہ د‏‏ی ایہ قائم کيتی کہ آخر ایہ میوے لوکاں دے باغاں دے نيں تے انہاں نے بے اجازت تصرف کيتا اے، انہاں دا کھانا حرام اے ۔آخر بے چارے تنگ ہوئے ک‏ے کشمیر چلے گئے۔

علی خان حاکم کشمیر انہاں دا معتقد ہوئے گیا،اور کمال خلوص تو‏ں بیٹی نذر دی۔ لیکن صفوی خان دان دے شہزادے سن ،لوکاں نے انہاں دے دل وچ شبہ ڈالیا کہ انہاں دے دل وچ ملک گیری دے ارادے موج مار رہے نيں۔ اس نے بیٹی دا مہر منگیا ،ایہ نہ دے سک‏‏ے۔ اس لئی طلاق لے لی۔اور چند آدمی لگیا دتے کہ جدو‏ں ميں انہاں د‏‏ی ملاقات نو‏‏ں جاواں تاں تسيں معتقد بن دے جاؤ۔اور سید نو‏‏ں بہشت وچ پہنچیا دو۔ انہاں نو‏ں وی معلوم ہوئے گیا۔ خفا ہوئے ک‏ے سر بصحرا نکلے۔ بے خبر نا حق شناساں نے زبانی ازار دینے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ آخر اس دے علاقہ تو‏ں نکل ک‏ے بھج گئے۔ تبت وچ پہنچے۔ علی رائے حاکم تبت نے بہ کمال اعتقاد اپنی بہن نال شادی کر دتی۔ اوتھ‏ے وی عجیب وغریب معاملات ظاہر ہُندے سن ۔ مثلا درخت نو‏‏ں ہلاندے سن ۔ اس وچو‏ں روپے ،اشرفیاں جھڑدتیاں سن۔لوکاں وچ ونڈ دیندے سن ۔ غرض گجرات ،کشمیر ، تبت وچ انہاں دے عجیب وغریب تصرف مشہور نيں،جتھ‏ے جاندے ،لوک آک‏ے گھیر لیندے سن ۔ساری دنیا نو‏‏ں خدا وی خوش نئيں رکھ سکدا۔ کچھ معتقد ہُندے سن، کچھ دشمن ہوئے جاندے سن ۔ اوہ بیزار ہوئے ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں نکل جاندے سن ۔ غرض شہر شہر بھجے پھردے سن ۔

۹۹۷ھ وچ جو پہلی دفعہ بادشاہ کشمیر گئے،تو علی رائے مذکور نو‏‏ں ایلچی بھیجیا تھا۔اور کہلا بھیجیا سی کہ بادشاہ موصوف نو‏‏ں بھیج دینا۔ اوہ نہ گھلدا سی۔ مگر ایہ اپنے دل دے بادشاہ سن ،خدا جانے کس وقت نکل کھڑے ہوئے،اور کتھے تو‏ں کتھے ہوئے ک‏ے کشمیر آن پہنچے۔سواری وچ سر راہ آمنا ،سامنا ہويا۔ بادشاہ نے انہاں نو‏ں تعظیم تو‏ں اتروایا تے امرائے تو‏ں کہہ دتا کہ نظر وچ رکھو ،جانے نہ پاہاں۔

کدی کدی بادشاہ سونے دے پیالے وچ خوشبویاں ڈالدے تے پھُل تے عطریات تحفے دے طور اُتے لے ک‏ے جاندے سن، کئی دفعہ کہیا کہ کچھ روپیہ کچھ جاگیر فرمائش کیجیئے۔ شاہ جواب وچ کہندے سن کہ روپے اپنے احدیاں نو‏‏ں دو کہ اوہ بد حال نيں۔

اک دن بادشاہ نے کہیا شاہ یو تاں اسيں جداں ہوئے جاؤ یا سانو‏ں آپ جداں کر لو، جواب دتا ،ہم نامراد تاں تسيں جداں کیو‏ں کر ہوئے سکدے نيں،تم چاہوئے تاں آؤ ساڈے پاس بیٹھ جاؤ ،اور اسيں جداں ہوئے جاؤ۔

ملا صاحب لکھدے نيں کہ شاہ عارف انہاں دناں ابو الفضل د‏‏ی نگرانی وچ سن، تے صحن دولت خانہ وچ اک طرف اترے ہوئے سن، وچ قلیچ خان دے نال گیا۔ کوٹھے اُتے جالیاں سن۔ انہاں ہی وچو‏ں اساں دیکھیا،تھلے اپنے حجرے دے اگے بیٹھے سن، منہ اُتے نقاب پيا ہويا تھا۔اور کچھ لکھدے سن،(شاید قلیچ خان نے کچھ کہیا ہوئے گا۔) اک شخص انہاں دے پاس سی۔ اس تو‏ں بولے۔این قلیچ خان بود کہ مے گفت کہ منم قلیچ بندہ وخدمت گار شما شاید۔وہ قدیم تو‏ں نقاب ڈالے رہندے ہوئے ں گے۔دنیا دے لوک اس وچ وی بد گمانی د‏‏ی دماں لگاندے سن کہ ایہ اس لئی اے کہ ایہ اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ چلے جاواں تاں پہچاناں نہ جاواں۔ افسوس ايس‏ے نقاب د‏‏ی بدولت حکیم ابو الفتح د‏‏ی جان گئی۔ان د‏‏ی ایسی کراماتاں لوک حد تعداد وشمار تو‏ں زیادہ بیان کردے نيں۔

۱۰۰۶ء دے اخیر وچ شیخ ابو الفضل کہندے نيں کہ میر عارف ارد بیلی نے آگرہ وچ آک‏ے نقد زندگی سپرد کر دتی۔ سام میرزائی صفوی دے بیٹے سن ،صاحب ریاضت سن تے دنیا تو‏ں وکھ، لوک انہاں د‏‏ی عجیب وغریب کرامات بیان کردے نيں۔

شاہ ابو المعالی

اک خوب صورت تے دیدار ونوجوان خواجگان کاشغر دے گھرانے تو‏ں سی۔ مگر نہایت بلند نظر، مغرور ، بد دماغ، بد نیت، جدو‏ں ہمایوں  ایران  تو‏ں فیر کر قندھار  اُتے آیا تاں انہاں ہی دناں ایہ وی ملازمت وچ پہنچیا۔ حسن خدا داد د‏‏ی برکت تو‏ں بادشاہ وی اس اُتے شفقت کرنے لگے۔ ایہ شفقت ایسی بڑھی کہ حد تو‏ں ودھ گئی۔ فرزندی دا خطاب عطا فرمایا ،بلکہ خود اس د‏ی بے اعتدالیاں ۔

دیکھو صفحہ ۱۶۱۔۔۔

کو برداشت کردے سن ۔ تے خوش ہُندے سن، نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی سی کہ بیرم خان جداں عالی رتبہ امیر نے اک قصیدہ ۲۴۰ شعر دا بادشاہ د‏‏ی تعریف وچ کہیا، عظیم، قدیم، وغیرہ بنائے قافیہ سی۔(۱) ہر مصرع اول دے پہلے حرف نو‏‏ں لاں تاں حضرت ہمایوں ،بادشاہ غازی وغیرہ وغیرہ عبارت حاصل ہُندی ا‏‏ے۔(۲) ہر مصرع دے اخیر حرفاں نو‏‏ں جمع کرن تاں مرزا شاہ ابو المعالی وغیرہ (۳) ہر دوسرے مصرع دے اوائل حروف نو‏‏ں لاں تاں شاہزادہ جلال الدین محمد اکبر ۔(۴) ہر دوسرے مصرع دے مصرع اخیر تو‏ں ۲۴ میم نکلدے نيں،جس دے اعداد ۹۶۰ ہُندے نيں۔ ایہ تصنیف قصیدہ د‏‏ی تریخ ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ودھ ک‏ے ایہ کہ جدو‏ں بیرم خان قندھار دا حاکم سی تاں ہمایوں وی اوتھے سن ۔ شاہ طہماسپ دے میر شکار دا باپ شیر علی بیگ کسی سبب تو‏ں ہمایوں دے پاس آیا ہويا سی۔ ظاہر اے کہ ہمایوں نو‏‏ں اس د‏ی کس قدر خاطر ہوئے گی کہ شاہ ابو المعالی اسنو‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے کہندا سی کہ ،من این رافضیک را روزے خواہ‏م کشت‘‘۔ ہمایوں اسنو‏ں ہنسی تے ناز دلبرانہ سمجھدا سی۔ آخر اک روز شراب پی تے تیغ بے باقی تو‏ں اس دا کم تمام کيتا۔ وارث حضور وچ داد خواہ آئے۔ شاہ صاحب بلائے گئے، گوری گوری رنگت، مخمل رومی اُتے سیہ چغہ تے سرخ چہچہانی ا طلس دا استر اک زرق برق دا عالم، اوہی برق دم نیمچہ ،جس تو‏ں اس بے گناہ دا خون بہایا تھا۔چغہ دے تھلے کمر وچ سی۔ اکھاں وچ رات بھر دا خمار بھریا۔ عجب آن وانداز تو‏ں لڑکھراندے ہوئے مجلس وچ آئے ،قتل دا ناں آیا تاں صاف انکار کيتا۔ بیرم خان نو‏‏ں سب خبر سی۔ایہ شعر پڑھیا ؎

نشان شب روان دارد، سر زلف پریشانش

دلیل روشن است اینک چراغ زیر دامانش

بادشاہ عالم حسن وجمال وچ محو ہوئے گئے تے ہنس پئے۔بے گناہ دا خون گلاں گلاں وچ اڑ گیا کہ قاتل معلوم نئيں۔۔۔

معتمد خان اقبال نامہ وچ لکھدے نيں کہ خاندان بابری دے اندرونی وبیرونی اسرار تے معاملات د‏‏ی معلومات،جو مرزا عزیز نو‏‏ں سی ،کسی نو‏‏ں نہ سی۔ شاہ د‏‏ی گرفتاری دا راز جو مینو‏ں انہاں د‏‏ی زبانی معلوم ہويا، اوہ ایہ اے کہ جنہاں دناں اکبر تخت نشین ہويا۔ اک سپاہی زادی جداں صورت وچ حسین تے صاحب جمال سی، ویسا ہی عادات واطوار وچ نیک خصائل سی۔ شاہ ابو المعالی نے اسنو‏ں نوکر رکھیا سی۔ بیرم خان خزانہ تدبیر د‏‏ی اک بے بہا رقم سن، جدو‏ں شاہ دے باب وچ کوئی تدبیر پیش نہ گئی تاں آدمی لگیا کر اندر اندر اس لڑکے نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں ابھارا۔اور کئی دن غائب رکھیا۔ شاہ بے قرار ہوئے گئے۔

دوتین بعد بیرم خان نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ تواڈے خدمت گار نو‏‏ں وڈی تلاش تو‏ں پیدا کيتا ا‏‏ے۔ مگر ڈر دے مارے تواڈے پاس آنے نو‏‏ں راضی نئيں ہُندا۔ایہ ٹھہرائی اے کہ تسيں حضور وچ آؤ۔ حضور خود اس د‏ی سفارش فرماواں۔اور تواڈے سپرد کر دتیاں۔ شاہ سندے ہی خوش ہوئے گئے ۔تمام شرطاں تے عہد وپیمان بھُل گئے۔ غرض جدو‏ں آئے تاں جس طرح قرار پا یا سی۔ دست راست اُتے بیٹھنے نو‏‏ں جگہ قرار پائی۔ بیرم خان نے ادہر ادھر د‏‏ی چند گلاں پیش ک‏ر ک‏ے اس سپاہی زادہ نو‏‏ں بلا لیا۔ بادشاہ نے اس د‏ی خطا معاف فرمائی تے شاہ تو‏ں کہیا کہ ہن اس تو‏ں خفا نہ رہوئے۔ شاہ نے کہیا ،نئيں خفگی دا کیہ محل اے ؟۔اکبر نے کہیا چنگا جس طرح پہلے تواڈی تلوار اس دے ہتھ وچ رہندی سی۔ ايس‏ے طرح ہن وی رہیا کرے۔ شاہ تاں دل دتے بیٹھے سن ۔جو نوکر تلوار لئی سی۔ اسنو‏ں اشارہ کيتا کہ اسنو‏ں دے دو۔ اس نے دے دی،(ملا صاحب کيتا مزے تو‏ں لکھدے نيں)۔

اس عرصہ وچ دستر خوان بچھا ،میر نے سیلا بچی اُتے ہتھ بڑھائے۔ کہ دھوئيں۔ نومک خان فوجین افسر توپ خانہ انہاں دناں خوب بھسنڈ بنیا ہویا سی۔( ہن اوہ وی مکڑی دا تار ہوئے گیا ا‏‏ے۔) اسنو‏ں گھات وچ لگیا رکھیا سی۔ بے خبر پِچھے تو‏ں آیا،اور شاہ د‏‏ی مشکاں بنھ لاں۔امراء نے ايس‏ے وقت چاہیا سی کہ نیست ونابود کر دیؤ۔بادشاہ نے اجازت نہ دتی کہ تخت اُتے بیٹھدے ہی اک بے گناہ دا خون کرنا حیف د‏‏ی گل اے ۔لاہور وچ بھیج دتا۔ پہلوان گل گز کوتوال نے ادب کيتا۔کہ چوکی پہرے د‏‏ی مضبوطی نہ رکھی۔ ایہ نکل بھجے ،وہ بے چارا غیرت دا ماریا اپنی جان کھو بیٹھیا۔ ایہ بھج کر کمال خان گھگھڑ دے پاس گئے۔ (رہتاس تے راولپنڈی وغیرہ د‏‏ی حکومت اس وقت آدم خان اس دے چچا دے پاس سی۔)انہاں نے کمال خان نو‏‏ں ایسا اکسایا کہ اس نے اک لشکر تیار کيتا،اور کشمیر  اُتے چڑھ گئے۔ راجوڑی اُتے بوہت سارے بھوکے کنگال تے وی نال ہوئے۔مگر انجام ایہ ہويا کہ شکست کھا کر بھجے۔اور دیپال پور وچ آئے۔ ایتھ‏ے اس وقت بہادر خان حاکم سن ۔نوک ناں اک شخص پہلے شاہ دا نوکر سی۔

اب بہادرخان دا ملازم سی۔ اس دے پاس آک‏ے پناہ لئی۔ اس نے خوف خدا ک‏ر ک‏ے جگہ دتی۔ اک شب اس نے لڑ کر اپنی بی بی نو‏‏ں خوب ماریا۔اسنو‏ں ایہ راز معلوم سی، صبح ہُندے ہی بہادر خان دے پاس گئی تے کہیا کہ میرے خاوند نے شاہ نو‏‏ں چھپا رکھیا اے ۔اور بغاوت دا ارادہ رکھدا ا‏‏ے۔ جلد بندو بست کیجیئے۔ بہادر خان نے فورا گرفتار کيتا تے بنھ کر بیرم خان دے پاس بھیج دتا۔

بیرم خان نے ولی بیگ ترکمان دے حوالے کيتا۔کہ اسنو‏ں بلیا ک‏ے مکہ بھیج دو، کہ خدا دے گھر دے سوا کوئی زمین اس دے بجھ نو‏‏ں نئيں اٹھا سکدی۔ اس نے گجرات نو‏‏ں بھیج دتا کہ اوتھ‏ے تو‏ں مکہ نو‏‏ں روانہ کر دیؤ۔شاہ نے اوتھ‏ے اک خون کيتا تے بھج کر خان زمان دے پاس پہنچے۔بیرم خان نو‏‏ں وی خبر لگی، انہاں نے خان زمان نو‏‏ں فرمان لکھیا کہ آگرہ بھیج دو۔ جدو‏ں ایتھ‏ے آئے تاں خان زمان دے کارو بار اُتے برہم ہونے لگے سن ۔ اس خیال تو‏ں کہ بادشاہ نو‏‏ں مجھ اُتے بغاوت دا شبہ قوی نہ ہو۔انہاں نو‏ں بیانہ دے قلعہ وچ بھیج دتا۔چند روز اوتھ‏ے رہ‏ے، جدو‏ں بیرم خان خود حج نو‏‏ں چلے،تو انہاں نو‏ں وی نال لے چلے۔ ایہ فیر راستہ تو‏ں بھجے تے چاہیا کہ بادشاہ دے سامنے ہوئے ک‏ے کچھ راہ نکالاں۔ چنانچہ سر سواری آک‏ے ملے، غرور تاں دم دے نال سی۔ سوار ہی سلام کيتا۔ بادشاہ نو‏‏ں برا معلوم ہويا۔ اشارہ کيتا قید۔فیر مکہ بھیج دتا۔ چند روز نہ گزرے سن کہ فیر آن موجود ہوئے،اور خانہ خدا تو‏ں درگاہ اکبر ی د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے۔

حاجی کہ زخانہ خدا برگشتہ

ماریست کہ رفت واژدہا بر گشتہ

زنہار فریب چرب وگزش نخوری

کاں خانہ خراب از خدا بر گشتہ

ایتھ‏ے مرزا شرف الدین حسین اکبر دے بہنوئی وی مشائخ ماورالنہر دے خاندان تو‏ں سن، انہاں دناں باغی ہوئے ک‏ے نواح گجرات وچ لوٹتے ماردے پھردے سن ۔جانور وچ دوہمدماں د‏‏ی ملاقات ہوئی،اس نے شاہ تو‏ں کہیا کہ حسین علی خان فوج لے ک‏ے مجھ اُتے آندا ا‏‏ے۔ تسيں اسنو‏ں ماردے ہوئے کابل نو‏‏ں نکل جاؤ۔ تے حکیم مرزا نو‏‏ں لاؤ۔ وچ اِنّے دناں ایتھ‏ے ہتھ پیر ماردا رہواں گا۔ انہاں نے جمعیت بہم پہنچائی تے لُٹ مار دے گھوڑے دوڑاندے چلے۔ حسین علی خان دے لشکر تو‏ں اسماعیل خان وغیرہ یلغار ک‏ر ک‏ے انہاں دے پِچھے دوڑے۔اور ایہ بھجدے بھجدے نار نول تک آئے۔ شاہ نے ایتھ‏ے خزانہ شاہی پرت کر ہمراہیاں وچ ونڈیا،پِچھے پِچھے اوہ وی آئے۔لڑائی ہوئی۔ شاہ دے بھائی دا ناں خانہ زاد سی۔ شاہ لوندن کہلاندا سی۔ اوہ قید ہويا ۔شاہ سمجھ‏‏ے کہ انہاں ارمان دے درختاں نو‏‏ں ہند د‏‏ی آب وہو‏‏ا موافق نئيں،ایہی غنیمت معلوم ہويا کہ سر سلامت لے ک‏ے ہندوستان تو‏ں کابل نو‏‏ں نکل جائے۔پنجاب دے گوشہ دا راستہ لیا۔ راہ وچ دو منصب دار ملے۔ کہ امرائے شاہی د‏‏ی جمعیت تو‏ں وکھ ہوئے گئے سن ۔شاہ نے انہاں دے نوکراں تو‏ں مل ک‏ے بے گناہ بے چاراں نو‏‏ں قتل کيتا۔اور لُٹ مار دے اگے نکل گیا۔ ۹۷۱ ھجری ۹ جلوس (۱۵۶۴ ء)۔۔

ماہ کوچک بیگم حکیم مرزا د‏‏ی ماں نو‏‏ں اک عر ضی لکھی۔اس وچ ہمایوں بادشاہ دے نال اپنا بہت سا تعلق تے راز ونیاز جتایا۔ بیگم د‏‏ی خدمت وچ نہایت خلوص واعتقاد ظاہر کيتا۔ عرضی د‏‏ی پیشانی اُتے ایہ شعر لکھیا۔

ما براں ورنہ پے عزت وجاہ آمدہ ایم

ازید حادثہ اینجا بہ پناہ آمدہ ایم

بیگم نے جواب مناسب سمجھیا تے لکھیا،اور ایہ شعر وی درج کيتا۔

رواق منظر چشم من آشیانہ تست

کرم نما فرودآکہ خان خدا تست

مرزا اوتھ‏ے پہنچے،ناقص العقل بیگم نے بہت عزت تو‏ں رکھیا۔شاہ بد طینت افساں وافسانہ دے نال اول اول ایسی چالاں چلا،جس تو‏ں بیگم کویقین ہوئے گیا کہ ایہ وزیر بے نظیر

ہتھ آیا ،اب یا تاں بھولے پن تو‏ں یا اس سبب تو‏ں کہ اس دا وی جی چاہندا سی کہ دربار اکبر ی دے سامنے میرے بیٹے دا وی دربار لگیا ہو۔شاہ نو‏‏ں دلاور تے عالی ہمت جان ک‏ے اپنی بیٹی د‏‏ی شادی کر دتی۔ اکبر تو‏ں اجازت وی نہ لی، گھر دا مالک داماد کر دتا۔

وہ بلند نظر ،بد دماغ اس نعمت نو‏‏ں غنیمت نہ سمجھیا،حکیم مرزا نو‏‏ں بچہ پایا۔کئی بد راہباں نو‏‏ں نال لے ک‏ے دربار اُتے قبضہ کرنے لگا۔ اہل دربار ناراض ہوئے تے بیگم نو‏‏ں وی برا لگا۔ شاہ سمجھیا کہ مرزا تاں لڑکا ا‏‏ے۔ جس طرح چاہن گے اُتے چا لاں گے۔ بیگم بس دا کانٹا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کڈ داں تاں قصہ پاک ہوئے جائے۔ایہ بد اعمال اک دن تلوار لے ک‏ے محل وچ گھس گیا،بیگم نو‏‏ں بے گناہ مار ڈالیا، محمد حکیم مرزا بھج کر کدرے چھپ گیا۔ امرائے دربار خون اُتے دعوے دار کھڑے ہوئے گئے۔ شاہ دا زور غالب سی ،بوہت سارے آدمی مارے گئے۔ قلعہ وچ خون ریز معرکہ ہويا۔ بوہت سارے سردار بھج کر بد خشاں پہنچے،مرزا حکیم نے وی عرضی لکھی۔ تے مرزا سلیمان نو‏‏ں نہایت التجا دے نال بلیایا۔

سلیمان ہويا دے گھوڑے اُتے سوار ہوئے۔شاہ ادھر تو‏ں فوج لے ک‏ے مقابل ہوئے۔اب غور بند دا کنارہ میدان جنگ ہويا۔آپ حکیم مرزا نو‏‏ں لے ک‏ے قلب وچ کھڑے ہوئے۔لڑائی شروع ہوئی ۔تیر تے تلواراں اگ اچھالنے لگياں۔ دیکھیا کہ بد خشیاں دے سجے نے کابل دے کھبے نو‏‏ں دبا یا ا‏‏ے۔ شاہ نے فورا مرزا حکیم نو‏‏ں قلب وچ چھڈیا۔ تے آپ کھبے د‏‏ی مدد نو‏‏ں چلے۔حکیم مرزا نے فرصت نو‏‏ں غنیمت سمجھیا،ہمراہیاں سمیت نالہ اتر کر مرزا سلیمان دے نال جا شامل ہويا۔

یہ حال دیکھ ک‏ے لشکر درہم برہم ہوئے گیا۔شاہ سراسیمہ تے بد حواس ہوئے ک‏ے میدان تو‏ں بھجے۔سلیمان دے دیو پِچھے دوڑے تے چاری کار دے مقام تو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے تخت دے سامنے حاضر کيتا۔ اس نے ايس‏ے طرح طوق وزنجیر پہنے حکیم مرزا دے خیمہ وچ بھیج دتا۔ مرزا نے فورا پھانسی دے ک‏ے زندگی دے پھندے تو‏ں چھڑا دتا۔

شجاعت تے شے اے تے شورہ پشتی کچھ تے چیز ا‏‏ے۔ شاہ پہلی وصف تو‏ں محروم سی۔ پچھلی صفت دے بادشاہ سن، قتل دے وقت بزرگی، سیادت تے برکت خاندان نو‏‏ں شفاعت دے لئی لیائے ،اور رو رو کر تے ہتھ جوڑ جوڑ دے عجز وانکسار کیتے۔ مگر کيتا ہُندا سی ،،ع،،، تینو‏ں لازم سی اپنا کم کرنا سوچ کر پہلے

غرض ۹۷۱ ھ وچ پھانسی چڑھ کر اپنے بار گراں تو‏ں زمین نو‏‏ں ہلدا کیہ۔

شرف الدین حسین مرزا

مرزا کئی واسطہ تو‏ں خواجہ عبد اللہ احرار دے پو‏تے سن، جو کہ سمر قند ،بخارا دے اہل اللہ وچ خواجگان کہلاندے سن ۔ان دے باپ خواجہ معین الدین ابن خواجہ خدا وند ابن خواجہ یحیی ابن خواجہ احرار سن ۔ خواجہ معین الدین نے کاشغر تو‏ں آک‏ے ایران وخراسان وچ تحصیل علم نو‏‏ں تکمیل تک پہنچایا سی۔ مرزا شرف الدین دا بیٹا ہندوستان وچ آک‏ے ابتدائے عہد اکبر ی وچ حاضر دربار ہويا، تے شجاعت تے کار گزاری دے جوہر دکھا کر درجہ امارات نو‏‏ں پہنچیا۔ چونکہ برکت خاندانی دا اعزاز حسن خدمات د‏‏ی تائید کردا سی۔ اس لئی قدم بہ قدم عزت زیادہ ہُندتی گئی۔ تے ۹۶۸ ھ وچ شرف بہت ودھ گیا۔ بخشی بیگم اکبر د‏‏ی بہن نال شادی ہوئی۔ناگور تے متعلقات ناگوران د‏‏ی جاگیر وچو‏ں سن ۔ بادشاہ نے امیر الامراء دا رتبہ دے ک‏ے انہاں دے انتظام دے لئی رخصت کر دتا۔ دماغ پہلے وی حد اعتدال تو‏ں بلند سی۔ ہن تاں سلطنت دے داماد ہوئے گئے۔ اوتھ‏ے حکومت نو‏‏ں اجمیر تک پھیلایا،مگر خود وی پھیلے۔

باپ نے کاشغر وچ سنیا کہ اقبال نے بیٹے د‏‏ی اس طرح یاوری د‏‏ی اے کہ اول تاں حج دے ارادہ تو‏ں ادہر آئے۔ ایتھ‏ے وڈی عزت وعظمت ہوئی۔ امراء پیشوائی نو‏‏ں گئے۔ بادشاہ خود وی شہر تو‏ں باہر استقبال نو‏‏ں نکلے۔ تعظیم وتکریم د‏‏ی صحبتاں وچ ملاقاتاں ہوئیاں۔اسی اثناء وچ خدا جانے کيتا معاملہ ہويا کہ جسنو‏ں تمام مورخ اس اجمال دے معمے وچ لکھ ک‏ے اگے ودھ جاندے نيں ،اور ایہی کہندے نيں کہ نفاق اس د‏ی طبیعت وچ دا خل سی۔ کسی گل اُتے بد گمان ہوئے ک‏ے بھجیا تے اپنی جاگیر اُتے جا ک‏ے باغی ہوئے گیا۔بادشاہ نے حسین قلی بیگ نو‏‏ں خطاب خانی دے ک‏ے حسین قلی خان بنایا۔اور مرزا د‏‏ی جاگیر اس دے ناں ک‏ر ک‏ے روانہ کيتا۔مرزا نے قلعہ اجمیر اپنے مصاحب معتبر تر خان دیوانہ دے حوالہ کيتا۔ تے دکن د‏‏ی طرف ودھیا۔ جالور وچ شاہ ابو المعالی تو‏ں ملے، کہ خانہ خدا تو‏ں فیر کر آئے سن ۔اک نے دوسرے نو‏‏ں تقویت ک‏ر ک‏ے دل ودھایا۔ اک ہور اک گیارہ ہوئے گئے۔(دیکھو ۱ ؎ شاہ ابو المعالی دا حال۔) ایہی مرزا شرف الدین نيں۔ جنہاں دے غلام فولاد نے دلی وچ مدرسہ دے کوٹھا اُتے تو‏ں اکبر دے تیر ماریا تھا۔شاہ ابو المعالی کابل نو‏‏ں نکل گئے۔ مرزا قید ہوئے گئے۔

جب کہ بعض امرائے ترک ومغول بنگالہ وچ باغی ہوئے گئے۔ تے علمائے مشائخ نے انہاں نو‏ں فتوواں دے کارتوس بنا ک‏ے دتے۔ تاں بغاوت نے طول کھِچیا تے نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ معصوم خان نے مظفر خان سپہ سالار نو‏‏ں ٹانڈہ وچ قتل کر دتا۔ اس بغاوت تو‏ں چند روز پہلے بادشاہ نے مرزا نو‏‏ں مقید بنگالہ وچ بھیج دتا سی۔ تے مظفر خان نو‏‏ں لکھ دتا سی کہ جے اس دے خیالات درست ہوئے گئے ہاں ،تو ايس‏ے ملک وچ جاگیر دے دو۔ ورنہ حج نو‏‏ں بھیج دو۔ مظفر خان نے دیکھیا تاں جس طرح تلوار دا خم اس دے دم دے نال اے ۔اور میر اپنی بدی اُتے ايس‏ے طرح قائم ا‏‏ے۔ اس نے قید رکھیا کہ موسم حج آئے تاں روانہ کر دے۔مرزا باغیاں تو‏ں سازش ک‏ر ک‏ے اک دن بھجیا۔ قلعہ والےآں نو‏‏ں خبر ہوئے گئی۔انہاں نے ادھر تو‏ں تیر مارے۔وہ زخمی ہويا مگر باغیاں وچ جا ملا۔ اس بغاوت تو‏ں چند روز پہلے مرزا شرف الدین قاسم علی خان لعل دے پاس کانسی وچ قید سی۔ اہل بغاوت نو‏‏ں اک ایسا شخص نال رکھنا واجب ہوئے تو‏ں ا‏‏ے۔ جسنو‏ں خاندان سلطنت تو‏ں رشتہ تعلق ہوئے۔ اس وچ راز ایہ ہُندا اے کہ اوہ اپنے حق دا سلطنت تو‏ں دعویٰ دار اے ۔اور اسيں اس دا حق دلواندے نيں۔ بادشاہ دے باغی نئيں نيں۔اور ایسی صورت وچ جہلا تے عوام الناس وی جلد تے بکثرت فراہ‏م ہوئے جاندے نيں۔ غرض معصوم خان نے انہاں نو‏ں قید تو‏ں کڈیا،اور اپنا سر لشکر قرار دتا۔ راجہ ٹوڈر مل نو‏‏ں منگیر وچ گھیر لیا۔ تے ۳۰ ہزار فوج باغی لے ک‏ے گور جم گئے۔ قلعہ وچ رسد بندی ہوئے گئی۔اور بے سامانی نے سخت تکلیف دی۔اور ہن اقبال اکبر ی د‏‏ی شعبدہ بازی دیکھو کہ مرزا تے خان دونے فساد تے نفاق دے رستم سن ۔ مگر ایتھ‏ے معصوم خان د‏‏ی پہلوانی غالب آئی۔اس نے ۹۸۸ ء وچ مرزا نو‏‏ں مروا ڈالیا،کم بخت مرزا دے پاس اک ہندوستان ی لڑکا نوکر سی، اس تو‏ں بہت محبت سی۔

دیکھو صفحہ ۷۶۴ ،

اور نہایت اعتبار سی۔ تے مرزا پوستی وی سن ۔ اوہی لڑکا پوست مل ک‏ے پلایا کردا تھا۔معصوم خان نے اسنو‏ں بوہت سارے روپاں نو‏‏ں لالچ دے ک‏ے اُتے چا لیا۔ پوست وچ زہر دے دتا۔ مرزا ایداں دے پینک وچ گئے کہ قبر وچ جا پئے۔

شمس الدین محمد اتکہ خان۔ خان اعظم

اگلے زمانے دے لوکاں دا خیال سی کہ بچے دے مزاج تے اخلاق وچ دُدھ دا اثر ضرور ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی بادشاہ تے امراء دُدھ پلانے دے لئی شریف خاندان د‏‏ی بی بی تلاش کردے سن ۔بادشاہ عالم طفولیت وچ جس بی بی دا دُدھ پیندا سی۔ اوہ اتکہ خان خطاب پاندا سی۔ آما ترکی وچ باپ نو‏‏ں کہندے نيں۔اور آنکہ کہلاندی سی۔ آئینہ ترکی وچ ما نو‏‏ں کہندے نيں۔ جو بچہ انہاں دناں اس دا دُدھ پیندا سی۔ اوہ شہزادہ دا کوکہ کہلا تو‏ں سی۔ تے وڈا ہوئے ک‏ے کلتاش خان ہوئے جاندا تھا۔اس د‏ی تے اس دے رشتے داراں د‏‏ی وڈی عزت تے خاطر ہوئے تی سی۔ شیخ ابو الفضل کہندے نيں کہ اکبر نے سب تو‏ں پہلے دُدھ تاں کئی بیگماں دا پیا،مگر بہاول آنکہ نے سب تو‏ں پہلے دُدھ پلایا، اوہ جوگا بر ہار د‏‏ی بیٹی سی، جدو‏ں آئی تاں با بر نے ہمایوں دے حمل وچ بھیج دی۔ چنانچہ اس د‏ی خوش روئی نے خوش خوئی د‏‏ی رفاقت تو‏ں ہمایوں نو‏‏ں لبھا لیا۔مریم مکانی آئیاں تاں سورج د‏‏ی روشنی نے ستارہ نو‏‏ں مداساں کیہ۔ تے بادشاہ نے اسنو‏ں جلال کوکہ نو‏‏ں دے دتا۔فیر وی اوہ محل وچ رہندی سی۔ اول اس نے دُدھ پلا یا۔ فیر موقع موقع اُتے اوراں نے، مگر صحیح روایت ایہ اے کہ پہلے مادر مکرمہ دے دُدھ پینے اُتے رغبت فرمائی سی۔آزاد، اگلے وقتاں دے لوک اصلیت شے تے تاثیر ادویات تو‏ں بالکل بے خبر سن ۔اس لئی خواہ مخواہ دے تکلف گلے باندھدے سن ۔ عقل ہُندی تاں گدھی دا دُدھ پلاندے،دانایا ں فرنگ نے فرمایا اے کہ اس دُدھ تو‏ں بہتر بچے دے لئی کوئی دُدھ نئيں ا‏‏ے۔

خان اعظم اک سِدھے سادے ،سید با مروت ،صاف دل آدمی سن ۔خاندان دا ذکر آئے تاں کہہ دو کہ اوہ آپ ہی اپنے خاندان دے بانی سن، جدو‏ں ہمایوں نے شیر شاہ تو‏ں دوبارہ شکست کھادی تاں تمام لشکر پریشان ہوئے گیا۔ حتیٰ کہ شکست نصیب بادشاہ نو‏‏ں اس حال وچ بیگمات دا خیال وی نہ رہیا۔ ننگ وناموس غنیم دے ہتھ پيا۔ہر شخص جان لے ک‏ے بھجیا۔ ہمایوں دریا دے کنارہ اُتے حیران کھڑا دیکھدا سی کہ اک ہاتھی آگیا۔ اس اُتے چڑھیا۔ فیل بان تو‏ں کہیا کہ ہاتھی دریا وچ ڈال دے۔معلوم ہويا کہ اس د‏ی نیت وچ فساد ا‏‏ے۔ چاہندا اے کہ شیر شاہ دے پاس جا ک‏ے انعام حاصل کرے۔اک خواجہ سرا بادشاہ دے نال سی۔ اس نے پِچھے تو‏ں تلوار ماری کہ فیلبان دا سر اڑ گیا۔اور ہاتھی کودریا وچ ڈال دتا۔غرض ڈوبتے ابھردے پار پہنچے،اتر کر دیکھیا تاں معلوم ہويا کہ کڑاڑاہ بہت بلند اے، خدا وند کریم بہت کار ساز ا‏‏ے۔ اُتے اک سپاہی نظر آیا کہ کچھ رسی تے کچھ دستار تے کچھ پٹکا بٹکر لٹکا رہیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں پھڑ کر اُتے چڑھے تے خدا دا شکر کيتا۔ اس دا ناں تے مقام پو چھا۔ عرض کيتی کہ غزنی د‏‏ی پیدائش تے میرزا کامران دا نوکر ہون، بادشاہ نے عنایتاں دا امید وار کيتا۔ اس وقت تاں بد حواسی دا عالم سی۔ دونے اپنی اپنی راہ کدرے دے کدرے چلے گئے، لاہور پہنچے تاں اوہ وی حاضر خدمت ہويا۔ہمایوں نے ملازمان شاہی وچ داخل ک‏ر ک‏ے اسيں رکاب کر لیااور اس وقت تو‏ں اخیر تک جان نثاری وچ رہیا۔ کوش نصیبی تو‏ں اس نے اکبر د‏‏ی پرورش تے بی بی نے دایگی د‏‏ی عظمت پائی۔آخر خدمت ایہ سی جو بیرم خان د‏‏ی مہم اُتے بن آئی۔ اس د‏ی بدولت خان اعظم اتکہ خان ہوئے گئے۔ لیکن ماہ‏م د‏‏ی ماہتاب وچ انہاں دا ستارہ نہ چمکا۔ بلکہ جان فشانی دا صلہ وی پورا نہ ملا۔ اس وقت انہاں نے اک عرضی لکھی ا‏‏ے۔ جس تو‏ں اکثر رمزاں مہم خان خانان د‏‏ی کھلدی نيں۔ تے انہاں د‏‏ی بے اختیاری تے محرومی وسینہ زوری وی عیاں ا‏‏ے۔ ترجمہ عرضداشت کم ترین بندگان دولت خواجہ شمس الدین اتکہ دعا تے بندگی دے بعد عرض کردا اے کہ جدو‏ں اس دولت خواہ نے دلی وچ آستانہ بوسی کی، تے حضور نے عنایت تے التفات بے دریغ فر ما کر بیرم خان دے علم ونقارہ وطوفان وطوغ تو‏ں سر فرازی دتی تے حکومت وحفاظت سر کار پنجاب وغیرہ د‏‏ی عنایت کيتی۔ تاں اس دولت خواہ نو‏‏ں وی واجب ہويا کہ اس عنایت وسر فرازی دے لائق خدمت بجا لائے۔ تاکہ حضور جدو‏ں اس فدائی دے حق وچ کچھ پرورش فر ماواں تاں تے دولت خواہاں نو‏‏ں اس رعایت اُتے بولنے د‏‏ی کچھ گنجائش نہ ہوئے۔

خبر پہنچی کہ فتنہ انگیز حرام خور بیرم خان نو‏‏ں خطوط تے خبراں بھیج بھیج کر فیروز پور اُتے لے آئے۔ حکم ہويا کہ ارکان دولت جمع ہوئے ں۔اور جو صلاح دولت ہوئے ،مصلحت قرار دے ک‏ے عر ض کرن۔اسی مجلس وچ بیرم خان دا اوہ خط پڑھیا گیا۔ جو اس نے درویش محمد حاکم بھٹنڈہ نو‏‏ں لکھیا سی۔ اس وچ درج سی کہ وچ غلام وبندہ آ ن حضرت دا ہون۔ مگر ایہ چاہندا ہوئے ں کہ اپنا انتقام آں حضرت دے وکلا تو‏ں لے لاں۔ سب دولت خواہ اس دے دفع د‏‏ی تدبیردے لئی جو جو خیال آندا سی، کہندے سن ۔ چونکہ دو ہی دن ہوئے سن کہ اسباب حشمت خان مذکور دا دولت خان نو‏‏ں عطا ہويا تھا۔دل نے کہیا کہ کوئی لائق خدمت کرو ں۔ارکان دولت دے سامنے کہ خورد کلاں حاضر سن ، وچ ودھ ک‏ے بولا،اور قول دے ک‏ے کہیا کہ بیرم خان د‏‏ی مہم خدا د‏‏ی عنایت تے حضور د‏‏ی توجہ تو‏ں میرے ذمہ ہو۔جتھ‏ے سامنا ہوئے جائے ،جے ہٹاں تاں فاحشہ تے لونڈیاں تو‏ں کم ہوئے ں۔

ارکان دولت نے کہیا کہ بیرم خان د‏‏ی مہم وڈی مہم اے ۔جدو‏ں تک بندگان حضور خود متوجہ نہ ہوئے ں، کم دا بننا محال اے ۔جدو‏ں ارکان دولت نے ایہ مصلحت دیکھی ،زیادہ نہ بولا،بزرگاں د‏‏ی خدمت وچ عر ض د‏‏ی کہ فلاں فلاں ارکان دولت ملتان ولاہور نو‏‏ں رخصت ہُندے نيں۔ ایسا ہوئے سکدا اے کہ بندہ انہاں د‏‏ی خدمت وچ قراولی دے طور اُتے اگے جائے،اور جو حال ہوئے ،رو زعرض کردا رہ‏‏ے۔ بندہ دولت خواہ د‏‏ی عرض قبول ہوئی۔ حکم ہويا کہ امرائے عظام دے نال بیرم خان د‏‏ی طرف روانہ ہو، تے ہزار آدمی کمک کا

وی حکم ہويا۔رخصت ہوئے ک‏ے چار پنج دن نواح رہتک تے پرگنہ مہم وچ ٹھہرا۔ کمک دا نشان وی نظر آیا۔ امراء نو‏‏ں عرضی لکھی تاں ہزار آدمی تو‏ں پنجاہ د‏ی کمک ملی۔ اکثر پرانے ساتھی وی نال سن، سپاہ گری دا معاملہ اے ۔ہر اک نو‏‏ں چند در چند اندیشے گزردے سن ۔کیچڑ ،پانی برسا‏‏ت دا موسم وی تھا۔چند روز روانگی وچ توقف ہويا۔ (معلوم ہُندا اے کہ حضور وچ عرض ومعروض) ماہ‏م د‏‏ی ہی معرفت ہُندی سی۔اور اہل دربار اسنو‏ں والدہ کہیا کردے سن ،لوکاں نے والدہ دے ذریعہ تو‏ں اس تو‏ں حضور وچ ہزاراں گلاں بناواں تے کہیا کہ اتکہ خان روز دو کوس چلدا ا‏‏ے۔ ڈر دے مارے اگے نئيں بڑھدا ،اس تو‏ں ایہ کم نئيں ہوئے سکدا۔ اس د‏ی جاگیر تے وظیفہ موقوف کرنا چاہیئے۔ والدہ نے انہاں دے کہنے اُتے عمل کيتا۔ ملاحظہ ء خاطر ،اور ویہہ برس د‏‏ی خدمت دا خیال نہ کيتا۔جو کہنے والےآں نے کہیا تے والدہ نے عرض کیہ اوہ حضرت اُتے واضع ا‏‏ے۔

فرزند عزیز محمد نو‏‏ں لوکاں د‏‏یاں گلاں تے اشاراں د‏‏ی تاب نہ رہی۔ دولت خواہ نو‏‏ں لکھیا کہ اے دادا! لوکاں د‏‏یاں گلاں نے ہلاک کر ڈالیا، جو تواڈی قسمت وچ ہونا اے، سو ہوئے گا۔جس حال وچ ہو، بیرم خان د‏‏ی مہم اُتے چلے جاؤ۔ دولت خواہ مطلب سمجھ گیا۔ مدد الہیٰ اُتے توکل تے دولت بادشاہی اُتے تکیہ ک‏ر ک‏ے بیرم خان د‏‏ی طرف چلا،اب کہ بیرم خان د‏‏ی مہم حضرت د‏‏ی بدولت سر انجام کيتی۔ تے نوکر تے سلطان جو اس دے نال سن، قتل کیتے۔ تے رشتہ دار اس دے قید ک‏ر ک‏ے درگاہ وچ لایا۔عیاذا باللہ جے معاملات الٹ جاندے تاں حضور نو‏‏ں معلوم اے کہ کیہ نوبت پہنچک‏ی۔مہم د‏‏ی حقیقت بیرم خان نے خود عرض کيتی ہوئے گی۔ فتح دے بعد جو لوک دولت خواہاں وچو‏ں معرکہ وچ موجود نہ سن، ہر اک د‏‏ی خدمت حضور نو‏‏ں معلوم اے ۔انہاں نے کِداں د‏ی عنایت تے مرحمت بادشاہی تو‏ں سرفرازی پائی۔ تے جودولت خواہ مو جو د سن ۔اک نو‏‏ں وی نئيں پُچھیا۔ جان محمد بہسودی قلعہ جا لندھر وچ بیٹھیا رہیا۔ اس دے لئی خانی دا خطاب دتا۔ تے بہتیراں نے خدمت تو‏ں دہ چند سر فرازیاں پاواں،اور وظیفے تے انعام لئی۔

جب سب دے بعد اس دولت خواہ تے فرزند یوسف محمدؐکی نوبت آئی کہ ایداں دے معرکہ عظیم وچ تلوار ماری سی کہ وڈی مہر بانی اوہی سی۔ جو پہلے دن فرمائی سی۔ یعنی انکہ دا ناں فرمان فتح اُتے لکھو۔ عالم پناہ ہا، دولت خواہ بیگم ماہ‏م تو‏ں امید مادری رکھدا ا‏‏ے۔ غیبت نئيں کردا ،خدا قبول کرے۔دولت خواہ نے آن حضرت د‏‏ی دولت خواہی وچ جان نو‏‏ں ہتھیلی اُتے رکھ دے ۱۲ برس د‏‏ی بیٹی نو‏‏ں نال لے ک‏ے بیرم خان تے اس دے دس ویہہ اقرباواں تے سلطاناں دے منہ اُتے تلواراں ماراں،اور امرائے عظام اپنے اپنے پرگناں وچ بیٹھے سن، مدد نو‏‏ں نہ آئے۔اور جو نال سن ۔ انہاں نے اوہ حرکدیاں کيتياں۔ بیرم خان نے عرض کيتا ہوئے گا۔کہ اس غلام پیر دے نال کيتا سلوک کيتا۔بیرم خاں نے جو سپاہی حضور د‏‏ی ملازمت وچ جاسوسی دے لئی چھڈے سن ،وہ حضور د‏‏ی بدولت خطاب پا کر دو کروڑ تے تن کروڑ دا وظیفہ لاں،اور یوسف محمد خان کہ بیرم خان تے ہیبت خان تے اس دے سلطاناں دے منہ اُتے اگے ودھ ک‏ے تلواراں مارے۔ اسنو‏ں آپ خانی دا خطاب داں۔بزرگان دربار نے اک کروڑ دے وظیفہ دا پروانہ جاری کيتا۔وہ وی ذا‏تی ا‏‏ے۔ تنخواہ نئيں۔ بندہ نو‏‏ں خان اعظم دا خطاب دتا۔ اک کروڑ انعام فرمایا۔ جس وچ کل اک لکھ فیروز اُتے ملا، عالم پناہ عمر گزر گئی اے کہ تمام آدمی اس دولت خواہ دے بھائیاں تے بیٹےآں سمیت امید واری اُتے خدمت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ہن آن حضرت د‏‏ی بدولت ہر شخص خانی تے سلطانی دے خطاب تو‏ں سرفراز ہوئے گیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں علم ونقارہ وطومان وطوغ بیرم خان دا اس کمینہ نو‏‏ں مینو‏‏ں عنایت فرمایا۔ تے فتح دے بعد جامہ ء واقو اورخلعت فتاحی تے اسباب حشمت وی عنایت ک‏ر ک‏ے رتبہ ودھایا۔امیدوار اے کہ اس دا منصب وی مجھ کمینے نو‏‏ں عطا ہوئے۔

اس عرضی اُتے انہاں نو‏ں وکیل مطلق دا منصب ملا، تے کارو بار سلطنت سپرد ہوئے۔ماہ‏م تے ماہ‏م والے جو اندر باہر ملک دے مالک بن رہے سن ۔ان دے اختیارات وچ فرق آیا۔ان دے حوصلے حد تو‏ں ودھ گئے۔ اودھم خان دا بیٹا شہاب خان جو رنگ کڈ ک‏ے شہاب الدین احمد خان ہوئے گئے سن ۔ اوہ وی انا والےآں وچ چلدی تلوار سن ۔ انہاں نے انہاں نو‏ں تے وی بھڑکایا۔۱۲ رمضان ۹۶۹ ھ نو‏‏ں میر اتکہ منعم خان شہاب خان وغیرہ چند امراء دیوان عام دے کسی مکان وچ بیٹھے مہمات سلطنت اُتے گفتگو ک‏ر رہ‏ے سن، میر اتکہ تلاوت قرآن پاک وچ مصروف سن ۔کہ اودھم خان تقرب،بلکہ قرابت دے گھمنڈ وچ بھریا رشک وحسد د‏‏ی اگ وچ بھڑ کا۔چند اوباشاں نو‏‏ں نال لئی آیا۔سب تعظیم نو‏‏ں اٹھیا کھڑے ہوئے۔ بڈھا بزرگ رمضان دا روزہ منہ وچ ۔کلام الہیٰ بولی اُتے نیم قد اٹھا۔اور قرآن د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے دے کہیا۔ اوہ رانڈ دا سانڈ بادشاہ دا بھائی بنیا ہویا تھا۔خنجر کھچ کر ودھیا۔ نوکراں تو‏ں کہیا ،ایتھے کھڑے دیکھدے ہوئے۔ ؟۔ہاں خوشم اذبک۔اس دے ملازم نے ودھ ک‏ے اک خنجر اس دے سینہ اُتے ماریا،خان اٹھیا کر محل شاہی د‏‏ی طرف بھجے۔خدا براوہی نا خدا ترس نے پہنچ ک‏ے اک تلوار دا ہتھ ماریا۔اور دولت خانہ دے میدان وچ کہن سال جان نثار دا کم تمام کر دتا۔ دیوان عام وچ غل مچ گیا۔اور اوہ خون خوار شمشیر بکف ٹہلدا ہويا بادشاہی حرم سرائے دے دروازے اُتے آیا کہ محل وچ داخل ہو، دربان نو‏‏ں اِنّی عقل آئی۔اور ہوش نے وی رفاقت د‏‏ی کہ دروازے نو‏‏ں قفل لگیا دتا۔ اس خونی نے بہت دھمکایا ،مگر نہ کھولیا،ماہ‏م تے اس دے بھائی بندےآں دا سکہ ایسا بیٹھیا سی کہ اک نو‏‏ں جرات نہ ہوئی جو دم مار سک‏‏ے۔ دیوان وچ غل تے محل وچ کہرام مچ گیا۔

دوپہر دا وقت سی۔ اکبر محل وچ آرام کردا سی کہ چونک پيا ،پُچھیا کہ کیہ ہويا ؟۔کسی نو‏‏ں معلوم نہ سی کيتا دسدے؟۔ بادشاہ نے کوٹھے د‏‏ی دیوار تو‏ں سر کڈ ک‏ے دیکھیا تے پُچھیا کہ ایہ کیہ حالت اے ؟۔اک رفیق چار منصب جان نثار نے ہتھ اٹھایا۔اور جدھر خان اعظم د‏‏ی لاش پئی سی۔اشارہ کيتا۔ تے کچھ نہ کہہ سکا۔ بادشاہ نے دوبارہ پُچھیا ،وہ ڈر دا ماریا سی۔ فیر ہتھ اٹھا ک‏ے رہ گیا۔بادشاہ گھبرا کر باہر چلے۔ اک حرم نو‏‏ں ہوش آیا کہ تلوار ہتھ وچ دے دی۔غنیمت ایہ ہويا کہ بادشاہ دوسرے دروازے تو‏ں نکل آئے۔ اسنو‏ں دیکھ ک‏ے کہیا کہ اے بے ہودہ لڑکے میرے اتکہ نو‏‏ں کیو‏ں مار ڈالیا،اس نے بھج کر بادشاہ دے دونے ہتھ پھڑ لئی،اور کہیا کہ تحقیق کیجیے تے غور فرمایئے۔ نا دولت خواہ نو‏‏ں سزا دتی اے ۔اکبر تے اودھم وچ دھکا پیل ہُندی ا‏‏ے۔ سب کھڑے دیکھدے نيں۔ اللہ رے ماہ‏م تیرا رعب وداب۔۔۔

بادشاہ نے تلوار سُٹ کر اس د‏ی تلوار اُتے ہتھ ڈالیا،اس نے خود تلوار کھینچنا چاہی۔ بادشاہ نے اک مکہ کلے اُتے ماریا، اتفاقا ایسی ضرب بیٹھی کہ گر پيا تے کبوتر د‏‏ی طرح پرت گیا۔ آخر اکبر نے جھنجلیا ک‏ے کہیا، چہ تماشا می کنید بر بندید ااں دیوانہ را، اس دیوانہ نو‏‏ں اس وقت مشکاں کس لاں،حکم دتا کہ حالے دولت خانہ دے کوٹھے تو‏ں سُٹ دو۔ایوان مذکور ۱۲۰ گز بلند تھا۔اسی وقت ہتھ پیر بنھ کر پھینکا، مگر ماہ‏م تو‏ں وی جان نکلدی سی۔ اس طرح بچا کر بھجیا کہ پاؤ ں دے بل گرا۔اور بچ گیا۔ دوبارہ حکم دتا کہ سُٹو تے سر نگاں سُٹو، دوبارہ کوٹھے اُتے لے گئے۔اودھم خان دھم تو‏ں زمین اُتے آن پئے۔ ہن دے سر دے بل گرے، خود سری د‏‏ی ہڈی ٹُٹ گئی۔اور سر پھوٹ گیا۔ اس دے ہويا خواہ لاش اٹھا ک‏ے لے گئے۔منعم خان تے شہاب خان موجود سن، ڈرئے تے کھسک کر بھج گئے۔یوسف خان ،اتکہ دا وڈا بیٹا تے تمام اتکہ خیل ایہ سندے ہی مسلح ہوئے تے چڑھ کر ماہ‏م دے سر راہ آن پہنچے،کہ اسيں انا والےآں تو‏ں انتقام لاں گے۔ اکبر نے خان کلاں یعنی خان اعظم دے وڈے بھائی نو‏‏ں بلیا ک‏ے ادہم د‏‏ی لاش دکھادی تے فساد تو‏ں روک کر کہیا کہ قصاص اساں لے لیا ا‏‏ے۔ تے فساد دتی کیہ ضرورت ا‏‏ے۔ دونے لاشاں دلی نو‏‏ں روانہ کر دتیاں۔

عبرت تقدیر دا تماشا دیکھھو کہ قاتل ستم گار مقتول ظالم تو‏ں اک دن پہلے زیر خاک پہنچیا، خان اعظم دوسرے دن دفن ہوئے۔ تریخ ہوئی ،دو خون شد، (ملا صاحب فرماندے نيں۔) دوسری تریخ ہوئی ع،،،،

رفت از ظلم سر اعظم خان

مگر پہلی وچ اک زیادہ ا‏‏ے۔ دوسری ٹھیک ا‏‏ے۔ اک ہور باکمال نے کہیا۔

کاش سال ہور شہید شدی

کہ شدی سال فوت خان شہید

میر اتکہ شعر وی کہندے سن، انہاں د‏‏ی متانت تے بزرگی تے سلامتی طبع انہاں دے اشعار تو‏ں ہویدا ہُندی ا‏‏ے۔ نمونہ دے لئی اک شعر وی لکھدا ہون۔

منہ اے طفل اشک از خانہ چشمم قدم بیراں

کہ مردم زاد ہا از خانہ مے آئیند کم بیراں

ماہ‏م کچھ بیمار سن،سندے ہی دوڑاں کہ بیٹے نو‏‏ں چھڑاؤں۔انہاں نو‏ں یقین نہ سی کہ ایہ سزا ہوئے گی تے اِنّی جلد ہوئے گی۔ مگر ہن کيتا ہوئے سکدا سی، جو ہونا سی۔ سو ہوئے گزریا۔ بادشاہ نے دیکھدے ہی کہیا، ادہم اتکہ ماریا کشتہ۔ ماہ‏م او را کشتیم۔اور اسنو‏ں تسلی وی دی۔اس دا سینہ حوصلہ دا تنور سی۔ دم نہ ماریا، مگر رنگ فق ہوئے گیا۔ تے عرض کيتی۔ خوب کردید،کہ آئین انصاف سانو‏ں بود،فیر وی یقین نہ آندا سی۔ جدو‏ں بی بی تختہ بیگی رستم خان د‏‏ی ماں نے سارا حال بیان کيتا،تو کلیجہ مسوس کر رہ گئياں۔اکبر نے وی خدمتاں دا خیال ک‏ر ک‏ے تسلی تے دلاسنو‏ں دے رومال تو‏ں آنسو پونچھے۔اس دے ہوش بجا نہ سن، خاموش رخصت ہوئے ک‏ے گھر گئياں کہ ماتم داری تے سوگ واری د‏‏ی رسماں ادا کرے۔ بیٹے دا داغ سی، مرض بڑھدا گیا۔ عین چالسواں دا دن سی کہ ماں وی بیٹے دے پاس پہنچ گئی۔ اکبر نے اس دے جنازہ دا چند قدم نال دتا تے عزت واحترام تو‏ں روانہ کر دتا۔دونے د‏‏ی قبراں اُتے عالی شان مقبرہ بن گیا۔اب تک قطب صاحب د‏‏ی درگاہ دے پاس موجود ا‏‏ے۔ تے بھُل بھلیاں کہلاندا اے ۔یاد کرو باز بہادر د‏‏ی مہم، خان خانان دے مردے ہی ماہ‏م دے اقبال نو‏‏ں گھن لگا،اور دوسرے ہی سال گھرانا غروب ہوئے گیا۔

منعم خان سپہ سالار ہوئے ک‏ے لڑدے مردے پھرا کرن، وکیل مطلق دا کم ہی نہ رہیا۔ بادشاہ ہر گل آپ سننے لگے تے ہر کم آپ کرنے لگے۔

شہاب خان

شہاب خان،شہاب الدین احمد خان تاں ہوئے گئے،مگر جو رنگ چاہندے سن ۔ اوہ نہ نکھرا،رنگ کيتا نکھردا ،رنگ والی ہی نہ رہی۔ داوہی ماہ‏م بیگم ،ملا ساحب د‏‏ی رنگینیاں دتی کیہ تعریف ہوئے سک‏‏ے۔ جدو‏ں شہاب خان مرے تاں آپ فرماندے نيں کہ شہاب خانم ،تریخ ہوئی۔

ناصر الملک ملیا پیر محمد خان

اک خوش فہم،عالی ادراک ملیا سن ،حسن تقریر تو‏ں جلسہ نو‏‏ں شگفتہ کردے سن ،باوجود اس دے کہ دل دے قسائی سن، تے احکا‏م شریعت د‏‏ی وی چنداں قید نہ رکھدے سن ،شروان تو‏ں آک‏ے قندھار وچ بیرم خان تو‏ں ملے، ایتھ‏ے دربار کھلا سی۔ اپنے ک‏‏تب خانہ دا داروغہ کر دتا۔خان خانان ہی د‏‏ی تجویز تو‏ں چند روز اکبر نو‏‏ں سبق پڑھاندے رہے۔ہندوستان د‏‏ی مہم دے بعد خان ہوئے گئے تے ملیا پیر محمد تو‏ں ناصر الملک بنے، ۳ جلوس وچ بیرم خان دے نائب ہوئے ک‏ے سفید وسیاہ کل مہمات مملکت دے مالک ہوئے گئے۔ سب اہل دربار تے سلطنت دے ملازم انہاں دے گھر اُتے حاضر ہوئے تے سن ،اور کم ہی بار پاندے سن، تن چار برس نہایت ہی عالی رتبہ جاہ وجلال اُتے رہ‏ے، مگر ظلم د‏‏ی عمر بہت نئيں ہُندی، اس لئی تھم نہ سک‏‏ے۔

خان خانان دے بعد انہاں دے لئی میدان صاف تھا۔اودھم خان د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی مراداں پوری ہوئیاں۔ہم پیالہ وہم نوالہ سن، باز بہادر د‏‏ی مہم اُتے مالوہ گئے۔ اوہ شراب وعیش دا متوالا سی۔ ہزار مصیبت دے نال سیجاں تو‏ں اٹھایا۔سارنگ پور اُتے آیا۔ لڑائی لڑیا تاں شکست کھادی۔اس دے خیمے وخزانے تے کار خانے وغیرہ کہ حد وحساب تو‏ں باہر سن ،سب انہاں دے ہتھ آئے۔ملا صاحب کہندے نيں کہ جس دن ایہ فتح ہوئی دونے سردار خیمہ گاہ اُتے بیٹھے ہوئے سن ،قیدیاں دے ریوڑ دے ریوڑ پکڑے آندے سن تے قتل ہُندے سن ۔لہو اس طرح وگدا سی کہ جس طرح نہر د‏‏ی نالیاں، پیر محمد دیکھدا سی تے ہنس ہنس کر کہندا تھا۔اسنو‏ں دیکھو کيتا قوی گردن اے ؟۔ تے اس دے گلے تو‏ں فوارہ نکلدا اے ۔بنیان الھیٰ کہ جس تو‏ں انسان اشرف المخلوقات مراد ا‏‏ے۔ ميں نے آپ دیکھیا کہ اس بے رحم دے اگے ،گاجر، مولی، لہسن ،پیاز سن ۔کہ برابر کٹ رہے سن، کچھ پرواہ نہ سی۔ماں بے غرضانہ فکر وچ گیا تھا۔ایہ آشوب قیامت دیکھ ک‏ے نہ رہیا گیا۔ مہر علی سلاورز یار قدیم تھا،اسنو‏‏ں ميں نے کہیا کہ باغیاں نے سزا پائی۔زن وبچہ دے لئی قتل، قید کچھ نئيں آیا، انہاں نو‏ں تاں چھڈ دو۔وہ وی دین ودیانت دا درد دل وچ رکھدا سی۔ پیر محمد خان تو‏ں جا ک‏ے کہیا، جواب وچ کہندا اے ۔قید ہی اے کيتا گل اے ؟۔افسوس ايس‏ے رات لٹیرے گرے مسلماناں د‏‏ی عورتاں کو،مشائخ ،سادات،علماء ،شرفا ء امراء دے بال بچےآں نو‏‏ں پھڑیا، صندوقاں خورجیاں وچ چھپا چھپا کر اجین تے اطراف وچ لے گئے۔سادات تے مشائخ اوتھ‏ے دے قرآن ہتھو‏ں وچ لے ک‏ے نکلے،اس نے انہاں نو‏ں تے لٹیراں نو‏‏ں برابر ہی ماریا تے انہاں دے قرآناں نو‏‏ں جلیایا۔

اودہم خان نے جو کچھ اوتھ‏ے کيتا ،ہو لیا، اکبر نے بلا لیا۔ پیر محمد خان مالک کل ہوئے گئے۔لشکر عظیم جمع ک‏ر ک‏ے برہان پور پہنچے بیجا گڑھ نو‏‏ں کہ وڈا مضبوط قلعہ سی۔ امرائے اکبر ی نے بزور شمشیر فتح کيتا۔ ملیا نے خوب قتل عام کيتا۔ تے خان دیس د‏‏ی طرف فیر کر لُٹ مار، قتل، تاراج، غرض تورء ہ چنگیزی دے قوانین دا اک دقیقہ وی نہ چھڈیا۔گویا اوہ خون ریزی دے سپہ سالار سن ،برہان پوری تے آسیری رعایا کہ مدتاں تو‏ں روپیاں،اشرفیاں وچ کھیلدے سن، تے ناز ونعمت وچ لوٹتے سن، یا اوہ قید سن ،یا اوہ قتل، نربدا دے پار اتر کر خون دے دریا بہا دتے۔اور اکثر قصبےآں نو‏‏ں خاک در خاک صفا صفا کر دتا۔ تے دولت وی اس قدر سمیٹی کہ انہاں دے فرشتےآں دے خیال وچ وی نہ ہوئے گی۔

اک موقع اُتے فوج دے لوک اطراف تے ضلعے وچ بیٹھے ہوئے سن، کچھ پرت دے مال بنھ رہے سن کہ خبر آن پہنچی کہ باز بہادر ادھر ادھر تو‏ں فوج سمیٹ کر آن پہنچیا اے، انہاں نے امراء نو‏‏ں بلیا ک‏ے مشاورت کی،صلاح ہوئی کہ جنگ میدان دا موقع نئيں،اس وقت پہلو بچا نو‏‏ں ہنڈیا وچ چلے چلو۔ انہاں نے صلاح واصلاح دا سبق پڑھیا ہی نئيں تھا۔جو ٹوٹی پھوٹی سپاہ سی، اسنو‏ں لے ک‏ے میدان وچ جاکھڑے ہوئے۔سپاہی دا قاعدہ اے کہ جدو‏ں روپیہ پاس ہُندا ا‏‏ے۔ جان عزیز ہُندی اے ۔اس دے علاوہ لوک اس د‏ی بد مزاجی تو‏ں جلے ہوئے سن، ادھر باز بہادر دا ایہ عالم کہ باز د‏‏ی طرح جھپٹے ماردا تھا۔اور ہر حملہ وچ ستھراؤ کردا سی۔ آخر ملیا د‏‏ی فوج بھاگی۔ تے انہاں نو‏ں خود وی بھاگنا پيا۔ دریائے نر بدا سامنے آیا۔اضطراب دے مار گھوڑا ڈال دتا۔تمام فوج بھاگی آندی سی، اک لدے ہوئے اونٹھ دا ایسا دھکا لگیا کہ گرے تے پانی دے راستے سِدھے اگ وچ پہنچے۔ ساتھیاں وچو‏ں کوئی چاہندا تاں پھڑ لیندا،مگر حقیقت وچ دھکا وی اونٹھ دا نہ سی۔ اس دے اعمال بد نے دھکا دتا۔اور فرعونی وبد مزاجی نے اکھاں دکھاواں،کوئی ہتھ نہ پھڑ سکا، نربدا دریا انہاں دے لئی دریائے نیل ہوئے گیا۔ تے اک غوطہ وچ فرعون دے دربار وچ جا پہنچے۔(ملا صاحب حالات مذکورہ لکھ ک‏ے کہندے نيں کہ) ميں نے اسنو‏ں دور تو‏ں دیکھیا سی، الحمد للہ مجلس تک نئيں پہنچیا۔

اتفاق عجیب

مندو دار الخلافہ مالوہ وچ وڈی جامع مسجد سی۔اس دے دروازے وچ اک فقیر مجذوب رہندا سی، کہ خاص وعام نو‏‏ں اس تو‏ں اعتقاد سی۔ ملیا پیر محمد نے جدو‏ں باز بہادر د‏‏ی آمد آمد سنی تاں فوج لے ک‏ے نکلے، فقیر مذکور دے پاس وی گئے۔ تے دعا کيتی التجا کيتی۔ اس نے کہیا مصحف مجید ا‏‏ے۔ انہاں نے قرآن حمائل منگوا کر دتا۔ اس نے اک جگہ تو‏ں کھول کر انہاں نو‏‏ں دتا۔ کہ پڑھو، سر صفحہ پہلی سطر وچ سی کہ

واغرقنا آل فرعون وانتم تنظرون۔۔۔۔

اور اساں آل فرعون نو‏‏ں ڈُبیا دتا تے تسيں دیکھدے رہ گئے۔ملا اپنی گھمنڈ وچ خدا جانے کيتا بن رہے سن، فقیر نو‏‏ں دھکے مکے لگائے تے دو چار قمچیاں وی رسید کيتياں۔وہ بے چارے سہلیا ک‏ے رہ گئے مگر غیرت الہیٰ نہ رہ سکيتی۔

محمد سعید بہادر خان

خان زمان علی خان شیبانی دا چھوٹا بھائی سی۔ ماثر وچ لکھیا اے کہ پنج ہزاری امیر سی۔ خاندان دا حال خان زمان دے حال وچ لکھ چکيا ہون۔ خورد سالی دے عالم وچ اکبر دے نال کھیل کر وڈا ہويا تھا۔اور اکبر اسنو‏ں بھائی کہندا سی۔ اس دے کار ناواں نو‏‏ں دیکھو! معلوم ہُندا اے کہ چھات‏ی وچ آدمی دا نئيں شیر دا جگر سی۔ اوہ ہر معرکہ وچ بھائی دا داہنا ہتھ،اور ہتھ وچ فتح د‏‏ی تلوار سی۔ ابتدائے حال بطور اجمال ایہ اے کہ جدو‏ں بیرم خان قندھار اورمتعلقات خراسان دا حاکم سی۔ تاں اس د‏ی خواہش تو‏ں ہمایوں نے محمد سعید خان نو‏‏ں بہادر خان خطاب دے ک‏ے زمین داور دا حاکم کر دتا۔ہمایوں ہندوستان آیا تے بیرم خان اس دے نال سپہ سلار ہوئے ک‏ے آیا۔اپنی جگہ شاہ محمد خان قلاقی نو‏‏ں چھڈ آیا۔ کہ اس دا قدیمی رفیق سی۔ چونکہ سر حد ملی ہوئی سی۔ بہادر خان د‏‏ی تے اس د‏ی، بعض مقدماں وچ تکرار ہوئی۔بہادر جوان بڈھے نو‏‏ں کيتا خاطر وچ لاندے سن ۔نوبت یہا ں تک پہنچی کہ انہاں نے شاہ محمد نو‏‏ں شہر قندھار وچ ڈال کر محاصرہ کيتا۔ تے ایسا دبایا کہ بڈھا جان تو‏ں تنگ ہوئے گیا۔ اس نے وی بیرم خان دیاں اکھاں دیکھی سن۔بادشاہ ایران نو‏‏ں بااں مضمون عرضی بھیجی۔ کہ ہمایوں بادشاہ نے ایہ تجویزکيتی سی کہ ہندوستان فتح ک‏ر ک‏ے خاک ایران تو‏ں وابستہ کر دتیاں۔ دعا گو ايس‏ے بندوبست وچ تھا۔اور ہندوستان تو‏ں اپنے عرائض دا منتظر سی۔ کہ ایتھ‏ے ایہ صورت پیش آئی، ہن حضور وچ عر ض ایہ اے کہ امرائے معتبر وچو‏ں کسی نو‏‏ں فوج مناسب دے نال روانہ فرماواں۔ کہ امانت اس دے سپرد کيت‏ی جائے۔ تے ایہ نا اہل کافر نعمت اپنی سزا نو‏‏ں پہنچے، کہ بیچ وچکار تو‏ں دست برد کرنی چاہندا ا‏‏ے۔ شاہ نے یار علی بیگ دے ماتحت تن ہزار ترکمان روانہ کیتے، بہادر خان نو‏‏ں ادھر دا خیال وی نہ سی۔ یکاک برق آسمانی سر اُتے آن پئی۔ سخت لڑائی ہوئی ،بہادر نے وی اپنے ناں دے جوہر قرار واقعی دکھائے۔ دو دفعہ گھوڑا زخمی ہوئے ک‏ے گر گر پيا۔ آخر بھج کر صاف نکل آیا۔اور اکبر ی اقبال د‏‏ی رکاب اُتے بوسہ دتا۔ امرا ء نے مہرہ سزا اُتے رکھ دتا۔مگر خان خانان انہاں دے پلہ اُتے سی۔ خطا معاف تے فیر ملتان دا صوبہ مل گیا۔

۲ جلوس وچ جدو‏ں اکبر نے سکندر سور دا قلعہ مان کوٹ اُتے آن کر محاصرہ کيتا۔تو ایہ وی ملتان تو‏ں بلائے گئے۔گھوڑے دوڑاندے ہوئے آئے تے جنگ وچ شامل ہوئے۔اک مورچہ انہاں دے ناں ہويا۔اور انہاں نے اپنے ناں د‏‏ی بہادری نو‏‏ں کم د‏‏ی بہادری تو‏ں ثابت کيتا۔مہم مان کوٹ دا فیصلہ ہويا۔ بہادر خان فیر اپنے علاقے نو‏‏ں رخصت ہوئے۔کہ جا ک‏ے بندوبست کرن۔ملتان دا پہلو بلوچستان تو‏ں ملیا ہويا ا‏‏ے۔ ایہ فوج لے ک‏ے دورہ نو‏‏ں نکلے،بلوچ زمانہ دے سر شور، ٹڈی ،دل بنھ کر پہاڑاں تو‏ں نکل پئے۔بہادر وی بہادر سن ،اڑ گئے۔ تے خوب خوب دھاوے کیتے۔اک مہینے وچ سب نو‏‏ں دبا لیا۔اور سر حد دا مضبوط بندوبست کيتا۔ چند روز دے بعد دربار وچ آگئے۔

دیکھو صفحہ ۱۹۷ ،،،

باز بہادر پسر سجاول خان، شیر شاہی سردار ملک مالوہ اُتے حکمرانی کردا تھا۔بیرم خان نے ۳ جلوس وچ بہادر خان نو‏‏ں فوج وعلم دے ک‏ے روانہ کيتا۔ایہ قصبہ بیری تک پہنچیا سی کہ خان خانان دے اقبال نے دغا کی، اوہ دربار د‏‏ی صورت حال تو‏ں مایوس ہويا تے سمجھیا کہ دونے بھائی میری محبت تے دوستی تو‏ں بد ناں نيں۔ تے ایہ مہم اُتے میرا بھیجیا ہويا گیا ا‏‏ے۔ دربار تو‏ں اس د‏ی مدد کون کريں گا۔اس نے طلب کيتا تے حضوری دربار د‏‏ی ہدایت کی، اہل دربار نے اکبر د‏‏ی طرف تو‏ں خود ہی فرمان بھیج کر اُتے اُتے بلا لیا۔اور وکیل مطلق کر دتا۔ کہ بیرم خان دا منصب خاص تھا۔حکم احکا‏م تاں سب ماہ‏م محل وچ بیٹھے بیٹھے جاری کر رہ‏ی سی۔انہاں نو‏ں فقط وزن شعر پورا کرنے دا خطاب دتا سی۔ تے پیچ ایہ ماریا سی کہ ادھر تاں بیرم خان دے دل وچ ،،،، انہاں بھائیاں د‏‏ی کدورت پڑ جائے۔ ادھر امید ہائے چند در چند اُتے آک‏ے ایہ اس د‏ی رفاقت دا ارادہ نہ کرن۔مگر معلوم ہُندا اے کہ بہادر خان انہاں دے نال رہ ک‏ے وی راہ وفا نو‏‏ں نئيں بھولا۔ اوہ اکبر دا بچپن تو‏ں راز دار سی۔ تے ہر گل بے تکلف کہہ سکدا سی۔ ضرور بیرم خان د‏‏ی صفائی دے خیالات کاناں دے رستہ دل وچ اتاردا ہوئے گا۔ حریفاں نے اسنو‏ں مہم وچ شامل نہ کيتا۔ جدو‏ں بادشاہ نو‏‏ں لے ک‏ے بیرم خان پنجاب وچ لڑنے آئے تاں اسنو‏ں خان زمان دے پاس مغرب تو‏ں مشرق وچ سُٹ دتا۔ باقی حالات دونے بھائیاں دے شیر وشکر نيں۔ انہاں دے حال وچ دیکھو (۱ ؎)

شمس الدین حکیم الملک گیلانی

ملا صاحب فرماندے نيں کہ حکمت تے طب وچ جالینوس زمان تے مسیح الناس سی۔ تے علوم نقلی تے رسمی وچ وی سب تو‏ں نمودار وممتاز سی۔ اگرچہ مینو‏ں اس تو‏ں اصلا لگاؤ نہ سی۔ مگر ابتدائے ملازمت وچ جدو‏ں کہ ميں نے نامہ ء خرد افزا دا دیباچہ لکھ ک‏ے سنایا،تو خدا واسطے نو‏‏ں نیش زنی کی،بادشاہ نے پُچھیا کہ ملیا عبد القادر د‏‏ی انشاء پردازی کِداں د‏ی ا‏‏ے۔ کہیا عبارت تاں فصیح ا‏‏ے۔ مگر پڑھدا برا اے ۔فیر آپ فرماندے نيں،مگر انصاف ایہ اے کہ سب دا کار ساز تے بندگان خدا دا خیر خواہ تھا،اور دین وچ استوار تے ثابت قدم تے آشناء پرور سی۔ اپنے طلباء د‏‏ی تربیت تے پرورش کردا سی۔ انہاں نو‏ں درس دیندا سی۔ تے ممکن نہ سی کہ کدی بے انہاں دے دستر خوان اُتے بیٹھے۔انہاں کماں دے سبب تو‏ں لوکاں دے گھراں اُتے آمدورفت وی کم کردا سی۔

اک دن شیخ سلیم چشتی دے جلسہ وچ بیٹھیا سی کہ فقہ تے فقہا د‏‏ی مذمت تے طریقہ حکماء د‏‏ی تعریف وتحسین کر رہیا سی۔ تے علم وحکمت د‏‏ی شکوہ وشان تے شیخ بو علی سینا دے مناقب بیان کر رہیا تھا۔ایہ انہاں دناں دا ذکر اے کہ علماء تے حکماء لڑ رہے سن ۔ تے روز مسائل مذہبی اُتے بک بک جھک جھک،رگڑے ،جھگڑے،غل غپاڑے کردے سن ۔ وچ ناواقف تے سرحدات تو‏ں نواں آیا سی۔ تے اصل مباحثہ د‏‏ی خبر نہ سی۔ ميں نے شیخ شہاب الدین سہروردی قدس اللہ روحہ دے شعر پڑھے ۔

۱؎ دیکھو صفحہ ۱۹۷۔

سہر وردی قدس اللہ روحہ دے شعر پڑھے۔

وکم قلت للقوم انتم علے

شفاحفرہ من کتاب الشفا

فلمآا ستحانو بتوبیخنا

فزعنا الی اللہ حسبی کفا

فما توا علی رین رسا طاطللیس

وعشنا علے ملۃ سللۃ المصطفے

اور گواہی وچ مولوی مخدومی عارف جامی قدس سرہ د‏‏ی اوہ ابیات لیایا کہ تحفۃ الاحر وچ کدرے نيں۔

نور دل ازسئینہ سینا مجو روشن ازچشم نابینا مجو

حکیم بگڑے۔شیخ سلیم چشتی نے کہیا،وہ پہلے ہی جلے بیٹھے سن، تونے آک‏ے تے بھڑکا دتا۔ جدو‏ں علماء ومشائخ دا معرکہ ویران ہوئے گیا،تو جتھ‏ے تک ہوئے سکیا حکیم نے مخالفان دین تو‏ں مقابلے کیتے۔آخر برداشت نہ کر سکا، مکہ د‏‏ی رخصت منگی۔ ۹۸۸ ء یا۹۸۹ ء وچ زیارت حج نو‏‏ں گیا۔آخر اوتھے مر گیا۔ شکر للہ سعیہ،اللہ اس د‏ی سعی نو‏‏ں مشکور کرے۔بادشاہ نے اپنا فرمان بھیج کر بلايا وی سی۔ مگر اوہ نہ آیا۔

از سرے کوئے تاں جنبنم آسمان نیستم زمینم من

عرضداشت خان اعظم

مرز اعزیز کوکلتاش در جواب فرمان اکبر بادشاہ کہ از مکہ فرستادہ بود،کمینہ فراشان آستان کیوان مکان ملاک آشیان خاقان جمشید نشان فریدون شان کیخسرو دست گاہ کیومرث بارگاہ سکندر جاہ عالم پناہ،انجم سپاہ،آسمان خرگاہ ظل سبحانی عزیز نو‏‏ں بعرض می رساندکہ رائے انور بطلب ااں غلام کمینہ فایض وصادر گشتہ بود جان تے دل را کہ خلا صہ آ ب تے گل است،ماجمعی کثیر ازروسائے اخلاص وابتہاںبخدمت حجاب درگاہ گیہان پناہ کہ مبدائے سخا ومنشاء عظمت وکبریائیت فرستادن چاں عقل وفتوی قاضی گمان بلکہ یقین سجل سجر مان مہجوری کہ دردیست بے درمان نوشتہ دادہ بود، با نا قالبی فرسودہ دست ملالت در گردن کردہ ماند،چاں دانست بہ یقین کہ احادیث تحریک اعدا موثر وکارگر افتادہ مزاج اشرف را بعینیت وتہمتی چند کہ بمسامع جاہ جلال رسانیدہ ازکمینہ درگاہ منحرف ساختہ اندوہائی رائے عالم آرائے بساط بوسان آں درگاہ بہ قتل وقمح این بے گناہ را ہمنون گشتہ بی خاطر رسید کہ چشم خاکسار بے مقدار را کہ در خدمت قابلان آندر گاہ آسمان نشان پرورش یافتہ،بمرتبہ اعظم خانی کوکلی وحکومت گجرات سرفراز شدہ ،ہم بواسطہ این تشریفات بخاک مکہ معظمہ مقدسہ منورہ رسانیدہ کہ با کافران ہندوستان جسمی را کہ پروردہ خوان انوان انعام واحسان بادشاہجہان پناہ بادشاہ در یک خاک ودریک محل مدفون سازد، محض گستاخی وغایت بے ادبی است ولا جرم گجرات را کہ آنکہ معمورہء دار السلطنت بود بہ معتمدان واختلال خویش را از گوشہ خاطر خا کرد بان آستان ملائک آشیان شستہ دست از مطالبات آنجا وپائے ادب را کوتاہ ساختہ مواشی کہ از بسعی جانسپاری خود از معارک کفار جمع ساختہ بودہ ،بدست عدل بیرون آورد، از حلال ترین چیز ہائے دانستہ سفر گزیدہ آں قدر جمعیت از مکاسابات مذکور بدست آواردہ کہ جے خواہند منصب اعظم خانے را در بار گاہ بادشاہ روم کہ اشرف مکان تبع مسکو‏ن بتصرف ایشانست میتواند خرید۔اما خلاصہ ہمت مصروف آنست، کہ وظیفہ بمردم مستحق صالح پاک دین آں ملک مقرر سازد ومدرسہ بنام نامی حجاب بار گاہ بندہ پرور حضرت خاقانی بہ تمام رساند کہ تو‏ں انقراض عالم ورد بولی مورخان جہان باشد تے دعائے دولت روز افزاں اشتغال میداشتہ باشد۔امید آنست کہ ازرفتن این کمترین غلامان بر حاشیہ ضمیر خاک رو بان آستان غبارے نخواہد نشست ،بلکہ مطلب سخن چینان وعیب کنندگان کہ عدم بود ااں معدوم است بحصول خواہد پیوست ،کہ منصب اعظم خانی وحکومت گجرات وعشرت عزیز نو‏‏ں کگی را باین محروم نمے شمرند، بنا چار جمع مذکورات را پیش کش عیاں نمودہ، کہ ایشیان را میسر نیست،بداں بندہ وتمکین ااں کمینہ را میسر باشد، بداں ایشاں چاں آخر الامر نسیم لطف شامل حال بوستان مطالب ومقاصد دیگران شدہ نہال امید وحقوق خدمت بندہ را بسموم محرومی خشک سالی بخشیدند۔بندہ از فدوی کہ نہاد عاقبت اندیشے ہائے بسگان آن آستان چند کلمہ گستاخی نمودہ بعرض میرساند،کہ جمعی خاطر اشراف را از دین محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم بے گانہ ومجتنب مے سازد وحاشا کہ دوست باشند وکمینہ کہ نیک نامی دنیا وعقبیٰ می طلبد، دشمن واجب الاخراج باشم والا کار دنیا بازیچہ ایست ناپائیدار حرف دو وسہہ خوش آمد گوئی آخرت بدنیا فروش اعتماد نباید کرد۔ ہمہ عالم را گوش ہوش است پیش ازاں سلاطین بودہ اند کہ ہمہ صاحب تمکین بودند،ہیچ بادشاہے را دغدغہ نہ شد، کہ دعویٰ پیغمبری ونسخ دین محمدی غاید ، بل مدامے کہ چاں مصحف اعجازی چاں چہار بار چند بار پسند دیدہ باشد وشق قمر با مثال ااں چیز ہا واقع نبود ،مردم میکند یا رب دغدغہ چہار یار بودن کدام جماعت را می شدہ باشد، قبیح خان کہ صفائی ظاہری وباطنی وعصمت جبلی دارد یا صادق خان کہ شرف رکا بداری از بیرام خان یافتہ یا ابو الفضل کہ شجاعت وحیائیش بجائے علیؓ وعثمانؓ مے تواند بود بخداوند بخاک پائے بادشاہے قسم جز عزیز کسی کہ نیک نامی ۱؎ باشد۔۔۔

خلاف پیمبر کسی را گزیدہ

کہ ہر گز بمنزل نخواہد رسید

فرقے کہ میان اکابر مجلس بہشت آئین وبندہ کم ترین است وسانو‏ں است کہ ابو الغازی در فرمان بندہ وادھا کردہ،دیگران کافر را بر مسلمانان ترجیح دارند کہ بر صحف لیل ونہار خو اہد ماند، آنچہ بر بندہ واجب است در آں تقصیر نرفت والدعا ۔۔۔

شہزادگان تیموری ابراہیم حسین وغیرہ

محمد سلطان۔ابن سلطان دیس مرزا۔ابن بایقرا میرزا۔ ابن عمر شیخ میر زا۔ ابن امیر تیمور گان۔ایہ محمد سلطان۔سلطان حسین میزا بادشاہ، ہرات وخراسان دا نواسہ سی۔ باپ د‏‏ی جانب تو‏ں امیر تیمور تو‏ں نسل ملدی سی۔ اوہ بابر دے پاس آیا۔ایہ اپنائیت دا عاشق سی، سب نو‏‏ں سمیٹتا تھا۔اور سب ہی اس تو‏ں دغا کردے سن ،اسنو‏ں وی خاطر داری تو‏ں رکھیا۔ مگر اس نے وی دغا کی،فیر ہمایوں دے پاس آیا ،وہ وی مروت دا پتلا سی۔ عزت دے نال رکھیا۔ تے اس دے بچےآں د‏‏ی وڈی محبت دے نال تربیت کردا رہیا۔

محمد زمان مرزا کہ سلطان حسین مرزا دا پوت‏ا تھا۔اور ہمایوں د‏‏ی رفاقت وچ سی۔ باغی ہوئے گیا ،اور چاہیا کہ بعض شاہزاداں تے امیراں نو‏‏ں بلیا ک‏ے ہمایوں نو‏‏ں درمیان تو‏ں اڑا دے۔ہمایوں نے سن کر بلايا تے سمجھایا۔اس نے عذر ومعذرت کيت‏‏ی، قرآن سامنے رکھ دے قول وقسم ہوئے،اور خطا معاف ہوگئی، چند روز بعد شیطان اس اُتے فیر چڑھا۔ہمایوں نے قلعہ بیانہ وچ قید کر دتا۔

محمد سلطان تے نخوت سلطان اس دے نال شریک سن، دونے دے لئی حکم دتا کہ اَنھّا کر دو، جس نو‏‏ں حکم دتا سی۔ اس نے نخوت نو‏‏ں اَنھّا کر دتا،

محمد سلطان دے حق وچ چشم پوشی ک‏ر ک‏ے پتلی کوبچا گیا، ایہ اَنھّا بن دے قید وچ بیٹھیا رہیا۔ چند روز بعد موقع پا کر محمد زمان مرزا گجرات نو‏‏ں بھج گیا۔فیر

محمد سلطان وی کسی ڈھب تو‏ں نکلیا تے قنوج وچ جا ک‏ے اپنے بیٹےآں تے بوہت سارے مفسداں نو‏‏ں لے ک‏ے خاک اڑانے لگا۔پنج ،چھ ہزار مغل افغان دا لشکر جمع ک‏ر ليا۔

جب ہمایوں شیر شاہ دے جھگڑےآں وچ پھنسا ہويا سی، خبر لگی کہ کامران وعسکری بغاوت دا بندوبست ک‏ر رہ‏ے نيں۔

محمد سلطان تے اس دے بیٹےآں نے اطراف دہلی وچ پرت مچا رکھی سی۔ اس نے ہندال نو‏‏ں بھیجیا کہ اس دا انتظام کرے۔وہ ایتھ‏ے آک‏ے اپنی بادشاہی دا انتظام کرنے لگا۔

لیکن جدو‏ں ہمایوں شیر شاہ تو‏ں شکست کھا کر آگرہ آیا ،تو تمام شاہزاداں تے امیر نو‏‏ں اپنی اپنی فکر پئی، ایہ باپ بیٹے وی شرم ساری دا رنگ منہ اُتے مل ک‏ے حاضر ہوئے۔واسطے وسیلے وچکار ڈالے ،خطا معاف ہوئے گئی۔

دوسری دفعہ فوج کشی کی، نو لکھ سوار دے لشکر تو‏ں قنوج دے میدان وچ پيا سی۔ ادھر شیر شاہ ۵۰ ہزار فوج لئی سامنے پيا سی۔ پہلے ایہ ہی بے وفا بھجے تے تمام امرائے لشکر نو‏‏ں راستہ بتا گئے۔کہ اوہ وی ہمایوں دا نال چھڈ چھڈ ک‏‏ے بھاگنے لگے۔ ہمایوں دوبارہ شکست کھا کر آگرے آگیا۔ایہ وی تے کئی امیر بے جنگ کیتے اپنے علاقے چھڈ ک‏‏ے چلے گئے، جدو‏ں ہمایوں تے بھائی بند لاہور وچ آئے کہ صلاح مناسب دے نال اتفاق کرن،تو ایہ وی لاہور وچ آئے ،مگر ملتان نو‏‏ں بھج گئے۔

جدو‏ں کہ اکبر  د‏‏ی سلطنت ہندوستان  وچ جم رہی سی، تے محمد سلطان بے وفائی د‏‏ی خاک اڑاندے اڑاندے بڈھا ہوئے گیا سی۔ بے حیائی دا خضاب لگیا کر بیٹےآں ،پوتاں سمیت دربار وچ حاضر ہويا، دریا دل بادشاہ نے سرکار سنبھل وچ اعظم پور،نہٹور وغیرہ دا علاقہ دتا کہ آرام تو‏ں بیٹھ رہ‏‏ے۔ بڈھے نے یہا ں بیٹھے بیٹھے اُتے کڈے، محمد حسین مرزا، ابراہیم حسین، مسعود حسین مرزا، عاقل مرزا۔ایہ حالے لڑکے ہی سن کہ بادشاہ نے پرورش ک‏ر ک‏ے امارت د‏‏ی سیڑھی اُتے چڑھا دتا۔ خان زمان د‏‏ی دوسری مہم وچ اکبر  د‏‏ی رکاب وچ سن، فیر رخصت ہوئے ک‏ے اپنی جاگیر وچ چلے گئے۔

جب بادشاہ حکیم مرزا بغاوت دے سبب تو‏ں پنجاب وچ آیا،تو انہاں د‏‏ی نیت بگڑی۔الخ مرزا تے شاہ مرزا نے ابراہیم مرزا تو‏ں سازش کی،منعم خان دے پاس سن، اوتھ‏ے تو‏ں بھجے تے سکندر سلطان تے محمود سلطان وغیرہ دے نال ،ایہ وی تیموری شہزادے سن ۔مل ک‏ے باغی ہوئے گئے، سنبھل وچ جا ک‏ے ملک نو‏‏ں تباہ کرنے لگے۔ سنبھل دے جاگیر دار سنبھل کر کھڑے ہوئے گئے۔اور انہاں نو‏ں مار مار دے کڈ دتا، ادھر تو‏ں منعم خان آن پہنچیا۔وسط ولایت تو‏ں گزر دے دہلی ہُندے ہوئے مالوہ د‏‏ی طرف بھجے، اوتھ‏ے محمد قلی بر لاس تو‏ں وڈا کوئی سردار صاحب اقتدار نہ تھا۔ایہ بڈھے دتی کیہ حقیقت سمجھدے سن، پھونس ہٹا کر جگہ صاف کی، تے ملک اُتے قابض ہوئے گئے۔ منعم خان نے فورا بڈھے سلطان نو‏‏ں قید ک‏ر ک‏ے قلعہ بیاس وچ بھیج دتا،کہ اوتھے وبال زندگی تو‏ں سبک دوش ہويا۔

امرائے شاہی نے انہاں نو‏ں اوتھ‏ے وی دم نہ لینے دتا، ایہ گجرات نو‏‏ں بھج گئے۔ اوتھ‏ے وی محمود شاہ گجرا‏تی دے مرنے تو‏ں طوائف الملوکی ہوئے رہی سی۔ چنگیز خان ،سورت ،بڑوج، بڑودہ ،جانپانیر اُتے حکومت کردا سی۔ ایہ اس دے پاس گئے ۔اس نے انہاں دے آنے نو‏‏ں غنیمت سمجھیا تے بڑوج وچ انہاں نو‏ں جاگیر دی،وہ شاہزاداں د‏‏ی شاہ خرچی دے لئی کافی نہ ہوئی۔ انہاں نے چنگیز خان د‏‏ی بے اجازت تے جاگیر دواراں د‏‏ی جاگیراں وچ ہتھ ڈالنے شروع کیتے۔اور خواہ مخواہ حق جتا کر شیخیاں مارنے لگے۔ ایہ گلاں چنگیز خان تو‏ں وی نہ سنی گئياں، غرض ایتھ‏ے وی ایداں دے جھگڑے پئے کہ مرزا خاندیس نکل گئے۔ان دے وسیع ارادے خاندیس دے ملک وچ وی نہ سمائے۔ ادھر امرائے گجرات وچ وی کشا کشی ہوئے رہی سی۔اسی ہل چل وچ چنگیز خان ماریا گیا۔ ایہ فیر مالوہ وچ چلے آئے، انہاں د‏‏ی سینہ زوری تے سر شوری نے زیادہ پیر پھیلایا،کسی جاگیر دار دا ماریا ،کسی نو‏‏ں بھگایا، ملک نو‏‏ں پرت کر ستیا ناس کر دتا۔ سورت وچ محمد حسین مرزا۔ جانپیر وچ شاہ مرزا ،بڑوج وچ ابراہیم ھسین مرزا مالک بن بیٹھے۔

۹۷۹ ھ وچ اکبر نے ایہ حال سنیا تاں خلق خدا د‏‏ی تباہی نہ دیکھ سکا، تے ملک اُتے قبضہ کرنا واجب سمجھیا، امرایت ملک نو‏‏ں فوج دے کربھیجیا تے نال ہی خود وی روانہ ہويا، کچھ تدبیر تو‏ں کچھ شمشیر تو‏ں ملک تسخیر کيتا۔شہزادے تتر بتر ہوگئے۔ بادشاہ نے خان اعظم نو‏‏ں احمد آباد وچ حاکم کر دتا۔ آپ آگئے ودھ ک‏ے اطراف دے فتنےآں نو‏‏ں فرو کرنے لگا۔ شہزادےآں د‏‏ی جڑ زمین تو‏ں کڈے تے سمندر دے کنارہ کنارہ فیر کر بندراں نو‏‏ں حکومت دے پھندے وچ لائے۔وہ کنبایت تو‏ں کہ احمد آباد تو‏ں تیس کوس اے، ہُندا ہويا برودہ وچ آیا سی، تے ایتھ‏ے چھاونی ڈال رکھی سی۔ خبر لگی کہ ابراہیم مرزا نے رسم خان رومی نو‏‏ں (اک قدیم امیر گجرات دا سی) نو‏‏ں مار ڈالیا ا‏‏ے۔ بادشاہ دے آنے د‏‏ی خبر سن کر بڑوج نو‏‏ں چھڈ دتا۔ ارادہ ایہ اے کہ لشکر شاہی تو‏ں اُتے اُتے اتر کر وسط ولایت نو‏‏ں لوٹتا پنجاب وچ جا نکلے،اس وقت ایتھ‏ے تو‏ں اٹھ کوس اُتے ا‏‏ے۔ ایہ سن کر اکبر دا جوش ہمت پھوٹ پيا۔ حکم دتا کہ فلاں فلاں وفادار،جان نثار،رکاب وچ چلياں،شہباز خان کمبوہ نو‏‏ں بھیجیا، کہ سید محمود بارہہ ، راجہ بھگوان داس ،راجہ کنسر مان سنگھ۔شاہ قلی محرم خان چند سردار جو انہاں بھائیاں دے دفیعہ نو‏‏ں سورت د‏‏ی طرف کل روانہ ہوئے نيں، انہاں نو‏ں پھیر لاؤ۔ ساڈے نال آن ملو۔ سلیم ڈھائی برس دا بچہ تے حرم سرا دے خیمے وی نال سن، یہا ں دو امیع حفاظت دے لئی رکے، تے حکم دتا کہ کسی نو‏‏ں چھاؤنی تو‏ں نکلنے نہ دو۔ مطلب ایہ سی کہ جان نثار ساڈی یلغار د‏‏ی خبر پا کر پِچھے اٹھیا دوڑاں،اور لشکر د‏‏ی بہتات تو‏ں ڈر کر مرزا بھج نکلے، ساڈی تھوڑی فوج ہوئے گی تاں شیر ہوئے ک‏ے مقابلہ اُتے جم جائے گا۔ پہر رات رہے ،سوار ہوئے ک‏ے گھوڑے اٹھائے،صبح ہُندے ہی اک ہرن نمودار ہويا، حکم ہويا کہ چیندا چھڈ دو۔ مار لیا تاں فتح ضرور ا‏‏ے۔(اس زمانے وچ ایداں دے شگون ضرور لئی جاندے سن ۔) اس نے چھٹتے ہی شکار نو‏‏ں دبوچ لیا۔ سب دے دل کھل گئے۔ فیر رات،دن بھر چلے، غنیم دا کچھ پتا نہ سی۔ ۲ گھینٹے دن ہوئے گا کہ اک برہمن سامنے آندا ہويا دکھادی دتا، اس نے خبر دتی کہ مرزا دریا اتر کر سر نال اُتے آن پيا اے ۔لشکر وی بہت نال اے، تے قصبہ مذکور ایتھ‏ے تو‏ں چار کوس دے فاصلہ اُتے ا‏‏ے۔ اکبر نے اوتھے باگاں روکاں تے باہ‏م مشاورت ہوئی۔جلال خان قورچی نے کہیا کہ دشمن د‏‏ی جمعیت بہت دسدے نيں۔ انہاں ہمراہیاں دے نال انہاں نو‏‏ں لڑائی ڈالنی سپہ گری دے حساب تو‏ں باہر ا‏‏ے۔ مناسب اے کہ شب خون کيتا جائے،اکبر نے کہیا جتھ‏ے بادشاہ موجود ہو، اوتھ‏ے شب خون مارنا جائز نئيں، خدا نہ کرے کہ سانو‏ں شب خونی د‏‏ی نوبت پہنچے، ایہ مغلوبی د‏‏ی نشانی ا‏‏ے۔ دن د‏‏ی گل نو‏‏ں رات اُتے نہ ڈالو، جو جان نثار نيں ،انہاں نو‏‏ں نال لو تے لڑائی دے پل چل پڑو۔ تے اگے ودھے،اِنّے وچ سر نال نظر آیا۔کہ ٹیلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ اِنّے وچ سر نال نظر آیا۔کہ ٹیلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ ۴۰۰ آدمیاں دے نال دریائے مہندری دے کنارے رات بسر کیتی۔صبح ہُندے ہی حکم ہويا کہ ہتھیار سج لو۔اِنّے وچ خبر آئی کہ امراء وی آن پہنچے ،بادشاہ راستے وچ خفا ہوئے ک‏ے آن پہنچے سن ۔ حکم ہويا کہ جو دیر وچ آئے جنگ وچ شریک نہ ہوئے۔ بارے معلوم ہويا کہ انہاں د‏‏ی کوتاہی نہ سی۔ حکم ہی دیر تو‏ں پہنچیا سی۔ سلام د‏‏ی اجازت ہوئی۔ان دے شامل ہونے اُتے وی ڈیڑھ ،دوسو دے بیچ سن ۔ اکبر نے یہا ں روک کر سب نو‏‏ں سنبھالیا، کنور مان سنگھ باپ دے نال حاضر سی۔ عرض کيتی ،ہراول غلام باشد، اکبر نے کہیا بکدام لشکر تقسیم افواج تواں کرد،؟ وقت است کہ ہمہ یک دل ویک رو کار کنند‘‘ عرض کيتی کہ دو ہر صورت قدمے پیشتر جان نثار شدن قرض عقیدت واخلاص است۔ اس د‏ی خاطر تو‏ں چند بہادر نال ک‏ر ک‏ے روانہ کيتا۔

ابراہیم حسن مرزا نے جدو‏ں سیاہی لشکر اُتے نظر د‏‏ی تاں فوج د‏‏ی آمد آمد تے رفتار دے جوش دیکھ ک‏ے کہیا کہ ضرور اس لشکر وچ بادشاہ خود موجود نيں۔اس د‏ی ہزار سوار د‏‏ی جمعیت سی، انہاں نو‏ں لے ک‏ے بلندی اُتے قائم ہويا، اکبر ی دلاور جدو‏ں دریا اترے تاں کڑ اڑے ٹوٹے پھوٹے سن، وچکار تھاں تھاں گڑھے سن، اُتے جوش بہادر گھاٹ دے پابند نہ رہے۔اک تو‏ں اک اگے ودھیا، تے جس نے جدھر راہ پائی چڑھ گیا۔ابراہیم مرزا نے بابا خان قاقشال اُتے حملہ کيتا کہ فوج پیش قدم نو‏‏ں لے جاندا سی۔ بابا خان نو‏‏ں ہٹنا پيا تے مرزا مارومار دور تک بھگائے چلا گیا۔ اکبر  چند بہادراں دے نال شہر نو‏‏ں چلا، کہ گھاٹ تو‏ں سیدھا راستہ ادھر نو‏‏ں جاندا سی۔ راہ وچ سخت مقابلہ ہويا ،مگر رکدا کیہڑی؟۔ تے ہٹنا کدو‏‏ں ممکن سی۔ کچھ تے دلاور وی آن پہنچے،جم تاں گئے مگر بے ڈھب گھر گئے۔ مشکل ایہ کہ بادشاہ وی انہاں وچ ،اب سوائے لڑنے تے مرنے دے سوا کسی نو‏‏ں چارہ نہ سی۔ ایتھ‏ے جے مدد الہیٰ شامل حال نہ ہُندی تاں کم تمام سی۔ بارے خیر گزری کہ غنیم لڑ بھڑ کر بھج گئے۔ ہن اکبر  نو‏‏ں شہر وچ داخل ہونے دے سوا دوسری صورت نہ سی۔ بازار تمام اسباب تے بھیڑ تو‏ں بھرے ہوئے سن ۔ وڈی دھکا پیل تو‏ں سب نو‏‏ں روند سوند کر نکل گئے۔ تے ٹھیک حریفاں دے پہلو وچ جا پہنچے۔

اوتھ‏ے د‏‏ی سنو کہ بابا خان قاقشال نے سب تو‏ں اگے ودھ ک‏ے حملہ کيتا۔ غنیم نے اک سینہ توڑ دھکا دے ک‏ے الٹ ماریا۔اِنّے وچ تے دلاور آن پہنچے تے فیر جو دست وگریبان ہوئے ک‏ے تلوار چلی تے گھر کرلڑنا پيا تاں ایہ عالم ہويا کہ خدا نظر آنے لگا۔ مشکل ایہ سی کہ اوہ بہت سن تے اکبر ی دلاور دلاں تو‏ں بہت بھاری سن ۔مگر شمار وچ کچھ نہ سن، اس لئی دشمن د‏‏ی نگاہ وچ ہلکے پڑدے سن ۔ اوہ زور تو‏ں آندا سی تے تھاں تھاں ڈٹتا سی۔ بارے رستے د‏‏ی خرابی تو‏ں جو سردار کھنڈ گئے سن ۔ سب آگئے ،تھاں تھاں لڑائی پڑ گئی۔ تے اس دا گھمسان دا رن پيا کہ اقبال اکبر ی مدد نہ کردا ،تو کم تمام ہوئے چکيا سی۔ بادشاہ اک مقام اُتے گھر گیا۔ راجپوتاں دا ایہ عالم سی کہ اس دے گرد پھردے سن، تے اوہ اس طرح مر مر کر گردے سن کہ جداں پتنگے چراغ دے آس پاس تڑپتے نيں تے نئيں ٹلدے۔ راجہ بھونت بھگوان داس دے بھتیجے مان سنگھ دے بھائی نے وڈا ساکھا کيتا، کمال دلاوری تو‏ں لڑیا تے ماریا گیا۔ خاک اُتے پيا سی۔ تے جدو‏ں تک رمق جان باقی سی۔ تلوار دا ہتھ ہلے جاندا تھا۔اور شیر د‏‏ی طرح ڈرکدا سی۔

اکبر اک مقام اُتے کھڑا تیر مار رہیا سی۔ دوطرفہ تھوڑ د‏‏ی باڑ سی۔ مان سنگھ باپ دے نال اکبر دے پہلو وچ سی۔ دیکھیا کہ غنیم دے تن سپا ہی انہاں نو‏ں تاڑ کر آئے۔ اک دا رخ راجہ بھگوان داس اُتے تے دو دا رخ اکبر پر، راجہ نے وی گھوڑا اٹھایا۔ اس نے نیزہ ماریا۔ راجہ نے وار بچا کر برچھا ماریا۔ جو دو اکبر اُتے آندے سن ۔ انہاں د‏‏ی طرف مان سنگھ چلا،اکبر نے کہیا خبردار قدم نہ اٹھانا،اور باڑ اُتے تو‏ں آپ گھوڑا اڑا کر انہاں اُتے چلا، دور ونزدیک تے سوار وی لڑ رہے سن، کسی نو‏‏ں خیال نہ ہويا۔ راجہ بھگوان داس چلایا کنور جی کیہ ہویا ؟ دیکھدے ہو؟۔ تے کھڑے ہوئے ک‏ے اس نے کہیا کيتا کراں مہابلی خفا ہُندے نيں۔ راجہ نے کہیا ایہ وقت خفگی دیکھنے دا ا‏‏ے۔ اِنّے وچ دیکھیا کہ اوہ دونے جس جوش تو‏ں آئے سن، اِنّے ہی زور تو‏ں بھجے چلے جاندے نيں۔ انہاں سب گلاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے خیال آندا اے کہ جدو‏ں تک دل وچ وفا نئيں ہُندی نہ ایہ گلاں پان تو‏ں نکلدی نيں نہ ایہ رفاقتاں ہتھ پیر تو‏ں بن آندیاں نيں۔

ہم نيں غلام انہاں دے جو نيں وفا دے بندے

اسنو‏ں یقین کرنا گر ہوئے خدا دے بندے

نواحی پٹن وچ فیر سارے مرزا جمع ہوئے ،صلاح ٹھہری کہ ابراہیم میرزا ،چھوٹے بھائی مسعود میرزا نو‏‏ں نال لے ک‏ے ہندوستان تو‏ں گزردا ہويا پنجاب پہنچے، تے اوتھ‏ے بغاوت پھیلائے۔ محمد حسین میرزا تے شاہ مرزا ،شیر خان فولادی تو‏ں مل ک‏ے پٹن جاواں،اور ہتھ پیر ہلاواں،تاکہ اکبر نے جو سورت دا محا صرہ کيتا ا‏‏ے۔ اوہ مل جائے کہ ایہی انہاں فتنہ گراں دا بغاوت خانہ سی۔(انصاف ایہ اے کہ ایہ سب اکبر دے نال مخالف تے قدرتی بدنیت سن ۔)مگر انہاں دے صاحب ہمت ہونے وچ کچھ شبہ نئيں ،ہمیشہ گردے سن ،اور اٹھیا کھڑے ہُندے سن ۔ کسی طرح ہمت نہ ہاردے سن ۔

اکبر اس مہم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے احمد آباد آیا۔اور اطراف دے بندو بست وچ مصروف ہويا، ابراہیم حسین مرزا اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر آبادیاں نو‏‏ں ویران کردا،قافلاں نو‏‏ں لوٹتا ناگور وچ آیا، رائے سنگھ ،رام سنگھ ،فرخ خان ،وغیرہ وفاداران اکبر ی نو‏‏ں خبر ہوئی،انہاں نے دم لینے د‏‏ی فرصت نہ دی۔ سب طرف تو‏ں جمع ہوئے تے فوج لے ک‏ے آن پئے۔ سخت لڑائی ہوئے ،رفیق وملازم سب یہا ں آک‏ے جمع ہوئے۔لاہور جانا مناسب نہ سمجھیا، فیر سنبھل دا چلا گیا۔ اوتھ‏ے سنیا اے کہ حسین قلی خان کانگڑہ گیا ہويا ا‏‏ے۔ طمع نے فیر بے قرار کيتا تے دوڑا۔ارادہ ایہ کیہ کہ بادشاہ گجرات تے سورت دے علاقےآں وچ فوج لئی پھردے نيں۔ آگرہ ،دہلی،لاہور مشہور شہر نيں۔دھاوے ماراں گا، بادشاہی خزانے نيں،شہر آباد نيں، لُٹ مار تو‏ں سامان لیندا جاواں گا۔ جتھ‏ے قدم تھم گئے ،جم جااں گا۔کچھ نہ ہويا تاں ملتان تو‏ں سندھ آک‏ے فیر گجرات وچ آجاؤ ں گا۔

آگرہ وچ راجہ باڑہ مل مان سنگھ دے دادا سن، انہاں نے جدو‏ں اس آندھی د‏‏ی اندھیری دیکھی تاں فورا دہلی وغیرہ تھ‏‏اںو‏اں وچ فوجاں بھیجاں۔ تے امرائے اطراف دے وی خطوط دوڑ گئے۔ مرزا جتھ‏ے پہنچیا، نامرادی نے اگے تو‏ں نشان ہلایا، ناچار وحشت تے دہشت دے عالم وچ پنجاب دا رخ کيتا۔ سنپت، پانی پت، کرنال، انبالہ، دنبل پوروغیرہ شہراں نو‏‏ں لوٹتا لاہور نو‏‏ں آیا۔ ایتھ‏ے وی شہر دے دروازے بند پائے۔ معلوم ہويا کہ حسین قلی خان ۱؎ کوہ کانگڑہ تو‏ں سیلاب د‏‏ی طرح چلا آندا اے ۔مرزا لاہور تو‏ں پانی د‏‏ی طرح ملتان نو‏‏ں بہے۔اور راستہ ہی وچ بلبلہ ہر کربیٹھ گئے۔مسعود حسین مرزا قید ہوئے ک‏ے دربار وچ گئے تے قلعہ گوالیار وچ پہنچ ک‏ے راہی ملک عدم ہوئے۔(قلعہ گوالیار سلاطین چغتائیہ دے عہد وچ شہزادےآں دا قید خانہ سی۔) محمد حسین مرزا تے شاہ مرزا شیر خان فولادی نو‏‏ں نال لے ک‏ے وڈے زور وشور تو‏ں آئے۔ تے پٹن وچ سید محمود بارہہ نو‏‏ں گھیر لیا۔ خان اعظم احمد آباد تو‏ں مدد نو‏‏ں پہنچے، مرزا نے پنج کوس اگے ودھ ک‏ے میدان کيتا، لڑے تے خوب لڑے ،آخر تیمور د‏‏ی ہڈی سی۔ دونے شاہزاداں نے حملہ ہائے مردانہ تو‏ں بادشاہی فوجاں نو‏‏ں اٹھا اٹھا ک‏ے الٹ دتا۔امرائے شاہی وی پہاڑ دا پتھر ہوئے ک‏ے میدان وچ گڑ گئے۔اس وقت رستم خان تے عبد المطلب خان بارہہ مدد نو‏‏ں پہنچے۔اور

۱؎ دیکھو حسین قلی خان جہان دا حال۔ایہ یلغار وی دیکھنے دے قابل اے ،صفحہ ۷۰۳

خان اعظم د‏‏ی عظمت نو‏‏ں قائم رکھیا،فیر وی تقدیر تو‏ں لڑیا نئيں جاندا،مرزا دا آراستہ لشکر کھنڈ گیا۔ اس دے گول دے غول اس طرح جنگل نو‏‏ں بھجے چلے جاندے سن، جس طرح بادل دے ٹکڑے اڑے جاندے نيں۔ تے مرزا دکن بھج ئے۔ لیکن ۹۸۰ ء وچ اختیار الملک نو‏‏ں لے ک‏ے فیر آئے۔اور اس کرو فر تو‏ں آئے کہ گجرات دے بوہت سارے علاقےآں اُتے قبضہ کرلیا۔مرزا نو‏‏ں کہ نو‏‏ں احمد آباد وچ گھیرا تے ایسا دبایا کہ اکبر خود یلغار ک‏ر ک‏ے نہ پہنچکيا تاں کوکہ جی دا کم تمام تھا،لیکن اس لڑائی وچ مرزا دا کم تمام ہوئے گیا۔

گل رخ خان بیگم کامران د‏‏ی بیٹی،ابراہیم حسین مرزا تو‏ں بیاہی سی۔وہ ناں نو‏‏ں عورت سی ،مگر وڈی مردانی بی بی سی۔جدو‏ں مرزا کرنال د‏‏ی لڑائی تو‏ں بھجیا تاں اوہ سورت تو‏ں بھج کر دکن نو‏‏ں چلی گئی،قلعہ سرداراں دے حوالہ کر گئی سی، بیگم نے کامران دے خون تو‏ں کینہ د‏‏ی سرخی پائی سی۔ابراہیم مرزا د‏‏ی فتنہ انگیزی خود ظاہر اے ۔مظفر مرزا دونے تو‏ں ترکیب پا کر طرفہ معجون پیدا ہوئے۔مہر علی اک نمک پروردہ ابراہیم مرزا دا اس دے نال سی۔ ماں د‏‏ی مہر تے مہر علی د‏‏ی تربیت دکن وچ لڑکے نو‏‏ں فساد د‏‏ی مشق تے فتنہ د‏‏ی تعلیم دیندی رہی۔ ۹۸۵ ھ وچ پندرہ،سولہ برس د‏‏ی عمر ہوئی،تو اوباشاں دا انبوہ جمع ک‏ر ک‏ے اطراف گجرات  وچ آئے۔اور امرائے بادشاہی نو‏‏ں شکست دتی۔ مظفر مرزا ظفر یاب ہوئے ک‏ے کمبایت وچ گیا باوجودیکہ دوہزار تو‏ں کچھ زیادہ جمعیت سی۔ تے وزیر خان دے پاس تن ہزار فوج سی۔وزیر خان نو‏‏ں قلعہ وچ ڈال کر گھیر لیا۔ اتفاقا راجہ ٹوڈر مل پٹن وچ دیکھ رہے سن ۔جے نہ پہنچدے تاں لڑکے نے وزیر دا شاہ مات دے دتی سی۔ راجہ پہنچے تاں اوہ بھجیا،دونے امیر پِچھے دوڑے،وہ دلقہ اُتے جا پہنچیا تے اک میدان لڑ کر دل دا ارمان اتارا۔ آخر جونا گڑھ نو‏‏ں بھج گیا۔ ٹوڈر مل دربار شاہی وچ آن حاضر ہوئے۔وزیر خان احمد آباد وچ آئے، اوہ لڑکا فیر آیا۔ وزیر خان فیر قلعہ وچ بیٹھ گئے۔ اس نے محا صرہ ڈال کر حملے شروع کیتے۔ اک دن سیڑھیاں لگیا کر قلعہ د‏‏ی دیواراں اُتے چڑھ گئے۔ نیڑے سی کہ قلعہ ٹُٹ جائے۔ یکاک اقبال اکبر ی نے طلسمی دکھادی،مہر علی نے کہ مرزا د‏‏ی تدبیراں دا صندوق سی۔ سینہ اُتے بندوق کھادی تے صندوق اعمال وچ پہنچ گیا۔

اس دے مردے ہی مرزا بھجے تے چند روز بعد راجہ قلی خان حاکم خان دیس دے پاس پہنچے۔ بادشاہ نے مقصود جوہری نو‏‏ں فرمان دے نال بھیجیا، راجہ علی خان خود دربار اکبر ی وچ سرخروئی دے رنگ لبھدا سی۔ اسنو‏ں گوہر مقصود سمجھیا تے تحائف تے پیش کش دے نال ہمراہ روانہ دربار کيتا۔چند روز بعد گل رخ بیگم تے اس د‏ی حالت دیکھ ک‏ے بادشاہ نے شرف دامادی تو‏ں اعزاز بخشا،اور اس د‏ی بہن تو‏ں سلیم دا عقد ہوئے گیا۔ ہن تاں سب دہلی رہن گے، مرزاواں دا فساد ۱۱ جلوس تو‏ں شروع ہويا تے ۲۳ ء وچ تمام ہويا۔ابراہیم مرزا انتہا ئی درجہ دا بہادر تھا۔مگر تھوڑا مادہ جنون وی رکھدا تھا۔سب بھائی اک دن بیٹھے ہنس بول رہے سن ۔ کرنال د‏‏ی شکست دا ذکر آگیا،ہنسی وچ گل ودھ گئی۔ ابراہیم ایداں دے بگڑے کہ خفا ہوئے ک‏ے اٹھیا کھڑے ہوئے تے آگرہ دا رخ کيتا۔ راستہ وچ ناگور ملا۔اس اُتے دھاوا ماریا،خاں کلال دا بیٹا ھاکم سی، قلعہ بند ہوئے ک‏ے بیٹھیا،مرزا نے شہر نو‏‏ں پرت کر خورجیناں بھراں۔اور محاصرہ ک‏ے دے بیٹھ گیا۔ امرا ء جو نواح جودھ پور وچ پئے سن، اٹھیا کر دوڑے،بعض امراء اکبر دے پاس چلے آئے۔کہ ملک گجرات وچ سی۔ اوہ وی انہاں دے نال شریک ہوئے تے مرزا اُتے ہجوم ک‏ر ک‏ے چلے۔مرزا انہاں د‏‏ی آمد آمد وچ گھبرا گیا۔ جدو‏ں ایہ آئے تاں اندر باہر والے شریک ہوئے۔ تے مرزا اُتے ہجوم ک‏ر ک‏ے چلے، مرزا انہاں د‏‏ی آمد آمد وچ گھبرا گیا۔جدو‏ں ایہ آئے تاں اندر باہر والے شامل ہوئے،اور اس دے پِچھے گھوڑے دوڑائے۔وہ اک مقام اُتے جما، فوج دے تن حصے ک‏ر ک‏ے مقابلہ ہويا، سخت لڑائی ہوئی، مرزا نہایت جوان مردی تو‏ں لڑیا۔ لیکن نمک حرامی ضرور اثر دکھاندی اے، مرزا بحال تباہ بھجیا۔اس دا گھوڑا تیر کھا کر گرا سی۔ دور تک پا پیادہ جنگل پایا۔ بارے ايس‏ے دا نوکر مل گیا۔ اس نے گھوڑا دتا، سوار ہوئے ک‏ے دلی پہنچیا۔

شیری ملیا

ملک پنجاب وچ دریائے بیاس دے کنارے اُتے نو‏‏ں کو دال پنڈ ا‏‏ے۔ ملیا اوتھ‏ے دے رہنے والے سن، چنانچہ اک قطعہ وچ خود ارشاد فرماندے نيں۔

اے خوش آں شب ہا کہ ہر دم در دعائے وصل ا

سورہ ء والیل خوانم بر لب آب بیاہ

فیل رفتاران آہو چشم نو‏‏ں کو وال را

میکنم ہر لحظہ یادو مے کشم از سینہ آہ

قوم دے ماچھی سن، (ماہی گیر) اپنے والد ملیا یحیٰے د‏‏ی خدمت وچ تعلیم وتربیت پائی سی۔ ایہ وی کہیا کردے سن ،کہ میری ماں سادات وچو‏ں سی، طبیعت ایسی شوخ لیائے سن جو کہ شاعری دے لئی نہایت مناسب سی۔ تے بولی وچ عجب لطف دا نمک تھا۔ایہ قدرتی نعمتاں خدا داد نيں۔ شرافت تے خان دان دا انہاں اُتے زور نئيں چلدا۔ طبیعت نہایت رواں سی۔ کہندے سن کہ اک دفعہ رات نو‏‏ں ذہن لڑ گیا موقع وی ضرورت دا سی۔ ۳۰ غزلاں اک قلم تو‏ں لکھی سن۔

لطیفہ : اک دن جلسہ ء احباب وچ اپنے اشعار سنیا رہے سن کہ کتاب انداختم، حساب انداختم، بر دوش احباب اندا ختم۔ انہاں وچ مصرع سی۔

ع، چار دفتر شعر در آب انداختم،دیوان ہتھ وچ سی، مولا‏نا اللہ داد (امروہہ) نے فورا کہیا،کیا خوب ہُندا کہ ایہ پرانی دیگچی وی اس وچ سُٹ دیندے۔

لطیفہ۔جن دناں اکبر  نے مہا بھارت دے ترجمہ د‏‏ی خدمت چند لوک دے سپرد د‏‏ی سی، اک حصہ انہاں نو‏ں ملا، اک دن دوستاں دے جلسہ وچ بیٹھے سن، ترجمہ د‏‏ی دقتاں د‏‏ی شکائتاں ہونے لگياں۔اک شخص نے کہیا ملیا کيتا حال اے ؟۔تم وی تاں کچھ بولو، کہیا کيتا بولاں؟۔ایداں دے افسانے لکھنے پئے نيں جداں کوئی بخار د‏‏ی بے ہوشی وچ خواب دیکھدا ا‏‏ے۔

طبیعت وچ بے نیازی،فقر تے درد مندی بہت سی، اک ہور قطعہ دے دو شعر نيں ؎

صاحب خوان فقرم وہرگز

ہمت من نخواہد از جانان

قرض ہندو بشرط دہ پنجاہ

بہ کہ انعام ااں مسلماناں

ملا صاحب وی کہندے نيں کہ اسيں عصراں وچ شکوہ یا شکایت دے مضامین اس تو‏ں بہتر کسی نے نئيں لکھے،دو شعر اک ہور قطعہ دے نيں۔

گذشتگان ہمہ عشرت کنند کالو دید

از آنکہ عیش بر افتادہ از زمانہ ء ما

ایا کساں کہ پس از مار سید فاتحہ

بشکر آنکہ نبودید در زمانہ ء ما

اس وقت ملیا صاحب مہر بان سن، فرماندے نيں کہ قصیدہ تے قطعہ گوئی دے میدان وچ اسيں قدم لوک تو‏ں اگے نکل گیا۔ تے انہاں د‏‏ی فصا حت د‏‏ی مشکاں بنھ کر گویائی دے منہ اُتے سکوت د‏‏ی مہر لگیا دی۔اسی قطعہ تو‏ں سمجھ لو۔ ؎

جے از شعر شیریم پرسی

گویم از درمیانہ انصاف است

غزل ومثنوی جملہ سقط

دین سخن نے ستیزہ نے لاف است

نہ ہمہ شعر شاعرا ں سرہ است

نہ ہمہ بادہ ء کساں صاف است

لیک صیت قصیدہ وقطعہ

رفتہ از وے زقاف تو‏ں قاف است

شیری اراذل را مکن قدرے

کہ مناسب بحال اشراف است

اکبر د‏‏ی تعریف وچ اکثر قصائد لکھے نيں، انہاں وچ وی صفائی کلام دے نال ایجاد واختراع د‏‏ی داد دتی ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں بد مذہباں د‏‏ی گرم بازاری ہوئی تاں جل ک‏ے اک قطعہ وچ دل دا بخار وی خوب کڈیا، مینو‏ں اس وچو‏ں پنج شعر ہتھ آئے۔

تا بر اید۔ہر زیان کشور بر انداز آفتے

فتنہ در کوئے حوادث کتخدا خواہد شدن

فیلوسف کذب را خواہد گریبان پارہ شد

خرقہ پوش زہد را تقٰوے روا خواہد شدن

شورش مغز است جے در خاطر آرد جاہلے

کز خلائق مہر پیغمبر جدا خواہد شدن

بادشاہ امسال دعویٰ نبوت کردہ است

گر خدا خواہد پس از سالے خدا خواہد شدن

اکبر نے مان سنگھ نو‏‏ں حکم بھیجیا کہ کانگڑہ اُتے لشکر لے ک‏ے جاؤ۔وہ سامان وچ مصروف ہويا، ملیا شیری نے قطعہ کہا؎

مشہا فرماں فرستادی بہ راجہ

کہ سازد ہندوان کوہ را دم

چنان رونق گرفت از عدل تاں دین

کہ ہندو میزند شمشیر اسلام

۹۶۷ ھ وچ قلعہ رنتھنبور فتح ہويا تاں انہاں نے تریخ کہی،اسی دا شعر اخیر ا‏‏ے۔

قلعہ کفر چاں ازدولت شہ یافت شکست

شہ کفار شکن یافتہ شیری سالش

اسی سال آگرہ دے نويں قلعہ دا دروازہ عظیم الشان تیار ہويا، اس دے دونے پہلوآں اُتے دو پتھر دے ہاتھی کھڑے سن ۔ تے ايس‏ے مناسبت تو‏ں اس دا ناں ہتیا پول دروازہ رکھیا سی۔ پول سنسکرت وچ دواز نو‏‏ں کہندے نيں،ملا شیری نے تریخ کہی،اسی دا شعر آخر ا‏‏ے۔

کلک شیری پئے تریخ نوشت

بے مثال آمدہ دروازہ ء فیل

میر علا الدولہ اپنے تذکرہ وچ اکبر  دے حالات لکھدے نيں کہ ہاتھیاں دا بہت شوق تے ہاتھی د‏‏ی سواری وچ کمال سی، طب فیل وچ اک رسالہ سنسکرت تو‏ں فارسی وچ ترجمہ کروایا سی۔ تے ملیا شیری ہندی نے اسنو‏ں نظم وچ لکھیا سی۔

آخر ملیا صاحب نو‏‏ں انہاں تو‏ں وی خفا ہونا پيا۔ کیونجے زمانہ دا رنگ دیکھ ک‏ے انہاں د‏‏ی طبیعت وی بدلی،آفتاب د‏‏ی تعریف وچ ہزار قطعے کہ‏ے، تے اس دا ناں ہزار شعاع رکھیا۔نظام الدین بخشی طبقات اکبر ی وچ اس مجموعہ دا ناں شمع جتھ‏ے افروز لکھدے نيں،اور اک قطعہ وی نمونہ دے طور اُتے لکھدے نيں۔

در عشق کساں اسیر محنت

بسیار شنیدہ ام کساں را

معشوق دل آفتاب باید

آمید بآرزو رساں را

۹۹۴ھ وچ یوسف زئی د‏‏ی مہم وچ جتھ‏ے راجہ بیر بر ہزاراں آدمیاں دے نال رہے،اوتھے ایہ رہ‏‏ے۔

شیخ گدائی کنبو

پہلے انہاں دے والد شیخ جمالی دا حال سننا چاہیئے،کہ سکندر لودھی دے عہد وچ شعرائے با کمال وچ شمار ہُندے سن ۔اور شیخ جمال کنباوہی دہلوی کہلاندے سن، اوہ شیخ سما الدین دے مرید سن، کہ مشائخ کبار تے علماء روز گار وچ سن ،شیخ جمالی تو‏ں سکندر لودھی وی اصلاح لیا کردا سی۔

ملا صاحب لکھدے نيں کہ ہیئت مجموعی انہاں دے چند ٖفضائل تو‏ں مرکب سی۔سیاحی وی بہت د‏‏ی سی، مولا‏نا جامی د‏‏ی خدمت وچ پہنچ ک‏ے فیض نظر تے اشعار نے شرف قبولیت پایا۔آزاد بزرگاں تو‏ں سنیا اے کہ پہلی ملاقات وچ اپنا حال کچھ ظاہر نہ کيتا۔ تے پاس جا بیٹھے ،تن برہنہ،فقط لنگ باندھے سن، فقیرانہ حالت سی۔ انہاں نے کہیا۔میاں خرد تاں چند فرق است۔انہاں نے بالشت وچکار رکھ د‏تی۔ انہاں نے تحمل کيتا تے کہیا کیستی۔انہاں نے کہیا از خاکساران ہند، انہاں دا کلام اوتھ‏ے تک پہنچ چکيا سی۔ پُچھیا از سخنان جمالی چیزے یاد واری۔انہاں نے ایہ شعر پڑھیا۔

دو سہ گزے کہ بوریا وپوستکے

دل دے اُتے زور دوستکے

لنگیٰ زیرو لنگے بالا

نے غم وزدو نے غم کالا

ااں قدر بس بود جمالی را

عاشق رند لا ابالی را

انہاں نے کہیا طبع شعر داری، کيتا کچھ شعر وی کہندے ہو؟۔انہاں نے مطلع پڑھیا۔

ما از خاک کویت پیراہن است بر تن

آں اسيں زآب دیدہ صد چاک تو‏ں بد امن

یہ کہیا تے اکھ تو‏ں آنسو ٹپک پئے۔بدن اُتے تمام گرد پئی سی، سینہ اُتے جو آنسو گرے ،گرد چاک چاک ہوئے گئی۔مولا‏نا جامی سمجھ گئے۔ اٹھیا کر گلے ملے، تے تعظیم تے تواضع تو‏ں پیش آئے۔آخر ۹۴۳ ھ وچ دلی وچ مر گئے۔تریخ ہوئی۔خسرو ہندو بودہ۔

ان د‏‏ی اک غزل اکبر ی عہد وچ مشہور ہوئی۔ انہاں نے خود ہندوستان ی راگ وچ اس د‏ی لدے رکھی سی۔

طال شوقی الیٰ بقائکم

ایھا الغائبون من نظری

روز وشب مونسم خیال شماست

فاسئلوا عن خیالکم خبری

مقالات وحالات مشائخ وچ اک تذکرہ وی لکھیا اے کہ یسیرا لعارفین اس دا ناں اے ۔خواجہ معین الدین چشتی تو‏ں شروع ک‏ر ک‏ے شیخ سما الدین کنبو اپنے پیر اُتے ختم کيتا ا‏‏ے۔ ملیا صاحب کہندے نيں کہ تاں اوہ وی بتناقض تے سقم تو‏ں خالی نئيں۔اس دے علاوہ تے تصنیفات وی نظم ونثر وچ یادگار چھڈن کہ اٹھ ،نو ہزار تاں بیت ہوئے ں گے۔

ملا صاحب ۹۵۹ ء وچ لکھدے نيں کہ شیخ عبد الحی ولد شیخ جمالی کنباوہی،دہلوی نے کہ فضائل علمی وشعری تو‏ں آراستہ تے صاحب سجادہ تے ندیم مصاحب خاص الخاص سلیم شاہ دے سن ۔ اس

؎ سلطان بہلول لودھی م رگیا تاں سکندر لودھی تخت نشین ہويا۔ اٹاوہ وغیرہ ملک شرقی دے انتظام دے لئی چلا، خیال سی کہ مبادا دوسرا بھائی دعویدار ہوئے۔ اس لئی شیخ سماء الدین د‏‏ی خدمت وچ گیا تے برکت دے لئی کتاب صرف بہائی شروع کی، اس د‏ی ابتدا بداں اسعدک اللہ تعالیٰ نے الدارین خیرا وچ پڑھ کر کہیا ،کہ اس دے معنی ارشاد ہوئے ں، انہاں نے فرمایا کہ نیک بخت،گردانا وترا خدا ئے تعالیٰ۔اس نے کہیا آپ تن دفعہ ایہی فرماواں۔انہاں نے کہیا تاں ایہ خوش ہوئے تے عر ض د‏‏ی کہ وچ اپنے مطلب نو‏‏ں پہنچ گیاغرض شیخ تو‏ں رخصت لے ک‏ے لشکر نو‏‏ں کوچ دا حکم دتا۔

سال وچ امانت حیات سپرد کیتی۔سید شاہ میر نے تریخ کہی۔

گفت نائم سمے شود تریخ

بندہ وقتے کہ درمیان نبود

جب اکبر نے تاج شاہی سر اُتے رکھیا تاں دروازے کھلے سن، درباناں د‏‏ی جگہ دل جوئی تے تالیف قلوب دونے چوکیو‏ں اُتے بیٹھے سن، کہ جو آئے عزت تو‏ں لیا ک‏ے حاضر کرو۔جدو‏ں ایہ خبر مشہور ہوئی کہ اکبر د‏‏ی خدائی ا‏‏ے۔ تے بیرم خان د‏‏ی فرمانروائی،تو شیخ گدائی وی گجرات تو‏ں پہنچے تے صدارت دا عہدہ مل گیا۔

ملا صاحب فرماندے نيں کہ ہمایوں د‏‏ی شکست دوم دے بعد شیخ گدائی پسر شیخ جمالی کنبوہ دہلوی نے خان خانان دے نال آواز د‏‏ی گجرات وچ رفاقت پیدا د‏‏ی سی، اس نے اس حق اُتے تمام اکابر ہندوستان تو‏ں ودھیا کر صدارت دا منصب رفیع القدر اس دے لئی مسلم کيتا۔ خان خانان بلکہ اکبر وی اکثر اوقات اس دے ہاں حال تے قال د‏‏ی مجلس وچ جس وچ سرا سر ظاہر داری برستی سی، جاندے سن،

جب تو‏ں ہندوستان وچ بنائے اسلام واقع ہوئی۔خدا نے ایتھ‏ے دے بزرگاں،شرفاء تے امراء نو‏‏ں ہمیشہ تو‏ں رعیت سرشت ،محکوم طبیعت ،پست فطرت پیدا کيتا اے، جاہ ودولت انہاں د‏‏ی کدی ضرب شمشیر تو‏ں حاصل نئيں ہوئی،مگر فریب ،دغا، نفاق ذا‏تی تے بد نامی تو‏ں سروری وسرداری دا جامہ انہاں دے قامت ہمت اُتے چھوٹا ہی آیا۔چنانچہ شیخ د‏‏ی معراج تو‏ں جس دے نسب نو‏‏ں وی چنگا نہ سمجھدے سن ،سب اکابر آئمہ گھبرائے۔اور گھر گھر کہرام مچ گیا۔ کبر فی موت الکبراء (وڈھیاں د‏‏ی موت نے مینو‏ں ودھایا) دا بھید ہن سمجھ وچ آگیا۔

در تنگ نائے حیرتم از نخوت رقیب

یا رب مباد آنکہ گدا معتبر شود

اس نے خانوادہ ہائے قدیم د‏‏ی اراضی،مدد املاک تے وقفی املاکاں اُتے قلم نسخ پھیر دتا۔جو اس دے دربار د‏‏ی خواری اٹھاندا تھا،اسنو‏ں جاگیر ملدی سی، نئيں تاں نئيں،(اج تاں ۵ بیگھہ د‏‏ی جاگیر بلکہ اس تو‏ں کم وچ وی کلام ا‏‏ے۔) اس حساب تو‏ں تاں اسنو‏ں عالم بخش کہنا چاہیئے۔) ولایت دے اعیان تے اشراف وی جو آندے سن، تاں اس د‏ی حکومت تے غرور دے سبب تو‏ں متردد رہندے سن ۔

گر فرو تر نشست خاقانی

نہ درا عیب ونے تر الوب است

مے نہ بینی کہ سورہء اخلاص

زیر تبت یدا ابی لہب است

فیر فرماندے نيں کہ سید نعمت اللہ اسولی نے اک قطعہ وچ کہیا کہ مسیتاں ومدارس مشہور نيں۔بعض شیاطین شیخ گدائی د‏‏ی مسجد تے دیوان خانہ وچ جا ک‏ے دیواراں اُتے لکھ آئے۔آپ نے پڑھ کر مٹا دتا۔مگر کيتا فائدہ۔اسی وچو‏ں اک بیت اے ؎

نام گدائی مبر نان گدائی مخور

زانکہ گدائی بدست روئے گدائی سیاہ

بعض گلاں بے اخلاصی تے بے ادائی تے بد رائی د‏‏ی بندگان شاہی د‏‏ی نسبت وی اس تو‏ں ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ کہ بجائے خود لکھی گئياں۔

جتھ‏ے خان خانان دے اقبال نے بے وفائی د‏‏ی اے ،اور رفیق اس دے جدا ہونے شروع ہوئے نيں۔ اوتھے اک چٹکی لیندے نيں۔آخر حدود بیکا نیر وچ شیخ گدائی وی وکھ ہوئے گئے۔ تے اس شعر دا راز کھل گیا۔

و کل اخ یفارق رقہ اخوہ

لعمرا بیک الافرقدان

اوتھ‏ے تو‏ں دلی آئے تب وی معزز ومکرم سن، مشائخ دہلی قدس اللہ اراواحم دے مزاراں اُتے عرساں وچ حاضر ہُندے سن ۔اور مجالس عالی وچ وڈے کروفر تو‏ں بیٹھدے سن،

فیر ۹۶۷ ء وچ لکھدے نيں کہ ايس‏ے سال وچ اُتریا شحنہ مردک نامی ،شیخ گدائی کنبوہ کہ زمانہ دا زنڈال،پکھل پیٹتا تے پندار وغیرہ کالات ومنات تھا۔تریخ ہوئی مردہ خوک کلان۔

اک ہور مقام اُتے لکھدے نيں کہ طبیعت موزاں سی، ہندی گیتاں تے دہروںکی لے آپ رکھدے سن، قوالےآں تو‏ں گواندے سن، تے آپ وی گاندے سن ،اور ايس‏ے دے ذوق وشوق وچ لٹو سن ۔اور دیوانے سن،

ملا صاحب کہندے نيں کہ اس د‏ی اولاد دا گھر وی تے گھراں د‏‏ی طرح خراب اے ۔اسی طرح زمانہ چلا آیا ا‏‏ے۔ تے حکم الہیٰ ايس‏ے قانون اُتے چلدا ا‏‏ے۔ ایہ اس د‏ی غزل ا‏‏ے۔

گہے جان منزل غم شد گہے دل

نعمت را می برم منزل بہ منزل

مشو غافل ز حال درد مندی

کہ از حال تاں یک دم نیست غافل

دل دیوانہ در زلف تاں بستم

گرفتارم بہ آں مشکاں سلاسل

بجان دادن جے اساں شدے کار

نبودے عاشقاں را کار مشکل

گدائی جان بہ ناکامی بر آید

نشد کامم زلعل یار حاصل

فیر ملیا صاحب فرماندے نيں کہ ایہ غزل تذکرہ علاؤالدولہ تو‏ں نقل کيتی اے، قابل اعتبار نئيں اے، میرا خیال ایہ اے کہ شیخ گدائی د‏‏ی نہ ہوئے گی،آزاد،میر علاؤ الدولہ دے تذکرہ د‏‏ی بے اعتباری دا تے وی کئی جگہ ملیا صاحب نے اشارہ کيتا اے ۔اس کاسبب جاندے ہو؟۔ ایہ میر عبد الطیف قزوینی دے بھتیجے سن، مگر انہاں نے مذہب شیعہ اختیار ک‏ر ليا سی۔

آزاد حیران سی کہ شیخ گدائی تے انہاں دے بزرگاں د‏‏ی کوئی برائی ہن تک نظر نئيں آئی۔ کيتا سبب اے کہ اکثر اہل تریخ انہاں نو‏ں سبک لفظاں تو‏ں یاد کردے نيں۔ تے ملیا حاحب دا تاں کيتا کہنا اے کہ نظم، نثر،لطیفہ،تریخ دے نیزےآں تو‏ں خاک تودہ بنا دتا اے ۔مآثر الامراء تو‏ں ایہ عقدہ حل ہويا کہ انہاں دے خان دان دا مذہب وی شیعہ سی۔ الہیٰ تیری امان،الہیٰ تیری امان

بد نہ بولے زیر گرداں گر کوئی میری سنے

ہے ایہ گنبد دا کہیا،ورگی کہ‏ے ،ویسی سنے

فصیح فارس کيتا خوب کہندا ا‏‏ے۔

در حقیقت نسب عاشق ومعشوقی یکے است

بوالفضولاں صنم وبرہمے ساختہ اند

یک چراغ است دراں خانہ کہ ازپرتو آں

ہر کسے مے نگری انجمنے ساختہ اند

شیخ حسین اجمیری

ملا عبد القادر بدایونی کہندے نيں کہ مشہور سی کہ خواجہ معین الدین چشتی د‏‏ی اولاد وچ نيں۔مدت تو‏ں انہاں د‏‏ی درگاہ دے متولی سن ۔ اس سبب تو‏ں اعزاز واکرام تے شان وشکوہ بادشاہانہ ہوئے گئی سی، بزرگان سیکری وال (شیخ سلیم چشتی) تے انہاں دا خاندان وی انہاں نو‏ں توڑنا چاہندا سی۔ آخر بادشاہ وی بر اسيں ہوئے گئے، تحقیق ہونے لگی، کہ ایہ خواجہ معین الدین چشتی د‏‏ی اولاد نيں یا نئيں،مشائخ تے علماء نے محضر لکھ دتا کہ انہاں د‏‏ی اولاد ہی نہ سی،متولی کاعہدہ چھن گیا، فیر وی لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں اعزاز واکرام قائم سی۔ اس لئی بادشاہ نے حج نو‏‏ں بھج دتا۔ ایہ حج تے زیارتاں ک‏ر ک‏ے فیر ہندوستان آئے،ملازمت ہوئی تاں پرانے آدمی سن، اپنے قدیمی طریقے تو‏ں ملے، اہل دربار د‏‏ی طرح آداب بجا نہ لائے۔بادشاہ نو‏‏ں فیر بد گمانی تازہ ہوئی۔اس لئی ۱۰۰۲ء وچ بھکر بھیج دتا۔ چند روز دے بعد جلا وطن خانہ خراب تے خانہ بر باداں د‏‏ی سفارشاں ہوئیاں۔شیخ کمال بیا بانی تے بعض مشائخ قاضی ،عالم وغیرہ جو بھکر وچ کڈے ہوئے سن، طلب ہوئے ،سب آئے،کورنش بجا لائے،سجدے کيتے۔ زمین چومی، شیخ حسین بے چارے سِدھے سادے آدمی سن، ۷۸ برس د‏‏ی عمر سی۔ اوہ آداب نہ ادا کیتے نہ انہاں نو‏ں آندے سن، حکم دتا کہ تن سوبیگھہ زمین جاگیر ک‏ر ک‏ے فیر اوتھے بھیج دو۔لوکاں نے وی عرض کيتی، مریم مکانی ( اکبر د‏‏ی ماں نے محل وچ سفارش کيت‏ی) تے کہیا بو تسيں او مادر پیر فرتوت دار دور جمیر دلش برائے دیدن فرزند کباب است چہ شد جے او را از رخصت فرمانید۔او بیہیچ مدد معاشاز شما نمے خواہد، اکبر نے ہر گز نہ منیا۔ تے کہیا کہ آچہ جیو در آنجا کہ می رود باز دکانے برائے خود وامیکندوفتوحات ونذر ونیاز بسیار برائے او می آرند،او جماعت را گمراہ می سازد غائتش اینکہ والدہ خود را از اجمیر ہما نجا للبد۔

ایہ گل انہاں نو‏ں بھکر جانے تو‏ں وی مشکل سی، ملیا حاحب دے اعتراض سب درست،مگر انہاں لفظاں نو‏‏ں خیال کرو کہ بادشاہ نو‏‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں کیواں دا خطر تھا،اور کس قدر بچاؤ کردا سی۔

ملیا حاحب فرماندے نيں کہ بادشاہ نے خود ہی اک دن تجویز فرمائی کہ مینو‏ں اجمیر دا متولی کر دیؤ۔جدو‏ں صدر جتھ‏ے نے مینو‏ں اس مطلب تو‏ں پیش کيتا،تو بعض خدمتاں د‏‏ی ضرورت تو‏ں خود ہی اس تجویز نو‏‏ں ملتوی کر دتا۔ جدو‏ں صدر جتھ‏ے نے اس مطلب تو‏ں مینو‏ں پیش کيتا،تو بعض خدمتاں د‏‏ی ضرورت تو‏ں خود ہی اس تجویز نو‏‏ں ملتوی کر دتا۔ تے پُچھیا کہ آن پیر بلوچ کجا است؟۔(اوہی شیخ حسین اجمیری) وچ پاس موجود تھا۔ميں نے یاد دلایا کہ لاہور وچ نيں،اور صدر جتھ‏ے تو‏ں وڈے مبالغہ دے نال کہیا کہ وچ تاں اس سعادت دے لائق نئيں،اسی نو‏‏ں کرداں کہ حق مرکز اُتے ٹھہر جائے۔مگر ہندوستان  د‏‏ی اصالت وچ داخل اے کہ ہ‏‏م جنس نو‏‏ں بڑھدے نئيں دیکھ سکدے،اور آپس وچ سینہ صاف کدی نئيں رہندے،اس نے ایسی سعی نہ کی، جس دا اوہ یا وچ شکر گزار ہُندا۔بڈھا مرحوم ہن تک حیران پریشان گوشہ گم نامی وچ تڑپتا ا‏‏ے۔ نہ امراء دے گھراں اُتے جانے د‏‏ی مجال ا‏‏ے۔ نہ کوئی وسیلہ بہم پہچانے د‏‏ی خواہش اے ۔اور اج کل عرض معروض دا راستا بنداور وسیلہ دا گھر وی ویران اے ۔ہاں شیخ موصوف اپنی ذات تو‏ں زمانہ د‏‏ی برکت نيں۔اور دنیا وچ غنیمت نيں۔ میری انہاں تو‏ں جان پہچان وی نہ سی، جدو‏ں سفر مکہ تو‏ں فیر کر تے قید د‏‏ی مصیبت بھر کر آئے۔تو دیکھیا سی کہ نور دا ڈھیر ا‏‏ے۔ تے فرشتہ مجسم اے ،و غیرہ وغیرہ۔

شیخ محمد غوث گوالیاری

شیخ حضور تے حاجی حضور عرف حاجی حمید دے مرید سن ۔ سلسلہ انہاں دا شطار سی کہ سلطان العارفین شیخ با یزید بسطامی تو‏ں منسوب نيں،کوہ چنار دے دامن تے جنگل وچ ۱۲ برس تک بنا سپتی کھا کر یاد الہیٰ کردے رہے۔غار وچ بیٹھے رہے ،اور سخت ریا ضتاں کيتياں۔غار مذکور مدتاں تک ریا ضت ہائے شیخ د‏‏ی نمائش گاہ دا اک متبرک نمونہ سی۔ کہ انہاں دے خویش واقارب،سیاحاں تے مسافراں نو‏‏ں دکھایا کردے سن ۔ تسخیر کواکب تے عمل واعمال تے تصرفات انہاں دے تیر بہدف مشہور نيں۔ایہ کمال اپنے وڈے بھائی شیخ پھُل تو‏ں حاصل کيتے سن ،قال اللہ تے قال الرسول دے ذکر تو‏ں صحبت کدی خالی نہ رہی۔خاص وعام ہندوستان دے شیخ دے نال دلی ارادت تے اعتقاد رکھدے سن ۔اور اک وقت ایسا ہُندا سی کہ بادشاہ نو‏‏ں اپنی دنیا دے کماں وچ انہاں د‏‏ی طرف رجوع کرنا پڑدا سی۔ گجرات ،بنگالہ تے دہلی وچ نامی مشائخ انہاں دے دامن وسیع نو‏‏ں پکڑے رہ‏‏ے۔ جدو‏ں کہ بابر بادشاہ آگرہ تک پہنچ ک‏ے ملک گیری ک‏ر رہ‏ے سن ۔اس وقت تاتار خان والی گوالیار نو‏‏ں اپنی اطراف دے بعض سرداراں د‏‏ی طرف تو‏ں کچھ خطر معلوم ہويا۔اس نے بابر نو‏‏ں عرضی بھیج کر اطاعت ظاہر کیت‏‏ی۔بابر نے خواجہ رحیم داد تے شیخ گھورن نو‏‏ں فوج دے ک‏ے بھیجیا۔ کہ قلعہ اُتے قبضہ کر لین۔ جدو‏ں ایہ فوج لے ک‏ے پہنچے تاں تاتار خان اپنے قول تو‏ں فیر گیا۔ دونے سردار حیران پئے سن، شیخ محمد غوث انہاں دناں قلعہ وچ رہندے سن، انہاں نے اک با اقبال بادشاہ د‏‏ی آمد آمد دیکھ ک‏ے اندر تو‏ں تدبیر دسی۔اس دے بموجب

۱؎ ملیا صاحب اس خیال تو‏ں لکھدے نيں کہ اس وقت اوہ مہربانی دے دم وچ سن، فرماندے نيں۔ااں جماعت برہمنو ئی شیخ محمد غوث کہ یگانہ زمانہ تے در دعوت السماء نشانہ بود،تدبیرصاحب در قلعہ در می آئیند۔

انہاں نے تاتار خان نو‏‏ں کہلا بھیجیا کہ اسيں جو ایتھ‏ے آئے فقط اس لئی کہ تسيں نو‏‏ں تواڈے دشمناں تو‏ں بچاواں تے آئے تاں تواڈے بلانے تو‏ں آئے۔ ہن کف دست میدان وچ پئے نيں۔کوئی پناہ نئيں، تے دشمن فوجاں لئی انہاں حدود وچ پھردے نيں۔ دن نو‏‏ں انہاں دے چھاپے دا ڈر ا‏‏ے۔ تے رات نو‏‏ں شب خون کا، اِنّی اجازت دو کہ اسيں چند خدمت گاراں دے نال رات نو‏‏ں قلعہ وچ آجاواں۔لشکر باہر رہے گا۔

تاتار خان بیچارہ سپاہی مزاج امیر تھا۔اس نے صاف دل تو‏ں اجازت دے دی۔ تے غضب ایہ کیہ کہ کچھ غفلت تو‏ں تے کچھ اپنے قلعہ تے سامان دے گھمنڈ تو‏ں بے پرواہ پيا سویا کيتا۔ سرداران مذکور نے راتو‏‏ں رات اپنے بوہت سارے سپاہی قلعہ وچ پہنچیا دتے۔ تے بہانہ ایہ کیہ کہ مزدور نيں۔ضروری سامان اندر لے جاندے نيں۔دروازہ اُتے پہرے دار شیخ دے مرید سن، انہاں نو‏ں وی شیخ دا حکم پہنچ چکيا تھا۔غرض تاتار خان نو‏‏ں اس وقت خبر ہوئی کہ فوج بابری د‏‏ی کثیر تعداد اندر پہنچ چک‏ی سی۔اور کم ہتھ تو‏ں نکل چکيا سی۔ چار وناچار قلعہ حوالہ کرنا پيا تے آپ دربار وچ حاضر ہوئے۔

ہمایوں نو‏‏ں شیخ محمد غوث تے انہاں دے وڈے بھائی شیخ پھُل د‏‏ی تسخیر کواکب تے دعوات واعمال دا ایسا اعتقاد سی کہ کسی کانہ تھا۔مصا حبان رو حانی وچ شمار ہُندے سن ۔اور شیخ پھُل کدی خود وی ہمایوں دے پیر بن دے کدی مصاحب با عقیدت ہوئے ک‏ے فخر کيتا کردے سن ۔اور بادشاہ نے خود وی عمل اعمال سیکھے سن ،جب ہمایوں بنگالہ وچ سی، اوراس د‏ی سلطنت بگڑی ہوئی سی تاں مرزا ہندال نے آگرہ وچ آک‏ے بادشاہی دعوے کرنا چاہیا۔ کہ تخت سلطنت اُتے جلوس کرے۔ہمایوں نے شیخ پھُل نو‏‏ں بھیجیا کہ بزرگ آدمی نيں،سب انہاں دا ادب کردے نيں۔ان د‏‏ی فہمایش تو‏ں اثر پذیر ہوئے گا۔ مرزا نو‏‏ں وہم ایہ ہويا کہ ستارےآں د‏‏ی تاثیر تو‏ں میرا چراغ گل کرنے آئے نيں۔افسوس کہ اس نے چار باغ وچ کہ بابر نے آگرہ وچ بنوایا سی۔ شیخ پھُل نو‏‏ں خون ہلاک تو‏ں گل گاں کيتا۔محمد بخش نو‏‏ں انہاں تو‏ں بہت اعتقاد سی۔ اوہ لاش لے گیا۔ تے قلعہ سانبہ وچ دفن ک‏ر ک‏ے مقبرہ بنوایا۔ ادھر شیر شاہ محمد غوث دے درپے ہويا۔ایہ عیال واطفال،مریداں تے متعلقاں تے سارے کارخانےآں نو‏‏ں لے ک‏ے احمد آباد تے گجرات وچ چلے گئے۔ اوتھ‏ے وی وڈی عزت تے عظمت تو‏ں رہے۔مریداں تے معتقداں دتی کیہ کمی سی؟۔خلق خدا نو‏‏ں ہدایت کرنے لگے، شیخ علی متقی کہ اوتھ‏ے دے مشائخ کبار تے علمائے بزرگوار وصاحب اقتدار وچ سن، انہاں نے شیخ دے قتل اُتے فتویٰ لکھے۔اوتھ‏ے میاں وحید الدین احمد آبادی اک بزرگ سن ،کہ اوہ وی انہاں دے اسيں رتبہ سن ۔ بادشاہ نے انہاں دے لئی مہر اُتے فتویٰ بھیجیا۔اتفاق تو‏ں میاں پہلے ہی شیخ تو‏ں مل چکے سن، تے صورت دیکھدے ہی عاشق ہوئے گئے سن ۔انہاں نے فتویٰ پھاڑ ڈالیا۔شیخ علی بے اختیار میاں دے گھر دوڑے،اور کپڑ‏ے پھاڑ کر بولے،آپ کیو‏ں کر پسند کردے نيں کہ بدعت پھیلے تے دین وچ رخنہ پئے۔میاں نے کہیا اسيں اہل قال نيں۔اور شیخ اہل حال،ساڈا فہم انہاں د‏‏ی باتو ں تک نئيں پہنچ سکدا۔اور طاہر شریعت وچ کوئی اعتراض وی انہاں اُتے نئيں آسکدا۔ خاص وعام دکن دے میاں دے نال دل تو‏ں اعتقاد رکھدے نيں۔میاں د‏‏ی اِنّی گل سندے ہی سب لوک شیخ دے معتقد ہوئے گئے۔اور یا تاں جان اُتے نوبت پہنچی سی،یا امراء واحکا‏م تک مرید ومعتقد ہوئے گئے۔ فاضل بدایونی ایہ وی کہندے نيں کہ اگرچہ میاں تے گھرانے دے مرید سن، مگر آداب طریقیت شیخ محمد غوث تو‏ں پائی،اور نا تمام کم نو‏‏ں انہاں نے تمام کيتا۔

گجرات ،دکن وچ شیخ د‏‏ی ہدایت تے ارشاد دا بازار گرم تھا۔کہ اکبر دے اقبال نے جہان نو‏‏ں روشن کيتا تے فاضل موصوف لکھدے نيں کہ ایہ وی اپنے مریداں تے معقتداں دے انبوہ نو‏‏ں لے ک‏ے چلے، تے وڈے کرو فر تو‏ں آگرہ پہنچے۔انواع وقسماں دے وسیلے وچکار لائے۔اول اول ،پسند تے شوق د‏‏ی خبراں دے ک‏ے مریدی دے جال وچ وی پھنسانا چاہیا،شاہنشاہ اعتقاد درست دے نال جا ملے۔اور اصل حال معلوم ک‏ر ک‏ے جلد ہی اچاٹ ہوئے گئے۔شیخ گدائی (شیخ جمالی دہلوی کنبوہ دے بیٹے) اس وقت صدر الصدور سن ۔اور دکان خوب جمی ہوئی سی، انہاں نو‏ں یک چشمی ،نفاق تے حسد تو‏ں گوارہ نہ ہويا کہ تے دکان انہاں تو‏ں اُچی چنی جائے۔ حسد تے نفاق آئمہ ہندوستان دا لازمہ اے ۔بیرم خان خان خانان دا دوست تھا۔حضرت شیخ گدائی نے انہاں دے مزاج وچ خوب تصرف کر رکھیا تھا۔اور اس نے اپنے خلاف عادت اوہ کیہ جو اسنو‏ں نہ کرنا چاہیئے تھا۔یعنی شیخ تو‏ں شیخ دے لائق مروت نہ کیتی۔کئی دفعہ علماء ومشائخ دے جلسے کیتے۔ شیخ وچ انہاں وچ موجود سن، انہاں نو‏ں جلساں وچ شیخ دا رسالہ معراجیہ سامنے دالا، اس وچ انہاں نے اپنی معراج دا حال لکھیا سی۔ کہ جاگتے ہوئے خدا تو‏ں آمنے سامنے بیٹھ کر گلاں ہوئیاں۔اور نعوذ باللہ آںحضرت تو‏ں میرا درجہ اُتے رہیا۔ایداں دے ایداں دے تے وی بوہت سارے خرافات سن کہ عقلا تے نقلا قابل ملامت سن ۔ان گلاں اُتے شیخ نو‏‏ں سامنے رکھ دے تیر ملامت دا نشانہ بنایا۔شیخ اپنے دل آزردہ نو‏‏ں لے ک‏ے گوالیار چلے گئے۔ تے اک کروڑ دام د‏‏ی جاگیر اُتے قناعت ک‏ر ک‏ے بیٹھ رہے۔واہ سادہو لوک نيں، گڑ نہ ملا، پیڑے ہی کھائے۔

ملا صاحب فرماندے نيں کہ انہاں دا دعویٰ سی کہ خان خانان د‏‏ی بر بادی ساڈا ہی کار نامہ اے ۔اور ساڈی ہی کرامات نيں۔ جنہاں دناں وچ آگرہ وچ علوم رسمی پڑھدا تھا۔شیخ ايس‏ے دھوم دھام تے شکوہ کلام دے نال فقر دے لباس وچ پہنچے کہ زمین وآسمان وچ غلغلہ مچ گیا۔ اک دن دور تو‏ں دیکھیا کہ آگرہ دے بازار وچ سامنے تو‏ں سوار چلے آندے نيں۔خلقت انبوہ در انبوہ سی ،کہ چاراں طرف تو‏ں گھیرے ہوئے سی، تے اوہ فرط تاں اضع تو‏ں انہاں دے جواب سلام دے لئی ہر طرف اس طرح دم بدم جھکتے سن کہ خانہ زین وچ سِدھے نہ ہوئے سکدے سن، اک دوسرے نو‏‏ں آرام نہ سی۔ تے پیٹ دا خم دم بدم زین دے ہرنے تک پہنچکيا تھا۔مگر عجب طراوت تے روشنی چہرہ اُتے سی۔ جی چاہیا کہ جا ک‏ے ملازمت حاصل کر لاں۔مگر سنیا کہ ہندوواں د‏‏ی تعظیم نو‏‏ں اٹھیا کھڑے ہُندے نيں۔چنانچہ اس ہوس تو‏ں دل اکھڑ گیا تے محروم رہیا، خیر ہن ایہ کہو کہ گویا شیخ گدائی د‏‏ی بدولت گوالیار گئے۔ اوتھ‏ے اک خانقاہ تعمیر کیتی۔سماع اورسروداور وجد دا شغل رہندا تھا۔اور خود وی معرفت دے گیت بنا‏تے تے گواندے سن ۔

آزاد

ملا صاحب دے علاوہ تے اہل تریخ وی انہاں دیاں گلاں کچھ ظرافت ،کچھ کراہت تو‏ں لکھدے نيں،چنانچہ معتمد خان اقبال نامہ وچ لکھدے نيں کہ ۹۶۶ ھ وچ کہ حالے اکبر نو‏‏ں سلطنت نال تعلق نہ تھا۔شکار کھیلدے گوالیار د‏‏ی طرف جا نکلے،گجرات وچ گائے ،بیل بہت خوب ہُندے نيں۔اثنائے شکار وچ پلنگ باناں تے آہو باناں نے کہیا کہ شیخ انہاں دناں وچ گجرات تو‏ں آئے نيں۔ انہاں دے قافلہ وچ بہت اچھے بیل سن ۔اور شکار وچ کار آمد نيں۔بادشاہ نے کہیا سوداگراں نو‏‏ں بلاؤ۔کوئی بول اٹھا کہ شیخ تے انہاں دے بھائی بند وی لیائے نيں،سوداگراں دے پاس اوداں نئيں نيں۔گوالیار دا قلعہ بہت مشہور سی۔ اک دن بادشاہ شکار نو‏‏ں اٹھے تاں قلعہ دیکھیا،اور پھردے ہوئے شیخ موصوف دے گھر چلے گئے۔انہاں نے جس طرح کہ تحفے پیران اہل طریقیت دتا کردے نيں۔پیش کيتا۔ مثلا دوتین تسبیحاں۔اک کنگھا،کوئی سوکھی روٹی دا ٹکرا۔ہلا سدانی ،اک پرانی ٹوپی، عصا وغیرہ۔اور چونکہ انہاں نو‏ں وی پتا لگ گیا سی۔ اس لئی تحائف گجرات تے دکن دے نال عمدہ عمدہ گاواں تے بیل وی نذر کیتے، دسترخوان وی چنا، مٹھائیاں کھلاواں۔عطر لگائے ،خاتمئہ صحبت وچ کہیا آپ کسی دے مرید ہوئے نيں،اکبر نے کہیا نئيں، انہاں دے اگے سولہ برس دے لڑکے نو‏‏ں پھسلیانا کِنّی گل سی۔ خود ودھ ک‏ے دونے ہتھ پھڑ لئی۔ اکبر مسکرا ک‏ے اٹھیا کھڑا ہويا۔ واہ پیل دتے۔ تے مہمان نو‏‏ں مریدی د‏‏ی رسی وچ بنھ دتا۔ اکبر مصاحباں وچ بیٹھدا تاں اکثر کہیا کردا سی کہ اوہ شیخ دے ہاں تو‏ں آک‏ے شراب دا جلسہ،شیخ د‏‏ی دراز دستی تے ساڈا بیلاں دا لینا۔کیا ہنسی رہی ا‏‏ے۔ انہاں تحفاں د‏‏ی قیمت وی نہ دی۔ خیر کوئی کچھ کہ‏ے، شیخ نے خان خانان دے لئی قلعہ خاصہ بنھ لیا۔

ان دے خاتمہ احوال وچ ملا صاحب لکھدے نيں کہ لباس فقر وچ وڈے جاہ وجلال تو‏ں بسر کردے سن ۔اور جس کودیکھدے سن ،تعظیم نو‏‏ں اٹھیا کھڑے ہُندے سن ۔مسلما‏ن وغیر مسلما‏ن د‏‏ی خصوصیت نہ سی۔ اس سبب تو‏ں بعض اہل فقراء انکار بلکہ ملامت وی کردے سن ۔ اصل حال اللہ جاندا ا‏‏ے۔ خدا جانے انہاں د‏‏ی نیت کيتا سی۔

چاں ردد وقبول ہمہ در پردہ غیب است

زنہار کسی را نہ کنی عیب کہ عیب است

۹۷۰ ھ وچ ايس‏ے برس د‏‏ی عمر وچ آگرہ وچ مرے تے گوالیار وچ دفن ہوئے،ملا عطائی معمائی نے کہ معتقد مریداں وچ سی۔ تریخ کہی۔بندہ خدا شد، وڈے سخی سن ۔ اپنے لئے کدی وچ نہ کہندے سن ۔ہمیشہ فقیر کہہ ک‏ے تعبیر کردے سن ۔کسی نو‏‏ں اناج دلواندے سن تاں اس وچ وی من نہ کہندے سن ۔اِنّے م۔ن، اس شخص نو‏‏ں دے دو۔

جواہر خمسہ

اک رسالہ اعمال تے دعوت اسماء وچ لکھیا ا‏‏ے۔ کہ فقرائے صوفیہ تے عالماں دے لئی دستور العمل چلا آندا ا‏‏ے۔ تے انہاں د‏‏ی زباناں اُتے انہاں دا ناں شیخ محمد غوث گوالیاری مشہور ا‏‏ے۔ شیخ ضیا اللہ انہاں دے فرزند سجادہ نشین ر ا‏‏ے۔ ایہ اوہی بزرگ نيں کہ جنہاں د‏‏ی تنگ دستی دا حال جمال خان قورچی نے اکبر تو‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ تے انہاں دے دل اُتے اثر ہويا۔ تے انہاں نو‏ں بلیا ک‏ے مکان چار ایوان وچ جگہ دتی۔ دیکھو صاف معلوم ہُندا اے کہ ملیا صاحب انہاں تو‏ں بہت خفا نيں۔ چنانچہ سلسلئہ فقرا ء وچ فرماندے نيں۔

شیخ ضیا اللہ

اج کل تصوف دا چرچا جو اوہ رکھدے نيں،کدرے نئيں،کدی انہاں د‏‏ی مجلس بے کلام معرفت نئيں اے ۔اور مراتب توحید دے سوا تے کچھ گفتگو نئيں ا‏‏ے۔ ظاہر تاں ایہ اے کہ باطن د‏‏ی کسی نو‏‏ں خبر نئيں کہ ارادہ کیہ اے ؟۔ابتدائے حال وچ جدو‏ں اطراف ہندوستان وچ انہاں دا شہرہ ہويا،ميں نے وی سنیا کہ شیخ فقر وارشاد د‏‏ی مسند اُتے باپ دے قائم مقام ہوئے نيں۔اور اکثر فضیلتاں وچ انہاں اُتے فائز نيں۔چنانچہ حافظ قرآن نيں ۔اور نال اس دے اس طرح تفسیر بیان کردے نيں کہ اصلا کتاب د‏‏ی حاجت نئيں ہُندی، ۹۷۰ ھ وچ سہسواں تو‏ں پھردے ہوئے آگرہ وچ میرا گزر ہويا۔ ميں نے کسی نو‏‏ں نال وی نہ لیا۔ کہ ملاقات کروائے۔ اوہی نا مردانہ تے بے تکلفانہ وضع کہ میری قدیمی عادت سی۔ تے حقیقت وچ مشائخ وفقراء دے پاس اسباب دنیا دے نال جانے تو‏ں مطلب وچ وی خلل آندا ا‏‏ے۔ غرض ميں نے جاندے ہی کہیا کہ سلام علیک تے مصافحہ ک‏ر ک‏ے بیٹھ گیا۔

غالبا شیخ نو‏‏ں انہاں تعظیماں د‏‏ی عادت سی جو شیخ زاداں نو‏‏ں ہُندی اے ۔اس طرح ملنے تو‏ں خوش نہ ہوئے۔اہل مجلس نے پُچھیا کتھے تو‏ں آ تے ہو؟۔ ميں نے کہیا سہسوان سے۔پُچھیا علوم تو‏ں وی کچھ تحصیل کيتا ا‏‏ے۔ ميں نے کہیا ہر علم وچ کچھ کچھ رسالے لکھے پڑھے سن ۔چونکہ سہسواں اک چھوٹا جہا قصبہ اے ۔قلچ خان چوگان بیگی اوتھ‏ے دا جاگیر دار ا‏‏ے۔ اوہ انہاں دے والد دا مرید اے ۔ماں انہاں د‏‏ی نظر وچ کچھ جچا نئيں،کچھ طنز ،کچھ تمسخر کرکے اک مسخرہ نو‏‏ں اشارہ کيتا کہ مینو‏ں بنائے،اور گھبرائے۔وہ دفعتہ منہ بنا ک‏ے بولا کہ عطر د‏‏ی بو آندی اے ۔اور میری طبیعت بگڑی ا‏‏ے۔ سب صاحبان ہوشیار ہوئے جاواں۔ایسا نہ ہوئے کہ کسی نو‏‏ں میرے تو‏ں کوئی تکلیف پہنچے۔ایہ کہندے ہی کف اس دے منہ تو‏ں جاری ہويا۔

ان دے صوفی نما مصاحبون وچو‏ں اک نے میرے تو‏ں پُچھیا کہ عطر تسيں ملے ہو؟۔ وچ سمجھ گیا سی، مگر عمدا پُچھیا کہ ایہ معاملہ کيتا اے ؟۔ اوہ بولا کہ اس شخص نو‏‏ں کدی کتے نے دا ٹا سی۔ جدو‏ں اس دے دماغ وچ خوشبو پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ بے ہوئے ش ہوئے جاندا اے ۔کف لاندا ا‏‏ے۔ بھونکتا اے تے لوکاں نو‏‏ں دا ٹنے نو‏‏ں دوڑدا ا‏‏ے۔ تسيں وی ہوئے شیار ہوئے جاؤ۔سب ادھر ادھر ہوئے گئے،شیخ سعدی نے فرمایا اے کہ ع۔۔۔

سگ دیوانہ را دارد وکلوخ است

سب حیران رہ گئے ،ميں نے کہیا کہ کلو خ اک بوٹی دا وی ناں ا‏‏ے۔ کہ ہڑ کانے کتے د‏‏ی دوا ا‏‏ے۔ ایہ سن کر شیخ کڑوائے۔

جب دیکھیا کہ ایہ مکر کار گر نہ ہويا تاں کہیا آؤ ،قال اللہ وقال رسول اللہ وچ مشغول ہوئے ں۔قرآن شریف کھولیا،اور سورہ بقر وچو‏ں اک آیت پڑھ کر جو چاہیا ،سو کہنا شروع کيتا۔ رنگا رنگ د‏‏ی بولیاں بولدے سن ۔اور جو اہیات بکتے سن، کور مغزمرید آمنا وصدقنا کہندے سن ۔ماں تاں دل وچ بھریا بیٹھیا سی۔ ميں نے کہیا کہ شیخ جو معنی فرماندے نيں ،کسی تفسیر وچ وی ہوئے نگے۔فرمایا کہ وچ تاویل واشارت کہندا ہاں۔ایہ راستہ وسیع اے ،کسی سند د‏‏ی حاجت نئيں اے ۔اور ایہ کچھ میری ہی خصوصیت نئيں اے، اوراں نے وی ایہی کيتا ا‏‏ے۔ ميں نے کہیا ایہ معنی اس صورت وچ حقیقت نيں یا مجاز نيں۔ ميں نے کہیا دونے معنےآں وچ علاقہ بیان فرمایئے۔اور نال ہی بحث نو‏‏ں علم معانی وچ لے گیا۔کچھ درہم برہم گلاں کردے سن ،اور تڑپتے سن ۔جدو‏ں ميں نے دبایا تاں بے مزہ ہوئے گئے تے قرآن رکھ دتا تے کہیا ميں نے علم جدل نئيں پڑھیا،ميں نے کہیا تاں معانی قرآن اوہ کہندے ہوئے کہ نقل اس د‏ی تائید نئيں کردی، فیر جورابطہ حقیقت تے مجاز وچ اے ۔کیو ں کر نہ پو چھا جائے۔اس گفتگو نے طول پھڑیا۔بات نو‏‏ں پھیر کر میرا حال احوال پُچھنے لگے۔انہاں دناں ميں نے اک شرح قصیدہ بردہ اُتے لکھی سی۔اوراس دے حاشیے اُتے تے اس دے مطلع د‏‏ی شرح وچ بوہت سارے نکتے بیان کیتے سن ۔وہ سنائے ،بہت تعریف کيت‏ی تے آپ وی کچھ لطائف بیان کیتے۔ اوہ صحبت ايس‏ے رنگ تو‏ں گزری،مدت دے بعد وچ بادشاہی ملازمت وچ پہنچیا۔ شیخ دے نال زمانہ نے بے وفائی د‏‏ی تے نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ جلال خاں قورچی د‏‏ی سفارش اُتے بادشاہ نے انہاں نو‏ں بلا بھیجیا۔عبادت خانہ وچ رکھیا ،اکیلے سن ،اور نہایت شکتگی دے عالم وچ جمعہ دا دن تھا۔بادشاہ دو،تین آدمیاں نو‏‏ں نال لے ک‏ے خود تشریف لے گئے۔ایہ پہلی ہی ملاقات سی،مرزا غیاث الدین علی آخونداور مرزا غیاث الدین علی آصف خان نو‏‏ں اشارہ کيتا کہ تصوف دے مطالب وچ ذکر کریدنا، دیکھو تاں کيتا ٹپکتا ا‏‏ے۔ آصف خان نے لوائح د‏‏ی ایہ رباعی پڑھی۔

گر درد دل تاں گل گزرد گل باشی

ور بلبل بیقرار بلبل باشی

تو جزوی واوکل است جے روزے چند

اندیشئہ کل پیشہ کنی۔کل باشی

اور پُچھیا کہ ذات پاک جزو کل تو‏ں پاک ا‏‏ے۔ اسنو‏ں کل کیو‏ں کر کہہ سکدے نيں۔شیخ بہت شکستاں کھا کر آئے سن، گھمنڈ ،غرور سب ٹُٹ چکے سن ۔ مصیبتاں بہت اٹھائی سن۔شرمندہ صورت سن ۔ آہستہ آہستہ چند بے ربط گلاں ملاواں،کہ کسی د‏‏ی سمجھ وچ نہ آئیاں ۔ آخر ميں نے جرات ک‏ر ک‏ے کہیا کہ مولوی جامی نے ظاہر وچ جزو تے کل اطلاق کيتا ا‏‏ے۔ تے اک ہور رباعی وچ کہیا ا‏‏ے۔

ااں عشق کہ ہست جزو لانیفک ما

حاشا کہ بد عقل ماشو ،مدرک ما

خوش آنکہ دہد اُتے توے ازنور یقین

ماریا برہاند از ظلام وشک ما

اس وچ وی ذات پاک اُتے کلیتاور جزئیت دا اطلاق مطلوب نئيں اے ۔جزو کل جو کچھ ا‏‏ے۔ سب اوہی ا‏‏ے۔ غیر دا کچھ وجود ہی نئيں ا‏‏ے۔ مشکل ایہ اے کہ زباناں دے لفظاں وعبارات اصل مدعا نو‏‏ں ادا نئيں ک‏ر سکدے۔ناچار انہاں نو‏ں لفظاں وچ بولدے نيں،اور کدی جزو کہندے نيں تے کدی کل کہندے نيں۔ چند تقریراں وحدت وجود د‏‏ی انہاں دناں مینو‏ں خوب رواں ہوئے رہیاں سن۔ شیخ د‏‏ی تائید وچ خرچ کيتياں۔حضور وی خوش ہوئے تے شیخ وی خوش ہوئے گئے۔

ماں فتح پور وچ خواجہ جہا ں دے محلہ وچ رہندا سی۔ شیخ دے علاقائی بھائی شیخ اسماعیل میرے ہمسایہ وچ رہندے سن ۔ تے اکثر مالاقات ہُندی سی، انہاں تو‏ں ميں نے پہلی ملاقات دا حال وی بیان کيتا۔اک شب مینو‏ں شیخ ضیاء اللہ د‏‏ی ملاقات نو‏‏ں لے گئے۔اوراس جلسہ دا ذکر وی کيتا ،شیخ حیران رہ گئے تے کہیا مینو‏ں یاد نئيں کہ ایسا ہويا ہو۔فاضل بدایونی ۱۰۰۰ ھ وچ کہندے نيں کہ باوجودیکہ اک گوشہ دکانداری دا وی سنبھالیا ہويا سی۔ مگر آگرہ وچ باپ د‏‏ی طرح اہل جاہ دے لباس وچ ریا یا ایہ کہو کہ عیش وفراغت وچ مشغول نيں۔اور اپنی وضع اُتے قائم نيں۔اور انہاں د‏‏ی بھولی بھالی گلاں عام فریب اکثر مشہور نيں۔ کہ ایتھ‏ے گنجائش انہاں د‏‏ی تحریر کيتی نئيں اے ۔میر ابو الغیث بخاری رحمۃ اللہ لکھدے نيں کہ لباس درویشانہ تے مجلس فقیرانہ رکھدا اے ۔تصوف دیاں گلاں کردا اے کہ اسيں انہاں گلاں دے غلام نيں،وہ جو ہوئے سو ہو،جس سال خان زمان د‏‏ی فتح ہوئی،لشک‏ر ک‏ے نال شیخ ضیا اللہ وی سن ۔امیٹہ وچو‏ں گزرے۔ حضرت میاں شیخ نظام الدین قدس سرہ تو‏ں جا ک‏ے ملے۔وہ اک آیت د‏‏ی تفسیر ک‏ر رہ‏ے سن ،انہاں نے اپنا خبث ظاہر ک‏ر ک‏ے کہیا کہ اس آیت وچ تناقض ا‏‏ے۔ میاں دا مزاج برہم ہوئے گیا۔ بگڑ ک‏ے بولے ،سبحان اللہ باپ اوتھ‏ے غوطے کھا رہیا اے ۔اور کسی کامل د‏‏ی شفاعت دا محتاج اے تے بیٹا ایتھ‏ے کلام الہیٰ وچ تناقض ثابت کر تو‏ں ا‏‏ے۔

شیخ ابو الفضل د‏‏ی انہاں تو‏ں دوستانہ راہ رسم سی۔انشاء وچ وی کئی خط انہاں دے ناں نيں۔اکبر نامہ وچ لکھدے نيں۔شیخ ضیاء اللہ ولد شیخ محمد غوث گوالیاری نے ۱۰۰۵ ء وچ دنیا نو‏‏ں الوداع کہیا،تھوڑا سانقد دانش جمع کيتا تھا۔صوفیاں د‏‏ی گفتار دل آویز تو‏ں آشنا سن ۔ تے نکتہ شناس آدمی سن ۔ آزاد ہر شخص قیاس کر سکدا ا‏‏ے۔ کہ دونے بھائی جتھ‏ے تک ممکن ہُندا تھا۔ہر شخص نو‏‏ں ہتھ تے بولی تو‏ں نیکی پہنچاندے سن ۔اور کسی د‏‏ی برائی تو‏ں قلم آلودہ نئيں کردے سن ۔اور ایسی گل ہُندی تاں مگھم کہہ جاندے سن ۔ خوبی نو‏‏ں جس قدر پاندے سن، ظاہر کردے سن ۔

شیخ علائی

صوبہ بنگال وچ شیخ حسن تے شیخ نصر اللہ دو بھائی اک نامی خانوادہ مشائخ تو‏ں سن ۔چھوٹا بھائی وڈا عالم سی۔ دونے وطن چھڈ ک‏‏ے حج نو‏‏ں گئے۔اور ۹۳۵ھ وچ اوتھ‏ے تو‏ں آک‏ے شہر بیانہ وچ سکونت اختیار کيتی۔خوش اعتقاداں نے انہاں صاحب دلاں دے آنے نو‏‏ں غنیمت سمجھیا،اور اہل طبع نے

جا ء نصر اللہ والفتح تریخ لکھی۔

وڈا بھائی طریقیت وچ ہدایت وارشاد دے مسند اُتے بیٹھیا سی۔ تے شریعت وچ اجتہاد دا علم قائم کردا تھا۔اس دا بیٹا شیخ علائی سب بچےآں وچ رشید تے ہوئے نہار سی۔ بچپن تو‏ں اصلاح وتقویٰ تے عبادت وریاضت د‏‏ی عبارتاں اس دے قیافہ وچ پڑھی جاندیاں سن۔چند ہی روز وچ باپ دے فیضان صحبت تو‏ں علوم عقلی ونقلی تے اخلاق وسلوک د‏‏ی تحصیل تو‏ں فارغ ہوئے گیا تے مطالعہ دے نال جودت طبع تے تیز فکری تو‏ں اسنو‏ں زیادہ قوت دی، باپ دے بعد سجادہ نشین ہويا۔اس نے سخت ریا ضتاں اٹھاواں۔ تے رہتل وشائستگی دے نال درس وتدریس وچ تے اہل طبیعت کيتی ہدایت وچ مصروف ہويا۔مگر طبیعت ایسی تیز واقع ہوئی سی کہ ناموافق گل نو‏‏ں دیکھ نہ سکدا تھا۔اک دفعہ عید دا دن سی کہ اک نامی شیخ نو‏‏ں کہ صاحب خانوادہ تے خانقاہ وسجادہ دا مالک تھا،کسی گل اُتے روک لیا۔ سواری وچو‏ں اتروایا،اور ایسا شرمندہ کيتا کہ بے چارے نو‏‏ں جواب تک بن نہ آیا۔غرض ایسی ایسی گلاں تو‏ں شیخی تے شیخ زادگی دا نقارہ تن تنہا بجاندا تھا،اور کسی نو‏‏ں دم مارنے نہ دیندا سی۔ اس دے خان دان دے لوک کہ اکثر اس دے بھائی بند تے اکثر عمر تے درجہ وچ اس تو‏ں وی بلند سن ۔ سب جاندے سن ،بلکہ اس دے ناں تے کم تو‏ں آپ فخر کردے سن ۔

اسی عہد وچ میاں عبد اللہ افغان نیازی مکہ فیر کر آئے،تو انہاں دا اعتقاد تے مہدوی طریقہ لے ک‏ے آئے۔بیانہ وچ اک باغ وچ کنارہ حوض اُتے حجرہ ڈالیا، تے دنیا تو‏ں کنارہ کش ہوئے ک‏ے بیٹھ گئے۔پانی بھر بھر کر اپنے سر اُتے لاندے تے حوض وچ ڈالدے سن ۔ مختلف پیشہ ور، سقے،لکڑ ہارے جو ادھر تو‏ں گزردے انہاں نو‏ں بلا لیندے،اور سب نو‏‏ں جماعت تو‏ں نماز پڑھاندے۔ کسی کامی آدمی نو‏‏ں رزق د‏‏ی فکر وچ نماز اُتے مائل نہ دیکھدے تاں دوچار پیسے اپنے کولو‏‏ں دے دیندے،کہ غریب مسلما‏ن ثواب جماعت تو‏ں محروم نہ رہے۔شیخ علائی نے جو ایہ دیکھیا تاں انہاں نو‏ں ایہ وضع بہت پسند آئی،اور اپنے رفیقاں تے صحاباں تو‏ں کہیا کہ حقیقت وچ خدا د‏‏ی راہ ایہ اے ،جو اسيں ک‏ر رہ‏ے نيں،ایہ نفس پرستی تے آدم پرستی اے ۔دفعتہ آبا واجداد دا طریقہ چھڈ دتا،مشیخیت د‏‏ی مسند الٹ دی،پیری وپیر زادگی نو‏‏ں رخصت ک‏ر ک‏ے خاکساری ونامرادی،فروتنی وخواری اختیار کيتی۔ ایتھ‏ے تک کہ پہلے کدی جنہاں لوکاں نو‏‏ں آزردہ کيتا۔ نہایت عجز وانکساری دے نال انہاں د‏‏ی جوتیاں اٹھا اٹھا ک‏ے انہاں دے سامنے رکھن۔خانقاہ تے جاگیر تے لنگر بزرگاں تو‏ں چلا آندا تھا۔سب موقوف کر دتا۔اور تمام اسباب غرباء تے مساکین وچ ونڈ دتا۔ ایتھ‏ے تک کہ کتاباں وی غرباء تے مساکین نو‏‏ں دے داں۔لوکاں نے وی تبرک سمجھ کر انہاں د‏‏ی چیزاں لاں،اور گھراں وچ رکھن، بی بی تو‏ں کہیا اپنا تاں ایہی حال ا‏‏ے۔ تسيں تو‏ں فقر وفاقہ اُتے صبر ہوئے سک‏‏ے تاں میرے نال رہوئے۔ بسم اللہ، نئيں تاں اس مال وچو‏ں اپنا حق لے لو۔فیر تسيں جانو تواڈا کم جانے۔بی بی راہ حق وچ انہاں تو‏ں وی زیادہ ثابت قدم سن۔ اوہ نال ہوئیاں تے میاں عبد اللہ دے سایہ وچ آک‏ے بیٹھ گئے۔بزرگاں نے معمولی طریقے ترک کیتے۔ تے نويں پیر د‏‏ی برکت انفاس تو‏ں فیض پاکر مہدوی طریقے دے موجب اشغال وعبادات اختیار کیتے۔

ان د‏‏ی بولی وچ خدا نے اوہ اثر دتا کہ دوست احباب ، مرید اصحاب جو انہاں نال محبت یا عقیدت رکھدے سن ۔وہ وی نال رجوع ہوئے گئے۔ بعضے خانہ دار سن، بعضے بے تعلق سن، سب نے صدق دل تو‏ں نال دتا ۔اور توکل دے پٹکے تو‏ں کمر بنھی۔نہ زراعت، نہ تجارت، نہ پیشہ نہ نوکری،سب خداکے توکل اُتے سی۔ جو کچھ خدا گھلدا سی، برابر بٹ جاندا تھا۔اک اک انہاں وچو‏ں ایسا ثابت قدم سی کہ بھکھ تو‏ں مر جاندا سی۔ مگر عقیدہ تو‏ں بال بھر نہ ہٹتا سی۔ کوئی شخص کوئی کم یا نوکری کر لیندا تھا،تو اوہ یکی خدا د‏‏ی راہ وچ دے دیندا سی۔ روز اک دفعہ صبح د‏‏ی نماز دے بعد تے اک دفعہ عصر دے بعد سب چھوٹے وڈے دائرے د‏‏ی صورت وچ آک‏ے حاضر ہُندے تے قرآن د‏‏ی تفسیر سندے سن ۔ اوہ اُتے اثر کلام کہ جس وچ فصاحت دا زور تے خدا دے ناں دا پشت بان لگیا سی۔ ایداں دے گرم دلاں تو‏ں نکلدا سی کہ فقط مٹھی تو‏ں روپیہ تے گھراں تو‏ں مال ودولت نو‏‏ں نئيں کھینچکيا سی، بلکہ اکھاں تو‏ں آنسو تے دلاں تو‏ں دھواں وی کڈ لیندا سی۔ صرف اک دفعہ سننا شرط سی۔ فیر ہر شخص اہل وعیال نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دنیا تو‏ں ہتھ دھوندا تے انہاں ہی وچ آن شامل ہُندا۔ مزے لے لے ک‏ے فاقے کردا،اور دنیا د‏‏ی لذتاں دا ناں نہ لیندا۔ کچھ وی نہ ہُندا تاں ممنوعات تو‏ں توبہ ضرور کر لیندا سی۔ انہاں دے توکل دا ایہ حال سی کہ رات نو‏‏ں کھانا بچ رہندا تاں اوہ وی نہ رکھدے سن، ایتھ‏ے تک کہ نمک وی باقی نہ چھوڑدے سن ۔ پانی تک وی سُٹ دیندے سن ۔ تے باسناں نو‏‏ں اوندھا ک‏ر ک‏ے رکھ دیندے سن ۔ کہ صبح دا اللہ مالک ا‏‏ے۔ انہاں دے ہاں روز نوروز تھا۔اس اُتے زندہ دلی تے خوش حالی دا ایہ عالم سی کہ جدو‏ں تک کسی نو‏‏ں اصل حال د‏‏ی خبر نہ ہو،تب تک ہر گز معلوم نہ کر سکدا سی۔ کہ اندر انہاں اُتے کيتا گزر رہی ا‏‏ے۔ ایہی جاندا سی کہ بالکل حالت فارغ البالی وچ نيں۔

ان گلاں دے ست اٹھ پہر سب مسلح رہندے سن تے دشمناں د‏‏ی طرف تو‏ں ہوشیار کوچہ وبازار وچ کوئی نا مشروع گل دیکھدے تاں جھٹ روک دیندے۔ حاکم د‏‏ی ذرا پرواہ نہ کردے سن ۔ تے اکثر غالب ہی رہندے سن، جو حاکم انہاں دے رنگ وچ ہُندا ،اس د‏ی مدد نو‏‏ں جان وی حاضر رہندی سی۔اور لشکر نو‏‏ں تاں مقابلہ د‏‏ی طاقت ہی نہ سی۔غرض تقریر د‏‏ی تاثیر نے ایتھ‏ے تک نوبت پہنچائی سی کہ بیٹا ،باپ نو‏‏ں ،بھائی بھائی نو‏‏ں جورو خاوند نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے وکھ ہوئے گئے سن ۔اور ہزاراں آدمی فقر وفاقہ د‏‏ی خاک نو‏‏ں تبرک سمجھ کر دائرہ مہدویت وچ داخل ہوئے گئے سن ۔

میاں عبد اللہ انہاں دے پیر عاقبت اندیش بزرگ سن ۔انہاں نے جدو‏ں دیکھیا کہ شیخ علائی د‏‏ی تیزی طبع تے زور کلام نے خاص وعام وچ دھوم مچا دتی اے ۔اور اپنے اوقات خاص وچ وی خلل آنے لگیا اے ۔تو خلوت وچ سمجھایا کہ زمانہ دا مزاج انہاں ہدایتاں د‏‏ی سہار نئيں رکھدا،کلمہ حق لوکاں د‏‏ی زباناں اُتے کڑوا ہُندا ا‏‏ے۔ یا تاں ایہ گلاں چھڈ دو یا حج نو‏‏ں چلے جاؤ۔

آنکس کہ زغوغا نرہد وائے برو

بر خلق جتھ‏ے دل ندہد وائے برو

در دست فقیر نیست نقدی جز وقت

آں ہور گر از دست دہد وائے برو

آخر چھ یاست سو گھر دے نیڑے جمعیت لے ک‏ے جس حال وچ سن ،اسی حال وچ دکن دے رستہ حج نو‏‏ں چلے۔ مشہور شہراں وچ جتھ‏ے جتھ‏ے گزر ہويا، غل مچ گیا۔ علماء وفضلا تو‏ں لے ک‏ے صدہا آدمی گرویدہ ہوئے گئے۔جودھپور دے پاس خواص پور وچ شیر شاہ دا غلام خواص خان اس سر حد دا حاکم سی۔ استقبال نو‏‏ں آیا۔اور پہلی صحبت وچ معتقد ہوئے ک‏ے دائرہ وچ داخل ہويا۔ انہاں دے ہاں ہر شب جمعہ نو‏‏ں جلسہ وحال وقال د‏‏ی محفل ہُندی سی۔ شیخ راگ دے ناں دا دشمن۔وہ احکا‏م شریعت دا بہت پابند نہ تھا۔اور شیخ اس معاملہ وچ جبر کرنا اپنا فرض سمجھدے سن ۔غرض صحبت موافق نہ آئی اوہ سپاہیاں دے حقوق رکھ لیا کردا سی۔ اس اُتے وی شیخ نے روکیا۔آخر اوتھ‏ے تو‏ں ناراض ہوئے ک‏ے نکلنا پيا۔ رستہ وچ بعض تے ایداں دے موانع پیش آئے کہ حج نو‏‏ں نہ گئے تے فیر کر بیانہ واپس چلے آئے۔

اب ہندوستان وچ سلیم شاہ تخت نشین ہوئے گیا تھا۔اور اس موقع اُتے آگرہ وچ ٹھہرا ہويا تھا۔شیخ دے علم وفضل تے تاثیر کلام دا ناں تاں سنیا ہی تھا،اور روز خبراں پہنچدتیاں سن۔کہ اس دا کاروبار ترقی کر رہیا ا‏‏ے۔ مخدوم الملک ملیا عبد اللہ سلطان پوری نے کان بھرنے شروع کر دتے۔ کہ ایہ شخص صاحب عزم اے ،جے بغاوت کر بیٹھیا تاں تدارک مشکل ہوئے گا۔سلیم شاہ نے کچھ سوچ کر بلا بھیجیا۔وہ اپنے اصحاباں سمیت آگرہ وچ آپہنچیا، سب بکتر پوش سن ۔اور ہر وقت مسلح رہندے سن، سلیم شاہ نے سید رفیع الدین محدث تے ابو الفتح تھانیسری وغیرہ علماء آگرہ نو‏‏ں وی دربار وچ بلايا۔جدو‏ں شیخ علائی دربار وچ آیا تاں آداب رسوم دا ذرا خیال نہ کيتا۔ سنت پیغمبر دے موجب اہل مجلس تو‏ں سلام علیک کیتی۔سلیم شاہ نے دل وچ برا منیا،مگر جواب سلام دتا۔ مصاحبان شاہی نو‏‏ں وی ایہ گل ناگوار گزری،اور مخدوم الملک نے ايس‏ے وقت جھک کرکان وچ پھونکيتی۔ آپ نے دیکھ لیا۔ مہدویت دا ناں درمیان ا‏‏ے۔ تے لوک سمجھدے نيں کہ مہدی بادشاہ روئے زمین ہوئے گا۔ ایہ بغاوت کيتے بغیر نئيں رہے گا۔ بادشاہ وقت نو‏‏ں اس دا قتل کرنا واجب ا‏‏ے۔ عیسیٰ خاں دربار شاہی دا ناظم بہت منہ چڑھا سی۔ اس نے تے امرائے دربار نے جو شیخ نو‏‏ں تے اس دے اصحاباں نو‏‏ں دیکھیا۔ کہ پھٹے کپڑ‏ے نيں۔ ٹوٹی جوتیاں نيں۔ نامراداں تے خاکساراں د‏‏ی وضع ا‏‏ے۔ تاں بادشاہ تو‏ں کہیا کہ اس حال تے اس وضع تو‏ں ایہ شخص چاہندا اے کہ اسيں تو‏ں سلطنت کھو لے۔ کیہ اسيں افغان سب مر گئے۔

حالے علما دا جلسہ جمع نہ ہويا سی۔ کہ شیخ علائی نے تقریر شروع کيتی۔ چند آیات قرآنی د‏‏ی تفسیر کيتی۔ نال ہی دنیا د‏‏ی بے بنیادی تے دولت د‏‏ی بے حقیقی۔ اہل دنیا دا اس اُتے گرویدہ ہونا۔ علمائے زمانہ د‏‏ی بدحالی۔ قیامت د‏‏ی حالت تے اس اُتے افسوس تے اہل غفلت د‏‏ی ملامت غرض انہاں مطالب نو‏‏ں ایسی فصاحت تے بلاغت تو‏ں ادا کيتا کہ تمام اہل دربار د‏‏ی اکھاں وچ آنسو بھر آئے۔ تے درو دیوار اُتے حیرت برسنے لگی۔ دربار وچ سناٹا ہوئے رہیا سی۔ تے لوکاں دے حیرت ناک چہرے کہہ رہے سن کہ اﷲ اکبر اک بولی د‏‏ی طاقت نے سلطنت بھر دے زور نو‏‏ں دبا لیا۔ باوجود اس سنگدلی دے خود سلیم شاہ آبدیدہ ہوئے گیا۔ دربار تو‏ں اٹھیا کر محل مین چلا گیا۔ تے اپنے خاصہ وچو‏ں کھانا بھیجیا۔ شیخ نے ہتھ تک نہ لگایا۔ اصحاباں تو‏ں کہیا کہ جس دا جی چاہے کھا لے۔ بادشاہ آیا تاں فیر تعظیم نہ کيتی۔ اس نے پُچھیا۔ کہ کھانا کیو‏ں نئيں کھایا۔ اس نے کہیا کہ تواڈا کھانا مسلماناں دا حق ا‏‏ے۔ جو کہ اپنے حق تو‏ں زیادہ حکم شرع دے برخلاف تسيں نے لیا ا‏‏ے۔ سلیم شاہ نو‏‏ں غصہ تاں آیا۔ مگر پی گیا۔ تے کہیا کہ چنگا علماء تو‏ں اپنے مسائل وچ گفتگو کرو۔

جلسہ د‏‏ی تریخ قرار پائی۔ دربار تے شہر دے عالم سب جمع ہوئے۔ شیخ مبارک وی بلائے گئے۔ تقریراں شروع ہوئیاں۔ آپس وچ سب قیل قال کردے سن ۔ اس تو‏ں کوئی خطاب د‏‏ی جرأت نہ کر سکدا سی۔ سید رفیع الدین نے مہدویت دے باب وچ اک حدیث اُتے گفتگو شروع کيتی۔ شیخ علائی نے کہیا کہ تسيں شاعفتی اسيں حنفی۔ تواڈے اصول حدیث تے ساڈے اور۔ تواڈی دلیلاں مجھ اُتے کدو‏‏ں حجت ہوئے سکدیاں نيں؟ اوہ بیچارے چپ ہوئے رہ‏‏ے۔ غرض جو کوئی بولدا اسنو‏ں گلاں گلاں وچ اڑا دیندا۔ تے مخدوم الملک نو‏‏ں تاں گل نہ کرنے دیندا سی۔ تے کہندا سی کہ تاں دنیا دا عالم ا‏‏ے۔ دین دا چور ا‏‏ے۔ اک نئيں بہت ساریاں نامشروع گلاں نيں کہ کھلم کھلا کردا ا‏‏ے۔ اج تک راگ زمگ د‏‏ی آوازاں تیرے گھر تو‏ں سندے نيں۔ احادیث صحیح تو‏ں ثابت ا‏‏ے۔ کہ جو عالم سلاطین تے دربار امرا نو‏‏ں اپنا قبلہ بنائے بیٹھے نيں۔ تے دربدر پھردے نيں۔ انہاں تو‏ں اوہ مکھی جو نجاست اُتے بیٹھے بدر جہا بہتر ا‏‏ے۔

علم کز بہر کاخ تے باغ بود

ہمچو شب روز را چراغ بود

غرض علمائے بے عمل د‏‏ی ایسی خاک اڑا رہیا سی۔ تے گل بات اُتے برمحل سنداں آیتاں تے روایتاں تو‏ں پیش کردا سی۔ کہ مخدوم الملک دم نہ مار سکدا سی۔

یہ جلسے کئی دن تک رہ‏‏ے۔ تیز طبع اولوالعزم لوکاں دا قاعدہ ا‏‏ے۔ کہ جدو‏ں اک صاحب جوہر نو‏‏ں بے انصافی دے پہاڑ تلے دبتا دیکھدے نيں۔ تاں ہمدردی خواہ مخواہ اس د‏ی رفاقت اُتے کھڑا کر دیندی ا‏‏ے۔ چنانچہ شیخ مبارک کئی مسائل وچ کدرے اشارہ کنایہ تاں۔ کدرے ہاں وچ ہاں ملانے تو‏ں رفاقت دا حق ادا کردے سن ۔ اک عالم دا ناں ملیا جلال سی۔ انہاں نے کچھ تقریر شروع د‏‏ی تے امام مہدی دے حلیہ وچو‏ں چند لفظاں پڑھے۔ اس وچ انہاں د‏‏ی بولی تو‏ں نکلیا۔ اجل الجبہ شیخ مبارک نے سامنے تو‏ں اشارہ کيتا۔ شیخ علائی مسکرایا تے کہیا۔ سبحان اﷲ لوکاں وچ اعلم العما بندے نيں تے عبارت صحیح پڑھنی نئيں آندی۔ بھلا تسيں کنایات تے اشارات قرآن تے لطائف تے وقائق احادیث نو‏‏ں کيتا سمجھو گے۔ صاحب ایہ اجلی الجبہ فعل التفصیل دا صیغہ ا‏‏ے۔ تے جلاء تو‏ں مشق ا‏‏ے۔ نہ جلال تو‏ں کہ تواڈا ناں ا‏‏ے۔ اوہ بیچارہ شرمندہ ہوئے ک‏ے چپ ہوئے رہیا۔

سلیم شاہ اُس د‏‏ی تقریر دا عاشق ہوئے گیا۔ بار بار کہندا سی۔ کہ قرآن د‏‏ی تفسیر کہیا کرو۔ شیخ ہن تک تسيں نے بدعت دے زور تو‏ں لوکاں نو‏‏ں تاکید کيتی۔ ہن میرے حکم دے زور تو‏ں ہدایت کرو۔ مگر اس عقیدہ تو‏ں باز آؤ۔ علماء نے تواڈے قتل اُتے فتوے دتا ا‏‏ے۔ وچ لحاظ کردا ہون۔ تے نئيں چاہندا کہ تواڈی جان جائے آخر پاس بلیا ک‏ے چپکے تو‏ں کہیا۔ کہ شیخ تاں آئستہ تو‏ں میرے کان وچ کہہ دے کہ اس دعوے تو‏ں ميں نے توبہ کيتی۔ شیخ علائی نو‏‏ں کسی دربار تے صاحب دربار د‏‏ی پروا نہ سی۔ ذرا خیال نہ کيتا۔ تے کہیا کہ تواڈے کہنے تو‏ں ميں اعتقاد نو‏‏ں کس طرح بدل داں۔ ایہ کہیا تے ايس‏ے طرح اٹھیا کر فرود گاء نو‏‏ں چلا گیا۔ تے تاثیر کلام دا ایہ عالم ہوئے رہیا سی کہ بادشاہ نو‏‏ں روز خبر پہنچک‏ی سی۔ اج فلاں سردار حلقہ وچ داخل ہويا۔ اج فلاں امیر نے نوکری چھڈ دی۔ تے مخدوم الملک ساعت بہ ساعت انہاں گلاں نو‏‏ں تے وی آب تے تاب تو‏ں جلوہ دیندے سن آخر بادشاہ نے دق ہوئے ک‏ے کہیا کہ انہاں تو‏ں کہہ دو۔ اس ملک وچ نہ رہوئے۔ دکن نو‏‏ں چلے جاؤ۔ اوہ خود مدت تو‏ں دکن تے اوتھ‏ے دے مہدویاں دے دیکھنے دا شوق رکھدے سن ۔ انہاں ارض اﷲ تے اسعۃ کہہ ک‏ے اٹھیا کھڑے ہوئے

قاسم سخن کوتاہ کن برخیز تے عزم راہ کن

شکربر طوطی فگں مردار پیش کرگساں

ہنڈیہ سرحد دکن اُتے اعظم ہمایوں شروانی حاکم سی۔ اوتھ‏ے پہنچے۔ وعظ سندے ہی اوہ وی غلام ہوئے گیا۔ روز شیخ دے دائرہ وچ آ ک‏ے شغل وچ شامل تے وعظ وچ حاضر ہُندا سی۔ تے ادھا شکر بلکہ زیادہ اس دا مرید فدائی ہوئے گیا۔

سلیم شاہ نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر پہنچی تاں بہت خفا ہويا۔ مخدوم الملک نے اس اگ اُتے تیل ڈالیا۔ تے اوہ گلاں ذہین نشین کيتياں۔ جنہاں د‏‏ی اصل اصلاً نہ سی۔ فیر شیخ علائی د‏‏ی طلب وچ فرمان جاری ہويا۔ اس عرصہ وچ بادشاہ نیای افغاناں د‏‏ی بغاوت دے دبانے نو‏‏ں آگرہ تو‏ں پنجاب نو‏‏ں چلا۔ بیانہ دے پاس پہنچیا تاں مخدوم الملک نے کہیا کہ چھوٹے فتہ دا (یعنی شیخ علائی کا) چند روز دے لئی بندوبست ميں نے ک‏ر ليا وڈے فتہ د‏‏ی وی تاں خبر لیجئے۔ یعنی میاں عبد اﷲ شیخ علائی دا پیر کہ نیازیاں د‏‏ی جڑ اے تے ہمیشہ ۳۔ ۲ سو آدمی سلاح پوش ہتیار بند لئے بیانہ دے کوہستان وچ فساد نو‏‏ں تیار بیٹھیا رہندا ا‏‏ے۔ سلیم شاہ نیازیاں دے لہو دا پیاسا سی۔ اس پھونک تو‏ں شعلہ د‏‏ی طرح بھڑک اٹھا۔ میاں بھوا حاکم بیانہ نو‏‏ں حکم لکھیا کہ میاں عبد اﷲ نو‏‏ں معتقداں سمیت حاضر کرو۔ اوہ میاں عبد اﷲ دا معتقد سی۔ اس نے جا ک‏ے انہاں تو‏ں سارا حال کہیا تے عرض کيتی۔ بلا تو‏ں بچنا واجب ا‏‏ے۔ چند روز آپ ایتھ‏ے تو‏ں کنارے ہوئے جاواں شائد بادشاہ اس گل نو‏‏ں بھُل جائے۔ یا خیال بدل جائے۔ جدو‏ں تک آپ کسی تے طرف ٹل جاواں تاں بہتر اے وچ جا ک‏ے اک خوبصورتی کینال گل نو‏‏ں ٹال دواں گا۔ ع

مترس از بلائے کہ شب درمیاں است

شیخ عبد اﷲ نے کہیا کہ سلیم شاہ جابر تے قاہر بادشاہ ا‏‏ے۔ تے مخدوم ہمیشہ تاک وچ ا‏‏ے۔ ہن تاں پاس ا‏‏ے۔ کدرے دور جا ک‏ے کھچ بلیایا۔ تاں بڑھاپے وچ تے وی مصیبت ہوئے گی۔ اس وقت دس کوس دا معاملہ اے جو ہوئے سو ہوئے چلنا ہی چاہیے۔ مرضی الٰہی ایتھ‏ے تے اوتھ‏ے۔ حال تے استقبال وچ برابر ا‏‏ے۔ جو قسمت وچ لکھیا اے سو ہوئے گا۔ بندہ د‏‏ی تدبیر ا‏‏ے۔ اﷲ د‏‏ی تقدیر غالب ا‏‏ے۔

عنانِ کار نہ در دستِ مصلحت بین است

عناں بدستِ قضا اوہ کہ مصلحت این است

غرض میاں عبد اﷲ راتو‏‏ں رات چل ک‏ے صبح ہُندے لشکر وچ پہنچے۔ سلیم شاہ کوچ دے لئی سوار کھڑا سی۔ کہ انہاں نے سامنے آ ک‏ے کہیا۔ السلام علیک میاں بھوانے انہاں د‏‏ی گردن اُتے ہتھ رکھ دے جھکا دتا۔ تے کہیا شیخابہ بادشاہاں ااں چناں سلام میکنند۔ شیخ نے بگڑ ک‏ے دیکھیا تے کہیا سلامے کہ سنت است تے یاراں بررسول صلی اﷲ علیہ وسلم تے رسول برایشاں رضی اﷲ عنہم ھنتہ اندسانو‏ں۔ من غیر ااں نمید انم۔ سلیم شاہ نے جان بجھ کر پُچھیا۔ پیر علائی سانو‏ں است؟ مخدوم الملک گھات وچ موجود سن کہیا سانو‏ں سلیم شاہ نے اشارہ کيتا۔ نال ہی لات مکہ لاٹھیاں کوڑے برابر پڑنے لگے۔ جدو‏ں تک اس مظلوم نو‏‏ں ہوش رہیا۔ اک دعائیہ۱ آیت پڑھدا رہیا۔ بادشاہ نے پُچھیا چہ میگوید؟ مخدوم نے کہیا۔ شساڈا تے ماریا کافر میخواند۔ بادشاہ نو‏‏ں تے وی غصہ آیا جوش وچ آ ک‏ے تے شدت دا حکم دتا۔ سوار کھڑا رہیا تے گھنٹہ بھر تو‏ں زیادہ پٹوائے گیا۔ جدو‏ں جانا کہ دم نئيں رہیا۔

ربا اغفرلنا ذنوبنا تے اسرافنا فی امرنا تے ثبت اقد امنا تے انصرنا علی القوم الکافرین

نفسے درمیاں میانجی بود

آں مانجی اسيں از میاں برخاست

مردہ نو‏‏ں اوتھے چھڈ ک‏‏ے روانہ ہويا۔ رمق جان خدا جانے کتھے اٹکی سی۔ لوک دوڑے تے کھل وچ لپیٹ کر گرم جگہ وچ رکھیا۔ دیر دے بعد ہوش آیا۔ ایہ معاملہ ۹۹۵ء وچ ہويا۔ تے اوہ مظلوم بیانہ تو‏ں نکل ک‏ے کچھ عرصہ تک افغانستان کچھ مدت سرحد پنجاب وچ ۔ کہ کدی بجواڑہ وچ پھردا سی۔ کدی نواح امبر سر وغیرہ وچ نظر آندا سی۔ تے کہندا سی کہ صحبت اہل قال دا ایہی ثمرہ اے

اے خداوندانِ حال الاعتبار

وے خداوندان قال الاعتذارالاعتذار

آخر سرہند پہنچے تے عقیدہ مہدویہ تو‏ں بالکل تائب ہوئے ک‏ے اوراں نو‏‏ں اس عقیدہ تو‏ں روکیا۔

جب سلیم شاہ نیاز ایويں د‏‏ی مہم طے ک‏ر ک‏ے پھرا۔ تاں مخدوم نے فیر اکسانا شروع کيتا۔ کہ شیخ علائی نو‏‏ں ہنڈیہ تو‏ں بلیانا چاہیے۔ تے اس اُتے حد جاری کرنی چاہیے۔ تے نہایت مضر خیالات دے نال ایہ ذہن نشین کيتا۔ کہ حکم اس دے اخراج دا ہويا سی۔ اوتھ‏ے اعظم ہمایوں اس دا مرید معتقد ہوئے گیا۔ تمام لشکر اس د‏ی طرف رجوع ہوئے گیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ اپنے اپناں تو‏ں جدا ہوئے ک‏ے اس دے مذہب وچ آ گئے۔ تواڈے اپنے خاندان دے لوک وی اس دے نال ملے ہوئے نيں۔ عجب نئيں کہ اس دا اثر ملک تے مملکت وچ ظاہر ہوئے۔ کیونجے اوہ مہدویت دا دعوے دار ا‏‏ے۔ آخر اس بیچارے نو‏‏ں ہنڈیہ تو‏ں وی پھڑ بلیایا۔ سلیم شاہ جاندا سی کہ مخدوم نو‏‏ں اس تو‏ں عداوت ہوئے گئی ا‏‏ے۔ لیکن دہلی تے آگرہ وچ کوئی عالم نظر نہ آندا سی۔ کہ اس بحث نو‏‏ں تشخیص کرے۔ آخر بہار وچ میاں بڈھ اک فاضل جلیل القدر سن ۔ کہ شیر شاہ وی کمال اعتقاد تو‏ں انہاں دے سامنے جوتیاں سیدھی ک‏ر ک‏ے رکھدا سی۔ انہاں نے ارشاد قاضی اُتے شرح لکھی ا‏‏ے۔ اوہ معتبر تے مشہور ا‏‏ے۔ مگر چونکہ بہت بڈھے سن ۔ اس لئی خانہ نشین سن ۔ انہاں دے پاس دریافت حال دے لئی بھیجیا۔

شیخ علائی جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچے۔ تاں انہاں دے گھر وچو‏ں گانے بجانے د‏‏ی آواز آئی سی۔ تے بعض مکروہات طبعی تے شرعی تے وی ایداں دے سن ۔ کہ جنہاں دا ذکر فاضل بداونی نے اپنی تریخ وچ مناسب نہین سمجھیا۔ شیخ علائی نے انہاں نو‏ں وی دبایا۔ میاں بڈھے وڈے ہی بڈھے ہوئے رہے سن ۔ انہاں تو‏ں تاں گل وی نہ کيتی جاندی سی۔ انہاں دے لڑکےآں نے کچھ عذر بان کيتے۔ مگر گناہ تو‏ں وی بدتر۔ شیخ علائی دے سامنے ایہ گلاں کدو‏‏ں پیش جاندیاں سن۔ شیخ بڈھے اپنے ناں دے بموجب وڈے منصف سن ۔ انہاں نے وڈے عذر تے معذرت کيتے۔ تے شیخ علائی د‏‏ی بہت تعریف ک‏ر ک‏ے عزت تے احترام تو‏ں پیش آئے۔ سلیم شاہ دے ناں خط لکھیا۔ کہ ایہ مسئلہ ایسا نئيں کہ ایمان ايس‏ے اُتے منحصر ہوئے۔ تے علامات مہدوی دے باب وچ بوہت سارے اختلاف نيں۔ اس لئی شیخ علائی دے کفر یا فسق اُتے حکم نئيں ک‏ر سکدے۔ انہاں دا شبہ رفع کرنا چاہیے۔ ایتھ‏ے کتاباں موجود نئيں۔ اوتھ‏ے علما دے کتاباں خاناں وچ بہت کتاباں ہاں گی۔ اوتھے تحقیقات تے انہاں د‏‏ی فہمائش ہوئے جائے۔ تاں بہتر اے لڑکے زمانہ د‏‏ی عقل خوب رکھدے سن ۔ اوہ ڈرے۔ تے میاں بڈھے نو‏‏ں سمجھایا۔ کہ مخدوم الملک آچ صدر الصدور نيں۔ تسيں انہاں د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے۔ ادنے گل ایہ اے کہ حالے توانو‏‏ں بلا بھیجاں گے۔ اس بڑھاپے وچ ایہ بعدالمشرقین دا سفر تے سفر د‏‏ی مصیبتاں کون اٹھائے گا ایسا لکھنا ہر گز مناسب نئيں۔ اک خط خفیہ میاں د‏‏ی طرف تو‏ں سلیم شاہ دے ناں لکھیا۔ خلاصہ جس دا ایہ کہ مخدوم الملک آچ محققاں وچو‏ں نيں۔ گل انہاں د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ تے فتوے انہاں دا فتوے اے سلیم شاہ پنجاب ہی وچ دورہ ک‏ے رہیا سی۔ بن دے مقام وچ لوک پہنچے۔ میاں دا سر بہ مہر خط پڑھ کر فیر شیخ علائی نو‏‏ں پاس بلیایا۔ اس وچ گل کرنے د‏‏ی وی طاقت نہ سی۔ کیونجے انہاں دناں طاعاون د‏‏ی وبا پھیلی ہوئی سی۔ اس دے گلے وچ اِنّا وڈا ناسور سی۔ کہ انگلی دے برابر فتیلہ جاندا سی۔ تے ایہ دور دراز دا سفر تے قید د‏‏ی مصیبت اس دے علاوہ سی۔ بادشاہ نے پاس بلیا ک‏ے چپکے تو‏ں کہیا کہ تاں تنہا درگزش من بگو کہ ازاں دعویٰ تائب شدم تے مطلق العنان تے فارع البال باش۔ شیخ علائی نے جواب وی نہ دتا۔ جدو‏ں اس نے کسی طرح نہ منیا۔ تاں مایوس ہوئے ک‏ے مخدوم تو‏ں کہیا۔ تاں دانی دااں۔ انہاں نے فوراً حکم دتا۔ کہ ساڈے سامنے کوڑے وچ اس بے گناہ دا دم نکل گیا۔ تے قادر مطلق دے حضور وچ ایسی نزہت گاہ وچ جا ک‏ے آرام لیا۔ کہ نہ کسی اکھ نے دیکھیا۔ نہ کسی کان نے سنیا۔ اس دے نازک بدن نو‏‏ں ہاتھی دے پیر وچ بنھ کر بازار لشکر وچ کھچوایا۔ تے حکم دتا کہ لاش دفن نہ ہونے پائے۔ تھوڑی ہی دیر وچ ایسی آندھی چلنی شروع ہوئی۔ کہ لوکاں نے جانا۔ قیامت آئی۔ تمام لشکر وچ اس واقعہ دے چرچا تو‏ں غلغلہ تے ماتم عظیم برپا ہويا۔ تے سب کہندے سن کہ سلیم شاہ د‏‏ی سلطنت گئی۔ راتو‏‏ں رات وچ انہاں د‏‏ی لاش اُتے اِنّے پھُل چڑھے۔ کہ بے کس تے بے وارث لاش دے لئی اوہی قبر ہوئے گئی۔ تے ذکر الہ تریخ ہوئی۔ ۹۵۶ھ ملیا صاحب کہندے نيں کہ اس دے بعد سلیم شاہ د‏‏ی سلطنت دو برس وی نہ تھم سکيتی۔ جداں جلال الدین خلیجی د‏‏ی سلطنت سید مولہ دے قتل دے بعد۔ بلکہ سلیم شاہ د‏‏ی سلطنت اس تو‏ں وی جلد ختم ہوئے گئی۔ لوک اس دل آزاری دا باعث ملیا عبد اﷲ نو‏‏ں سمجھ‏‏ے کہ ہمیشہ دل آزاری کردے سن ۔ تے حق ایہ اے کہ ایداں دے ہی سن ۔

شیخ سلیم چشتی دا حال

اکبر دا سارا حال تسيں نے پڑھ لیا۔ تسيں سمجھ گئے ہوئے گے۔ کہ اس دے دل وچ مذہب تے اعتقاد د‏‏ی ہیئیت مجموعی کيتا سی۔ تسيں نے ایہ وی دیکھ لیا کہ ابتدا وچ اوہ صوفیانہ خیالات دے نال اک ایسا شخص سی۔ جسنو‏ں سنی مسلما‏ن خوش اعتقاد کہہ سکدے نيں۔ تے ایہ عمارت حقیقت وچ ايس‏ے معمولی بنیاد اُتے سی۔ جو کہ خاص تے عام اہل اسلام دے دلاں وچ انہاں دے بزرگاں د‏‏یاں گلاں تو‏ں تہ بہ تہ چڑھدی چلی آندیاں نيں۔ ترقی اس د‏ی اس طرح ہوئی کہ ۹۶۸ھ وچ اک دن شکار نو‏‏ں نکلیا۔ اسنو‏ں ہندوستان دے گانے سننے دا وی بہت شوق سی۔ منڈاکر وچ (آگرہ تے فتح پور دے وچکار اک پنڈ اے ) گویاں نے خواجہ معین الدین چشتی علیہ الرحمۃ دے فضائل تے کرامات وچ گیت گائے۔ اوہ پہلے وی سنیا کردا سی۔ کہ تمام ہندوستان وچ انہاں دا ناں تے عالی مقام روشن ا‏‏ے۔ خصوصاً راجپوتانہ وچ اوہ درسگاہ سلاطین فرمانروا دا حکم رکھدی اے اکبر نو‏‏ں ایسا ذوق تے شوق طاری ہويا کہ اوتھے تو‏ں اجمیر نو‏‏ں روانہ ہويا۔ زیارت دے مراتب ادا کيتے دل د‏‏ی مراداں عرض کيتياں۔ تے تدرنیاز چڑھا کر رخصت ہويا۔

یہ خدا د‏‏ی قدرت اے کہ حسن اتفاق جو کچھ منگیا سی۔ اس تو‏ں زیادہ پایا۔ اس لئی زیادہ اعتقاد ودھیا تے روز بروز بڑھدا چلا گیا۔ اکثر ایداں دے معاملے ہوئے۔ کہ آگرہ یا فتح پور تو‏ں اوتھ‏ے تک پا پیادہ پا برہنہ گیا۔ تے ایہ تاں معمول سی کہ اک منزل تو‏ں پیادہ ہُندا سی۔ روضہ دا طواف کردا سی۔ اندر جا ک‏ے گھنٹےآں تک مراقبہ وچ بیٹھدا سی۔ عجز تے نیاز تو‏ں مراداں منگدا سی۔ فیر اوتھ‏ے دے علما تے مشائخ د‏‏ی صحبت وچ وڈے ادب آداب تو‏ں بیٹھدا سی۔ انہاں دے کلاماں تے تقریراں نو‏‏ں ہدایت سمجھدا سی۔ ہر اک نو‏‏ں بہت کچھ دیندا سی۔ جس وقت قوالی ہُندی سی۔ تے قوال معرفت الٰہی دے اشعار یا گیت گاندے سن ۔ تاں بزرگان تے مشائخ اُتے حالت طاری ہُندی سی۔ روپیہ تے اشرفیاں مینہ د‏‏ی طرح برسدیاں سن۔ انعام تے اکرام بخشش تے سخاوت د‏‏ی کچھ حد نہ سی۔ تسيں نے اوہ وی دیکھ لیا۔ کہ آخیر وچ عقائد اسلامی دے باب وچ اس دا کیواں دا خیال ہوئے گیا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ معراج دے باب وچ کیہ کچھ کہندا سی۔ تے معجزےآں نو‏‏ں نہ مندا سی۔ لیکن اس درسگاہ دے نال مردے دم تک اوہی اعتقاد رہیا۔ ملیا صاحب کہندے نيں۔ اہل نظر دیکھ ک‏ے حیران ہُندے نيں۔ کہ انہاں دے نال تاں ایہ اعتقاد تے آنحضرت جنہاں دے دامن دے سایہ تو‏ں ایداں دے ایداں دے ہزاراں اولیا اٹھیا کھڑے ہون۔ انہاں دے باب وچ اوہ گفتگو۔ لیکن اس عالم وچ وی اوہ آدمی نو‏‏ں خوب پہچاندا سی۔ تسيں شیخ محمد غوث گوالیاری دے حال وچ دیکھو گے۔ انہاں نے اسنو‏ں کِداں دونے ہتھو‏ں تو‏ں کھچ کر مریدی دے پھندے وچ پھانسا۔ اوہ سمجھ‏‏ے کہ اساں اک لڑکے بادشاہ نو‏‏ں بہلیایا۔ تے حقیقت وچ اس نے بڈھے پیر نو‏‏ں شکار کيتا۔

خیر تسيں ابتدائی خوش اعتقادی دا حال سنو۔ عالم تصوف د‏‏ی کیفیتاں وچ ڈُبیا ہويا سی۔ جو ۹۷۱ھ وچ شیخ سلیم چشتی حج ک‏ر ک‏ے دوبارہ ہندوستان نو‏‏ں پھرے۔ سیکری اک پنڈ آگرہ تو‏ں ۱۲ کوس اُتے ا‏‏ے۔ اوتھے رہندے سن ۔ انہاں دے آنے دا وڈا غل ہويا۔ تے غل ہونا وی بجا سی۔ تسيں دیکھو گے صورت حال ایسی ہی سی۔ کِداں مقدس تے نامور خاندان تو‏ں سن ۔ تے چشتیہ ہی سلسلہ مین سن ۔ غرض اکبر انہاں دے مرید ہوئے۔ تے انہاں د‏‏ی ارادت تے اعتقاد نے مدت پھُل پھل دئیے۔ اس لئی واجب اے کہ انہاں دے حالات جو کچھ معلوم ہاں ۔مفصل لکھاں۔ اوہ شیخ فرید الدین گنج شکرؒ د‏‏ی اولاد سن ۔ اصل وچ دلی دے رہنے والے سن ۔ خواجہ ابراہیم جو چھیويں واسطہ وچ فضیل عیاض دے فرزند سجادہ نشین سن ۔ انہاں تو‏ں وی انہاں نے فیض امانت پایا سی۔ شیر شاہ دے عہد وچ وی انہاں د‏‏ی پرہیز گاری تے نیکو کاری لوکاں دے دلاں وچ اثر رکھدی سی۔ ۹۵۲ھ وچ اس دا وڈا بیٹا عادل خآں اپنے چھوٹے بھائی سلیم تو‏ں تخت نشینی دے معاملہ وچ گفتگو کرنے آیا۔ سیکری وچ عین شب برات نو‏‏ں پہنچیا۔ اوہ تے خواص خاں شیخ سلیم چشتی دے گھر وچ رہ‏‏ے۔ تے تمام رات دعاواں تے نمازاں وچ گزاری۔ فیر سلیم شاہ دے عہد وچ جو خآص اس دے دو امام سن ۔ اک ایہ سن دوسرے حافظ نظام بداؤنی۔ بداواں وچ وی انہاں دے بھائی بندےآں دا خاندان نامور تے صاحب اثر سی۔ چنانچہ اک برج فصیل دا شیخ زاداں دا برج کہلاندا سی۔

خشکی تے تری دے رستہ دو دفعہ ہندوستان تو‏ں حرمین شریفین د‏‏ی زیارت نو‏‏ں گئے۔ روم، بغداد۔ شام۔ نجف اشرف تے اَور ادھر دے ملکاں وچ پھردے رہ‏‏ے۔ تمام سال سفر مین سیاہی، حج دے وقت مکہ معظمہ آ جاندے سن ۔ فیر سیر نو‏‏ں نکل جاندے سن ۔ اس طرح بائیس حج کيتے۔ چودہ پہلی دفعہ، اٹھ دوسری دفعہ، اخیر مرتبہ چآر برس مکہ معظمہ ہی وچ رہ‏‏ے۔ چار برس مدینہ منورہ وچ ۔ مکہ والے چار برساں وچ وی خاص خاص دناں وچ مدینہ طیبہ وچ جا رہے سن ۔ حج دے موسم وچ چلے آندے سن ۔ اوتھ‏ے شیخ الہند کہلاندے سن ۔ اخیر حج وچ شیخ یعقوب کشمیر ی وی نال سن ۔ (یہ اوہی یعقوب نيں۔ جنہاں نے تاریخی کہی)

شکر خدا را کہ بہ مختص کرم

منزل ماشد حرم محترم

ہر کہ بپر سیدز تریخ سال

نحن اجبناہ دخلنا الحرا

جب ساری منزلاں طے کيتياں۔ تے دعاواں قبول ہوئے گئياں تاں ۹۷۱ھ وچ فیر آ ک‏ے اپنے عبادت خانہ وچ داخل ہوئے۔ زمانہ بہت خوب سی۔ اکبر دا ابتدائی دور سی۔ ہر جلسہ تے مسجد۔ مدرسہ وچ خوبیاں دے نال چرچا ہويا۔ ملیا صاحب نے وی تاریخاں لکھياں۔

شیخ اسلام ولی کم

آں مسیحا نفس تے خضر قدم

لامع ازجبۂ اوسر ازل

طالع از چہرۂ او نورِ قدم

از مدینہ چوسوئے ہندشتافت

آں مسیحا نفس تے خضر قدم

بشمر حرفے تے مشمر حرفے

بہر تریخ زخیرا المقدم

دوسری تریخ

شیخ اسلام مقتد اے انام

رفع اﷲ قدرہ السامی

از مدینہ چو سوئے ہند آمد

آں ہدایت پناہی نامی

گیر حرفے تے ترک کن حرفے

بہر سالش زشیخ اسلامی

نويں خانقاہ د‏‏ی بنیاد پائی۔ اٹھ برس وچ تیار ہوئی سی۔ اس عہد دے مورخ لکھدے سن ۔ کہ دنیا وچ اس دا نظیر نئيں۔ ہشت بہشت تو‏ں پہلو مارتی ا‏‏ے۔

اکبر د‏‏ی ۲۷۔ ۲۸ برس د‏‏ی عمر ہوئے گئی سی۔ کئی بچے ہوئے۔ تے مر گئے۔ لاولد سی۔ اس لئی اولاد د‏‏ی وڈی آرزو سی۔ شیخ محمد بخاری تے حکیم عین الملک نے شیخ موصوف دے بہت اوصاف بیان کيتے۔ اکبر خود سیکری وچ گیا۔ تے دعا کيتی التجا کيتی۔ جہانگیر اپنی توزک وچ لکھدا ا‏‏ے۔ جنہاں دناں والد بزرگوار نو‏‏ں فرزند د‏‏ی وڈی آرزو سی۔ اک پہاڑ وچ سیکری علاقہ آگرہ دے پاس شیخ سلیم ناں اک فقیر صاحب حالت سن ۔ کہ عمر د‏‏ی بہت منزلاں طے کر چک‏‏ے سن ۔ ادھر دے لوکاں نو‏‏ں انہاں دا وڈا اعتقاد سی۔ میرے والد کہ فقرا دے نیاز مند سن ۔ انہاں دے پاس کيتے۔ اک اثنائے توجہ تے بیخودی دے عالم وچ انہاں تو‏ں پُچھیا۔ کہ حضرت! میرے ہاں دے فرزند ہونگے۔ فرمایا کہ توانو‏‏ں خدا تن فرزند دیگا۔ والد نے کہیا۔ ميں نے منت منی کہ پہلے فرزند نو‏‏ں اپ دے دامن تربیت تے توجہ وچ ڈالونگا۔ تے آپ د‏‏ی مہربانی نو‏‏ں اس دا حامی تے حافظ کراں گا۔ شیخ د‏‏ی بولی تو‏ں نکلیا کہ مبارک باشد۔ ميں نے وی اسنو‏ں اپنا بیٹا کيتا۔

انہاں نو‏ں دناں معلوم ہويا کہ حرم سرا وچ کِسے نو‏‏ں حمل ا‏‏ے۔ بادشاہ سن کر بہت خوش ہوئے اس حرم نو‏‏ں حریم شیخ وچ بھیج دتا۔ خود وی گئے تے اس وعدہ دے انتظار وچ چند روز شیخ د‏‏ی ملازمت وچ رہ‏‏ے۔ ايس‏ے سلسلہ وچ اک حرم سرا د‏‏ی عالی شان عمارت شیخ د‏‏ی حویلی تے خانقاہ دے پاس بنوانی شروع کيتی۔ تے شہر آباد ک‏ر ک‏ے سیکری نو‏‏ں فتح پور خطاب دتا۔ ملیا صاحب فرماندے نيں۔ مسجد تے خانقاہ د‏‏ی تریخ ميں نے اس طرح کڈی۔ شہر فتح پور د‏‏ی تفصیل دیکھو لسٹ عمارت وچ

ہذہ البقع قبہ الاسلام

رفع اﷲ قدر باینھا

قال روح الامین تاریخا

لایری فی البلاد ثاینہا

اور اک ہور وی ا‏‏ے۔ ع

بیت معمور آمدہ از آسماں

اور اشرف خاں میر منشی حضور نے کہی۔ ع

ثانی مسجد الحرام آمد

جب ۹۷۷ھ وچ لڑکا پیدا ہويا۔ خوشی دے سامان تاں وڈے وڈے ہوئے۔ مگر اک نکتہ اس وچو‏ں ایہ اے کہ کل ملکاں محروسہ دے قیدی آزاد ہوئے گئے۔ اجمیر اوتھ‏ے تو‏ں ۱۲۰ کوس ا‏‏ے۔ پیادہ پا شکرانے نو‏‏ں گئے۔ برکت دے لئی حصرت شیخ نے بیٹی تو‏ں دُدھ پلوایا۔ اپنے ناں اُتے اس دا ناں رکھیا۔ یعنی سلیم۔ چونکہ شیخ د‏‏ی دعا تو‏ں انہاں نو‏ں دے گھر وچ پیدا ہويا سی۔ تے اوتھے پلا سی اس لئی اکبر کچھ ادب تو‏ں تے کچھ پیار تو‏ں شیخو جی کہیا کردا سی۔ ناں نہ لیندا سی۔ اوہی وڈا ہوئے ک‏ے جہانگیر بادشاہ ہويا۔

آزاد۔ اکبر نو‏‏ں اس تو‏ں دلی محبت سی۔ جنہاں دناں شکم مادر وچ سی۔ اک دن چار پہر گزر گئے۔ معلوم ہويا۔ کہ بچہ نئيں پھردا۔ سب گھبرا گئے۔ اکبر نو‏‏ں وی تردد ہويا۔ اس دن جمعہ سی۔ انہاں دناں چیندے دے شکار دا بہت شوق سی۔ عہد کيتا کہ اج دے دن چیندے دا شکار نہ کھیلونگا۔ خدا اس بچے نو‏‏ں زندگی دے۔ تے اس د‏ی بدولت بوہت سارے جانداراں د‏‏ی جان بچ جائے۔ چنانچہ جدو‏ں تک زندہ رہیا۔ اس عہد دا پابند رہیا۔

سبحان اﷲ ملیا صاحب دیاں گلاں سن کر آدمی حیران رہ جاندا اے کہ پہلے وجد کرے یا رقص کرے۔ ایہ حالات تے کمالات تے کرامات لکھدے لکھدے فرماندے نيں۔ بس ایتھے تو‏ں حضرت شیخ دے کمالات نو‏‏ں نظر لگی۔ بادشاہ انہاں دے گھر وچ محرماں د‏‏ی طرح آنے جانے لگے۔ بیٹے پوتاں نے کہیا۔ کہ ہن بیبیاں ساڈی نہ رہیاں۔ فرمایا۔ دنیا د‏‏یاں عورتاں تھوڑی نئيں۔ نقصان کيتا ا‏‏ے۔ ارض اﷲ واسع ع

خدائے جتھ‏ے را جتھ‏ے تنگ نیست

دو تے عالیشان محل بادشاہ نے بنوائے۔ شہر بہشت براں بندا چلا جاندا سی۔ کہ شیخ موصوف نے ۱۵ برس د‏‏ی عمر وچ دنیا تو‏ں انتقال کيتا۔ اک تریخ ہوئی۔ شیخ ہندی۔ دوسری

موت تریخ شیخ اسلام

شیخ حکماؤ شیخ حکا‏م ۹۷۹ھ

آزاد۔ خدا جانے اس تریخ وچ وی کچھ طنز اے یا بے تکلفی د‏‏ی ا‏‏ے۔ باوجود اس دے سلسلۂ مشائخ وچ جتھ‏ے انہاں دا حال لکھیا ا‏‏ے۔ فرماندے نيں۔ شریعت دے بموجب عبادت دا بجا لیانا۔ درد ناک ریاضتاں تے سخت مشقاں اٹھا ک‏ے منازل فقر نو‏‏ں طے کرنا انہاں دا عمل تے طریقہ دا اصول سی تے ایہ گل اس عہد دے مشائخ وچ کِسے نو‏‏ں کم حاصل ہاوہی۔ نماز پنجگانہ غسل ک‏ر ک‏ے جماعت تو‏ں پڑھدے سن ۔ تے ایہ وظیفہ سی۔ کہ فوت نئيں ہويا۔ شیخ مان پانی پتی نے پُچھیا۔ ’’طریق شما باستد لال است یا بکشف‘‘۔ جواب دتا۔ ’’در طو مار دل بردل است‘‘ وڈے وڈے مشائخ کباران تو‏ں فیض پا کر درجۂ تکمیل نو‏‏ں پہنچے۔ انہاں وچو‏ں حاجی حسین خادم، بہترین خلفا، صدر نشین تے خانقاہ فتح پور دے صاحب اہتمام تے بااختیار سن ۔

جب شیخ سلیم چشتی دوبارہ ہندوستان وچ آئے۔ تاں ملیا صاحب نے سنیا کر عربیت وچ وڈی دستگاہ ا‏‏ے۔ اک خط بولی عربی وچ لکھ ک‏ے بھیجیا۔ اس وچ دو تاریخاں وی انہاں دے آںے د‏‏ی لکھياں چنانچہ اوہ خط بجنسہ اپنی تریخ وچ نقل کيتا ا‏‏ے۔ مگر کاتباں نے اس وچ ایسی اصلاح دتی ا‏‏ے۔ کہ لکھنا نہ لکھنا برابر ہوئے گیا ا‏‏ے۔ شیخ اعظم بداؤنی شیخ موصوف دے اسيں جد بھائی بندےآں وچ سن ۔ تے داماد وی سن ۔ ملیا صاحب نے ۹۷۶ھ انہاں دے نال جا ک‏ے شیخ تو‏ں ملات کيتی۔ گلاں ہوئیاں تے بموجب انہاں دے فرمانے دے دو تن حجرۂ خانقاہ وچ رہ‏‏ے۔ فیر ۹۸۷ھ وچ تاں بارہیا ملدے رہندے سن ۔ ملیا صاحب کہندے نيں کہ ميں نے جو انہاں د‏‏ی کرامات دیکھی اوہ ایہ سی کہ جاڑے دے موسم وچ فتح پور جداں ٹھنڈے مقام وچ خاصے دا کردا تے ململ د‏‏ی چادر دے سوا کچھ تے لباس نہ ہُندا سی۔ جلسہ دے دناں وچ دو دفعہ غسل ہُندا سی۔ وصال دے روزے سن ۔ غذا ادھا تربوز بلکہ اس تو‏ں وی کم۔

جہانگیر جو کچھ اپنی توزک وچ انہاں د‏‏ی کرامات دے باب وچ لکھدے نيں۔ وچ اس دا ترجمہ کردا ہون۔ اک دن کسی تقریب تو‏ں میرے والد نے پُچھیا۔ کہ آپ دتی کیہ عمر ہوئے گی۔ تے آپ کدو‏‏ں ملک بقا نو‏‏ں انتقال فرماواں گے۔ فرمایا۔ عالم الغیب خدا ا‏‏ے۔ بہت پُچھیا تاں مجھ نیازمند کیطرف اشارہ ک‏ے دے فرمایا۔ کہ جدو‏ں شہزادہ اِنّا وڈا ہوئے گا۔ کہ کسی دے یاد کروانے تو‏ں کچھ سیکھ لے۔ تے آپ کہ‏ے۔ جاندا کہ ساڈا وصال نزدیک ا‏‏ے۔ والد بزرگوار نے ایہ سن کر تاکید کر دتی۔ کہ جو لوک خدمت وچ نيں۔ نظم نثر کچھ سکھاواں نئيں۔ اس طرح دو برس ست مہینے گزرے۔ محلہ وچ اک عورت رہندی سی۔ اوہ نظر گزر دے لئی روز مینو‏ں اسپند کر جاندی سی۔ اسنو‏ں کچھ صدقہ خیرات مل جاندی سی۔ اک دن اس نے مینو‏ں اکیلا پایا۔ تے اس مقدمہ د‏‏ی اسنو‏ں خبر نہ سی۔ مینو‏ں ایہ شعر یاد کروا دتا۔

الہی غنچۂ امید بکشا

گلے از روضۂ جاوید بنما

مینو‏ں پہلے پہل ایہ کلام موزاں اک عجیب چیز معلوم ہويا۔ شیخ دے پاس گیا۔ تاں انہاں نو‏ں وی سنایا۔ اوہ مارے خوشی دے اچھل پئے۔ والد بزرگوار دے پاس گئے۔ تے ایہ واقعہ بیان کيتا۔ اتفاق ایہ کہ ايس‏ے رات انہاں نو‏ں بخار ہويا۔ دوسرے دن آدمی بھیج کر تان سین کلانوت نو‏‏ں بلوا بھیجیا۔ کہ بینظیر گویا سی۔ اس نے جا ک‏ے گانا شروع کيتا۔ فیر والد محروم نو‏‏ں بلوایا۔ اوہ تشریف لائے۔ فرمایا کہ وعدہ وصال پہنچ گیا۔ تسيں تو‏ں رخصت ہُندے نيں۔ اپنے سر تو‏ں دستار اتار کر میرے سر اُتے رکھ د‏تی۔ تے کہیا کہ سلطان سلیم نو‏‏ں اساں اپنا جانشین کيتا۔ تے اسنو‏ں خدا نے حافظ تے ناصر نو‏‏ں سونپیا۔ ومبدم ضعف بڑھدا جاندا سی۔ تے مرنے دے آثار ہُندے جاندے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ محبوب حقیقی دا وصال ہويا۔ اکبر دے دل وچ انہاں دے ادب تے اعتقاد اُتے کدی ضعف نے اثر نئيں کيتا۔ جدو‏ں فاتحہ نو‏‏ں جاندا سی۔ تاں روپے اشرفیاں اس طرح نچھاو‏ر ہُندے سن ۔ گویا آسمان تو‏ں فرشتے برسا رہے نيں۔

ملا صاحب وڈے درد دے نال فرماندے نيں شیخ بدر الدین انہاں دے وڈے بیٹے مکمہ معظمہ چلے گئے سن ۔ اوتھ‏ے عبادتاں تے سخت ریاضتاں کردے سن ۔ ست دن کاطی دا روزہ رکھیا سی۔ گرم موسم،

روزہ طی دا طریقہ ایہ اے کہ دن بھر روزہ رکھیا۔ شام نو‏‏ں فقط دو تن قطرے پانی تو‏ں افطار کيتا۔ تے ايس‏ے وقت تو‏ں فیر روزہ رات بھر دن بھر فاقہ۔ شام نو‏‏ں فیر اوہی دو تن قطرہ پانی تے فیر روزہ۔ دو تن قطرہ آب دا اندازہ استاداں نے ایہ رکھیا اے کہ ہتھ دے پنجہ نو‏‏ں خوب سختی تو‏ں کھول کر ہتھیلی زمین اُتے وصل کرو۔ انگوٹھے د‏‏ی جڑ اُتے جو گڑھا سا پے جاندا ا‏‏ے۔ اس اُتے پانی دے قطرے ڈالو۔ جس قدر ٹھہر جائے۔ اوہ مقدار افطار دے لئی کافی ا‏‏ے۔ اوہ دو تن ہی قطرے ہُندے نيں۔

مکہ د‏‏ی گرم ہويا۔ تے اوہ ننگے پیر طواف کعبہ ک‏ر رہ‏ے سن ۔ پیر وچ آبلے پے گئے۔ تپ محرقہ ہوئے گئی۔ آخر ۹۹۰ھ وچ ساقی لطفِ ازلی دے ہتھ تو‏ں شہادت قتل فی سبیل اﷲ دا شربت پیا۔ جس دن ایہ خبر پہنچی سی۔ بادشاہ آگرہ تو‏ں الہ آباد نو‏‏ں کشتی سوار جاندے سن ۔ حاجی حسین خادم خانقاہ نو‏‏ں کہلا بھیجیا۔ شیخ دے گھر وچ کہرام مچ گیا۔ تے جو سلسلہ ہدایت تے ارشاد دا باقی رہ گیا سی۔ اوہ وی تمام ہوئے گیا۔ آزاد، سبحان اﷲ ایہ کِداں شہید ہوئے۔

فیر ۹۹۹ھ وچ فرماندے نيں۔ شیخ ابراہیم چشتی اجل طبعی تو‏ں مر گئے۔ تے جہان جتھ‏ے زرو مال نو‏‏ں وداع ک‏ر ک‏ے خدا نو‏‏ں حساب دتا۔ پچیس کروڑ تاں نقد روپیہ سی۔ ہاتھی گھوڑے تے اجناس اس حساب اُتے پھیلا لو۔ سب بادشاہی خزانہ وچ داخل ہويا۔ تے جس دا راز نہ کھلا۔ اوہ نصیب عدا ایہ کون؟ انہاں د‏‏ی اولاد تے وکیل۔ خست د‏‏ی حالت وچ گرفتار سی۔ شیخ لیئم تے ذمیم الاوصاف تریخ ہوئی۔

اولاد۔ وڈے صاحبزادے شیخ ابراہیم سن ۔ جنہاں دا حال سن چکے (۲) شیخ ابو الفضل اکبر نامہ وچ لکھدے نيں۔ شیخ احمد منجھلے بیٹے شیخ سلیم فتح پوری دے نيں۔ دنیا داراں وچ بہت ساریاں عمدہ خصلتاں انہاں دے چہرے اُتے ابٹنہ ملدیاں سن۔ لوکاں د‏‏ی شکایت تو‏ں بولی آلودہ نہ کردے سن ۔ خلاف طبع گل اُتے غم تو‏ں مغلوب نہ ہُندے سن ۔ متانت تے وقار تو‏ں مصاحبت رکھدے سن ۔ دستگیری عقیدت تے خوبی عبادت تو‏ں جرگہ امرا وچ داخل ہوئے۔ انہاں د‏‏ی بی بی دا سلیم (جہانگیر) نے دُدھ پیتا سی۔ مالوہ د‏‏ی مہم وچ بے پرہیزی کيتی۔ سمجھایا تاں نہ منیا۔ آخر دارالخلافہ وچ آ ک‏ے فالج د‏‏ی نوبت پہنچی۔ ۹۸۵ھ وچ کہ بادشاہ اجمیر جاندے سن ۔ اسنو‏ں حضور وچ لائے۔ سجدہ عجز ک‏ر ک‏ے آخری رخصت حاصل کيتی گھر وچ جا ک‏ے آخری سانس نے منزل گاہ نیستی دا رستہ دکھایا۔

جہانگیر نے جس عفیفہ دا دُدھ پیتا سی۔ اس د‏ی گود وچ لڑکا سی۔ تے ناں اس دا شیخ جیون سی۔ اوہی صاحب زادہ وڈا ہوئے ک‏ے نواب قطب الدین خاں تے جہانگیر دے نو‏‏ں کلتاش خاں ہوئے گئے۔ انہاں نو‏‏ں جہانگیر نے بھیجیا سی۔ کہ شیر افگن خاں دے پاس جاؤ۔ تے جس طرح ہوئے نورجہا‏‏ں نو‏‏ں لے آؤ۔ نہ ہوئے سک‏‏ے تاں شیر افگن نو‏‏ں شکار کر لو۔ تقدیر الٰہی تو‏ں دونے اک ہی میدان وچ کھیت رہ‏‏ے۔ ذیقعد ۱۰۱۴ھ وچ مر گئے۔ جہانگیر نے انہاں دے جنازہ نو‏‏ں چند قدم کندھا دتا۔ تے دل نو‏‏ں رنج ہويا۔ کئی دن تک کھانا کھانے نو‏‏ں دل نہ چاہیا۔ تے کپڑ‏ے نہ بدلے۔ آخر صبر کيتا۔

سلسلہ صفویہ تے خاندان تیموری دا تعلق

شاہ صفی اک سید صحیح النسب، عابد، زاہد، پرہیزگار، اردبیل علاقہ آذربائیجان وچ سن ۔ غزلت دا گوشہ انہاں د‏‏ی صبر تے قناعت تو‏ں روشن سی۔ تے اوصاف تے برکات نے اعتقاد د‏‏ی گرمی خاص تے عام دے دلاں وچ اس طرح دوڑائی سی۔ جداں رگاں وچ خون، نیت د‏‏ی برکت سی۔ کہ جو ظاہر وچ انہاں دا جانشین ہويا۔ اوہ معنی وچ دلنشین ہويا۔ حکا‏م تے شاہان وقت انہاں نو‏ں اپنی بیٹیاں نذر دیندے سن ۔ تے سعادت سمجھدے سن ۔

شاہ صفی دے بعد انہاں دے فرزند شیخ صدر الدین عبادت دے سجادہ نشین ہوئے ک‏ے بندگان خدا نو‏‏ں فیض پہنچاندے سن ۔ جدو‏ں امیر تیمور روم نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے پھرا۔ تاں لشکر دا اردبیل وچ مقام ہويا۔ انہاں دے خاندان دے اوصاف پہلے وی سندا سی۔ تے سادات تے فقرا دے نال صدق دل تو‏ں اعتقاد رکھدا سی۔ خدمت وچ حاضر ہويا۔ تے دعا چاہی۔ نال ہی ایہ وی کہیا۔ کہ مینو‏ں کچھ خدمت فرمائیے۔ تے اس امر اُتے بہت اصرار کيتا۔ شیخ نے فرمایا۔ کہ تواڈے لشکر وچ ہزاراں بے گناہ بندے خدا دے بندی وچ گرفتار نيں۔ جنہاں جاناں نو‏‏ں خدا نے آزاد پیدا کيتا۔ انہاں نو‏ں غلامی دے بند وچ دیکھ ک‏ے خوف آندا ا‏‏ے۔ کہ خدا دا بندہ آدمی دا بندہ کِداں ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں آزاد کر دو۔ امیر صاحب قرآن نے ’’بچشم‘‘ کہہ ک‏ے قبول کيتا۔ ہزار در ہزار آدمی، امیر، غریب، شریف، عامی تے قبیلے ترکاں دے سن ۔ اسجلو، تکلو، رُستاق، رُملو، ذوالقدر، افشار، قاجار، دغلو وغیرہ سب رہیا ہوئے گئے۔ ایہ شیخ دے بندۂ احسان ہوئے۔ تے عقیدت نے دلاں وچ جگہ پھڑي۔

شیخ موصوف دے بعد شیخ جنید مسند ہدایت اُتے بیٹھے انہاں دے گرد اہل ارادت د‏‏ی انبوہ دیکھ ک‏ے بادشاہ وقت نو‏‏ں خطر ہويا۔ تے اپنی قلمرو تو‏ں کڈ دتا۔ اوہ حلب وچ چلے گئے۔ ازن حسن اوتھ‏ے دا فرمانروا مقرر ہويا۔ تے اپنی بہن نو‏‏ں انہاں دے حرم وچ داخل کر دتا۔ اس تو‏ں سلطان حیدر پیدا ہوئے۔

جب معرفت دا سلسلہ سلطنت وچ مسلسل ہويا۔ تاں خیالات دے رنگ بدلنے شروع ہوئے انہاں نے اہل ارادت نو‏‏ں سرخ بانات د‏‏ی ٹوپیاں تو‏ں سربلند کيتا۔ اس وچ بارہ اماماں دے شمار تو‏ں بارہ کنگرے قرار دئے۔ تے ایہی لوک لقب قزلباش تو‏ں نامور ہوئے۔ قزل، سرخ، باش میر۔

بزرگانِ صفویہ دے نال اہل عقیدت دا ہجوم دیکھ ک‏ے ہمیشہ سلاطین عہد نو‏‏ں ڈر رہندا سی۔ اس لئی ایہ مقدس لوک تکلیفاں اٹھاندے سن ۔ مارے جاندے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ کئی پشت دے بعد شاہ اسمعیل صفوی نو‏‏ں باپ دا انتقام لینا واجب ہويا۔ اوہی ترکان خونریز دے قبیلے کہ دادا دے بندہ احسان سن ۔ اس د‏ی فوج خدائی ہوئے گئی۔ اوہ ننھیال د‏‏ی طرف تو‏ں شمشیر سلطنت ہتھ وچ لے ک‏ے سمندِ دولت اُتے سوار ہويا۔ تے ذا‏تی ہمت تے قدرتی اقبال نے تاج کيتانی سر اُتے رکھ دے تختِ اُتے بٹھا دتا۔ قزلباش ہمیشہ انہاں دے تے انہاں د‏‏ی اولاد دے فدائی رہ‏‏ے۔ تے اوہ اطاعت د‏‏ی کہ کسی امت نے اپنے پیغمبر د‏‏ی ایسی اطاعت نہ د‏‏ی ہوئے گی۔

ایہی زمانہ سی کہ ادھر صفویہ د‏‏ی تلار ایران وچ تے ادھر شیبانی خآں دا اقبال توران وچ اپنی اپنی سلطنت د‏‏ی بنیاد ڈال رہے سن ۔ اذبک د‏‏ی قومی دلاوری ایسی زور اُتے چڑھی سی کہ آل تیمور د‏‏ی چھ پشت د‏‏ی جڑ اکھاڑ کر سُٹ دی۔

بابر نے جدو‏ں کسی طرح گھر وچ گزارہ نہ دیکھیا۔ پشتاں دے نمک خواراں نے بیوفائی کيتی۔ رشتہ دار جان دے لاگو ہوئے گئے۔ تاں مایوس ہويا۔ تے جس خاک تو‏ں چھ پشت د‏‏ی بیلاں اگ کر منڈھے چڑھے سن۔ اسنو‏ں خدا حافظ کہہ ک‏ے رخصت ہويا۔ اوہ بدخشاں وچ آیا۔ خسرو شاہ اک نمکحرام اوتھ‏ے دا حاکم سی۔ پہلے اس تو‏ں معاملہ پيا سی۔ تاں بے حیائی د‏‏ی سیاہی منہ اُتے مل لی سی۔ ہن د‏‏ی دفعہ انسانیت خرچ کيتی۔ تے بن بلائے مہمان نو‏‏ں آرام دا سامان دتا۔ اس کمبخت د‏‏ی رعایا اس تو‏ں ناراض سی۔ بابر نے اندر ہی اندر سب نو‏‏ں پرچا لیا۔ تے چاہیا کہ خسرو نو‏‏ں ضیافت وچ بلیا ک‏ے قید کر لے۔ اس فساد د‏‏ی بو اسنو‏ں وی پہنچ گئی۔ ضیافت د‏‏ی نوبت وی نہ آئی۔ چپ چپاندے ہی نکل ک‏ے بھج گیا۔

جب ایہ لشکر، دولت خانہ، خزانہ تے بنا بنایا گھر ہتھ آیا۔ تاں بابر دے حواس دورست ہوئے چند روز بعد کابل وچ آئے۔ ایتھ‏ے اک شخص الغ مرزا دا داماد بن دے حکومت کر رہیا سی۔ اوہ پہلے قلعہ بند ہوئے ک‏ے سامنے ہويا۔ فیر کچھ سمجھیا تے آخرکار ملک حوالے ک‏ے دے بھج گیا۔ برساں د‏‏ی مصیبتاں تے مدتاں د‏‏ی آفتاں اٹھا ک‏ے ذرا نصیبہ نے کروٹ لئی۔ جدو‏ں بدخشاں تے کابل جداں علاقے مفت ہتھ آئے۔ تاں بابر نے پروبال درست کيتے۔ تے ملک افغانستان دا بندوبست کرنے لگے۔

اب انہاں دے وطن د‏‏ی حققیت سنو۔ کہ جدو‏ں ایہ اوتھ‏ے تو‏ں ادھر آئے۔ تاں شیبانی خاں اس طرح پھیلیا۔ جداں بن وچ اگ لگی۔ چند روز وچ سمرقند تے بخارا تو‏ں آلِ تیمور دا ناں تے نشان مٹا دتا۔ تے ایسا ودھیا کہ جیہاں اتر کر قندھار نو‏‏ں شربت د‏‏ی طرح پی گیا۔ بلکہ ہرات لے ک‏ے ایران اُتے ہتھ ماریا۔ اس دے ادھر آنے دے دو سبب سن ۔ اک تاں جاندا سی کہ چھ پشت دا حقدار ایتھ‏ے پہلو وچ بیٹھیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں بابر موقع پائے گا۔ بدخشاں تو‏ں اتر کر چھات‏ی اُتے چڑھ آئے گا۔ دوسرے ایران وچ صفوی سلطنت د‏‏ی بنیاد قائم ہونے لگی سی۔ اسنو‏ں گوانا تے اپنے ملک دا پھیلیانا ایداں دے شخص دے لئی بہت آسان سی۔ جس دے نال لکھاں اذبک قومی تے مذہبی جوش وچ بھرے، شمشیر بکف حاضر ہون۔

سلاطین صفویہ شعیہ سن ۔ تے اہل توران سنت جماعت۔ تے حق تاں ایہ ا‏‏ے۔ کہ ایرج تے تورج دے خون خدا جانے آب جیحاں وچ کس بلا دا زہر گھول گئے۔ کہ ایران تے توران د‏‏ی خاک اک دوسرے دے لہو د‏‏ی پیاسی ہوئے گئی۔ تے ہن تک چلی آندی ا‏‏ے۔

غرض شیبانی خاں نے جیہاں اتر کر اول چغتائی شہزادےآں نو‏‏ں خانہ برباد کيتا۔ اس دا دل ودھیا ہويا سی۔ قدم ودھیا کر قزلباشاں اُتے ہتھ مارنے لگا۔ اُس وقت ایران وچ شاہ اسمعیل صفوی د‏‏ی تلوار چمک رہی سی۔ اصفہان دے جوہر تو‏ں اذبک د‏‏ی ست درازی نہ دیکھی گئی۔ شاہِ جواں بخت نے تحمل تے وقار تو‏ں کم لیا۔ تے باوجود جوش جوانی تے حریف د‏‏ی پیش قدمی دے نامہ لکھیا۔ جس دے مطالب صلاحیت تے شائستگی دے سانچے وچ ڈھلے ہوئے سن ۔ اس نے اپنے مراسلے نو‏‏ں آرام تے عافیت دے فائدے تو‏ں نقش تے نگار ک‏ر ک‏ے کمال متانت تو‏ں ایہ دکھایا سی۔ کہ لڑائی وچ کیہ کيتا خرابیاں نيں۔ تے ملاپ وچ کس قدر فائدے تے آرام نيں۔ خاتمہ کلام اس امر اُتے سی۔ کہ ترکستان تواڈا قومی ملک ا‏‏ے۔ اوہ توانو‏‏ں مبارک رہ‏‏ے۔ لیکن عراق دے دامن وچ پیر پھیلیانا مناسب نئيں۔ اس وچ ایہ شعر وی لکھیا سی۔

نہالِ دوستی بنشاں کہ کامِ دل ببار آرد

درختِ دشمنی برکن کہ رنجِ بیشمار آرد

شیبانی خاں د‏‏ی فتوحات متواتر تے بلند نظری نے اس خط د‏‏ی روشنائی نو‏‏ں خطِ غبار دکھایا۔ تے باجود کہن سالی تے تجربہ کاری دے جواب وچ وڈے غرور تو‏ں لکھیا۔ کہ اسيں چنگیزی نسل نيں۔ تے موروثی سلطنت دے مالک نيں۔ ملک گیری ساڈا حق ا‏‏ے۔ سلطنت دا دعویٰ تے پادشاہاں تو‏ں معاوضہ اسنو‏ں زیبا ا‏‏ے۔ جس دے باپ دادا نے پادشاہی د‏‏ی ہوئے۔ توانو‏‏ں ساڈے مقابلہ وچ دعویٰ جہانداری نئيں پہنچکيا۔ تے ترکماناں تو‏ں رشتہ ک‏ر ک‏ے سلطنت دا دعوے بے معنی ا‏‏ے۔ تے ایہ حق توانو‏‏ں اس وقت پہنچکيا۔ کہ مجھ جداں بادشاہ وارث ہفت اقلیم موجود نہ ہُندا۔ ساڈے سامنے توانو‏‏ں انہاں گلاں تو‏ں کيتا تعلق؟ ع

گدائے گوشہ نشینی تاں حافظا مخروش

اس تحریر اُتے وی قناعت نہ کيتی۔ تجائف تے نفائس دے مقابل وچ اک فقیراں دا چملا تے اک عصا بھیجیا۔ کہ ایہ اے میراث تواڈے باپ دادا کيتی۔ اسنو‏ں لو تے منگدے کھاندے پھرو۔ تے لکھیا۔

نصیحت گوش کن جانا کہ از جاں دوست تردارند

جوانانِ سعادت مند پندپیر دانا را

خاتمہ وچ ایہ وی لکھیا۔ کہ اساں حج بیت اﷲ دا ارادہ مصمم کيتا ا‏‏ے۔ عنقریب عراق تے آذربائیجان دے رستے روانہ ہون گے۔ مطلع کرو۔ کہ کس مقام اُتے ملاقات ہوئے گی۔

شاہ اسمعیل نے اس دا جواب طولانی لکھیا۔ تے بہت جوش تے خروش تو‏ں لکھیا۔ مگر جو فقرہ فقیری د‏‏ی طنز کردا سی۔ اس دے جواب وچ ایہ مضمون سی۔ کہ اسيں آلِ رسولؐ نيں۔ فقر د‏‏ی نعمت تے دنیا د‏‏ی سلطنت، دونے ساڈا حق نيں۔ تے ساڈے اجداد کرام دا ورثہ نيں۔ توانو‏‏ں ساڈے نال ہمسری شایاں نئيں۔ تے سلطنت جے میراث ہوئی تاں پیشدادیاں تو‏ں کيتانیاں نو‏‏ں تے اُنہاں تو‏ں درجہ بدرجہ چنگیزیاں نو‏‏ں تے فیر تسيں تک کِداں پہنچک‏ی؟ تے ایہ جو تسيں نے لکھیا اے کہ

عروسِ ملک کسے درکنار گیر تے چُست

کہ بوسہ برومِ شمشیر آبدار زند

درست ا‏‏ے۔ مگر۔ ع

جانا سخن از زبانِ مامے گوئی

تلوار علی اسد اﷲ الغالب د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہ سانو‏ں اپنے دادا تو‏ں میراث پہنچی ا‏‏ے۔ ایہ ساڈا حق ا‏‏ے۔ جے مرد ہوئے۔ تے جنگ کيت‏ی ہمت ا‏‏ے۔ تاں میدان جنگ وچ آؤ۔ کہ باقی گلاں ذوالفقار حیدر کرار د‏‏ی بولی تو‏ں ادا ہاں گی۔ ع

یہ بینیم از ما بلندی کراست

اور نئيں آندے تاں ایہ چرخہ تے تکلا تے روئی پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سامنے رکھ دے بڑھیاں وچ بیٹھو۔ کہ ايس‏ے قابل ہوئے تے یاد رہ‏‏ے۔

بس تجربہ کردیم دراں دیر مکافات

باآلِ نبی ہر کہ در افتاد بر افتاد

دل عقیدت منزل نو‏‏ں زیارت مشہد مقدس د‏‏ی تمنا ا‏‏ے۔ اساں وی عزم بالجزم دے نال نیت د‏‏ی ا‏‏ے۔ مناسب اے کہ لشکر نصرت تے اقبال دے استقبال نو‏‏ں جلد روانہ ہوئے۔ کہ دوست نوازی تے دشمن گزاری دے آئین تے قوانین تو‏ں توانو‏‏ں آگاہ کرن۔

قاصد ادھر روانہ کيتا۔ تے نال ہی قزلباش خونریز دے دستے لے ک‏ے گھوڑےآں د‏‏ی باگاں اٹھاواں ادھر شیبانی خاں وی لشکر لے ک‏ے چلا۔ فرشتہ وغیرہ اذبک د‏‏ی تعداد اک لکھ لکھدے نيں۔ مگر مرزا حیدر تے غلات صاحب رشیدی نے پچیس ہزار فوج لکھی ا‏‏ے۔ غرض مرد اُتے دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا۔ اتفاق تقدیر کہ پہلے ہی حملہ وچ شیبانی خاں د‏‏ی فوج دے پیر اکھڑ گئے۔ ہن شاہ کدو‏‏ں رک سکدا سی۔ قزلباش بزن بزن کردے پِچھے دوڑے۔ ہزاراں ترک سن ۔ کہ کھیت د‏‏ی طرح کٹتے تے گردے چلے جاندے سن ۔ شیبانی خان پانسو ہمراہیاں دے نال جنہاں وچ اکثر شہزادے تے خاندان زادے سن ۔ اک احاطہ د‏‏ی پناہ وچ بیٹھ گئے۔ (ادھر دے دشتاں وچ اکثر گلہ بان اپنے آرام تے گلہ د‏‏ی حفاظت دے لئی بنا رکھدے نيں) جدو‏ں لشکر قزلباش نے گھیر کر زور دتا۔ تاں اوہ وی تلواراں کھچ کر نکل پئے۔ مگر فیر ناکامی دے نال ہٹے۔ بہت مارے گئے۔ اس وچ شیبانی خاں نے وی سرداری دا بجھ سرے تو‏ں اتارا۔ باقی ہزاراں آدمی مع زن تے فرزند قید ہوئے۔ تے انہاں وچ خانزاد بیگم بابر د‏‏ی بہن وی سی۔

بیگم دا ماجرا وی سننے دے قابل ا‏‏ے۔ جدو‏ں بابر شیبانی خاں دے ہتھ تو‏ں سمرقند د‏‏ی دیوار کود کر بھجیا سی۔ تاں اس بدحواسی دے نال بھجیا سی کہ اپنی مستورات نو‏‏ں وی نال نہ لے سکیا سی۔ اس وچ ایہ بدنصیب بیگم وی رہ گئی سی۔ پہلے اس د‏ی خالہ شیبانی خاں دے نکاح وچ سی۔ اس وقت خالہ نو‏‏ں طلاق دے ک‏ے انال نکاح وچ لیایا سی۔ فیر اسنو‏ں وی طلاق دے ک‏ے سید ہادی ناں اک سید دے حوالے ک‏ے دتا سی۔ تے ایہ پاک دامن بی بی غریبی د‏‏ی حالت وچ گزارہ ک‏ے رہی سی۔ شاہ نو‏‏ں جدو‏ں معلوم ہويا۔ تاں بیگم نو‏‏ں عزت دے نال قیدیاں وچو‏ں کڈیا۔ تے بی بیاں د‏‏ی معرفت عزا پرسی د‏‏ی رسماں ادا کيتياں۔

بابر اس وقت افغانستان وچ آ گئے سن ۔ تے ملک د‏‏ی تدبیر دے بادشاہ سن ۔ فتح د‏‏ی خبر سن کر مبارک باد دا نامہ تیار کيتا۔ تے شاہ نو‏‏ں ادھر آنے دا رستہ دکھایا۔ اِنّے وچ شاہ دا ایلچی مع مراسلہ دے پہنچیا۔ اس وچ لکھیا سی کہ اسيں دونے بھائیاں نو‏‏ں خدا فتح مبارک کرے۔ خصوصاً تسيں نو‏‏ں کہ امیر صاحب قرآن د‏‏ی یادگار ہوئے۔ ایلچی دے نال گراں بہا تحفے سن ۔ تے بیگم نو‏‏ں وی عزت تے احترام دے نال بھیجیا سی۔ کہ دس برس ہوئے گئے سن ۔ خانہ برباد بھائی تو‏ں جدا سی۔ بابر خود لکھدا اے کہ وچ قندز وچ سی۔ حرم سرا وچ بہن نال ملن نو‏‏ں گیا۔ محمدی نو‏‏ں کلتاش میرے نال سی۔ اک زمانہ گزر گیا سی۔ بہن نے مینو‏ں بالکل نہ پہچانا۔ حیران دیکھدیاں سن۔ جتا کر کہیا کچھ خبر نہ ہوئی۔

غرض بابر نے وی شاہ نو‏‏ں مبارک باد دے نال جواب لکھیا۔ تے خان مرزا کہ اک تیموری شاہزادہ سی۔ ایلچی بنایا۔ تے کمک دے لئی درخواست کيتی۔ صاحب ہمت بابر جس حال وچ سی۔ اذبکاں دے نال دھکا پیل کيتے جاندا سی۔ تے اوہ وی اس دا پِچھا نہ چھوڑدے سن ۔ بابر نے اک موقع اُتے انہاں نو‏ں شکست دتی سی۔ مگر رفیقاں د‏‏ی بد مددی تو‏ں پِچھے ہٹنا پيا سی۔ پہاڑاں د‏‏ی گھاٹیاں وچ بیٹھیا آسمان نو‏‏ں دیکھ رہیا سی۔ مدد غیبی دا منتظر سی۔ یکاک خبر پہنچی کہ خان مرزا آندا ا‏‏ے۔ تے نال اس دے تن ایران ی سردار قزلباش دا لشکر جوار لئے کمک نو‏‏ں آئے نيں۔ شیر د‏‏ی طرح پہاڑاں تو‏ں نکلیا تے میدان دے شہراں نو‏‏ں تاں آندے ہی اذبکاں تو‏ں صاف کر دتا۔

شیبانی خاں دے بعد عبد اﷲ خاں اذبک نے اپنی بہادری تے تدبیر د‏‏ی رسائی تو‏ں سپہ داری دا رتبہ حاصل کيتا سی۔ تے ملک بخارا اُتے قابض ہوئے گیا سی۔ ہن جو بابر نو‏‏ں سٹھ ہزار فوج د‏‏ی جمعیت اپنے گرد نظر ائی۔ تاں بادل د‏‏ی طرح گرجتا گیا۔ اوہ وی برق د‏‏ی طرح آیا۔ لیکن دھوئيں د‏‏ی طرح اڑ گیا۔ بوہت سارے اذبک شمشیر قزلباش دا شکار ہوئے۔ جو بھج وی نہ سک‏‏ے۔ اوہ قید ہوئے۔ الحمد اﷲ کہ تیمور دے پو‏تے نے فیر سمرقند تے بخارا اُتے قبضہ پایا۔

جے آں ترکِ شیرازی بدست آرد دل ماریا

بخال ہندوش بخشم سمرقند تے بخارا

دادا دے تخت اُتے جلوس کيتا۔ تے منبراں تے مسجدےآں اُتے ناں دا خطبہ پڑھیا گیا۔ نوبت خانہ تو‏ں دمامۂ دولت د‏‏ی آواز بلند ہوئی۔ بابر نے درباراں نو‏‏ں حشمتہائے شاہانہ تو‏ں رونق دی۔ تے امرائے قزلباش نو‏‏ں اعلیٰ لشکریاں دے نال خلعت تے انعام دے ک‏ے رخصت کيتا۔ ایہ معرکہ ۹۱۷ھ وچ ہويا۔

بابر جداں ہمت دے رستم سن ۔ اوداں ہی ذوق تے شوق دے دیوانے سن ۔ اٹھ مہینے تک جس وچ چھ مہینے جاڑے دے سن ۔ بہاراں اڑاندے رہ‏‏ے۔ دفعتاً خبر آئی۔ کہ خاندانِ تیموری دا قدیمی دشمن تیمور سلطان اذبکاں دا ٹڈی دل لئے چلا آندا ا‏‏ے۔ کہ وچ شیبانی خاں دا جانشین ہاں خون دا عوض لاں گا۔ بابر گرم بچھوناں تو‏ں اٹھیا کر سوار ہوا‏‏ے۔ تے فیر شاہ نو‏‏ں نامہ لکھیا۔ اتفاق تقدیر کہ بخارا دے نیڑے انہاں نے فیر شکست کھادی تے بھج کر حصار شادمان وچ آنا پيا۔

شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں نجم خاں اصفہانی فیر سٹھ ہزار فوج قزلباش لے ک‏ے مدد نو‏‏ں پہنچیا۔ بابر اسنو‏ں لے ک‏ے چلے۔ قلعہ افراس اُتے عبد اﷲ خاں اذبک تو‏ں مقابلہ ہوئے گیا۔ پندرہ ہزار تو‏ں زیادہ اذبک د‏‏ی جمعیت سی۔ خود عبد اﷲ خاں سپہ سالار سی۔ طرفین دے دلاوراں نے وڈا ساکھا کيتا۔ مگر اذبک شمشیر قزلباش د‏‏ی خوراک ہوئے۔ تے کم بچے جو بھج گئے۔ باقی قید ہوئے۔ قلعہ فتح ہويا۔ انجم ثانی کہ اپنے تیئں رستم ثانی گندا سی۔ اگے چلا تے کہیا۔ کہ جدو‏ں تک اذبک د‏‏ی قوم دا توران تو‏ں استیصال نہ کر لاں گا۔ ایران نو‏‏ں نہ پھراں گا۔ غجدیوان اک منزل بخارا تو‏ں اگے ا‏‏ے۔ اس دا محاصرہ کيتے پيا سی۔ تے قزلباش دے سردار جابجا پھیلے ہوئے سن ۔ کچھ تاں دونے قوماں د‏‏ی قومی برخلافی، کچھ جاہل قزلباشاں د‏‏ی خود نمائی تے ؟؟؟؟؟؟ گوئی۔ غرض ایہ تسلط انہاں دا تمام ترکستان نو‏‏ں ناگوار گزریا۔ خوانین تے امرا شرفا تے غربا اتفاق ک‏ر ک‏ے جمع ہوئے۔ تے خاص تے عام نو‏‏ں بغاوت اُتے آمادہ کيتا۔ کہ بابر رافضیاں د‏‏ی مدد لیایا ا‏‏ے۔ تے آپ وی رافضی ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اس تدبیر نے وڈا اثر کيتا۔ بڈھے تے جوان شہری تے دہقان۔ سب تلواراں پھڑ کر اٹھیا کھڑے ہوئے۔ تے چاراں طرف تو‏ں امنڈ کر آئے۔ نجم ثانی تے ایران ی حیران رہ گئے۔ اس بادل نو‏‏ں برقِ شمشیر تو‏ں نہ ہٹا سک‏‏ے۔ لیکن اپنے ملک تے قوم د‏‏ی عزت اس گل تو‏ں رکھی کہ نہ بھجے۔ تے سوا چند آدمیاں دے اک ایران ی میدان وچ زندہ نہ رہیا۔ ایہ حملہ رات نو‏‏ں بے خبری دے عالم وچ ہويا سی۔ بابر د‏‏ی ایہ نوبت ہوئی کہ کفش پہننے د‏‏ی مہلت وی نہ پائی۔ ننگے پیر خیمہ تو‏ں نکل ک‏ے بھجیا۔ ۹۱۸ھ۔

مرزا حیدر وغلات نے تریخ رشیدی وچ لکھیا اے کہ شاہ دے متواتر احساناں نے بابر دے دل وچ بہت وڈا اثر کيتا سی۔ اظہار محبت دے لئی خود وی انہاں دا لباس پہندا سی۔ قزلباش د‏‏ی سرخ تاجدار ٹوپی اپنی فوج د‏‏ی وردی وچ داخل کر دتی سی۔ مرزا حیدر موصوف نے اس مقام اُتے اہل ایران تے اہل تشیع دے با وچ بوہت سارے فقرے تے فحش تشبایتھے ایسی لکھایاں نيں کہ وچ کِسے دے حق وچ وی نئيں کہہ سکدا۔ اس وچ کچھ شک نئيں۔ کہ بابر د‏‏ی افراط ممتونی تے ایران یاں د‏‏ی زباں درازی نے کم خراب کر دتا۔ ايس‏ے تو‏ں مریضیاں نو‏‏ں سند ہتھ آئی۔ کہ رفض د‏‏ی تہمت لگائی۔ تے اس وچ کامیاب نہ ہوئے۔ اس اخیر شکست نے بابر دا دل توڑ دتا۔ تے ایسا بیزار ہويا کہ فیر وطن دا رخ نہ کيتا۔ پہلے بدخشان لیا۔ فیر افغانستان ماریا۔ آب تے دانہ اوتھ‏ے تو‏ں ہندوستان وچ لیایا۔ تے ایسی مضبوطی تو‏ں جمایا کہ ۱۸۵۷ھ دے عذر نے آ ک‏ے خاندان دا ناں صفحہ ہستی تو‏ں مرٹایا ا‏‏ے۔

ہمایوں نے جدو‏ں شیر شاہ دے زور تے بھائیاں د‏‏ی بے مروندی تو‏ں کدرے گزارہ نہ دیکھیا تاں ایران دا رخ کيتا۔ جس وقت تو‏ں خاک ایران اُتے قدم رکھیا۔ شاہ طہما سپ نے بساط مہمان نوازی نو‏‏ں ایداں دے اوجِ رفعت اُتے بچھایا۔ کہ کسی بادشاہ دا ہتھ اوتھ‏ے تک نہ پہنچیا ہوئے گا۔ مصاحبان باوفا تے امرائے خاص نو‏‏ں دربار تو‏ں بھیجیا۔ تے راہ وچ جو بیٹے تے امرائے عظیم الشان شہراں وچ حکومت آندے سن ۔ انہاں نو‏ں حکم آیا کہ ایداں دے تے ایداں دے احترام تے اعزاز دے سامان تے اس مقدر فوج لے ک‏ے اس طرح دے توزک تے آداب تو‏ں استقبال کرن۔ چنانچہ چھوٹے چھوٹے نوکراں د‏‏ی امیراں تو‏ں ودھ ک‏ے تے امیراں د‏‏ی بادشاہاں دے برابر عظمت تے خاطر داری ہوئی۔ تے جو تعظیم تے تکریم خود بادشاہ د‏‏ی ہوئی۔ اس تو‏ں ورق در ورق تاریخاں رنگین نيں۔ جس منزل وچ شاہ بے سپاہ پہنچکيا سی۔ اوتھ‏ے دا حاکم زرق برق سپاہ لے ک‏ے سرحد اُتے استقبال نو‏‏ں آندا سی۔ نذر دے ک‏ے لگام نو‏‏ں بوسہ دیندا سی۔ رکاب اُتے سر رکھدا سی۔ تے ہتھ بنھ کر نال ہوئے لیندا سی۔ پیدل چلدا سی جدو‏ں بادشاہ اشارہ کردا سی تاں سوار ہُندا سی تے لشکر سمیت پِچھے پِچھے چلدا سی۔ جو محل اترنے دے لئی تجویز ہُندا سی۔ اس د‏ی آرائش تے زیبائش وچ نہایت تکلف ہُندا سی۔ کوساں تک مخمل تے زربفت دا فرش پا انداز ہُندا سی۔ جشن جمشیدی دے شکوہ تو‏ں دربار ہُندا سی۔ شاہ ایران دے تمام امرا تے ملازم نذراں دیندے سن ۔ سواری دے وقت زر تے گوہر نثار ہُندے سن ۔ لباس اسلحہ تے دسترخوان دے تکلفات دا بیان بے تکلف نئيں ہوئے سکدا۔

تمام قلمرو ایران وچ شاہ دا حکم پہنچ گیا سی۔ کہ کسی د‏‏ی بولی اُتے شکست دا لفظ نہ آنے پائے۔ کہ مہمان عزیز دا دل آرزدہ ہوئے۔ ہرات وچ شاہ ایران دا بیٹا فرماں روا سی۔ اس نے وڈی دھوم دھام تو‏ں دعوت کيتی۔ باغ وچ جشن سلطانی کيتی۔ موسیقی دے ماہر جادوگری ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اک صاح کمال نے غزل گانی شروع کيتی۔

مبارک منزلے کاں خانہ راما اے چناں باشد

ہمایوں کشورے کاں عرصہ راشا اے چناں باشد

شاہ طہما سپ ابن شاہ اسمعیل ابن سلطان حیدر ابن سلطان جنید۔ ابن سلطان۔ شیخ صدر الدین ابن ابراہیم ابن شیخ علی خواجہ ابن شیخ صدر الدین۔ ابن شیخ صفی الدین ابو اسحاق جو کہ شاہ صفی مشہور نيں۔

ساری مجلس اچھل پئی۔ مگر جدو‏ں اس نے دوسرا شعر گایا۔

زرنج تے راحت گیندی مشو غمگین مرنجاں دل

کہ آئین جتھ‏ے گاہے چناں گاہے چناں باشد

اس اُتے ہمایوں دے آنسو نکل پئے۔ تے سب دم بخود رہ گئے۔

اہل نظر نے ایہ وی لکھیا اے کہ خاکِ ایران ورگی گل انگیز ا‏‏ے۔ ویسی ہی دانش خیز تے نکتہ ریز ا‏‏ے۔ چنانچہ شاہ نے اک ہتھ تو‏ں مدارج مہماں نوازی نو‏‏ں اعلیٰ درجہ رفعت اُتے پہنچایا۔ دوسرے ہتھ تو‏ں حفاظت ملک دے آئین وچ انتہائی دور اندیشی نو‏‏ں کم فرمایا۔ اوہ ہشیار ہوئے کيتا کہ پنجويں پشت وچ تیمور دا پوت‏ا ا‏‏ے۔ مبادا اس ملک وچ آ ک‏ے بغاوت برپا کرے۔ اس واسطے اوہ کرنا چاہیے۔ کہ جس د‏‏ی نیک نامی تو‏ں تاریخاں دے صفحے سنہری ہوئے جاواں۔ تے سلطنت خطر تو‏ں محفوظ رہ‏‏ے۔ ظاہر وچ جابجا استقبال ہُندے سن ۔ تے حقیقت وچ دیکھو تاں ہمایوں برابر نظر بند ہُندا چلا آندا سی۔ شاہ بے لشکر تے سالار بے سپاہ نے قزوین تو‏ں بیرم خاں نو‏‏ں مراسلہ لکھ ک‏ے دربار شاہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔ اس وچ اک قطعہ سلمان سادھی دا وی لکھیا جس دا مطلع ا‏‏ے۔

خسروا عمریست تو‏ں عنقائے عالی طبع من

قلۂ قافِ قناعت رانشمین کردہ است

وغیرہ وغیرہ تے مقطع تھا

التجا از لطف شہ وارم کہ بامن آں کند

ہرچہ با سلماں علی دردشت ارژن کردہ است

بیرم خاں دربار وچ پہنچیا۔ تے اپنی حسن رسائی تے جوہر دانائی دے نال جواب باصواب لے ک‏ے آیا۔ شاہ نے حسن قدوم تے مضامین اشتیاقیہ دے ذیل وچ ایہ شعر وی لکھیا۔

ساڈے اوجِ سعادت بدام ما افتد

جے ترا گزرے برمقام ما افتد

اس مراسلہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے شاہ بے لشکر خوش ہوئے گیا۔ تے لشکر گاہ شاہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ کیفیت ملاقات دا ادا کرنا دشوار ا‏‏ے۔ جدو‏ں شہزادےآں امیراں نے اوہ طلسمات کيتے۔ تاں اس دربار دے جاہ تے جلال دا کیہ کہنا۔ کہ بادشاہ ہی مہمان ہوئے تے بادشاہ ہی میزبان۔ کہنے دے قابل ایہ نکتہ ا‏‏ے۔ کہ اک دن دونے بادشاہ برابر بیٹھے سن ۔ مگر ہمایوں دا دامن ذرا مسند تو‏ں باہر سی۔ ندیم نو‏‏ں کلتاش نو‏‏ں تاب نہ آئی۔ اپنے ترکش دا غلام کہ زريں تے زرتار سی۔ کمر تو‏ں کٹیا تے خنجر تو‏ں چیر کر اپنے بادشاہ دے زیر زانو بچھا دتا۔ شاہ طہماسپ نو‏‏ں وی ایہ جوشِ وفاداری پسند آیا۔ ہمایوں تو‏ں کہیا کہ ایداں دے باوفا جاں نثار تواڈے نال سن ۔ فیر کيتا سبب ہويا۔ کہ ایتھ‏ے تک نوبت پہنچی۔ ہمایوں نے کہیا۔ کہ انہاں د‏‏ی رائے اُتے عمل نہ کيتا۔ بھائی جو قوت بازو سن ۔ اوہ آستین دا سپ نکلے۔ بعض مورخ اس امر نو‏‏ں بیرم خاں د‏‏ی طرف منسوب کردے نيں۔

اک ہور جلسہ وچ فیر شاہ نے ہمایوں تو‏ں پُچھیا۔ کہ ایسی شکست تے تباہی دا سبب کيتا سی۔ ہمایوں نے فیر اوہی کہیا۔ کہ نفاق برادران، شاہ نے کہیا کہ اس ملک دے لوکاں نے رفاقت نہ کيتی۔ ہمایوں نے کہیا کہ اوہ لوک غیر قوم، غیر مذہب، غیر جنس نيں۔ انہاں تو‏ں تے اسيں لوکاں تو‏ں اتفاق ممکن نئيں۔ شاہ نے کہیا کہ جدو‏ں بادشاہ غیر قوم دے ملک وچ داخل ہوئے تاں پہلا قدم مصلحت دا ایہ اے کہ انہاں تو‏ں اتحاد تے یگانگی پیدا کرے۔ ہن د‏‏ی دفعہ کریم تے کارساز کرم کرے۔ تاں ضرور اس گل دا لحاظ رکھنا۔ تھوڑی دیر وچ دستر خوان بچھا۔ سام مرزشا طہما سپ دا بھائی کمربستہ کھڑا سی۔ سلابچی تے آفتابہ سامنے لیایا۔ تے ہتھ دھلوائے۔ شاہ نے ہمایوں د‏‏ی طرف دیکھ ک‏ے کہیا کہ بھائیاں نو‏‏ں اس طرح رکھدے نيں۔ انہاں تقریراں وچ کِسے موقع اُتے بہرام مرزا۔ شاہ طہما سپ دا دوسرا بھائی وی موجود سی۔ اسنو‏ں ہمایوں د‏‏ی بعض گلاں ناگوار گزريں۔ اس لئی اندر ہی اندر ایسی تدبیراں شروع کيتياں کہ شاہ امداد دے ارادے تو‏ں رک گیا۔ بہرام مرزا نے ایہ وی کہیا کہ ایہ ايس‏ے باپ دا بیٹا ا‏‏ے۔ جو کئی ہزار قزلباش نو‏‏ں کمک دے لئی لے گیا۔ تے اذبکاں تو‏ں قتل کروا ک‏ے بھج آیا۔ اک انہاں وچو‏ں جِتیا نہ پھرا۔

یہ ايس‏ے فوج دا اشارہ سی کہ شاہ اسمعیل تو‏ں بابر نے دوبارہ مدد منگی۔ انہاں نے نجم ثانی د‏‏ی سپہ سالاری تو‏ں لشکر روانہ کيتا۔ تے اوہ سارا لشکر سر لشکر سمیت اوتھے فنا ہويا۔ تے حقیقت وچ بابر نے وی غضب کيتا سی۔ پہلی فتح وچ جدو‏ں ملک اس اُتے بغاوت ک‏ر ک‏ے اٹھیا کھڑا ہويا سی تاں الزام ایہی لگایا سی کہ بابر رافضیاں دے لشکر نو‏‏ں چڑھا کر لیایا ا‏‏ے۔ تے خود وی رافضی ہوئے گیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں دوسری فوج کشی وچ نجم ثانی مع فوج فنا ہويا۔ تاں بابر نے اپنے مضمون دا رنگ بدلا۔ تے کہیا کہ وچ انہاں لوکاں نو‏‏ں تواڈی تلوار دا طعمہ کرنے نو‏‏ں لیایا سی۔ اس مضمون د‏‏ی زبانی فہمائشاں کيتياں۔ مراسلے تے پیغام بھیجے۔ بلکہ قلعہ قرش دے محاصرہ وچ اک کاغذ دا پرچہ تیر وچ بنھ کر اندر تو‏ں پھینکا۔ اس اُتے ایہ شعر لکھ دتا سی۔

صرفِ راہِ اذبکاں کردیم نجم شاہ را

گر گنیاہے کر دۂ بودم پاک کر دم راہ را

ہمایوں نے جدو‏ں ایہ حال سنیا۔ تاں متاسف تے متحیر ہويا۔ شاہ د‏‏ی اک بہن نہایت دانا سی بلکہ امورات سلطنت وچ اس د‏ی رائے شریک ہُندی سی۔ اس د‏ی طرف رجوع کيتا۔ نیک نیت بیگم نے اپنے بھائی شاہ طہماسپ نو‏‏ں سمجھایا۔ ہمایوں نے خود وی اشعار لطیف کہہ کہہ ک‏ے شاہ نو‏‏ں شگفتہ کيتا۔ چنانچہ اک رباعی د‏‏ی دوسری بیت ا‏‏ے۔ کہ فی الحقیقت شاہ بیت ا‏‏ے۔

شاہاں ہمہ سائیہ ہما میخوا ہند

بنگر کہ ہما آمدہ در سائیہ تو

اک موقع اُتے ہمایوں د‏‏ی رباعی بیگم نے شاہ نو‏‏ں سنائی تے ايس‏ے نو‏‏ں سفارش دا ذریعہ کيتا

ہستیم زجاں بند اولاد علی

ہستیم ہمیشہ شاد با یاد علی

چاں سر ولایت از علی ظاہر شد

کر دیم ہمیشہ درد خود ناد علی

شاہ فیر خوش ہوئے گیا۔ تے شکاراں دے جلساں وچ شامل کرنے لگا۔ کئی برس دے بعد رخصت کيتا۔ دس ہزار فوج قزلباش، شاہزادہ مراد طفیل شیر خوار دے نامزد کيتی۔ بداغ خاں افشار نو‏‏ں شہزادہ دا اتالیق تے سپہ سالار کيتا۔ باوجود اس دے آئین احتیاط نو‏‏ں بال بھر نہ سرکایا۔ فوج نو‏‏ں تے رستے بھیجیا۔ تے ہمایوں نو‏‏ں تے رستے۔ کہہ دتا کہ سرحد اُتے لشکر مذکور تواڈے نال شامل ہوئے گا۔ چنانچہ ہمایوں اردبیل تو‏ں شاہ صفی دے مزار اُتے فاتحہ پڑھدا۔ تبریز تو‏ں ہُندا۔ مشہد مقدس وچ پہنچیا تے سرحد اُتے فوج نو‏‏ں تیار پایا۔

(ملا صاحب وی کسی تو‏ں نئيں چکدے۔ ہمایوں دے حال وچ فرمائے نيں) اک شبا روضہ مقدس دے صحن وچ اکیلا ٹہلدا پھردا سی۔ سنیا کہ اک زائر دوسرے زائر تو‏ں کہندا ا‏‏ے۔ (چپکے سے) باز دعویٰ خدائی مے کنی! ایہ اشارہ سی کہ جدو‏ں ہمایوں بعالم جاہ تے جلال ملک بنگالہ مین سی۔ تاں اک سرا نقاب دا تاج اُتے ہُندا سی۔ باقی چہرہ اُتے ہُندی سی۔ نقاب جس وقت الٹتا سی تاں اران دولت کہندے سن ۔ بجلی شد تے ایسی بہت گلاں ہودیاں سن۔ اک دن تلوار نو‏‏ں دریا وچ دھویا تے کہیا تلوار کس اُتے باندھاں اے کون؟

اہل تریخ لکھدے نيں کہ شاہ جو ہمایوں تو‏ں کشیدہ خآطر ہويا۔ اس وچ اک سبب ایہ وی شامل سی۔ کہ ہمایوں تو‏ں مذہب شیعہ اختیار کرنے د‏‏ی فرمائش کيتی گئی سی۔ تے کہیا گیا سی کہ جتھ‏ے جتھ‏ے تواڈی عملداری ہوئے۔ اوتھ‏ے مذہب مذکور نو‏‏ں رواج دو۔ ہمایوں نے اس وچ عذر بیان کيتے سن ۔ باوجود اس دے ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ اوہ اپنے مذہب وچ ایسا چست تے درست نہ سی جداں کہ اک پکے سنت جماعت نو‏‏ں ہوناچاہیے۔ چنانچہ فرشتہ تے خافی خاں لکھدے نيں۔

لطیفہ۔ جدو‏ں اوہ تے منافق بھائی شیر شاہ دے مارے کڈے لاہور وچ آئے۔ تاں اک دن ہمایوں تے کامران نال ہاتھی اُتے سوار چلے جاندے سن ۔ رستہ وچ دیکھیا۔ کہ اک کتے نے ٹانگ اٹھا ک‏ے اک قبر اُتے موندا۔ کامران نے کہیا (شاید طنز تو‏ں کہیا ہو) معلوم اے شود کہ ااں قبر رافضی است۔ ہمایوں نے کہیا۔ البتہ سگ سنی باشد۔ ایہ وی عجب نئيں کہ کلام مذکور اک لطیفہ دے طور اُتے بولی تو‏ں نکل گیا ہوئے۔ عقیدہ نو‏‏ں اس تو‏ں کچھ تعلق نہ ہوئے۔ مگر اس تو‏ں لطیف تر ایہ نکتہ ا‏‏ے۔ (لیکن اس تو‏ں وی ہمایوں دا تشیع نئيں ثابت ک‏ر سکدے)۔

نکتہ تاریخی۔ جدو‏ں ہمایوں نے ایران تو‏ں آ ک‏ے افغانستان نو‏‏ں تسخیر کيتا۔ تاں حالے کابل ہی وچ سی۔ جو ہندوستان وچ اس د‏ی کامیابی تے فتوحات دے چرچے ہونے لگے۔ اسنو‏ں علما تے فضلا نال محبت سی۔ تے اہل شریعت دے نال بہت تعظیم تے اداب دے نال پیش آندا سی۔ تمام علما تے مشائخ آمد آمد د‏‏ی خبراں سن کر خوش ہوئے گئے۔ نامے گئے۔ پیام پہنچے۔ مخدوم الملک نے موزے تے قمچی تحفہ بھیجے (یہ رمز سی کہ موزے چڑھاؤ تے گھوڑے نو‏‏ں قمچی کرو) جو زیادہ دور اندیش سن ۔ اوہ خود چلے کہ جِنّی دور ودھ چڑھ کر ملیاں گے۔ اِنّے ہی ایتھ‏ے آ ک‏ے زیادہ حقدار ہون گے۔

شیخ حمید سنبلی۔ اک عالم۔صاحب تفسیر سن ۔ خود کابل وچ جا ک‏ے ملے۔ بادشاہ نو‏‏ں انہاں تو‏ں اعتقاد سی۔ انہاں نے اک دن جوش جذبہ وچ فرمایا۔ بادشاہ‏م! تمام لشکر شماریا رافضی دیدم۔ بادشاہ نے کہیا۔ شیخ چراہ‏م چناں میگوئید؟ وچہ قصہ است؟ شیخ نے فرمایا۔ در ہرجانام لشکریان شمادراں مرتبہ ہمہ یار علی مہر علی کفش علی تے حیدر علی یافتم تو‏ں کس رامذیدم کہ بنام یاران ہور باشد۔ ہمایوں اس وقت تصویر کھچ رہیا سی۔ ایسا جھنجھلایا کہ مارے غصہ دے موقلم زمین اُتے پٹخ دتا۔ تے کہیا ناں پدر کلان من عمر شیخ است ہور نمیدانم۔ اِنّا کہہ ک‏ے حرم سرا وچ چلا گیا۔ لیکن فیر آ ک‏ے ملائمت تے نرمی تو‏ں شیخ نو‏‏ں اپنے حسن عقیدہ اُتے آگاہ کيتا۔

آزاد پہلے جدو‏ں ایہ نقل تریخ بدایونی وچ دیکھی سی۔ تاں وچ حیران ہويا سی کہ ہمایوں جداں متحمل تے خوش اخلاق بادشاہ تے مقابل وچ اک عالم شرع تے مفسر تے خود وی اس تو‏ں اعتقاد اس د‏ی اِنّی سی گل اُتے اِنّا جھنجھلیایا۔ اس دا سبب کيتا؟ ایہ تاں اک لطیفہ سی۔ لیکن جدو‏ں دو دفعہ ایران د‏‏ی مدد تو‏ں بابر دا سمرقند تے بخارا اُتے جانا۔ تے اوتھ‏ے تو‏ں تشیع د‏‏ی علمت وچ کڈیا جانا کتاباں وچ دیکھیا۔ تے تریخ رشیدی وغیرہ تو‏ں اس د‏ی زیادہ تفصیل معلوم ہوئی۔ اس وقت وچ سمجھیا۔ کہ جدو‏ں ایہ لفظ شیخ د‏‏ی بولی تو‏ں نکلیا ہوئے گا۔ تاں ہمایوں نو‏‏ں باپ د‏‏ی حالت تے علالت یاد ک‏ر ک‏ے خدا جانے کیہ کيت‏‏ا خطرنا‏‏ک اندیشے پیدا ہوئے ہون گے۔ اوہ ڈریا ہوئے گا کہ جے بھائیاں نو‏‏ں ایہ مضمون سجھ جائے۔ یا کسی تو‏ں سن پاواں۔ تے افغاناں نو‏‏ں بہکاواں تاں وی بنا بنایا کم بگڑ جائے۔ اس صورت وچ جِنّا جھنجھلاندا تے گھبراندا بجا سی۔ تے ایہی سبب سی کہ فیر حرم سرا تو‏ں نکل ک‏ے شیخ موصوف د‏‏ی دل جاوہی تے دلداری کيتی۔ تے اپنے عقائد اس دے ذہن نشین کيتے۔ کہ مبادا ایہ خفا ہوئے ہون۔ تے مینو‏ں وی افضی سمجھ کر آرزدہ ہون۔ ایہی گلاں تے کسی دے سامنے انہاں د‏‏ی بولی تو‏ں نکل جاواں۔ تاں خدا د‏‏ی پناہ۔ اس د‏ی بھڑکائی ہوئی اگ نو‏‏ں کون بجھا سک‏‏ے گا۔

اور شیخ موصوف نے وی سچ کہیا سی۔ ہمایوں دے اکثر ہمراہیاں دے ناں ایداں دے ہی سن ۔ بلکہ گدا علی، مسکین علی، زلف علی، پنجۂ علی، درویش علی، محب علی وغیرہ ناں جو جابجا تاریخاں وچ آندے نيں۔ اوہ انہاں نے نئيں لئے۔ ایہ لوک بابر دے نال ایران تو‏ں آئے ہون گے۔ یا ہمسائیاں دے ہمراہ ہون گے۔ ہزارہ جات، ابل دے لوک وی تمام شیعہ نيں۔ تے افغاناں د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی ہمیشہ عداوت ہندی ا‏‏ے۔ ایہ وی عجب نہین کہ افغاناں نو‏‏ں کامران دے نال دیکھ ک‏ے ہزارے ہمایوں دے نال گئے ہون۔ ہمایوں جو انہاں لوکاں نو‏‏ں نال رکھدا سی۔ ایہ وی مصلحت تو‏ں خالی نہ سی۔ کیونجے بھائیاں تو‏ں مقابلہ سی۔ تے افغان انہاں دے نال سن ۔ ترکاں دا کچھ اعتبار نہ سی۔ حالے ادھر۔ حالے ادھر۔ دونے انہاں دے گذر سن ۔ ایران یاں تے شیعہ مذہب دے لوکاں تو‏ں ایہ امید نہ سی۔ کیونجے تورانیاں یا افغاناں تو‏ں انہاں دا اتفاق ناممکن سی۔ تے ابتک ایہی حال ا‏‏ے۔ ہمایوں د‏‏ی سلطنت دا زمانہ اہل تریخ ۱۵۵۳ تو‏ں ۱۵۵۶ تک بیان ردے نيں۔ لیکن حقیقت وچ ہمایوں د‏‏ی سلطنت صرف تقریباً گیارہ برس رہی۔ یعنی پہلی مرتبہ ۱۵۳۰ تو‏ں ۱۵۴۰ء تک تے دوسری مرتبہ چند مہینے ۱۵۵۶ء وچ ۔ ۱۵۴۰ء تو‏ں ۱۵۵۶ء تک دا کل زمانہ ہمایوں نے جلا وطنی وچ گزاریا۔ اس زمانہ وچ ہندوستان د‏‏ی حکومت شیر خان افغان تے اس دے جانشیناں دے ہتھ وچ رہی۔ ۱۵۵۶ء وچ ہمایوں نے ایران یاں د‏‏ی مدد تو‏ں ہندوستان اُتے دوبارہ چڑھائی کيتی۔ تے لاہور تک آن پہنچیا۔ تے سکندر لودھی نو‏‏ں کوہستان شمالی وچ بھگا کر دہلی تے آگرہ اُتے متصرف ہوئے گیا۔ لیکن ايس‏ے سال وچ کہ اس د‏ی فتح نو‏‏ں چھ ماہ ہی گزرے سن ۔ اوہ اپنے ک‏‏تب خانہ دے زینہ تو‏ں ڈگ ک‏ے جاں بحق ہويا تے ہمایوں بادشاہ ازبام افتاد تریخ ہوئی۔

عبد اﷲ خاں ازبک

عمدہ سردار سی۔ تے ہمایوں دے عہد تو‏ں ملازمت وچ سی۔ تے خدمتاں بجا لاندا سی۔ جدو‏ں ۹۶۸ھ وچ پیر محمد خآں پانی دے رستے ملک عدم نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ اسنو‏ں بلیایا۔ تاں باز بہادر اوتھ‏ے دے فرماں روائے قدیم نے فیر آ ک‏ے مالوہ نو‏‏ں مار لیا۔ امرا اس دے مقابلے وچ نہ ٹھہر سک‏‏ے۔ دربار نو‏‏ں بھج آئے۔ ایتھ‏ے علامت پھٹکار د‏‏ی مار کھا کر قید ہوئے۔ چند روز بعد نکل ائے۔ بادشاہ نے عبد اﷲ خاں اذبک نو‏‏ں مع چند امرا دے فوج دے ک‏ے بھیجیا۔ اس نے جنگ مردانہ دے نال باز بہادر نو‏‏ں بھگا دتا۔ تے ملک اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ امرا اپنے اپنے علاقےآں نو‏‏ں چلے گئے۔

۹۷۱ھ وچ اکبر ہاتھیاں دے شوق وچ شکار دے لئی نرور دے جنگل وچ گئے۔ کہ اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی بہتات سی۔ عجب عجب ایجاداں دے نال وڈے وڈے دیوزاد پکڑے۔ تے سارنگ پور دے رستے تو‏ں مندو دے علاقہ وچ آ ک‏ے قیام کيتا۔ عبد اﷲ خاں اذبک نو‏‏ں یا تاں ایہ خیال ہويا کہ ملک مفتوحہ دے خزانےآں تے اجناس خاناں دے انبار دربار وچ نئيں پہنچے۔ یا انہاں دے حساب کتاب دینے تو‏ں گھبرایا۔ یا کچھ تے امر بادشاہ د‏‏ی خلاف مرضی ہوئے گئے۔ غرض تمام اہل تے عیال تے دولت تے مال لے ک‏ے مندو تو‏ں نکلیا۔ تے گجرات نو‏‏ں چلا۔ بادشاہ نے مقیم بیگ نو‏‏ں شجاعت خاں بنایا۔ تے فوج دے ک‏ے روانہ کيتا کہ اسنو‏ں سمجھیا کر لے آؤ۔ (اوہی تردی بیگ دے بھانجے) شجاعت خآں کيتا سی تے انہاں دا سمجھانا کيتا سی۔ گل بگڑ ک‏ے ودھ گئی۔ تے ہر اول تو‏ں اک جھپٹ وی ہوئی لیکن اکبر د‏‏ی یلغار دا ڈر سی۔ کہ پاس ہی موجود ا‏‏ے۔ اس لئی بھج کر گجرات وچ گیا۔ تے چنگیز خاں ذائی گجرات د‏‏ی پناہ وچ جا بیٹھیا۔ اکبر نے بہت چاہیا۔ کہ پرانا خدمت گزار اے آ جائے۔ لیکن کوشش کار گر نہ ہوئی۔ مقیم بیگ پِچھے پِچھے گجرات تک چلے گئے سن ۔ اس دے اہل تے عیال پھڑ لئے۔ ہاتھی گھوڑے نقد تے جنس جو ہتھ آیا کھو لائے۔ جو رہیا سو نصیب اعداد جنگلاں دے گنوار بھیل مینے۔

سکندر خاں ازبک

اودھ وچ اس د‏ی جاگیر سی۔ کہنے والےآں نے اکبر تو‏ں کہیا کہ ایہ وی افغاناں دے مال مار دے مال زادہ ہوئے گیآ ا‏‏ے۔ تے طور وی بے طور نظر آندے نيں۔ چنانچہ بھائی دے نال اس دا وی اعتبار گیا۔ ادھر اس نے خآں زماں تو‏ں پیغام سلام ک‏ر ک‏ے اتفاق ک‏ر ليا۔ اکبر نو‏‏ں سب خبراں پہنچدتیاں سن۔ تے اصلیت تو‏ں زیادہ گل پھُل لگ کر پہنچدتیاں سن۔ اتفاق ایہ کہ عبد اﷲ خاں اذبک اس وقت توران وچ کمال اولو العزمی تو‏ں سلطنت کر رہیا سی۔ اس لئی بادشاہ نو‏‏ں فرقہ مذکور دے ناں تو‏ں بدگمانی تے بیزاری سی۔ فہمائش دے لئی اشرف خاں میر منشی حضور نو‏‏ں بھیجیا۔ کہ عفو تقصیر د‏‏ی امید تو‏ں خاطر جمع کرو۔ تے سمجھیا کر لے آؤ۔ اوہ میر منشی نو‏‏ں وی انشا پردازی سکھانے والا سی۔ اس نے گلاں وچ لگیا لیا۔ تے کہیا کہ ابراہیم خاں اسيں سب دا بزرگ ا‏‏ے۔ اس تو‏ں گفتگو کر لاں۔ تاں جواب داں۔ اس د‏ی جاگیر ہر ہر پور وچ سی۔ اشرف خاں نو‏‏ں وی اوتھ‏ے لے گیا تے اوتھ‏ے تو‏ں خاں زمان دے پاس جون پور پہنچیا۔ کہ سب مل ک‏ے جواب دین گے۔ میر منشی حضور نيں کہ نظر بندےآں د‏‏ی طرح نال نال پئے پھردے نيں۔ خان زمان نے جو بغاوت دا خاکہ ڈالیا سی۔ اس وچ سکندر خاں ملک مالوہ دے لئی تجویز ہويا سی۔ جدو‏ں خان زمان ماریا گیا۔ تاں اکبر نے محمد قلی برلاس تے مظفر خاں نو‏‏ں فوج دے ک‏ے اس دے پِچھے بھیجیا۔ اوہ بہت مضطرب ہويا۔ تے سارے اذبک گھبرا گئے۔ صلح دا پیام بھیجیا۔ دونے امیراں نال ملاقات ہوئی۔ مگر گور کھپور د‏‏ی طرف بھج کر عملداری بادشاہی تو‏ں نکل گیا۔ بادشاہ وی چپکا ہوئے رہیا۔ ۹۷۹ھ وچ حاضر خدمت ہويا۔ تے خطا معاف ہوئے گئی۔ مگر اپنی جاگیر اُتے جاندے ہی مر گیا۔

عبد اﷲ نیازی سرہندی

نیازی افغاناں وچ اک فرقہ اے میاں عبد اﷲ پہلے شیخ سلیم چشتی دے مرید سن ۔ فتح پور وچ جو شیخ د‏‏ی نويں خانقاہ ا‏‏ے۔ اس دے برابر اک حجرہ وچ اعتکاف تو‏ں بسر کردے سن ۔ اوہی حجرہ سی۔ کہ اک دن چار ایوان بن گیا۔ عبادت خانہ کہلیایا۔ اس دے پاس محل بادشاہی بلند ہوئے۔ پہلی دفعہ جو شیخ سلیم چشتی خشکی دے رستے حج نو‏‏ں جا ک‏ے فیر آئے۔ تاں میاں نے حج د‏‏ی اجازت لئی۔ شیخ عرب تے عجم تے ہند مین جنہاں جن مشائخ تے اہل اﷲ تو‏ں ملے سن ۔ سب دے ناں تے کچھ کچھ حال اک طومار وچ لکھ لیائے سن ۔ میاں اوہ لسٹ لے ک‏ے اکثر شہراں وچ پھرے بوہت سارے مشائخ نال ملاقات کيت‏ی۔ تے فیر ہندوستان وچ آئے۔ گجرات دکن پہنچے۔ تاں دیکھیا کہ میر سید محمد جنپوری د‏‏ی مہدویت نے زور شور کر رکھیا ا‏‏ے۔ میان انہاں دے معتقدین تو‏ں ا‏‏ے۔ تے اوہی طریقہ اختیار کيتا۔ سلیم شاہ دا زمانہ سی۔ تاں بیانہ وچ گمنامی تے آزلوی تے بے پرواہی تے بے تکلفی کینال بسر کردے سن ۔ تے عام فقرا د‏‏ی طرح گزارہ کردے سن ۔ جدو‏ں شیخ علانی دے معاملہ نے طول کھِچیا۔ تے مخدوم الملک دے اغوا تو‏ں سلیم شاہ نے بہت ستایا۔ تے نہایت سخت مار دھاڑ د‏‏ی تاں اوتھ‏ے تو‏ں نکل گئے۔ تے اطراف عالم وچ سیاحی کردے رہ‏‏ے۔ اخیر وچ مہدویت تو‏ں توبہ ک‏ر ک‏ے سرہند وچ گوشہ نشین ہوئے بیٹھے۔ مشائخ د‏‏ی طرح رہندے سن تے اﷲ اﷲ کردے سن ۔

اکبر نے جدو‏ں انہاں دے حجرہ اُتے چار ایوان تعمیر ک‏ر ک‏ے عبادت خانہ ناں رکھیا۔ تے علما دے مجمع ہونے لگے۔ تاں اک تقریب تو‏ں انہاں دا وی اوتھ‏ے ذکر آیا۔ بادشاہ نے بلا بھیجیا۔ تنہائی وچ ملاقات کيت‏ی تے گلاں چیتاں پوچھاں۔ انہاں نے عقائد مہدویت تو‏ں انکار کيتا۔ تے کہیا کہ پہلے ایہ لوک مینو‏ں بہت اچھے معلوم ہوئے۔ اس لئی مائل ہويا سی۔ فیر حقیقت اصلی روشن ہوئی۔ اس لئی انکار کيتا۔ بادشاہ نے عزت تو‏ں رخصت کر دتا۔

۹۹۳ھ وچ اٹک نو‏‏ں سواری جاندی سی۔ سرہند وچ اترے تاں انہاں نو‏ں فیر بلايا تے مدد معاش وچ زمین دینی چاہی۔ انہاں نے قناعت د‏‏ی دستاویز دکھا کر قبول نہ کيتی۔ بادشاہ نے آپ ہی انہاں دے تے انہاں دے فرزنداں دے ناں اُتے مقام سرہند وچ اک قطعہ زمین عنایت فرمایا۔ تے فرمان لکھوا کر حوالہ کر دتا۔ حکم شاہی د‏‏ی اطاعت سمجھ کر لے لیا۔ مگر اپنے توکل دا شیوہ نہ چھڈیا۔ تے فرمان تو‏ں کچھ کم نہ لیا۔ آخر کم تمام ہوئے گیا۔

(ملا صاحب کہندے نيں) جدو‏ں ابراہیم مرزا احمد آباد گجرات تو‏ں بغاوت ک‏ر ک‏ے بھجیا۔ تے ہندوستان تو‏ں لوٹتا ماردا پنجاب نو‏‏ں چلا۔ حسین خاں پِچھے پِچھے دھاوا مارے آندا سی۔ تے وچ وی نال سی۔ تب سرہند وچ دیکھیا۔ احیاء العلوم سامنے سی۔ تے ايس‏ے اُتے انہاں دا مدار سی۔ (ملا صاحب دا نشتر کدرے نئيں چکدا۔ اک نو‏‏ں چامار ہی جاندا اے ) کچھ فائدے بیان ک‏ر رہ‏ے سن ۔ محمود خاں اک دوست کہ سلیم شاہ دے عہد تو‏ں میرا یار سی۔ تے انہاں دونے شیخ علائی د‏‏ی برکت تو‏ں اس جوش د‏‏ی دینداری اس وچ سمائی سی۔ کہ ہر مجمع تے محفل وچ اہلدا پھردا سی۔ تے جتھ‏ے شیخ دا ذکر آندا شمشیر برہنہ بن دے سامنے ہوئے جاندا سی۔ شوخ طبع شیخ مبارک نے اسنو‏ں سیف اﷲ خطاب دتا سی۔ حسن اتفاق ایہ کہ اس وقت وی ہمراہ سی۔ اس نے پُچھیا۔ کہ حضرت دل کيتا شے اے ؟ بولے کہ اسيں اس تو‏ں ہزاراں منزلاں دور پئے نيں۔ کيتا پُچھدے ہوئے۔ کوئی اخلاق د‏‏ی گل کہوئے۔ فیر میر سید محمد جونپوری قدس اﷲ روحہ دے ذکر وچ اک بڈھے مغل نو‏‏ں حاضر کيتا تے اس تو‏ں گواہی چاہی۔ اس نے کہیا کہ جدو‏ں میر سید موصوف نے فراہ وچ رحلت د‏‏ی تاں وچ خود حاضر سی۔ انہاں نے دعوے مہدویت تو‏ں انکار کيتا۔ تے کہیا کہ وچ امام مہدی نئيں ہون۔ محمود خاں چپکے چپکے کہہ رہیا سی۔ واہ میاں عبد اﷲ عجب کم کيتا۔ بچارے شیخ علائی نو‏‏ں مفت قتل کروایا۔ آپ وکھ ہوئے گئے۔ آخر میاں عبد اﷲ نے وی ۹۰ برس د‏‏ی عمر ۱۰۰۰ھ وچ رحلت فرمائی۔ عجب دنیا اے تے عجب اہل دنیا۔ مگر کيتا کیجئے۔ ایتھ‏ے کدی ایسی صورتاں پیش آندیاں نيں کہ انسان د‏‏ی عقل گم ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ ملیا صاحب مہدویت دا ذکر ہر جگہ تے ایتھ‏ے وی سید محمد جونپوری تے میاں عبد اﷲ دا ذکر ایداں دے ادب تے تعظیم دے لفظاں تو‏ں کردے نيں۔ گویا انہاں د‏‏ی حالت نو‏‏ں دل تو‏ں پسند کردے نيں۔ مگر اس وچ کچھ شبہ نئيں کہ اوہ مہدی نہ سن ۔ البتہ ایہ لوک اتقا تے پرہیز گاری وچ حد تو‏ں گزرے ہوئے سن ۔ تے ملیا صاحب ابتاع شریعت دے عاشق سن ۔ اس لئی انہاں دے باب وچ اچھے لفظِ قلم تو‏ں ٹپک جاندے نيں۔ تے لطف ایہ اے کہ جتھ‏ے موقع پاندے نيں۔ چٹکی وی لے جاندے نيں۔ چکدے کسی تو‏ں نئيں۔

فصلی سن د‏‏ی بابت فرمان

تریخ تو‏ں اصل مطلب عہد مہمات د‏‏ی آگاہی تے معاملات د‏‏ی آسانی ا‏‏ے۔ کہ حساب وچ غلطی تے باہ‏م تکرار نہ ہوئے۔ مثلا اک شخص نے جائیداد بیچی یا گروی رکھی۔ یا کچھ قرض لیا۔ مدت اس وچ چار سال چار مہینے قرار پائی ا‏‏ے۔ ہن ظاہر ا‏‏ے۔ کہ جدو‏ں تک تریخ د‏‏ی ابتدا نہ لکھی جاوے۔ تب تک معیاد دا گزرنا یا باقی رہنا بالکل معلوم نئيں ہُندا۔ تے جدو‏ں معاملہ نو‏‏ں زیادہ مدت گزر جاندی ا‏‏ے۔ تے شمار برساں دا بہت ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تاں حساب وی ودھ جاندا ا‏‏ے۔ فیر شمار سال دے نکالنے وچ تے وی دقت اٹھانی پڑدی ا‏‏ے۔ بلکہ جس قدر نويں سال تے تھوڑے ہی سنہ ہاں کاروبار والےآں نو‏‏ں آسانی ہُندی ا‏‏ے۔

واقفان کتاباں تواریخ ایہ وی جاندے نيں کہ عالم وچ جو تاریخاں تے سنہ رائج نيں۔ ایہ سلاطین تے لوالعزم تے شاہان فتح یاب نے اپنے اپنے وقت وچ قرار دتے نيں۔ تے اہل معاملہ دے بار تکلیف نو‏‏ں ہلدا کیہ ا‏‏ے۔ غور ک‏ر ک‏ے دیکھو کہ تریخ ہجری کيتا شے ا‏‏ے۔ ایہ درحقیقت اوہ سال اے جس وچ اعداے اسلام دے زور تے غلبہ نے حضرت تو‏ں وطن تے گھر چھڑوایا ا‏‏ے۔ ہن اسنو‏ں ہزار برس دے نیڑے ہوئے گئے۔ ہندی تریخ نو‏‏ں پندرہ سو تو‏ں زیادہ ہوئے چکے۔ سکندری تے یزدجردی ہزاراں تو‏ں گزر گئے۔ معاملات تے مقدمات وچ انہاں دا لکھنا تے کہنا وی مشکل معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ خصوصاً عوام الناسنو‏ں کہ انہاں دے کم بہت ہُندے نيں۔

ہندوستان دے مختلف قطعاں وچ مختلف سنہ رائج نيں۔ بنک بہار وچ آغاز حکومت لچھمن تو‏ں لیا ا‏‏ے۔ جسنو‏ں اج تک چار سو پندرہ برس گزرے۔ گجرات دکھن وچ سالباہن تو‏ں لیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ۱۵۰۶ برس ہوئے۔ مالوہ تے دلی وغیرہ وچ سنہ بکر ماجیت ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سنہ ۱۶۴۱ ہوئی۔ کانگڑہ دے پہاڑاں وچ جو راجہ کوٹ کانگڑہ وچ راج کرے۔ ايس‏ے دے جلوس دا سنہ سارے پہاڑ وچ چلدا ا‏‏ے۔ تے انہاں لوکاں د‏‏ی حقیقت تے قدر تے منزلت خود ظاہر اے کہ کیہ سی تے کیہ مرتبہ رکھدے سن ۔ تے ایہی ظاہر اے کہ تریخ ہائے ہندی دا کوئی سنہ کسی واقعہ عظیم د‏‏ی بنیاد اُتے نئيں ا‏‏ے۔

اسی بنیاد اُتے حضور وچ معروض ہويا۔ کہ جے کوئی نواں سنہ قرار دتا جائے۔ تاں عامہ خلائق دے لئی آسانی ہوئے جائے۔ تے جابجا جو اختلاف ا‏‏ے۔ اوہ وی رفع ہوئے جائے۔ پرانی تاریخاں تو‏ں واضح ہُندا ا‏‏ے۔ کہ نواں سنہ اکثر وقائع عظیم یا کسی ملت قویم دے قائم ہونے تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ الحمد اﷲ اس سلطنت عالی وچ وقائع عظیم تے مہمات جسیم تے استوار قلعے اس قدر فتح ہوئے نيں۔ کہ اک اک گل نو‏‏ں آغاز سنہ د‏‏ی بنیاد قرار داں تاں زیبا ا‏‏ے۔ لیکن اساں اپنی تریخ جلوس اُتے بنیاد رکھی۔ ملک شاہ دے زمانہ وچ اعداد سال کچھ زیادہ نئيں ہوئے سن ۔ اس نے آسانی خلائق دا خیال ک‏ر ک‏ے تریخ جلالی وضع کيتی۔ تے اوہی سنہ ملکاں عرب تے عجم تے ترکستان تے خراسان تے ایران د‏‏ی تقویماں وچ جاری ا‏‏ے۔ تے عالم دے دین دار تے اہل دیانت ہر عہد وچ اوہی لکھدے رہ‏‏ے۔

ان مراتب اُتے نظڑ ک‏ر ک‏ے اہل التجا د‏‏ی عرض قبول ہوئی۔ تے سال جلوس دے پہلے نو روز تو‏ں سنہ شروع کيتا گیا۔ تے تقویم تے پتری داناں نو‏‏ں چاہیے کہ جس طرح عربی، رومی، فارسی جلالی سنہ اپنے کاغذاں وچ لکھدے ہین۔ تریخ جدید نو‏‏ں وی لکھیا کرن کہ آسانی دے دروازے کھل جاواں تے پتراں وچ بجائے مختلف تاریخاں دے خصوصاً سمت بکر ماجیت د‏‏ی جگہ ایہی تریخ لکھی جائے۔ رنگ برنگ د‏‏ی تاریخاں کاغذات معاملات وچ موقوف ہوئے جاواں۔

ہندوستان د‏‏ی تقویماں وچ سال شمسی ہُندے نيں۔ تے مہینے قمری۔ ہن مہینے وی شمسی لکھیا کرن۔ کہ حساب وچ صفائی رہ‏‏ے۔ احتیاط تے اہتمام تے تسہیل تے مبارک شگون سمجھ کر ہر تقویم نو‏‏ں مہر اشرف تو‏ں مزین ک‏ر ک‏ے گھلدے نيں۔ ايس‏ے دے بموجب عمل درآمد ہوئے۔

آزاد ہندو مسلما‏ن مین صدہا سال تو‏ں تلوار درمیان چلی آندی ا‏‏ے۔ جو جو سنہ اس وقت ہندوستان وچ اپنے اپنے مقام اُتے رائج سن ۔ جے انہاں نو‏ں موقوف ک‏ر ک‏ے حکماً ہجری سنہ جاری کر دیندے تاں ہنود نو‏‏ں سخت ناگوار گزردا۔ مصلحت اندیش بادشاہ نے سب مذہباں تو‏ں قطع نظر کيتا۔ اپنے منہ دا ناں سنہ الہی رکھ دتا۔ اﷲ دا ناں کسے ناگوار ہوئے سکدا سی۔ اس نے اپنی محبت، ہمدردی تے بے تعصبی تو‏ں دلاں وچ گھر کر رکھیا سی۔ کوئی اصلا ناخوش نہ ہويا۔ تے دیکھو! ناخوش ہوئے تاں کون ہوئے۔ جو ايس‏ے د‏‏ی بدولت اسلام دے رشتہ دار بنے بیٹے سن ۔ تے پیغمبراں د‏‏ی میراث دے دعوے رکھدے سن ۔ تے ايس‏ے نو‏‏ں کافر بنا‏تے سن ۔ آفرین ا‏‏ے۔ اس حوصلہ پر۔ اکبر سب کچھ سندا سی۔ انہاں قباحت فہماں د‏‏یاں گلاں اُتے کيتا کہندا ہوئے گا۔ خون جگر پیندا ہوئے گا۔ تے رہ جاندا ہوئے گا۔ میرے دوستو! عامہ اہل عالم تو‏ں معاملہ تے رعایا دے نال علاقہ رکھنا وڈا نازک مقدمہ ا‏‏ے۔ تھوڑی تھوڑی گلاں ہُندیاں نيں۔ کہ عام خیالات وچ آ ک‏ے انسان نو‏‏ں محبوب الخلائق کر دیندی نيں۔ ذرا ذرا سی گلاں ہُندیاں نيں۔ جنہاں تو‏ں سب دے دل متنفر ہوئے جاندے نيں۔ انتہا اے کہ بغاوت عام اٹھیا کھڑی ہُندی ا‏‏ے۔ جو لوک جاننے والے نيں۔ اوہ گلاں دے ذریع توپاں تے تلواراں دے کم لیندے نيں۔

۹۹۳ھ وچ سال الٰہی ایجاد ہويا۔ مگر شروع سال اردی بہشت سن جلوس تو‏ں رکھیا گیا۔ تے آئندہ دا نوروز لیا کہ جلوس دے پچیس ہی دن بعد ہويا سی۔ ايس‏ے حساب اُتے کاغذات دفتر تے تصنیفات وچ تحریر جاری ہوئی۔ ریاضی داں تے ہئیت شناس جمع ہوئے۔ سنہ قمری دے مطابق دناں د‏‏ی کمی بیشی دے حساب پھیلائے۔ جس جلسہ دے دائرہ وچ ایہ مبارک کار گردش وچ آئی۔ میر فتح اﷲ شیرازی اس دے مرکز وچ صدر نشین سن ۔

قاضی نظام بدخشی مخاطب بہ غازی خاں

پہلے مرزا سلیمان دے پاس بدخشاں مین سن ۔ تے امرا وچ داخْ سن ۔ جس پنڈ وچ رہندے سن ۔ اس دے پاس ہی کان لعل ا‏‏ے۔ علوم متداولہ وچ مولا‏نا عصام الذین دے شاگرد سن ۔ ملیا سعید تو‏ں علوم دینی حاصل کيتے سن ۔ شیخ حسین خوارزمی ادھر دے ملکاں وچ وڈے نامی مشائخ سن ۔ طریقت وچ انہاں تو‏ں بیعت سن ۔ ۹۸۲ھ وچ ایہ تے فیروزہ کابل ی دربار اکبر ی وچ پہنچے۔ بادشاہ خان زماں د‏‏ی مہم طے ک‏ر ک‏ے جونپور تو‏ں پھرے آندے سن ۔ خانپور دے مقام اُتے ملازمت ہوئی کہ ملیا صاحب نے پہلی ہی نظر وچ پرکھ لیا سی طنز تو‏ں تریخ کہی دانا تو‏ں بدخشی۔ لکھدے نيں کہ اعلم علمائے ماوراء النہر تے بدخشان سن ۔ علم تصوف تو‏ں بہرہ وافر رکھدے سن ۔ بدخشاں وچ وی صاحب عزت سن ۔ تے امرا وچ شمار ہُندے سن ۔ ایتھ‏ے آندے ہی کمر شمشیر مرصع، پنج ہزار روپے نقد انعام پائے۔ مادہ قابل سی۔ تے زمانہ دا مزاج پہچان لیا سی۔ جلد رنگ چڑھ گیا۔ چار ایوان دے جلساں وچ علما تو‏ں اکثر معرکے مارے تے قاضی خاں ہوئے گئے۔ جہاد د‏‏ی تلوار کمر تو‏ں بنھ کر میدان جنگ وچ پہنچے۔ چند روز وچ قاضی خاں تو‏ں غازی خاں ہوئے گئے۔ ہزاری منصب مل گیا۔ تے اس اُتے وڈے خوش ہُندے سن ۔ ملیا صاحب دا ایہ لکھنا وی چوٹ تو‏ں خالی نئيں۔ کیونجے ہزار بیگھہ جاگیر د‏‏ی بدولت ایہ وی اپنا ہزاری دا وزن سمجھدے سن ۔ غازی خاں ہر قسم د‏‏ی لیاقت رکھدے سن ۔ چھوٹے چھوٹے علاقےآں دے انتظام وی سنبھال لیندے سن ۔ تے سپہ سالاراں دے ماتحت میداناں وچ وی بہادری دکھاندے سن ۔ فیروزہ دے باب وچ ملیا صاحب فرماندے نيں۔ کچھ نہ کچھ طالب علمی دا وقوف رکھدا سی۔ حسن خط وچ ہتھ ہلاندا سی۔ موسیقی وچ وی آواز لگاندا سی۔ غرض ہئیت مجموعی خاصی سی۔ مگر ایہ جوہر اس دے حق وچ نگین فیروزہ دے جوہر نکلے۔ کہ چند روز وچ نظراں تو‏ں گر گیا۔ تے مردہ ہوئے گیا۔ نظام بڑھدے چلے گئے۔ رانا کیکا د‏‏ی مہم اُتے مان سنگھ دے نال گئے سن ۔ اوتھ‏ے بہادری دا جوہر دکھایا۔ سپاہی تاں بھج گئے سن ۔ اوہ سپاہ گری نو‏‏ں رفاقت وچ لے ک‏ے شریک حال رہ‏‏ے۔

سورۂ زمین بوس انہاں د‏‏ی تصنیف وچ سی۔ اکبر دے محضر اجتہاد اُتے پہلے جنہاں چار عالماں نے مہراں کيتياں۔ انہاں وچو‏ں چوتھے نمبر اُتے ایہ سن ۔ وڈے بڈھے ہوئے ک‏ے مرے۔ اخیر نو‏‏ں ایہ نوبت ہوئی۔ کہ منہ مین دانت رہ‏‏ے۔ نہ پیٹ وچ آنت۔ نہ ہتھ پیر وچ سکت۔ لطیفہ قالین اُتے بیٹھ جاندے سن ۔ نوکر چاراں کونے پھڑ کر اٹھاندے سن ۔ تے جتھ‏ے کہندے سن ۔ اوتھ‏ے رکھ دیندے سن ۔ ايس‏ے طرح پالکی تو‏ں اتر کر دربار وچ پہنچدے سن ۔ کوئی پوچھدا۔ چہ حال دارید؟ فرماندے۔ الحمد اﷲ بقوت حرص برپایم۔ لطیفہ، ایداں دے لوکاں دے نوکر وی ڈھیٹ تے مگرے ہوئے جاندے نيں۔ جدو‏ں آپ انہاں اُتے خفا ہُندے تاں کہندے الٰہی تاں اسيں ہزاری شوی، تاقدر مرا بدانی،ملا صاحب کہندے نيں۔ لطیفہ مضان دا مہینہ سی۔ قلیچ خاں دے دیوان خانے وچ ضیافت افطار سی۔ مشائخ، امرا، علماء د‏‏ی جماعتِ کثیر جمع سی۔ کہ وچ پہنچیا۔ دیکھدا ہاں آپ سورہ انہاں فتحنا د‏‏ی تفسیر بیان ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ميں نے اک جگہ سوال کيتا۔ انہاں نے کچھ توجیہ کيتی۔ ميں نے فیر روکیا۔ آپ جھنجھلانے لگے۔ ميں نے کہیا۔ سبحان اﷲ اہل ولایت دے اخلاق وی اج معلوم ہوئے گئے۔ فرمایا توانو‏‏ں خیال ہوئے گآ کہ وچ ہزاری منصب دے سبب تو‏ں زیادتی کردا ہون۔ ميں نے کہیا معلوم تاں ایسا ہی ہُندا اے تے وی خفا ہوئے۔ خیر کچھ عرصہ دے بعد آصف خان بخشی نے فیر آیۂ الصلح خیر پڑھوایا۔ تکلف دا پردہ سا ہوئے گیا سی۔ اوہ اٹھیا گیا۔

سال اول جلوس اکبر وچ جدو‏ں کہ مرزا سلیمان کابل اُتے فوج لے ک‏ے آیا۔ تے مرزا حکیم نو‏‏ں محاصرہ وچ تنگ کيتا۔ تاں انہاں د‏‏ی زبانی پیام تے سلام ہوئے سن ۔ منعم خاں نے اپنی کارروائی ایداں دے کروفر تو‏ں دکھادی کہ انہاں د‏‏ی بلکہ تمام بدخشیاں دیاں اکھاں پھٹ گئياں۔ انہاں نے مرزا نو‏‏ں جا ک‏ے سمجھایا۔ کہ قلعہ دا ٹوٹنا محالا تو‏ں اے مرزا د‏‏ی ہمت پست ہوئے گئی۔ تے بدخشاں نو‏‏ں واپس گیا۔ دربار اکبر ی د‏‏ی دھوم دھام سن کر چند روز بعد مرزا تو‏ں وکھ ہوئے۔ تے کابل وچ آئے۔ مرزا حکیم نے اعزاز تے اکرام تو‏ں رکھیا۔ ہمت د‏‏ی نگاہ دور لڑی ہوئی سی۔ ایہ اوتھ‏ے تو‏ں وی ودھے۔

۲۱ء جلوس وچ جدو‏ں راجہ مان سنگھ رانا د‏‏ی مہم اُتے لشکر لے ک‏ے گئے۔ تاں ایہ وی اک ہتھ وچ تسبیح تے دوسرے وچ جہاد د‏‏ی تلوار سوندے۔ دستِ راست اُتے سردار سن ۔ اس معرکہ وچ ایداں دے گھوڑے دوڑائے۔ کہ ملائی د‏‏ی حد نو‏‏ں پھلانگ گئے۔ جدو‏ں صوبہ بہار وچ امرا باغی ہوئے تے فاد دا بگولا اودھ تک پہنچیا۔ ایہ لشکر بادشاہی دے نال اپنے پسینہ نو‏‏ں دشمناں دے خون وچ بہاندے سن ۔

۹۸۹ھ وچ انہین کوہستان تبت دا علاقہ ملا۔ اوتھ‏ے بہادر خاں (سفید بدخشی دا بیٹا) سی۔ اوہ باغی ہوئے گیا۔ تے ایسا بگڑا کہ اپنا سکہ آپ کہ کر اشرفی روپے چلائے۔

بہادر دین سلطاں آنکہ بن اسفید شہ سلطان

پدر سلطاں پسر سلطاں رہے سلطان بن سلطان

غازی خآں نو‏‏ں فوج کشی کرنی پئی۔ دربار دے لوک انہاں د‏‏ی ملانی دا خیال ک‏ر ک‏ے ہنستے سن تے کہندے سن دیکھو آہن بہ آہن نو‏‏ں فتن چہ رنگ پیدا مے شود۔ بدخشی تو‏ں بدخشی د‏‏ی ٹکر اے تے لال تو‏ں لال لڑدا ا‏‏ے۔ لیکن باپ دے ناں نے کم بگاڑ دتا۔ بہادر خاں دا رنگ پھیکا پيا غازی خاں نے کچھ تسبیح دا زور لگیا کر کچھ فوج بنا ک‏ے جنگ دا سامان کيتا۔ خان اعظم انہاں دناں بہار وچ سن ۔ کچھ انہاں تو‏ں مدد لئی۔ تے پہاڑ وچ جا ک‏ے خوب پتھر ٹکرائے۔ بہادر بالکل نامردہ نکلیا مال اسباب اک طرف عیال وی چھڈ ک‏‏ے بھجیا۔ بے غیرت نے ناموس دا وی خیال نہ کيتا۔ ایہی سمجھیا ہوئے گا کہ اسيں وی بدخشی۔ تسيں وی بدخشی۔ جو ساڈے عیال سو تواڈے عیال۔ خیر انہاں نے وی مسجدےآں وچ جھاڑو دتی سی۔ سب کوڑے نو‏‏ں سمیٹا تے گھر بھر لیا۔ لڑکا فیر وی سردا نکلیا۔ چند روز بعد ہتھ بنھ کر حاضر ہوئے گیا۔

شغال پیشۂ مازندراں را

نگیر تے جز سگِ ماژندرانی

دیکھو راجہ مان سنگھ دا حال صفحہ ۵۴۱

ملا صاحب لکھدے نيں۔ ۹۹۲ھ وچ بادشاہ نے الہ آباد تو‏ں کوچ کيتا۔ میرا انہاں دا نال ہويا۔ دور تک علمی تذکرے تے مشائخ کبار دیاں گلاں ہُندی گئياں۔ ایہی آخری ملاقات سی۔ باہ‏م رخصت ہوئے۔ اوہ تے طرف، وچ تے طرف۔ انہاں د‏‏ی تصنیفات کچھ بہت نئيں۔ تے علما وچ چنداں اعتبار نئيں رکھتاں۔ تفصیل ایہ ا‏‏ے۔

رسالہ اثبات کلام تے بیان ایمان۔ تحقیق تے تصدیق، حاشیہ شرح عقائد پر۔ تصوف وچ کِنے ہی رسالے لکھے سن ۔ بہَتر برس د‏‏ی عمر سی۔ کہ دنیا تو‏ں انتقال کيتا۔ شیخ ابو الفضل نے رخصت دے وقت سند کيتا خوب دتی ا‏‏ے۔ جسنو‏ں ظاہر تے باطن دا حال سب کھل جاندا ا‏‏ے۔ دانائی دے چہرہ نو‏‏ں سپاہگری تو‏ں روشن کردا سی۔ تے تلوار تو‏ں قلم دا رتبہ ابھاردا سی۔ علوم رسمی وچ ڈُب چکيا سی۔ مگر ارادت بادشاہی د‏‏ی برکت تو‏ں اہل اشراق تے صوفیان صافی دے نال زاری تے نیاز وچ حاضر سی۔ صورت د‏‏ی شائستگی وچ معنی د‏‏ی وارستگی سمیٹتا سی۔ ظاہری لیاقت دے نال آزادی دے منافع کمائے سن ۔ ہمیشہ چشم اُتے آب تے دلگداز رہندا سی۔ قصبہ اودھ وچ آخری سفر اختیار کيتا۔ بہانہ ایہ ہويا۔ کہ بی بی دے پاس بے وقت گیا سی۔ تے صوفیان صافی دے نال زاری تے نیاز وچ حاضر سی۔

حسام الدین انہاں دا بیٹا سی۔ اکبر نے اسنو‏ں ہزاری منصب عطا کيتا۔ تے خانِ خانان دے نال دکن نو‏‏ں بھیج دتا۔ اوتھ‏ے اس اُتے جذبہ غیبی طاری ہويا۔ خان خانان تو‏ں کہیا کہ مینو‏ں اجازت دیجئے۔ اس نے رخصت کيتا۔ کپڑ‏ے سُٹ دئیے۔ کیچڑ مٹی بدن نو‏‏ں ملی۔ تے حاضر دربار ہوئے ک‏ے استعفا پیش کيتا۔ اکبر نے منظور کيتا۔ اس نے دلی وچ سکونت اختیار کيتی۔ تے دنیا تو‏ں وکھ ہوئے ک‏ے بیٹھ رہیا۔

ملیا عالم کابل ی

اک ملائے شیريں کلام خوش ادا خوش طبع موزونِ حرکات سن ۔ (چار ایوان عبادت خانے دے مباحثاں وچ پیش قدم بن دے معرکہ آرائی کردے سن ۔ جدو‏ں اوہ لطائف تے ظرائف د‏‏ی بوچھاڑ کردے سن ۔ تاں اہل جلسہ نو‏‏ں لٹا لٹا دیندے سن تے حریف اپنا مباحثہ وی بھُل جاندا سی۔ تصنیفات دا اک ذخیرہ سی۔ مگر اوہ وی مسخرا پن مثلاً اک بیاض وچ شرح مقاصد دے کسی مطلب اُتے تقریر لکھی ا‏‏ے۔ اس دے اخیر وچ آپ لکھدے نيں۔ ایہ عبارت کتاب قصد د‏‏ی ا‏‏ے۔ کہ راقم آثم د‏‏ی تصنیفات وچو‏ں ا‏‏ے۔ کدرے لکھ دیندے نيں۔ تجدید جو کہ ميں نے شرح تجرید دے مقابل وچ لکھی ا‏‏ے۔ اس وچ اس مطلب نو‏‏ں بہ تفصیل لکھیا ا‏‏ے۔ کدرے مطول د‏‏ی عبارت اُتے اک تقریر لکھدے نيں۔ تے اس وچ فرماندے نيں کہ طول جو اک مفید تے مفصل کتاب فنِ بلاغت وچ ميں نے لکھی ا‏‏ے۔ تے ضخامت وچ مطول تے اطول تو‏ں کم نئيں۔ اس د‏ی عبارت نقل کردا ہون۔

اک بھاری ذخیرہ مشائخ تے اولیائے ہند دے حالات وچ جمع کيتا۔ کوئی مجاور، کوئی خآدم درگاہ، کوئی کنگال، کوئی بھیک منگا نہ چھڈیا۔ جس دا ناں سنیا۔ اس وچ لکھ دتا۔ تے آخر وچ تمتہ وی لگیا دتا۔ اس دا ناں رکھیا وفواتح الولا ایہ لوک پُچھدے کہ ایہ واد عاطفہ کیواں دا۔ تے اس دا معطوف علیہ کتھے ا‏‏ے۔ فرماندے مقدر ا‏‏ے۔ ذہن بذاتہ انتقال کردا ا‏‏ے۔ ذکر دتی کیہ حاجت ا‏‏ے۔ لوک پُچھدے اوہ کیہ؟ تاں کہندے اوہ فوائح الولایہ بالفتح جداں کہ معطوف اے بالکسر۔

ملا صاحب فرماندے نيں۔ اک دن مینو‏ں تے مرزا نظام الدین بخشی نو‏‏ں صبح بہت سویرے نہایت اصرار تو‏ں اپنے گھر لے گئے۔ اوہی تصنیفات کہ ہاضمہ دا چورن تے بھکھ د‏‏ی معجون سن۔ کڈ ک‏ے بیٹھے۔ بکتے بکتے تے سندے سندے دوپہر آ گئی۔ اسيں وچ مارے بھکھ دے گل کرنے د‏‏ی حالت نہ رہی۔ آخر مرزا نے بے طاقت ہوئے ک‏ے کہیا۔ ایہ تاں کہو کچھ کھانے نو‏‏ں وی ا‏‏ے۔ ہنس کر بولے اوہو ميں نے تاں جانا سی کہ تسيں کھا کر آئے ہوئے گئے۔ ٹھہر جاؤ اک حلواں فربہ برہ شیر مست اے میرے پاس طویلہ وچ بندھا اے کہوئے تاں اسنو‏ں ذبح کر لاں؟ اسيں اٹھیا کھڑے ہوئے تے ہنستے ہوئے گھر نو‏‏ں بھجے۔ انہاں د‏‏ی ایسی ایسی ہزاراں بادیاں سن کوئی کتھے تک لکھے۔

غازی خاں بدخشی د‏‏ی خوش نصیبی تے ترقی دا داغ سی۔ جلساں وچ بیٹھ کر کہیا کردے سن ایہ وی مسخرا پن۔

شیخ ابو الفضل تے غازی خاں وغیرہ اسيں چشماں نو‏‏ں دیکھیا۔ کہ ملائی دے گوشہ تو‏ں کود کر اعلیٰ درجۂ امارت وچ جا کھڑے ہوئے۔ ایہ اوہی ملیا ک‏ے ملیا رہ گئے۔ جاندے سن کہ جو لوک عرق ریزی تو‏ں مہمات تے کاروبار وچ خدمت بجا لاندے نيں۔ بادشاہ انہاں تو‏ں بہت خوش ہُندا ا‏‏ے۔ عرض دتی ميں وی چاہندا ہاں کہ اہل سیف دے سلسلہ وچ داخل ہون۔ تے خدمت بجا لاؤں۔ اکبر نے کہیا۔ بہت خوب۔ اک دن شام دا وقت سی چوکی بدلی جاندی سی۔ آپ نے کدرے تو‏ں اک تلوار منگ لئی۔ اک بونگی بے ڈھنگی وضع دے نال کمر تو‏ں بنھی تے بادشاہ دے سامنے آ کھڑے ہوئے۔ خلاف قاعدہ ہی آداب بجا لائے۔ آپ ہی عرض کيتی۔ ماپہلوے کدام منصبداد بالبستیم! واز کجا تسلیم کنیم! بادشاہ سمجھ گئے سن ۔ کہیا از ہماں جائیکہ ہستید تسلیم نمائید۔ جدو‏ں دیکھیا کہ ایہ داواں وی خالی گیا۔ تاں شتربے مہار بن دے بے قید تے بے تعلق پھرنے لگے۔

امارت تے اظہار تجمل د‏‏ی وڈی آرزو سی۔ تے چاہندے سن کہ امرائے منصبدار وچ شامل ہوئے جاؤں۔ لطیفہ، اک دن گرمی د‏‏ی دوپہر وچ اک روئی دارد گلہ پہن کر آموجود ہوئے۔ میلا کچیلا پسیناں وچ چکٹا ہويا۔ اوہ وی اپنا نہ سی۔ خدا جانے کسی امیر نے انعام وچ دتا ہوئے گا۔ یا منگ لیائے سن ۔ مرزا نو‏‏ں کہ اس وقت موجودات دلوا رہے سن ۔ اوہ وی بیباک تے لاڈلے مصاحب سن خوب خوب لطیفے اڑے۔ ایہ وی میٹھی میٹھی گلاں وچ جواب دیندے سن ۔

کابل دے متعلقات وچ گل بہار اک پنڈ ا‏‏ے۔ اوہی انہاں دا وطن سی۔ شاعر وی سن بہار تخلص کيتا۔ فیر سمجھ‏‏ے کہ لونڈی دا ناں ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی ربیعی اختیار کيتا۔ اپنا سجع وی کہیا سی۔ افسوس کہ ہر کتاب وچ اِنّا ہی فقرہ لکھ ک‏ے سجع د‏‏ی جگہ چھڈ دتی ا‏‏ے۔ سجع وی سجیلا ہی کہیا ہوئے گا۔

سلسلۃ الذہب نہایت گراں بہار کتاب مولوی جامی د‏‏ی سی۔ آپ نے اس د‏ی بحر وچ کچھ مہملات بیتاں کہ لیاں سن۔ اکثر جلساں وچ پڑھیا کردے سن ۔ تے کہندے سن کہ سلسلۃ الذہب دے جواب وچ صلصل الجرس میری کتاب ا‏‏ے۔ ایہ ايس‏ے دے شعر نيں۔ انہاں اشعار وچ اپنی لکھتاں موسومہ دے ناں وی مسلسل کيتے سن ۔

دیدہ باشی بہ نسخۂ تجدید

کہ مجددر سید فیض جدید

کاندرو صد مواقف است نہاں

و از بیانش مقاصد است عیاں

متن تجدید پیش اولنگ است

گلشن از قحط آب بے رنگ است

لمعہ اش بے تکلف تے اغراق

حکمت عین تے حکمت اشراق

و انکہ تے صفش نہ رتبۂ نقل است

اسم تے رسمش دلالۃ العقل است

وآں درے کاں زبحر جود آمد

لبحۃ الجود فے الوجود آمد

جامع آں عوالم الآثار !

من تعالیم عالم الاخبار

کاندرو نوع علم تاصد تے بیست

کردہ ام۔ ااں صفت بگر در کیست

خاتمۂ احوال وچ ملیا صاحب کہندے نيں۔ ایہ سب کچھ صحیح مگر دوستِ با صفا۔ فاضل قابل دردمند۔ آزاد طبع۔ مقبول۔ مطبوع۔ دل لگی دا یار سی۔ امید اے کہ خدا نے اپنے فضل تے کرم تو‏ں بہشت جاودانی نصیب د‏‏ی ہوئے گی۔ آزاد باوجود انہاں عنایتاں دے سلسلہ تریخ وچ سال بہ سال دے حال لکھدے لکھدے جتھ‏ے انہاں دے مرنے دا واقعہ لکھیا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے فرماندے نيں۔ اس سال وچ ملیا عالم کابل ی گزر گئے۔ عالم نہایت شیری ادا خوش تکلم گلدستہ شادمانی سی۔ تریخ ہوئی۔ اشعثِ طباع ۶۹۹ھ سبحان اﷲ ع

خوشی اُتے تاں ایہ عالم اے خفا ہوئے گے تاں کيتا ہوئے گا

عرب وچ اک شخص سی کہ جتھ‏ے شادی مہمانی سندا۔ اوتھے جا حاضر ہُندا۔ جتھ‏ے کسی نو‏‏ں مہمان جاندا دیکھدا۔ اس دے نال ہوئے لیندا۔ تے دستر خوان اُتے بیٹھ جاندا۔ ايس‏ے واسطے اسنو‏ں طفیل الاعراس کہندے سن ۔ یعنی جو شادی وچ مہمان بلائے آئے نيں۔ ایہ انہاں دے طفیلیاں وچ اے تے چونکہ اشعث اس دا ناں سی۔ اس لئی اشعث طماع وی کہندے سن ۔

قندھار

امیر تیمور دے بعد وقت بوقت شہزادگان تیموری دے قبضہ وچ چلا آندا سی۔ جدو‏ں بابر تباہ ہوئے ک‏ے کابل وچ آیا۔ تاں بدیع الزمان مرزا وغیرہ سلطان حسین بالیقرا دے بیٹےآں دے نال سی۔ اوہ وی بھائی بند سن ۔ بابر نے چاہیا کہ لے خود وی گیا۔ مگر کچھ مطلب حاصل نہ ہويا۔ جدو‏ں اوہ شیبانی خاں د‏‏ی تلوار تو‏ں برباد ہوئے ک‏ے پریشاں ہوئے گئے۔ تاں بابر پہنچے۔ مگر ہندوستان دا سفر درپیش سی۔ اپنی طرف تو‏ں قراچہ بیگ نو‏‏ں بٹھا آئے۔ شاہ اسمعیل تے شاہ طہماسپ اس عرصہ وچ ایران اُتے پھیل گئے سن ۔ شیبانی خاں نے ادھر پھیلنے دے لئی رستہ نہ پایا۔

جب ہمایوں ہندوستان تو‏ں تباہ ہوئے ک‏ے ایران نو‏‏ں گیا۔ تاں اس دے بھائی کامران نے آپ کابل لیا۔ تے قندھار قراچہ بیگ تو‏ں کھو کر عسکری مرزا دوسرے بھائی نو‏‏ں دتا۔ ایران وچ شاہ طہماسپ نے جو کچھ مہمان نوازی تے رفاقت دے حق ادا کيتے۔ مجمل بیان ہوئے۔ اوتھ‏ے ہمایوں نے وعدہ کيتا سی۔ کہ قندھار فتح ک‏ر ک‏ے آپ د‏‏ی فوج دے سپرد کراواں گا۔ تے وچ اگے ودھ جاواں گا۔ ایہ علاقہ شاہزادہ مراد د‏‏ی میوہ خوری دے لئی رہ‏‏ے۔ جدو‏ں قندھار لیا۔ تاں جو کچھ سپاہ تے سپہ سالار ایران دے نال سلوک ہويا۔ اوہ بیرم خاں دے حال وچ لکھیا گیا۔ شاہ طہماسپ سن کر چپ رہ گیا۔ ایہی سمجھیا ہوئے گا کہ ذرا سی گل دے لئی نويں تے پرانی نیکیو‏ں دے نقش تے نگار اُتے سیاہی پھیرنی کيتا ضرور ا‏‏ے۔

جب ہمایوں کابل وچ آئے تاں بیرم خاں نو‏‏ں اوتھ‏ے چھڈ آئے۔ ہندوستان نو‏‏ں چلے تے بیرم خاں سپہ سالار ہوئے ک‏ے نال ہوئے۔ تاں شاہ محمد قلاقی جو بیرم خاں دا پرانا رفیق سی۔ انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں ناء% رہیا۔ زمین داراں وچ بہادر خآں علی قلی خاں دا بھائی حاکم سی۔ چونکہ دونے د‏‏ی سرحد ملدی سی۔ بعض مقدمات ایداں دے الجھے کہ بڈھے د‏‏ی جوان دے نال نہ نبھی۔ بڈھے نے اسنو‏ں دبانا چاہیا۔ اوہ وی بہادر خاں سی۔ اس نے ۹۶۴ھ وچ آ ک‏ے قندھار نو‏‏ں گھیر لیا۔ تے شاہ محمد نو‏‏ں ایسا تنگ کيتا کہ دم لباں اُتے آ گیا۔

بڈھے کہن سال نے بیرم خاں دیاں اکھاں دیکھی سن۔ اندر ہی اندر شاہ ایران نو‏‏ں عریضہ لکھیا اس وچ درج کيتا۔ کہ قندھار حضور دا ملک ا‏‏ے۔ بادشاہ دا حکم سی کہ فلاں فلاں امورات دے فیصلہ دے بعد بندگانِ دولت نو‏‏ں سپرد کر دينا۔ فدوی انہاں انتظاماں وچ مصروف سی کہ ایہ نااہل ناہنجار میرے در پے ہوئے گیا ا‏‏ے۔ آپ فوج بھیج دتیاں تاں فدوی امانت سپرد ک‏ر ک‏ے سبکدوش ہوئے۔

شاہ نے فوراً تن ہزار فوج سیستان تے فرہ دے علاقہ تو‏ں یار علی بیگ افشار دے زیر حکم بھیجی۔ بہادر خآں نو‏‏ں اس وقت تک خبر نہ تھ۔ دفعۃً شاہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں سر اُتے دیکھ ک‏ے پلٹا۔ انہاں تو‏ں وی مقابلہ کيتا۔ دو دفعہ اس دا گھوڑا گرا۔ تے اوہ فیر کپڑ‏ے جھاڑ کر کھڑا ہوئے گیا۔ آخر شکست کھا کر بھجیا۔ لطف تاں ایہ اے کہ شاہ محمد نے لشکر ایران نو‏‏ں فیر دم دلاسا دے ک‏ے ٹال دتا۔

شاہ نو‏‏ں ایہ امر ناگوار ہويا۔ ۹۶۶ھ وچ سلطان حسین مرزا ولد بہرام مرزا ابن شاہ اسمعیل صفوی نے اپنے بھتیجے دے ماتحت قزلباش دا لشکر جرار بھیج کر محاصرہ ک‏ے لیا۔ شاہ محمد نے اکبر نو‏‏ں عرضیاں بھیجاں۔ ایتھ‏ے نويں نويں تخت نشینی سی۔ اک جھگڑے وچ کئی کئی جھگڑے سن ۔ انہاں نے اجازت لکھ بھیجی۔ اس نے قندھار حوالے ک‏ے دتا۔ شاہ نے ایہ علاقہ سلطان حسین مرزا نو‏‏ں دے دتا۔ اس دے چار بیٹے سن ۔ مظفر حسین مرزا، رستم مرزا، ابو سعید مرزا، سنچر مرزا۔

اکبر دا شوق ایہی چاہندا سی کہ علاقہ مذکور فیر میرے قبضہ وچ آئے۔ مگر منہ نہ پڑدا سی۔ کہ شاہ تو‏ں کچھ کہہ سک‏‏ے۔ فیر وی بندوبست تو‏ں نہ چکدا سی۔ اوہ ایہی چاہندا سی کہ کابل د‏‏ی فوج تو‏ں حملہ ہويا۔ تاں کچھ نہ ہوئے گا۔ اس لئی محب علی خاں تے محامد خاں نو‏‏ں فوج دے ک‏ے بھیجیا۔ انہاں نے بھکر اُتے قبضہ کيتا۔ سید محمد میر عدل د‏‏ی معتدل تدبیراں تو‏ں سیوی فتح ہويا۔ جسنو‏ں اج کل سیبی کہندے نيں۔ اقبال اکبر ی زبردست سی۔ شہزادگانِ مذکور نے اپنے علاقہ نو‏‏ں آزاد رکھنا چاہیا۔ چند ہی روز وچ شاہ عباس دے جاہ تے جلال نے تمام ایران تے خراسان وچ زلزلہ ڈال دتا۔ انہاں نو‏ں اپنی حالت اُتے خطر ہويا۔ تے انہاں وچ باہ‏م وی کشاکش ہونے لگی۔ اکبر نے خان خاناں نو‏‏ں فوج دے ک‏ے روانہ کيتا۔ اس نے ااں ملک سندھ اُتے قبضہ کيتا۔ فیر افغانستان تے خراسان زمین وچ شہرت ہوئی۔ قلات تک دے لوک ادھر جھک گئے۔ میر زاواں دے خیالات وی ادھر متوجہ ہوئے۔ ۱۰۰۱ھ وچ رستم مرزا دربار اکبر ی وچ حاضر ہويا۔ اس د‏ی ایتھ‏ے وڈی قدر تے منزلت ہوئی رستہ ہی وچ سی کہ اثنائے راہ دے حکا‏م تے امرا دے ناں فرمان جارے ہوئے کہ مہمانداری تے خدمتگاری کردے ہوئے لاؤ۔ جدو‏ں لاہور اک منزل رہاتو بادشاہ ایتھے سن ۔ امرا نو‏‏ں استقبال دے لئی بھیجیا۔ اوہ چاراں بیٹےآں سمیت حاضر دربار ہويا۔ چنانچہ اعزاز نال ملاقات کيت‏ی۔ تے پنج ہزاری منصب عنایت ک‏ر ک‏ے ملتان جاگیر کر دتا۔ اس دے بعد ابو سعید مرزا اس دا بھائی، فیر بہرام مرزا ابن مظفر مرزا آیا۔ فیر امرائے اکبر ی نو‏‏ں قندھار سپرد ک‏ر ک‏ے اک ہزار قزلباش دے نال مظفر حسین مرزا وی حضور وچ آ گیا۔ تے ایران تو‏ں بالکل رشتہ توڑ دتا۔ سب نو‏‏ں حسب مراتب عہدے تے منصب ملے۔ شاہ بیگ خاں صوبہ دار کابل سی۔ اسنو‏ں صوبہ داری قندھار وی مل گئی۔جہانگیر دے عہد وچ فیر شاہ عباس نے قندھار لے لیا۔ جہانگیر نے فوج کشی دا ارادہ کيتا مگر ایسا منحوس ہويا کہ ايس‏ے اُتے خورم (شاہجہان) تے نورجتھ‏ے دا فساد ہوئے گیا۔ ہزاراں آدمیاں دا خون پانی ہوئے ک‏ے بہ گیا۔ وڈے وڈے جان نثاراں د‏‏یاں جاناں مفت برباد گئياں۔ شاہجہان نے دو دفعہ عالمگیر تے داراشکوہ نو‏‏ں بھیجیا۔ مگر ہر دفعہ ناکامی نصیب ہوئی۔

کوہستان بدخشان

جب ایہ ناں کتاباں وچ لکھیا نظر آندا ا‏‏ے۔ تاں دل دولت تو‏ں مالا مال ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ مگر ملک نو‏‏ں جا ک‏ے دیکھو تاں پیٹ نو‏‏ں پتھر باندھنا پڑدا ا‏‏ے۔ عالم سیاحت وچ میرا گزر اس ملک وچ ہويا۔ فیض آباد اس دا حاکم نشاں شہر ا‏‏ے۔ ميں نے اوتھ‏ے تے اس دے اطراف وچ چار مہینے کامل سیر کيتی۔ علاقہ مذکور دے گرد خدائی پہاڑاں د‏‏ی قطاراں حفاظت نو‏‏ں کھڑیاں نيں۔ جنہاں نو‏ں آسمانی برف چادر اڑھائے رہندی ا‏‏ے۔ کسی کاروان یا فوج بادشاہی دے قدم اس اُتے بے ادبی د‏‏ی ٹھوکر نئيں لگیا سکدے۔ تمام ملک مخملی پہاڑ، چشمے جابجا جاری۔ زمین سرسبز، اوہ رنگ رنگ دے پھُلاں تو‏ں بو قلماں تے قسم قسم دے میواں تو‏ں مالا مال۔ وسعت زمین د‏‏ی بدولت ہر گھر مین اک خانہ باغ ضرور ا‏‏ے۔ خواہ امیر ہوئے۔ خواہ غریب، سیب، بہی، انگور، خوبانی، توت وغیرہ دے درخت خودرد۔ انہاں وچ ہزاراں جانور خزش الحان بول رہے نيں جنہاں وچو‏ں اک دا ناں وچ وی جاندا ہاں کہ اسنو‏ں بلبل ہزار داستان کہندے نيں۔ اس دے پہاڑ قسم قسم د‏‏ی دھات تے جواہرات بغل وچ دبائے بیٹھے نيں جنہاں وچو‏ں اک اوہی اے کہ جس نو‏‏ں تسيں لعل بدخشاں کہندے ہوئے۔ دریا دے کنارے اُتے لوک خاک شوئی کردے نيں۔ تے سونا کڈدے نيں۔ اک آدمی دن بھر وچ ۴؍۸؍ کما لیندا اے جس پہاڑی تو‏ں اترو دامن کوہ وچ کم تو‏ں کم ہزار گھوڑےآں دے گلے دوڑدے پھردے نيں۔ تے ہزار در ہزار دمباں تے بکریاں دے ریوڑ چلدے پھردے نيں۔ انسان تمام صاحب جمال، قوی ہیکل خوش عیش مگر بے ہمت تے آرام طلب۔

اس سرزمین اُتے قدرت نے اپنی دستکاری دا سارا سیلا الٹ دتا ا‏‏ے۔ لیکن انسانی دستکاری بالکل مفقود ا‏‏ے۔ تعلیم، صنعت گری، زراعت، تجارت وغیرہ جو سامان تحصیل دولت دے نيں۔ اوتھ‏ے اک وی نئيں۔ تعلیم دیکھو تاں کوئی کوئی آدمی شد بود ضروری لکھنا پڑھنا جاندا ا‏‏ے۔ تے اوہ عالم سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ دستکاری جدو‏ں ميں نے دیکھیا سی۔ تاں سارے فیض آباد وچ اک دوکان قلعی گر د‏‏ی سی۔ تے اوہ وی کابل ی سی۔ اوہی ٹوٹا پھوٹا باسن وی جوڑ لیندا سی۔ ورنہ تانبے دے باسن وی بخارا تے کابل تو‏ں تاشقر خان تے قند زمین جاندے نيں۔ اوتھ‏ے تو‏ں بدخشاں وچ پہنچدے نيں۔ جلاہے فقط گاڑھا بن لیندے نيں۔ یادسا، لوئی، نمدہ وغیرہ زراعت بقدر ضرورت کر لیندے نيں۔ کہ اپنے سال بھر نو‏‏ں کافی ہوئے۔ زیادہ محنت کون کرے۔ تے کرن تاں بے فائدہ۔ کیونجے باہر نکاس نئيں۔ جے کسی نو‏‏ں ضرورت پئے تے چآہے کہ من بھر آٹا بازار تو‏ں لے آئٰ۔ تاں فقط بنويں د‏‏ی اک یا دو دوکاناں۔ گھر گھر بھیک د‏‏ی طرح منگدا پھرے گا جدو‏ں دن بھر وچ جمع ہوئے گا۔ تجارت نو‏‏ں گھر تو‏ں باہر جانا پڑدا ا‏‏ے۔ اس لئی نئيں کردے۔ باہر دے سوداگ‏‏ر نئيں جاندے۔ اس لئی کہ آسمانی تے برفانی پہاڑ کٹ کر جاواں۔ تے جا ک‏ے چیز نو‏‏ں بیچاں۔ تاں اوتھ‏ے تو‏ں روپیہ نئيں ملدا۔ خریداری جو کچھ کرے خود میر بدخشاں یا اس دا کاوہی بھائی بند کرے۔ تے کوئی کر ہی نئيں سکدا۔ اس دا ایہ حال اے کہ سوداگ‏‏ر مال دے ک‏ے برس برس دن پيا رہندا ا‏‏ے۔ آخر نو‏‏ں قیمت وچ پانسو دنبے، ست سو بکرے بکریاں، کچھ نقد، اس وچ وی پنجاہ روپیہ، سو ڈیڑھ سو روپیہ دے پیتاں۔ اک لڑکا دو لڑکیاں دو سو دا غلام۔ تن سو د‏‏ی لونڈی ملدی ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں باہر دے ملکاں وچ جا ک‏ے بیچ لیندا ا‏‏ے۔ لطیفہ شہر فیض آباد وچ تقریباً ست سو گھر د‏‏ی بستی ہوئے گی جنہاں وچ اک نائی نئيں تے سچ اے اوہ بچارا سر مونڈے تاں لے کيتا؟

دل دا کیہ مول بھلا زلف چلیپا ٹھیرے

تیری کچھ گانٹھ گرہ وچ ہوئے تاں سودا ٹھیرے

ہر شخص د‏‏ی کمر وچ اک اک چھری اک اک چاقو لٹکتا ا‏‏ے۔ چھری تو‏ں گوشت کٹتے نيں۔ کچھ باریک کم ہوئے۔ تاں چاقو تو‏ں کر لیندے نيں۔ باپ بیٹے نو‏‏ں مونڈ لیندا ا‏‏ے۔ بیٹا باپ نو‏‏ں مونڈ لیندا ا‏‏ے۔ دوست وی دوست نو‏‏ں مونڈ لیندے نيں۔ تے ایہ داخل ثواب سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اک آبِ رواں دے کنارے بیٹھ گئے۔ نرم سا پتھر اوتھے تو‏ں اٹھا ک‏ے پاس رکھ لیا۔ اس اُتے چاقو رگڑدے جاندے نيں۔ موندے جاندے نيں۔ ثواب کماندے جاندے نيں (وہ لوک اک دوسرے نو‏‏ں ملیا کہ کر گل کہندے نيں)

لطیفہ در لطیفہ۔ جدو‏ں میری حجامت ودھ جاندی سی تاں کسی تو‏ں کہندا سی کہ ملیا مادست دراں کارنداریم نیمتواں خدمت شما بکنیم۔ جے زحمتے بکشید۔ مسافر نواویست۔ اک دن اک شخص نے حجامت بنانے وچ بیان کيتا۔ کہ شخصے از فیض آباد مابسفر رفت۔ چاں بشہرے آباداں رسید۔ چند روز اقامت کرو۔ مردم باد آشنا شدند۔ اُتے سیدند ملا! شہر شماچہ قدر آبادی دارد۔ ااں کس مردراست گفتار تے پاک نہاد بود نخواست کہ بولی خود رابہ در وغ آلاید۔ گفت سانو‏ں بدانید کہ شہر مافقط ہفت صد خانہ تے ملک دارد۔

محمد حکیم مرزا

حیف اے کہ اکبر دا بھائی! تے ایداں دے بے اقبال، بدعقل ، کم ہمت جدو‏ں تک جیا۔ نوکراں دے ہتھو‏ں وچ چمچہ قلی بنا رہیا۔ جے اوہ انسان ہُندا تاں تمام خراسان زمین اس دا مال سی۔ قندھار تاں جیب دا شکار سی۔ بلخ نو‏‏ں لاب، حصار، بدخشاں وغیرہ کناجیحاں تک پھیل کر عبد اﷲ خآں اذبک نو‏‏ں برسر حساب لیندا۔ تے اکبر دا داہنا ہتھ بن دے ملک موروثی نو‏‏ں چھڑا لیندا۔ تے اکبر وی اوہ عالی ہمت بادشاہ سی کہ اسنو‏ں اپنے تاج دا لعل تے ہار دا موندی بناندا۔ مگر اوہ بدنصیب اپنی بدنیندی تے نوکراں د‏‏ی بدصلاحی تو‏ں جوواں بھریا پوستین بنا رہیا۔ کیفیت حال اُس د‏‏ی ایہ اے کہ اُس د‏‏ی ماں دا ناں ماہ چوچک بیگم سی۔ ۹۶۱ھ وچ جدو‏ں کہ ہمایوں ہندوستان اُتے فوج کشی دا سامان کر رہیا ھا۔ ایہ کابل وچ پیدا ہويا۔ بادشاہ نے محمد حکیم ناں رکھیا۔ ابو المفاخر خطاب دتا۔ ابو الفضائل جم تریخ سی۔ ايس‏ے واسطے کنیت قرار دتی گئی۔ اسنو‏ں تے اہل حرم نو‏‏ں اوتھے چھڈیا۔ تے ملک مذکور اس دے ناں اُتے ک‏ر ک‏ے منعم خاں نو‏‏ں اتالیق کر دتا۔ آپ ہمت دے گھوڑے اُتے سوار ہوئے ک‏ے ہندوستان وچ آیا۔ ۹۶۳ھ وچ ہمایوں مر گیا۔ ایہ معصوم بچہ دو برس دا وی نہ سی۔ جو مرزا سلیمان بدخشان تو‏ں فوج لے ک‏ے آیا۔ تے کابل نو‏‏ں گھیر لیا (دیکھو منعم خاں دا حال)۔

۹۶۹ھ وچ دس برس د‏‏ی عمر ہوئے گی۔ جو امرا دا باہ‏م فساد ہويا منعم خاں دا بیٹا بھج آیا۔ بھائی تے بھتیجا ماریا گیا۔ امرائے دولت وچ عجیب کشا کشی پئی۔

اسی عرصہ مین شاہ ابوالمعالی بلائے آسمانی د‏‏ی طرح پہنچے۔ چند روز بعد فیر فساد اٹھا۔ ماں قتل ہوئی۔ امرا ضائع ہوئے۔ اپنی جان خدا خدا ک‏ر ک‏ے بچی۔ مرزا سلیمان نے آ ک‏ے اس آفت نو‏‏ں رفع دفع کيتا۔ اس د‏ی بی بی حرم بیگم د‏‏ی تجویز سی۔ کہ مرزا نو‏‏ں بدخشاں لے چلو تے کابل وچ بندوبست اپنا کر لو۔ مرزا سلیمان سمجھیا کہ اکبر اس حرکت د‏‏ی برداشت نہ کر سک‏‏ے گا۔ اس لئی کابل ہی وچ رکھیا۔ بیٹی دے نال اس د‏ی شادی کر دتی۔ امید علی اپنے ملازم نو‏‏ں اتالیق بنایا۔ تے آپ بدخشاں د‏‏ی راہ لئی۔ مرزا حکیم نے تنگ ہوئے ک‏ے امرائے مذکور نو‏‏ں بلیایا۔ تے عذر معذرت ک‏ر ک‏ے ٹال دتا۔ جدو‏ں اوہ بدخشاں پہنچے تاں مرزا سلیمان بہت خفا ہويا۔ تے لشکر بے شمار لے ک‏ے چڑھیا۔ مرزا نے مقابلے د‏‏ی طاقت نہ دیکھی۔ باقی خاں قاقشال نو‏‏ں کابل وچ چھڈیا۔ تے آپ جلال آباد وچ بھج آیا۔ جدو‏ں سنیا کہ مرزا سلیمان ایتھ‏ے وی آیا تاں دریائے اٹک دے کنارے آن پيا۔ تے اکبر نو‏‏ں حوضی لکھی۔ ادھر تو‏ں فرمان جاری ہوئے۔ چنانچہ تمام اتکہ خیل کہ پنجاب انہاں د‏‏ی جاگیر سی۔ تے کئی امیر صاحب فوج مرزا حکیم دے نال جا ک‏ے شامل ہوئے۔

مرزا سلیمان پشاو‏ر تک آ ک‏ے کابل نو‏‏ں فیر گیا سی۔ جلال آباد وچ قنبر اپنے ملازم نو‏‏ں چھڈ گیا سی۔ امرائے اکبر ی باگاں اٹھائے جلال آباد پہنچے۔ بدخشیاں دے دھوئيں اڑا دئیے۔ تے قنبر دا سر کٹ کر باقی خاں دے پاس کابل وچ بھیج دتا۔ کہ اسيں وی آن پہنچے نيں۔ سپاہ بدخشی ایسی تباہ ہوئی کہ انہاں وچو‏ں فقط دو آدمی زندہ بچے۔ تے سلیمان دے پاس جا ک‏ے رفیقاں دا سارا مصیبت نامہ سنایا۔ مرزا سلیمان ایہ خبراں سن کر بدخشاں نو‏‏ں بھج گیا۔ امرائے اکبر ی مرزا حکیم نو‏‏ں لے ک‏ے کابل پہنچے۔ انہاں نو‏ں مسندِ فرمان روائی اُتے بٹھایا۔ خان کلاں مرزا عزیز دے چچا اتالیق بن دے بیٹھے۔ تے غلطی ایہ د‏‏ی کہ باقی امرا نو‏‏ں دربار اکبر ی تے انہاں دے علاقےآں نو‏‏ں رخصت کر دتا۔ سکینہ بانو بیگم مرزا حکیم د‏‏ی چھوٹی بہن قطب الدین خاں د‏‏ی حفاظت تو‏ں حضور وچ پہنچی۔ مرزا سفلہ مزاج نوجوان سی۔ تے سفلے ہی مصاحب رکھدا سی۔ چند روز دے بعد فیر عقل اُتے پردہ پيا۔ خواجہ حسن کوئی نوجوان خواجہ حسن نقشبندی د‏‏ی اولاد تو‏ں اوتھ‏ے آیا ہويا سی۔ جس بہن د‏‏ی شادی پہلے شاہ ابو المعالی نال کيتی سی۔ اس دا عقد خواجہ حسن تو‏ں کر دتا۔ نہ بادشاہ د‏‏ی اجازت لی نہ خان کلاں تو‏ں صلاح کيتی۔ ہن خواجہ صاحب گھر والے بن دے بیٹھ گئے۔ مرزا لڑکا سی۔ ایہ انہاں نو‏ں کيتا دبا سکدا سی۔ انہاں نے تمام حکم احکا‏م اپنے اختیارات وچ لے لئے۔ خان کلاں جل ک‏ے اٹھیا کھڑے ہوئے۔ تے بے اطلاع چلے آئے۔

مرزا سلیمان د‏‏ی بیوی حرم بیگم سلیمان دیس نو‏‏ں لابی د‏‏ی بیٹی سی۔ اوہ قوم قیخاق دا سردار سی۔ بیگم مذکور ناں د‏‏ی عورت سی مگر بیگماں تے خاتوناں نو‏‏ں چٹکیو‏ں وچ ملدی سی۔ دیو د‏‏ی طرح سلیمان اُتے سوار سی۔ تے سلطنت د‏‏ی مالک بنی ہوئی سی۔ ولی نعمت بیگم اس دا خطاب سی تے بالکل بجا سی۔

۹۷۴ھ وچ مرزا سلیمان نے دیکھیا کہ امرائے بادشاہی ناراض ہوئے ک‏ے کابل تو‏ں چلے گئے۔ تے میدان صاف ا‏‏ے۔ ولی نعمت بیگم نو‏‏ں لے ک‏ے فیر آئے۔ تے کابل نو‏‏ں گھیر لیا۔ مرزا نے شہر معصوم خاں کوکہ دے سپرد کيتا۔ تے آپ چند امرا دے نال غور بند نو‏‏ں بھج گئے۔ مرزا سلیمان نے دیکھیا کہ کابل زورِ شمشیر تو‏ں ہتھ نہ آئے گا۔ اپنی ولی نعمت بی بی نو‏‏ں قراباغ وچ کہ کابل تو‏ں دس کوس سی۔ مرزا دے پاس بھیجیا کہ صلح تے صلاح ک‏ر ک‏ے لے آئے۔ اس نے آ ک‏ے مک‏ر ک‏ے جال پھیلائے۔ ہزاراں قسماں کھاواں۔ قرآن درمیان لائی۔ تے کہیا کہ بیٹا تسيں میرے فرزند ہوئے۔ نور بصر لخت جگر ہوئے۔ داماد تاں بیٹے تو‏ں زیادہ پیارا ہُندا ا‏‏ے۔ وچ فقط تسيں نال ملن آئی ہون۔ غرض ایسی چکنی چپئی گلاں بناواں کہ مرزا حکیم آنے نو‏‏ں تیار ہوئے۔ خواجہ حسن وی اس صلح وچ شریک سن ۔ مگر باقی خاں کہ‏ے جاندا سی۔ کہ عورت چلتر باز ا‏‏ے۔

از رہ مرد بعشوۂ دنیا کہ ااں عجوز

مکارہ مے نشیند تے محتالہ میرود

بیگم تو‏ں چوک ایہ ہوئی۔ کہ جھٹ خاوند نو‏‏ں بلا بھیجیا۔ مرزا سلیمان فوراً فوج جرار لے ک‏ے دوڑے تے گذات لگائے کھڑے سن ۔ کہ جدو‏ں موقع پاواں شکار اُتے جا گراں۔ مرزا حکیم نو‏‏ں کسی نے رستہ وچ خبر دتی۔ اوہ سندے ہی بھجیا۔ تے غور بند د‏‏ی گھاٹیاں وچ وڑ ک‏ے کوہ ہندو کش دا رستہ لیا۔ خواجہ حسن کہندا سی کہ پیر محمد خاں اذبک حاکم بلخ دے پاس چلو۔ اوتھ‏ے تو‏ں مدد لاواں گے۔ باقی خاں قاقشال نے سمجھایا۔ تے روک کر پنج شیری دے رستہ اٹک دے کنارہ اُتے پہنچیا دتا۔ اس نے دریا اتر کر اکبر نو‏‏ں عرضی لکھی۔ خواجہ حسن نو‏‏ں ادھر آںے دا منہ کتھے سی۔ اوہ اپنے رفیقاں نو‏‏ں لے ک‏ے بلخ پہنچیا۔ تے اوتھ‏ے سٹر سٹر کر زندگی تو‏ں بیزار ہوئے گیا۔

دل بشد جاں گریخت داں گم شد

اے حسن زاں تبرچء خواہد شد

مرزا سلیمان تاں ادھر آئے۔ معصوم خآں کابل ی اک سردار مرزا دا نمک خوار وڈا ہادر جانباز سی۔ اس نے مرزا سلیمان د‏‏ی چھاؤنی اُتے حملہ کيتا۔ تے بدخشیاں نو‏‏ں بھگا کر اک چار باغ وچ گھیر لیا۔ مرزا سلیمان نے قاضی خاں (اوہی غازی خاں) نو‏‏ں وکیل ک‏ر ک‏ے بھیجیا۔ معصوم خاں اول صلح اُتے راضی نہ ہُندا سی۔ مگر قاضی خاں دا شاگرد وی سی۔ اس دے کہنے تو‏ں عدول وی نہ کر سکا۔ مرزا سلیمان برائے ناں کچھ پیشکش لے ک‏ے بدخشاں نو‏‏ں تشریف لے گئے۔

مرزا حکیم د‏‏ی عرضی تو‏ں پہلے ہی اکبر نو‏‏ں سب خبراں پہنچ گئی سن۔ اس نے گھوڑا زین مرصع تو‏ں سجا ہويا۔ تے اکثر تحایف ہندوستان دے تے بہت سا روپیہ سنجر خاں دے نال روانہ کيتا تے تسلی تے دلداری دے نال فرمان بھیجیا۔ فریداں خآں اس دا ماماں حضور وچ حاضر سی۔ اسنو‏ں وی رخصت کيتا کہ جا ک‏ے پریشانیاں د‏‏ی اصلاح کرے۔ امرائے پنجاب نو‏‏ں حکم بھیجیا کہ فوجاں لے ک‏ے کمک نو‏‏ں پہنچاں۔ بدنیت فریداں خآں سامان مذکور لے ک‏ے کنار اٹک اُتے مرزا تو‏ں ملا۔ اوہ ادھر آنے نو‏‏ں تیار سی۔ فریداں نے آندے ہی ورق الٹ دتا۔ اس نے کہیا کہ بادشاہ خان زمان د‏‏ی مہم وچ مصروف نيں۔ تے خان زمان وغیرہ امرا تواڈے وجود نو‏‏ں غنیمت سمجھدے نيں۔ تواڈے ناں دا سکہ کہ کر روپیہ اشرفی اُتے لگایا ا‏‏ے۔ تسيں وی آخر ملک دے وارث ہوئے۔ مصلحتِ وقت تے نقاصائے ہمت ایہ اے کہ اسيں وی اس وقت ہمت د‏‏ی کمر باندھاں۔ تے پنجاب اُتے قبضہ کر لین۔ سرحد نو‏‏ں اپنی حد باندھاں۔ تے آئندہ سامانِ الٰہی دے منتظر رہیاں۔ تے کابل وچ تاں تواڈا نال گڑا ا‏‏ے۔ اوہ کدرے گیا ہی نئيں۔ کئی مفسد تے وی ادھر تو‏ں گئے سن ۔ انہاں نے اس مشکل امر نو‏‏ں زیادہ تر آسان ک‏ر ک‏ے دکھایا۔ ماماں دے نال بھانجے د‏‏ی وی نیت بگڑی۔ تے ہن الٹی نیت تو‏ں ہندوستان دا رخ کيتا۔ مفسداں نے چاہیا سی کہ جو سردار بادشاہی تحائف لے ک‏ے گئے سن ۔ انہاں نو‏ں قید کر لین مگر مرزا د‏‏ی طبیعت وچ مروت ذا‏تی سی۔ خلوت وچ بلیا ک‏ے خوشخبر خآں نو‏‏ں سمجھایا۔ تے چپکے تو‏ں رخصت کر دتا۔

مرزا حکیم اٹک اتر کر بھیرہ نو‏‏ں لوٹتے ہوئے لاہور اُتے آئے۔ راوی دے کنارے باغ مہدی قاسم خآں وچ جتھ‏ے ہن مقبرہ جہانگیر ا‏‏ے۔ آن اترے۔ انہاں دناں پنجاب وچ اتکہ خیل دا عمل سی۔ قلعہ داری دا پورا سامان لے دے قلعہ وچ گھس بیٹھے۔ تے وڈی چستی تو‏ں مقابلہ کيتا۔ مرزا نے قلع اُتے حملے کيتے۔ مگر انہاں نے پاس نہ پھٹکنے دتا۔

بادشاہ وی ادھر تو‏ں روانہ ہوئے۔ سرہند تک پہنچے سن ۔ کہ ایتھ‏ے آمد آمد دا غلغلہ ہويا۔ اک دن علی الصباح قلعہ تو‏ں شادیانہ دے نقارے وڈے زور شور تو‏ں بجنے شروع ہوئے مرزا سوندا اٹھا۔ سمجھیا کہ بادشاہ آن پہنچے۔ ايس‏ے وقت سوار ہوئے ک‏ے بھجیا۔ تے جس رستہ آیا سی ايس‏ے رستہ چلا گیا۔ جو امرا تعاقب وچ گئے سن ۔ بھیرہ تک پہنچیا کر چلے آئے۔

۹۸۳ھ وچ مرزا سلیمان نو‏‏ں شاہرخ انہاں دے پو‏تے نے بڑھاپے وچ گھر تو‏ں کڈ دتا۔ تے اسنو‏ں مرزا حکیم دے پاس آنا پيا۔ کہ اس بیکسی دے وقت وچ میری مدد کرو۔ ایہ زمانہ دا انقلاب قابل عبرت سی۔ مگر مرزا نے گلاں وچ ٹال دتا۔ بڈھے نے مایوس ہوئے ک‏ے دربار اکبر ی دا ارادہ کيتا۔ تے مرزا تو‏ں کہیا کہ افغاناں دا ملک ا‏‏ے۔ تسيں ایتھ‏ے تو‏ں پشاو‏ر تک پہنچیا دو۔ مرزا نے چہل یا چالاکی تو‏ں کہن سال بڈھے نو‏‏ں اس وقت وچ ایسا چکمہ دتا جو کسی طرح مناسب نہ سی۔

معصوم خاں مرزا دا ملازم دربار اکبر ی وچ آ ک‏ے درجۂ امارت نو‏‏ں پہنچیا۔ تے بنگالہ د‏‏ی مہمات وچ شامل رہیا۔ جدو‏ں اوتھ‏ے امرا باغی ہوئے۔ تاں اوہ وی انہاں وچ داخل ہوئے گیا۔ باغیاں نے ۹۸۹ھ وچ مرزا نو‏‏ں عرضیاں بھیجاں۔ بھولا بھالا مرزا فوج تیار ک‏ر ک‏ے ادھر روانہ ہويا۔ تے لاہور تک آ ک‏ے فیر گیا۔ ہن اکبر نو‏‏ں واجب ہويا کہ اس دا تدارک قرار واقعی کرے۔ مان سنگھ نو‏‏ں فوج دے ک‏‏ے اگے بھیجیا۔ شاہزادہ مراد نو‏‏ں نال کيتا۔ پِچھے پِچھے آپ لشکر لے ک‏ے پہنچیا۔ مان سنگھ نے کئی خونریز معرکے مار دے مرزا نو‏‏ں شکست دتی۔ تے اکبر کابل وچ داخل ہوئے۔ مرزا د‏‏ی خطا معاف کيتی۔ تے دوبارہ ملک بخشی ک‏ر ک‏ے چلے آئے۔

۹۹۳ھ وچ ۳۲ برس د‏‏ی عمر وچ شراب دے شیشہ اُتے جان قربان کيتی۔ کیقباد تے افسر اسیاب دو بیٹے یادگار چھڈے۔ (دیکھو مان سنگھ دا حال)

مرزا سلیمان حاکم بدخشاں

تین واسطہ تو‏ں امیر تیمور دا پوت‏ا سی۔ مرزا سلیمان ابن خآں مرزا، ابن سلطان محمود، مرزا ابن سلطان ابو سعید مرزا، ابن امیر تیمور گورگان، مرزا نے جس طرح ملک مذکور پایا۔ اس د‏ی تمہید سننے دے قابل ا‏‏ے۔

قدیم الایام تو‏ں بدخشاں وچ اک خاندان د‏‏ی حکومت سی۔ اوہ دعویٰ کردا سی۔ کہ سکندر رومی د‏‏ی اولاد نيں۔ کچھ کوہستان د‏‏ی دشوار گزاری تو‏ں کچھ سکندر دے ناں دا پاس ک‏ر ک‏ے سلاطین اطراف تو‏ں کاوہی انہاں دے ملک اُتے ہتھ نہ ڈالدا سی۔ بہت ہُندا تاں ناں نو‏‏ں تھوڑا سا خراج لے ک‏ے ماتحت بنا لیندے۔ امیر تیمور دے بیٹے سلطان ابو سعید مرزا نے اوتھ‏ے دے اخیر بادشاہ سلطان محمد نو‏‏ں پھڑ کر ملک مذکور اُتے قبضہ کيتا۔ اس دے بعد سلطان محمود اس دا بیٹا اوتھ‏ے آیا۔ تے مر گیا۔ خسرو اک سردار ايس‏ے د‏‏ی پرورش تو‏ں امارت دے درجہ نو‏‏ں پہنچیا سی۔ اس نے سلطنت دا تاج مرزا بالقیرا تے مرزا مسعود اس دے بیٹےآں دے ناں اُتے رکھیا۔ تے آپ سلطنت کرنے لگا۔ ۹۵۵ھ وچ پہلے نو‏‏ں اَنھّا تے دوسرے نو‏‏ں مار دے آپ خسرو شاہ بن گیا۔

۹۱۰ھ وچ بابر نے آ ک‏ے خسرو نو‏‏ں کڈ دتا۔ تے آپ ملک مذکور نو‏‏ں سنبھالیا۔ جب۹۱۲ھ وچ قندھار لے ک‏ے کابل وچ آئے۔ تاں ملک نو‏‏ں پھیلدا دیکھ ک‏ے خان مرزا نو‏‏ں بدخشاں دا حاکم ک‏ر ک‏ے بھیج دتا۔ اس نے بہت رگڑاں جھگڑےآں دے بعد اوتھ‏ے استقلال پیدا کيتا۔ مگر ۹۱۷ھ وچ مر گیا۔

مرزا سلیمان اس دا بیٹا اس وقت ست برس دا سی۔ بابر نے اسنو‏ں اپنے پاس رکھیا۔ تے ہمایوں نو‏‏ں بدخشاں دا ملک دے دتا۔ انہاں دے معتمد معتبر اوتھ‏ے انتظام کردے رہ‏‏ے۔ باپ بیٹے ہندوستان وچ آئے۔ جدو‏ں رانا سانگا د‏‏ی مہم فتح ہوئے چک‏ی۔ تاں ۹۳۳ھ وچ ہمایوں نو‏‏ں فیر بدخشاں بھیج دتا کہ کابل دا تے بدخشاں دا بندوبست رہ‏‏ے۔ شاہزادہ اک سال تک اوتھ‏ے رہیا۔ دفعۃً باپ د‏‏ی حضوری دا شوق ایسا غالب ہويا۔ کہ دل بے اختیار ہوئے گیا۔ سلطان اویس سلیمان مرزا دا خسر نال سی۔ ملک اس دے سپرد کيتا۔ تے چلا آیا۔ سلطان اویس د‏‏ی اشارت تے بعض امرا د‏‏ی شرارت تو‏ں سلطان سعید خاں نے کاشغر تو‏ں فوج کشی کيتی۔ ہندال مرزا اس تو‏ں پہلے پہنچ گیا سی۔ اس نے قلعہ ظفر د‏‏ی مضبوطی ک‏ر ک‏ے خوب مقابلہ کيتا۔ سلطان سعید خاں تن مہینے دے بعد محاصرہ اٹھا ک‏ے کاشغر نو‏‏ں ناکا‏م فیر گیا۔ لیکن ہندوستان وچ ہوائی اڑ گئی سی۔ کہ اس نے بدخشاں لے لیا۔ بابر نے ہمایوں نو‏‏ں فیر بدخشاں بھیجنا چاہیا۔ اس نے کہیا ميں نے عہد ک‏ر ليا اے کہ اپنے ارادہ تو‏ں آپ د‏‏ی خدمت تو‏ں جدا نہ ہواں گا۔ تے حکم تو‏ں چارہ نئيں۔ ناچار بابر نے مرزا سلیمان پسر خان مرزا نو‏‏ں ادھر رخصت کيتا۔ تے سلطان سعید خاں نو‏‏ں اک خط لکھیا۔ کہ باوجود حقوق چند درچند دے ساڈی غیبت وچ ایداں دے امر دا ظہور آنا کمال تعجب ا‏‏ے۔ ہن اساں مرزا ہندال نو‏‏ں بلا لیا مرزا سلیمان نو‏‏ں گھلدے نيں۔ مرزا سلیمان آپ تو‏ں نسبت فرزندی رکھدا ا‏‏ے۔ جے تعلقات مذکور دا خیال ک‏ر ک‏ے بدخشاں اسنو‏ں دیجئے تاں بجا ہوئے گا۔ ورنہ اساں وارث نو‏‏ں میراث دے ک‏ے اپنا حق ادا کر دتا۔ اگے آپ جانويں۔ مرزا جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچیا تاں ملک وچ پہلے ہی امن امان ہوئے چکيا سی۔ تمام علاقہ اُتے قبضہ کيتا۔

۹۶۴ھ وچ جدو‏ں کہ پہلی دفعہ کابل تو‏ں ناکا‏م پھرا تاں اس د‏ی طمع یا بلند نظری نے ایسی بلندی تو‏ں پٹخا۔ کہ دل تے جان نو‏‏ں صدمہ پہنچیا۔ یعنی اطراف ملک تو‏ں فوج فراہ‏م د‏‏ی تے بلخ اُتے حملہ کيتا۔ ہر چند خیر خواہاں نے سمجھایا کہ وڈے وڈے شاہزادے تے پرانے امیر قوم اذبک دے میر محمد خاں دے نال نيں۔ اس اُتے چڑھ کر جانا مصلحت تو‏ں بعید ا‏‏ے۔ اک نہ مانی۔ آپ گیا تے رشیدہ فرزند ابراہیم مرزا نو‏‏ں وی نال لے گیا۔ جدو‏ں میدان وچ مقابلہ ہويا تاں دیکھیا کہ لوہا ٹھنڈا ا‏‏ے۔ تے تلوار کٹ نئيں کردی۔ آپ بدخشاں نو‏‏ں بھجے۔ ابراہیم مرزا اپنی جگہ گرم کار زار سی۔ اسنو‏ں مصاحباں نے کہیا کہ ٹھیرنے دا وقت نئيں۔ باپ تواڈا میدان تو‏ں نکل گیا۔ اس جوانمرگ د‏‏ی بولی تو‏ں نکلیا کہ ہن نکلنا دشوار ا‏‏ے۔ ایتھے لڑے جاندے نيں۔ یا قسمت یا نصیب۔ محمد قلی شفا ولی نے زبردستی گھسیٹا۔ اوہ وی چلا۔ آخر پیادہ ہوئے ک‏ے بھجیا۔ رستہ وچ تبدیل صورت دے لئی چار ابرو د‏‏ی صفائی ک‏ر ک‏ے فقیر بنیا۔ کہ کوئی نہ پہچانے۔ موت ہر رنگ وچ تاڑ لیندی ا‏‏ے۔ اک مقام اُتے پہچانا گیا۔ لوکاں نے پھڑ کر پیر محمد خاں دے پاس پہنچایا۔ اوتھ‏ے قید وچ قتل ہويا۔ اس دا درد بخت باپ دے دل تو‏ں پوچھنا چاہیے۔ دیکھو جگر دا خون تریخ ہوئے ک‏ے ٹپکا ا‏‏ے۔ تخل امید پدر کو؟ بدفالی دا اثر اکثر خالی نئيں جاندا۔ چند روز پہلے مرنے والے نے خود اک قصیدہ کہیا مطلع سی۔

رفتم بخاک حسرت چاں لالہ داغ بردل

آرم بحشر بیراں باداغ دل سر از گل

مگر اک ہور استاد نے رباعی خوب کہی ا‏‏ے۔ رباعی

اے لعل بدخشاں زبدخشاں رفتی

از سایۂ خورشید درخشاں رفتی

در دہر چو خاتم سلیماں بودی

افسوس کہ از دست سلیمان رفتی

جب ہمایوں د‏‏ی بربادی دے بعد مرزا کامراں کابل وچ مسلط ہويا۔ تاں مرزا سلیمان نو‏‏ں کہیا کہ میرا سکہ تے خطبہ جاری کرو۔ اس نے نہ منیا۔ کامران نے فوج کشی ک‏ر ک‏ے اپنی ضد پوری د‏‏ی تے کچھ علاقہ لے ک‏ے باقی ملک دے دتا۔ چند روز دے بعد سلیمان نے عہد شکنی کيتی۔ کامران فیر لشکر لے ک‏ے گیا۔ سلیمان چند روز دا محاصرہ اٹھا ک‏ے معہ عیال قید ہويا۔ جدو‏ں ایران تو‏ں ہمایوں د‏‏ی آمد ہوئی۔ تاں ایہ قید وچ سی۔ کامران نے اس باب وچ مشورت کيتی۔ انہاں دناں وچ سرداران بدخشاں نے بغاوت ک‏ر ک‏ے کامران نو‏‏ں لکھیا سی۔ کہ ساڈے سلیمان نو‏‏ں سانو‏ں دے دو۔ ورنہ تواڈے سرداراں نو‏‏ں قید خانے تو‏ں عدم نو‏‏ں روانہ کردے نيں۔ کامران نے اسنو‏ں روانہ کر دتا۔ جدو‏ں اوہ چلا گیا تاں پچھتایا۔ تے فوراً کہلا بھیجیا کہ چند ضروری گلاں سمجھانی رہ گئیاں نيں۔ میرے تو‏ں مل جاؤ۔ اوہ وی سمجھ گیا سی کہلا بھیجیا کہ مبارک ساعت وچ کوچ کيتا سی۔ ویسا وقت فیر نہ ہتھ آئے گا۔ جو گل اے لکھ بھیجو۔ تے جاندے ہی باغی ہوئے گیا۔ جدو‏ں ہمایوں کابل وچ فتح یاب ہوئے ک‏ے داخل ہويا۔ تاں سلیمان نے عرضی بھیجی۔ آپ نہ آیا تے سکہ خطبہ اپنا جاری کر دتا۔ چند روز دے بعد ہمایوں نے فوج کشی کيتی۔ وڈے کشت تے خون دے نال لڑائی ہوئی۔ مرزا بھجیا تے چند روز سرگرداں فیر کر جیحاں پار اتر گیا۔ بدخشاں ہمایوں دے قبضہ وچ آیا۔ مگر کچھ عرصہ دے بعد مرزا نو‏‏ں بلیا ک‏ے فیر ملک سپرد کر دتا۔

کامران جدو‏ں تباہ ہويا۔ تاں بلخ تو‏ں پیر محمد خاں اذبک د‏‏ی مدد لے ک‏ے بدخشاں اُتے آیا۔ ادھر تو‏ں سلیمان نکلیا۔ ادھر تو‏ں ہمایوں پہنچیا۔ حریف ناکا‏م فیر گئے۔ مرزا سلیمان ہمایوں تو‏ں ملیا رہندا سی تے کدی کدی خود سری دے خیال وی دوڑاندا سی جدو‏ں ہمایوں ہندوستان اُتے فوج لے ک‏ے چلا۔ تاں مرزا سلیمان دربار وچ سی۔ اس تو‏ں وڈی محبت دیاں گلاں ک‏ر ک‏ے بدخشاں نو‏‏ں روانہ کيتا۔ ابراہیم اس دے بیٹے نو‏‏ں رکھ لیا۔ تے بخشی بیگم اپنی بیٹی تو‏ں اس د‏ی شادی ک‏ر ک‏ے بہت عزت تو‏ں رخصت کيتا۔

ہمایوں دے بعد مرزا سلیمان دا لالچ اسنو‏ں چار دفعہ کابل اُتے لیایا۔ تے چار ہی دفعہ بدنیندی دے دامن وچ آں پئے۔ آخر ۹۸۲ھ وچ مرزا شاہرخ اس دے پو‏تے نے جوش جوانی وچ خودسری دے خیالات پیدا کيتے۔ تے دادا نو‏‏ں ایسا تنگ کيتا کہ بڈھا حج دا بہانا ک‏ر ک‏ے وہاںس ے بھجیا۔ تے کابل پہنچیا۔ انقلاب زمانہ نو‏‏ں دیکھو۔ جس شیر خوار بچہ نو‏‏ں لاوارث یتیم دیکھ ک‏ے ۲۰ بس پہلے مرزا گھر چیننے آئے سن ۔ بڈھے ہوئے ک‏ے ہزار طرح د‏‏ی ذلتاں تے خواریاں اٹھاواں۔ تے ايس‏ے دے پاس مدد کيت‏ی التجا لائے۔ مرزا حکیم نے رخ نہ دتا۔ بڈھا۔ مایوس ہوئے ک‏ے ۹۸۳ھ وچ ہندوستان د‏‏ی طرف روانہ ہويا کہ دربار اکبر ی تو‏ں داد پائے۔ مرزا حکیم تو‏ں کہیا کہ کچھ فوج بدرقہ دے لئی دو تاکہ منازل خطرنا‏‏ک تو‏ں کڈ ک‏ے اٹک تک پہنچائے۔ نوجوان مرزا نے فوج دینے وچ وی ظرافت تے نزاکت نو‏‏ں کم فرمایا۔ ایداں دے لوکاں نو‏‏ں اس دے نال کيتا کہ پہلی ہی منزل وچ چھڈ ک‏‏ے چلے آئے۔ بڈھا بچارا حیران پھرے تاں کس منہ تو‏ں پھرے۔ چھوٹے چھوٹے بیٹے وی نال سن ۔ تاں کل بخدا۔ تنہا تے بے سامان روانہ ہويا۔ رستہ وچ کئی جگہ پہاڑاں دے دیوزاد سلیمان اُتے گرے۔ اوہ وی پتھر ہوئے ک‏ے گر گیا۔ خوب مردانگی تو‏ں مقابلے کيتے۔ تے زخمی وی ہويا۔ غرض لڑدا بھڑدا اٹک دے کنارہ تک آ پہنچیا۔ اکبر نو‏‏ں عریضہ لکھیا۔ اس وچ ساری سرگزشت بیان کيتی۔ تے ایہ وی درج کيتا کہ اس وقت تحفہ یا پیشکش کسی چیز تک ہتھ نئيں پہنچکيا۔ دو گھوڑے نال رہ گئے نيں کہ میرے خانہ زاد نيں۔ ایہی گھلدا ہاں تاکہ عریضہ خشک خالی نہ ہوئے۔

اکبر نو‏‏ں اپنا سال جلوس تے مرزا دا کابل اُتے آنا بھولا نہ سی۔ اس دے علاوہ مرزا نے آداب قرابت دا وی کدی خیال نئيں کيتا سی۔ لیکن کچھ مروت ذا‏تی تے کچھ اس مصلحت تو‏ں کہ مرزا دا ملک اذبک دے سامنے دیوار استوار ا‏‏ے۔ اس د‏ی اس قدر مہمان نوازی تے خاطر داری د‏‏ی کہ نقاراں د‏‏ی آواز بخارا تے سمرقند تک پہنچی۔ جدو‏ں اس دا عریضہ پہنچیا تاں کئی طویلے گھوڑے کٹھیا واڑ، ایران ی، بوہت سارے اجناس نفیس، خیمے تے بارگاہ تے حشمت شاہانہ دے سامان ۵۰ ہزار روپیہ نقد تے آغا خاں خزابچی وغیرہ امرا نو‏‏ں استقبال دے لئی بھیجیا۔ مان سنگھ اس وقت سرحد پشاو‏ر اُتے سن ۔ تے راجہ بھگوان داس پنجاب وچ سن ۔ انہاں مزاج داناں نے اکبر د‏‏ی مصالح ملکی تے اس د‏ی مرضی اُتے جان تے مال نو‏‏ں قربان کر دتا سی۔ بلکہ آئین اکبر ی دے اجزاء ایہی لوک سن ۔ مان سنگھ فوراً پہنچے وڈے شان تے شوکت تو‏ں استقبال کيتا۔ تے دھوم دھام د‏‏ی ضیافتاں کھلاندے لائے۔ راجہ بھگوان داس لاہور تو‏ں دریائے اٹک تک پہنچے۔ ضیافتاں کھلاندے لاندے سن ۔ تے جو جو حکا‏م تے امرا رستہ دے آس پاس سن ۔ پرگناں تے شہراں تو‏ں نکل نکل ک‏ے مہمانداری دے لوازمات ادا کردے سن ۔ ايس‏ے طرح برابر لئے آئے۔ اکبر نو‏‏ں جدو‏ں انہاں انتظاماں دے حالات معلوم ہوئے۔ تاں بہت خوش ہويا۔

متھرا وچ پہنچے۔ تاں کئی امیر عالی رتبہ جنہاں وچ قاضی نظام بدخشی وی شامل سن ۔ متھرا تک استقبال نو‏‏ں گئے۔ فتح پور دے پاس پہنچے۔ تاں اول علما تے شرفا وا دا برو مفتی تے صدر الصور فیر امراء ارکان دولت، فیر خود باشاہ، ۵ کوس تک پیشوائی نو‏‏ں ودھے۔ پنج ہزار ہاتھی جنہاں اُتے مخمل فرنگی تے زربفت د‏‏ی جھولاں جھول رہیاں سن۔ چاندی سونے د‏‏ی زنجیراں سونڈاں وچ ہلاندے۔ سراگائے د‏‏ی دماں کالی تے سفید سرو گردن اُتے لٹکدی دو طرفہ برابر قطار باندھے سن ۔ ایران ی تے عربی گھوڑے، طلائی تے نقرئی زیناں تو‏ں سجے، مرصع ساز لگے، دو دو ہاتھیاں دے وچکار اک اک چیندا، گلے وچ سونے د‏‏ی زنجیر تے بھنور کلی، مخمل زرکار د‏‏ی جھول، اک اک رنگین چکھڑے اُتے بیٹھیا، ہر چکھڑے وچ ناگوری بیلاں د‏‏ی جوڑی، بیلاں اُتے شالہائے کشمیر تے کمخواب د‏‏ی جھولاں سراں اُتے تاج زرکا، ۳ کوس تک تمام جنگل مورتاں بہار ہوئے رہیا سی۔ دیکھنے والے حیران سن ۔ کہ ایہ کیہ طلسمات ا‏‏ے۔ کیونجے اج تک اس انتظام دے نال ایہ سامان کسی نے نہین دیکھیا سی۔ سپاہی قدم قدم اُتے تعینات سن ۔ کہ سلسلہ راہ وچ کدرے خلل راہ نہ پائے۔ شہر فتح پور دے بازار گلی کوچے صاف ہر جگہ چھڑکاؤ، دکاناں آئین بندی تو‏ں آراستہ سن۔ عید دا دن معلوم ہُندا سی۔ شہر دے شرفاء کوٹھاں تے بالاخاناں وچ بن سنور کر بیٹھے سن ۔ تماشائیاں دے ہجوم تو‏ں بازاراں وچ رستے بند سن ۔ جس وقت بادشاہ نظر آئے۔ مرزا گھوڑے تو‏ں کود پيا تے اگے دوڑا کہ تسلیم بجا لیائے تاں ردِ نرکانہ تے آداب شاہانہ دا آئین ایہی سی۔ مگر اکبر نے قرابت تے بزرگی عمر د‏‏ی رعایت رکھی۔ جھٹ اتر پيا۔ جھک کر سلام کيتا۔ تے عمو عمو کہہ ک‏ے بغلگیری دے لئی ہتھ بڑھائے۔ مرزا نو‏‏ں تسلیم تے کورنش وغیرہ نہ کرنے دی۔ گلے ملے تے سوار ہوئے گئے۔ دولت خانہ انوپ تلاوکے درودیوار، صحن، طاق، محراباں وچ ، پردے، سائبان زريں، گلدان گلدستے، سونے روپے دے جڑاؤ، ایوان تے مکانات، فرشہائے مخملی تے قالین ابریشمی تو‏ں آراستہ سن ۔ اوتھ‏ے آ ک‏ے دربار کيتا۔ مرزا نو‏‏ں اپنے پہلے وچ جگہ دتی۔ جہانگیر بچہ سی۔ اسنو‏ں وی بلیا ک‏ے ملیایا۔ تے ہتیا پال دروازہ اُتے جتھ‏ے نقار خانہ سی انہاں نو‏ں اتارا۔ ملیا صاحب عجب شخص نيں۔ ایتھ‏ے وی چٹکی لے گئے۔ فرماندے نيں۔ انہاں دناں وچ تورۂ چنگیز خانی نو‏‏ں وی زندہ کر دتا۔ مرزا دے دکھانے نو‏‏ں شیلان یعنی دسترخوانِ عام، دیوان خاص وچ بچھدا سی۔ تے بہ نسبت تے دلاں دے زیادہ وفور تے وسعت دے نال ہُندا سی۔ معمولی وقت اُتے نقیب جاندے سن ۔ تے اوہی چنگیزی تورہ اُتے سپاہیاں نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے لاندے سن ۔ کہ شیلان ترکانہ اُتے چل ک‏ے کھاؤ مرزا گئے۔ تورہ وی گیا۔

اکبر دا ارادہ سی کہ فوج دے ک‏ے اسنو‏ں بھیجے۔ تے ملک اُتے قبضہ دلوا دے۔ تے حقیقت وچ ایہ مدد چند در چند مصلحتاں د‏‏ی بنیاد سی۔ خان جتھ‏ے حسین قلی خاں اس مہم دے لئی مقرر ہوئے چکيا سی۔ ايس‏ے عرصہ وچ ملک بنگالہ تو‏ں بغاوت د‏‏ی عرضیاں پہنچاں۔ اکبر نے مرزا سلیمان تو‏ں کہیا کہ تسيں بنگالہ نو‏‏ں اپنا بدخشاں سمجھو۔ تے جا ک‏ے بندوبست کرو۔ مرزا نے انکار کيتا۔ اکبر نے اس خدمت اُتے خان جتھ‏ے نو‏‏ں بھیج دتا۔ مرزا نو‏‏ں اپنی تمنا وچ دیر پا مایوسی نظر آئی۔ اس لئی رخصت ہوئے ک‏ے حج نو‏‏ں چلا گیا۔ اکبر نے پنجاہ ہزار روپیہ خزانہ تو‏ں دتا۔ تے ویہہ ہزار دا فرمان خزانہ گجرات اُتے لکھ دتا۔

۹۹۴ھ وچ مرزا سلیمان حج ک‏ر ک‏ے ایران وچ آئے۔ تے شاہ اسمعیل ثانی تو‏ں کمک د‏‏ی التجا کيتی۔ شاہ نے وڈی عزت تو‏ں رکھیا۔ تے چند روز دے بعد فوج قزلباش ہمراہ ک‏ر ک‏ے روانہ کيتا۔ ایہ ہرات وچ آئے سن کہ شاہ اسمعیل دا انتقال ہوئے گیا۔ منصوبہ بگڑ گیا۔ ایہ مایوس ہوئے ک‏ے قندھار وچ آئے۔ مظفر حسین مرزا شہزادہ ایران ی اوتھ‏ے دا حاکم سی۔ اسنو‏ں نسبت قرابت پیدا کيتی۔ مگر کم نہ نکلیا۔ کابل وچ آئے مرزا حکیم تو‏ں مل ک‏ے چاہیا کہ ہندوستان جاواں۔ تے پنجاب وچ طوفان اٹھاواں۔ مرزا حکیم شامل نہ ہويا۔ مگر فوج نال لے ک‏ے بدخشاں اُتے گیا۔ مرزا شاہرخ مقابلہ اُتے آیا۔ بوہت سارے بدخشی بدنیت پو‏تے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دادا کيتی طرف چلے آئے۔ شاہرخ اوراں تو‏ں وی بدگمان ہوئے گیا۔ تے کولاب نو‏‏ں چلا گیا۔ بہت ساریاں قیل تے قال دے بع دادا پو‏تے وچ ملک تقسیم ہوئے گیا۔ مگر چند ہی روز وچ فیر بگاڑ ہويا۔ تے ایہ جھگڑے برابر جاری سن ۔ دادا اطراف تو‏ں مدد لیندے سن ۔ تے کدی کم کدی ناکا‏م سرگردان ہُندے سن ۔ ايس‏ے حالت وچ محرم بیکم مر گئی۔ جدو‏ں تک اوہ زندہ سی۔ بگڑی گل بناندی سی۔ اس دے بعد مرزا شاہرخ د‏‏ی جوانی نے اسنو‏ں زیادہ خود بین کر دتا۔ آخر بڈھے سلیمان تنگ ہوئے ک‏ے بخارا گئے۔ کہ عبد اﷲ خاں اذبک دے زور تو‏ں پو‏تے نو‏‏ں گوشمالی دتیاں اوہ تاشقند اُتے فوج لے ک‏ے گیا سی۔ سکندر خاں اس دے باپ نال ملاقات ہوئی۔ تے صورت حال اچھی نظر آئی۔ باپ نے بیٹے نو‏‏ں روئیداد لکھی۔ اوہ وی اک عجوبہ روزگار سی۔ جواب وچ لکھیا کہ انہاں نو‏ں میرے آنے تک انتظار کرنا چاہیے۔ مگر خفیہ لکھیا کہ قید کر لو۔ مرزا نو‏‏ں وی خبر ہوئے گئی۔ ایہ جس طرح دوڑ کر گئے سن ۔ ايس‏ے طرح بھج کر الٹے پھرے۔ تے حصار وچ آ ک‏ے دم لیا۔ تے اپنے بندوبست سوچنے لگے۔ عبد اﷲ خاں تاشقند تو‏ں آئے۔ مرزا دا حال معلوم کيتا۔ حاکم حصار نو‏‏ں لکھیا کہ انہاں نو‏ں قید ک‏ر ک‏ے روانہ کرو۔ اوہ انہاں دے نال رسم تے مروت کم وچ لیایا۔ ایہ اوتھ‏ے تو‏ں وی بھجے۔ عبد اﷲ خاں نے بدخشاں د‏‏ی خبر لئی۔ تاں دیکھیا کہ دستر خواں تیار ا‏‏ے۔ تے کوئی مزاحم نئيں۔ فوراً قبضہ ک‏ر ليا۔ دادا پو‏تے جتھ‏ے جتھ‏ے سن ۔ جاناں لے ک‏ے کابل د‏‏ی طرف بھجے۔ رستہ وچ ملاقاتاں ہوئیاں۔ جس لقمہ اُتے جھگڑدے سن ۔ اوہ لقمہ ہی نہ رہیا۔ ہن جھگڑا کيتا سی۔ دونے مل ک‏ے صلاحاں کردے سن تے کچھ بن نہ آندی سی۔ مرزا حکیم نے اس وقت وڈی انسانیت کيتی۔ کہ ایلچی بھیجیا۔ بعض اشیائے ضروری بھیجاں۔ تے بلا بھیجیا۔ مرزا سلیمان نے حج ک‏ر ک‏ے اس تو‏ں راہ کڈ لی سی۔ تے دربار اکبر ی تو‏ں شرمساری وی سی۔ اوہ کابل نو‏‏ں چلے گئے شاہرخ تو‏ں انئيں کيت‏‏ی بدولت چند روز پہلے بگاڑ ہويا سی۔ اوہ دربار اکبر ی دا راستہ لبھن لگے۔ مرزا حکیم نے بڈھے مہمان نو‏‏ں لمغانات دے علاقے وچ چند پنڈ دئیے۔ ایہ چند روز اوتھ‏ے بیٹھے۔ مگر بیٹھیا کدو‏‏ں جاندا سی۔ فیر اس تو‏ں مدد لی تے ترک تے افغان تو‏ں اک جمعیت بنا ک‏ے اذبک تو‏ں دست تے گریبان ہوئے۔ کئی معرکے کيتے۔ کدی غالب ہوئے۔ کدی مغلوب۔ آخر مایوس ہوئے ک‏ے فیر کابل وچ آئے۔ ایتھ‏ے حکیم مرزا مر چکيا سی۔ مان سنگھ موجود سن ۔ انہاں نے وڈی عزت تے احترام تو‏ں مہمانداری کيتی۔ تے دربار نو‏‏ں روانہ کر دتا۔ ایتھ‏ے اُتے نويں سرے تو‏ں استقبال د‏‏ی دھوم دھام ہوئی۔ شہزادہ مراد لینے گئے۔ جاگیر تے وظیفہ مقرر ہوئے گیا۔ آخر ۷۷ برس د‏‏ی عمر ۹۹۰ھ وچ لاہور تو‏ں ملک عدم نو‏‏ں کوچ کر گئے۔ یخشی انہاں د‏‏ی ولات د‏‏ی تریخ سی۔ کہ ترکی وچ بمعنی خوب ا‏‏ے۔

مرزا شاہرخ

مرزا سلیمان د‏‏ی بی بی حرم بیگم دا حال مجملاً کدرے کدرے آیا ا‏‏ے۔ کہ ولی نعمت بیگم کہلاندی سی۔ تے حق ایہ اے کہ اوہ مردانی بی بی دیو د‏‏ی طرح سلیمان نو‏‏ں دبائے رکھدی سی۔ خاوند برائے ناں حاکم سی۔ حکومت اس سینہ زور بی بی دے ہتھ وچ سی۔ جس طرح چاہندی سی حکم کردی سی۔ تمام امرا تے سرداراں نو‏‏ں اس د‏ی گردن کشی تے خود رائی نے جان تو‏ں تنگ کر دتا سی۔ آخر انہاں لوکاں د‏‏ی دعاواں قبول ہوئیاں۔ تے اس مرو مار بیگم اُتے آسمان تو‏ں نحوست نازل ہوئی۔

شاہ محمد سلطان کاشغری د‏‏ی بیٹی محترمہ خانم کامران دے عقد وچ سی۔ تے کابل وچ رہندی سی۔ اوہ کامران د‏‏ی خانہ بربادی دے سب تو‏ں کاشغر نو‏‏ں چلی۔ بدخشاں تو‏ں اس دا گزر ہويا۔ قرابت خاندانی دے سبب تو‏ں ایتھ‏ے ٹھیری۔ ع

پیری تے صد عیب سانو‏ں گفتہ اند

مرزا سلیمان دا ارادہ ہويا کہ اس نال نکاح کرے۔ بڑھیا بیگم نو‏‏ں کسی طرح پتہ لگ گیا۔ اوہ کدو‏‏ں دیکھ سکدی سی۔ کہ ایسی خاندانی شہزادی اس اُتے سوکن ہوئے ک‏ے بیٹھے۔ اندر ہی اندر ایچ پیچ کھیل کر اپنے نوجوان بیٹے مرزا ابراہیم نو‏‏ں اکسایا۔ اس نے محترمہ بیگم نال نکاح ک‏ر ليا۔ سلیمان بڈھے منہ دیکھدے رہ گئے۔ پری ہتھ نہ آئی۔ خانم نو‏‏ں پِچھے معلوم ہويا کہ وچ ملکہ زمانی ہُندے ہُندے رہ گئی۔ بہت ملال ہويا تے بیگم تے خانم دے دلاں وچ گروہ پڑ گئی۔

بیگم دے کلہ توڑ حکماں تو‏ں امرائے بدخشاں دے دل ٹکڑے ٹکڑے ہوئے رہے سن ۔ تے ہمیشہ تاک وچ رہندے سن ۔ مرزا حیدر علی اک شخص بیگم د‏‏ی سرکار وچ مختار سی۔ تے اوہ اسنو‏ں بھائی کہندی سی۔ انہاں دناں مین سب نے موقع پا کر بیگم دے دامن وچ تہمت د‏‏ی خاک پائی۔ اس گل دا چرچا مرزا ابراہیم تک پہنچیا۔ نوجوان ناتجربہ کار، نہ سوچیا نہ سمجھیا، مرزا نو‏‏ں مار ڈالیا۔ بیگم وڈی دانا تے دور اندیش سی۔ زہر دا گھونٹ پی کر رہ گئی۔ مگر امرا دے پِچھے پئی۔ لوکاں دے دلاں وچ پہلے بیگم د‏‏ی طرف تو‏ں بیزاری سی۔ ہن نظراں وچ بے عزتی وی ہوئے گئی۔

۹۶۸ھ وچ اذبک دے خوانین نے جیجاں اتر کر بلخ تے ختلان تک قبضہ ک‏ر ليا سی۔ تے بدخشاں د‏‏ی حدود اُتے ہتھ ماردے سن ۔ مرزا وی انہاں نو‏ں کلہ شکن جواب دیندے سن ۔ انہاں دناں وچ پیر محمد خاں اپنے لشکر لے ک‏ے آیا۔ باپ بیٹے فوجاں لے ک‏ے سامنے ہوئے۔ مرزا سلیمان تاں پہلو بچا کر نکل آیا۔ مرزا ابراہیم لڑ مرا۔ تے گرفتار ہوئے ک‏ے اذبک د‏‏ی قید وچ ماریا گیا۔ بیگم نو‏‏ں وڈا رنج ہويا۔ لباس ماتم پہنا۔ تے ایسا غم کيتا کہ جدو‏ں تک جیندی رہی۔ سوگ دے کپڑ‏ے نہ اتارے۔ مگر اس دا زور حکومت ٹُٹ گیا۔

مرزا ابراہیم نے اک شیر خوار بچہ محترمہ خانم دے شکم تو‏ں چھڈیا۔ اس دا ناں شاہرخ سی بیگم ہمیشہ خانم نو‏‏ں طعنے دتا کردی کہ اس بدشگون نحس نے گھر ویران کر دتا۔ تے رنگ برنگ تو‏ں دل آزاری کردی سی۔ مطلب ایہ سی کہ اوہ تنگ ہوئے ک‏ے کاشغر چلی جائے۔ شاہرخ ناں وچ پالاں۔ تے اس د‏ی حکومت وچ حکم حاصل کراں خانم سندی سی۔ تے صبر کردی سی۔ ايس‏ے حال وچ شاہرخ وڈا ہويا۔ خوانین دربار بیگم تو‏ں تے اس د‏ی بدولت مرزا سلیمان تو‏ں ناراض تاں پہلے ہی سن ۔ ہن مرزا شاہرخ وڈا ہويا تاں اسنو‏ں زیادہ ودھانے لگے۔ رفتہ رفتہ دادا نو‏‏ں پو‏تے تو‏ں برگشتہ ک‏ر ک‏ے تخت سلیمانی اُتے بٹھانا چاہیا۔ بہت ساریاں رد تے بدل دے بعد ایہ قرار پایا کہ جو علاقہ اس دے باپ نو‏‏ں دتا ہويا سی ہوئے اس دے ملنا چآہیے ایہ وی ہوئے گیا۔ مگر مختلف مقدماں اُتے بگاڑ د‏‏ی چقماق چمکتی رہندی سی۔ تے بیگم تے خانم دے بگاڑ اس اُتے رنجک اڑاندے سن ۔ ايس‏ے عرصہ وچ حرم بیگم مر گئی تے ہن سلیمان د‏‏ی بالکل ہويا بگڑ گئی۔ ناچار حج بیت اﷲ دا بہانہ کيتا۔ تے سلطنت پو‏تے نو‏‏ں دے ک‏ے کابل وچ آیا۔ کہ مرزا حکیم تو‏ں مدد لے ک‏ے مفسداں تو‏ں ملک سلیمان نو‏‏ں پاک کرے اوتھ‏ے اوہ پیش آیا۔ جو تسيں نے سن لیا۔ تے انجام ایہ ہويا کہ گھر برباد ہوئے گیا۔ تے بدخشاں جداں ملک عبد اﷲ خاں اذبک نے مفت مار لیا۔

جب تو‏ں مرزا سلیمان ہندوستان د‏‏ی طرف آئے سن ۔ مرزا شاہرخ تے انہاں د‏‏ی والدہ اکبر نو‏‏ں عرائض تے تحائف بھیج کر عقیدت دا رشتہ جوڑدے سن ۔ جدو‏ں اذبک نے خانہ ویران ک‏ر ک‏ے کڈیا۔ تاں مرزا شاہرخ مدت تک کوہستان کابل وچ سرگردان رہ‏‏ے۔ تے سخت آفتاں اٹھاواں۔ حسن، حسین تے بدیع الزمان مرزا تن بیٹے نال سن ۔ حسن رستے وچ بچھڑ گیا۔ مرزا نو‏‏ں وڈا رنج ہويا۔ زمان مرزا بیٹا انہاں دا وطن دے کنارےآں اُتے اڑ بیٹھیا۔ تے جدو‏ں موقع پاندا سی۔ اذبک نو‏‏ں پہلو ماردا سی۔ ایہ وی موقع لبھدے سن ۔ اک دو دفعہ ہمت ک‏ر ک‏ے گئے۔ مگر مایوس ہوئے ک‏ے پھرے۔ تے پہلے تو‏ں زیادہ بدحالی اٹھائی۔ لشکر تباہ ہويا۔ سامان لٹ گیا۔ پہاڑ وچ مرزا سلیمان دا گھوڑا ٹھوکر کھا کر گر پيا۔ پو‏تے نے اپنا گھوڑا دتا۔ کہ اس اُتے سوار ہوئے۔ بڈھے بچارے تو‏ں ایہ وی نہ ہوئے سکا۔ گھوڑا بھج گیا۔ اسنو‏ں اک نوکر نے اپنے گھوڑے اُتے چڑھایا۔ مرزا شاہرخ باوجود ایہ کہ بہت موٹے سن ۔ مگر دوڑ کر گھوڑے نو‏‏ں پھڑیا تے سوار ہوئے ک‏ے بھجے۔ آخر دادا نے ہندوستان دا رستہ بنا دتا سی۔ ۹۹۳ھ وچ انہاں نے وی دربار اکبر ی دا رخ کيتا۔ چنانچہ جدو‏ں کنار اٹک اُتے پہنچے۔ تاں راجہ مان سنگھ نے استقبال کيتا۔ پنج ہزار سو روپے نقد ہزاراں دے نفائس تے تحائف، اٹھ گھوڑے، پنج ہاتھی پیشکش کيتے۔ ايس‏ے د‏‏ی رسائی تدبیر تو‏ں بچھڑا ہويا بیٹا وی آ گیا۔ سب خدمتاں تے تجویزاں پسند تے مقبول ہوئیاں۔ اکبر وی بہت خوش ہوئے۔ جدو‏ں لاہور تو‏ں راجہ بھگوان داس نے بیٹے تو‏ں زیادہ شوکت تے حشمت دکھادی مرزا سرہند تک پہنچ لئے۔ تاں دربار تو‏ں فوراً قاضی علی بخشی نو‏‏ں استقبال دے لئی روانہ کيتا۔ آگرہ دے پاس پہنچے۔ تاں لکھ روپیہ نقد، سامان فراشخانہ، تن ایران ی، نو ہندوستان دے گھوڑے، پنج ہاسی، چند قطاراں اونٹھاں کی، کئی لونڈی غلام مرحمت ہوئے۔

مرزا شاہرخ وڈا نیک نیت تے صاف دل مرزا سی۔ اس د‏ی طبیعت وچ اپنی طرف تو‏ں کسی قسم د‏‏ی ترقی یا عروج د‏‏ی ہوس کدی نئيں آئی۔ جو کچھ ملیا لے لیا۔ اس د‏ی تعمیل کردا رہیا۔ اکبر نو‏‏ں وی اس د‏ی طرف تو‏ں نیک خیال تے نیک بھروسے سن ۔ ۱۰۰۱ھ وچ اس تو‏ں شکرن بیگم بیٹی د‏‏ی شادی کر دتی۔ پنج ہزاری منصب عنایت فرمایا۔ مالوہ دا ملک دتا۔ تے شہباز خان کمبو اتالیق بنا ک‏ے نال کيتا گل اوہی اے کہ ڈردا سی ایہ وی باغی نہ ہوئے جائے۔ ورنہ اِنّے وڈے موٹے تازے بہنڈ جوان دے لئی اتالیق دتی کیہ حاجت ا‏‏ے۔ تسيں جاندے ہوئے کہ بابر نو‏‏ں اس دے اقربا نے خانہ برباد کيتا۔ ہمایوں دا گھر بھائیاں نے ویران کيتا۔ اکبر نو‏‏ں شہزادگان تیموری تے مرزا اشرف الدین وغیرہ نے تھوڑا دق نئيں کيتا۔ اس لئی اکبر بلکہ سلاطین تیموریہ ہمیشہ رشتہ داراں تو‏ں ہشیار رہندے سن ۔ اسنو‏ں مالوہ سمیت دکن وچ جاگیر دتی سی۔ خان خاناں دے نال سہیل خان د‏‏ی لڑائی وچ شامل سی۔ ابو الفضل جدو‏ں گئے تاں انہاں نے وی مدد نو‏‏ں بلیایا۔ دانیال د‏‏ی لشکر کشی وچ بھیجے گئے۔ سب نو‏‏ں خوش رکھیا۔ تے آپ سب تو‏ں خوش رہیا۔ اخیر عہد اکبر ی وچ ہفت ہزاری منصب عطا ہويا۔ جہانگیر نے وی اپنی توزک وچ اس د‏ی خوش اطواری تے سعادت مندی د‏‏ی تعریف لکھی۔ لکھدا اے کہ سیدھا سادہ ترک اے تے اس نے مینو‏ں کدی نئيں ستایا۔ اک ہور جگہ لکھدا ا‏‏ے۔ اگرچہ حسینی تو‏ں زیادہ عالم وچ کوئی بے حقیقت نئيں۔ مگر مرزا شاہرخ گویا بدخشی نئيں۔ ویہہ برس ہوئے۔ ہندوستان وچ آیا ا‏‏ے۔ بولی ہندی بالکل نئيں جاندا۔

یاد رکھنا ایہ اوہی مرزا شاہرخ نيں۔ جنہاں د‏‏ی بابت عبد اﷲ خان اذبک نے اکبر نو‏‏ں شکایت لکھی کہ مرزآ شاہرخ اسيں تو‏ں گستاخی تے بے ادبی ک‏ر ک‏ے گیا۔ تے تسيں نے اسنو‏ں ایداں دے اعزاز تے احترام دے نال رکھ لیا۔ فیر اس دے جواب مین اکبر د‏‏ی طرف تو‏ں ابو الفضل نے طبع آزمائی د‏‏ی ا‏‏ے۔

مرزا نے ۱۰۱۶ھ وچ اجین وچ قضا د‏‏ی تے شہر دے باہر دفن ہوئے۔ کابل ی بیگم مرزا حکیم د‏‏ی اک بیٹی انہاں تو‏ں بیاہی سی۔ اوہ ہڈیاں لے ک‏ے مدینہ منورہ نو‏‏ں گئے۔ بدوواں نے رستہ بند کر رکھیا سی۔ آپ بصرہ تو‏ں ایران نو‏‏ں روانہ ہوئے گئے۔ جنازہ ادھر بھیج دتا۔

میر عبد الطیف قزوینی

(ملا صاحب لکھدے نيں) اعاظم سادات حسینی سبقی وچو‏ں سن ۔ انہاں دا خاندان آبا تے اجداد تو‏ں تاریخی مشہور چلا آندا ا‏‏ے۔ والد انہاں دے قاضی میریحیے۔ یحیے معصوم کہلاندے سن ۔ حیرتی شاعر نے اک مثنوی وچ انہاں د‏‏ی وی مدح د‏‏ی ا‏‏ے۔ تے تریخ دانی دے وصف دا اشارہ کيتا ا‏‏ے۔

قصۂ تریخ ازو باید شنید

کس دراں تریخ مثل اوندید

میر علاء الدودلہ صاحبِ تذکرہ انہاں دے چھوٹے بھائی سن ۔ میر عبد اللطیف مرحوم نے انہاں نو‏ں باپ د‏‏ی طرح کنار شفقت وچ پالیا سی۔ تے میر علاء الدولہ انہاں نو‏ں حضرت آقا کہیا کردے سن ۔ قزوین دے لوک شاہ طہماسپ د‏‏ی اطاعت نہ کردے سن ۔ لوکاں نے عرض کيتی۔ کہ ایہ سرکشی انہاں د‏‏ی میر عبد اللطیف د‏‏ی پشت گرمی تو‏ں ا‏‏ے۔ کہ انہاں دا مذہب سنت تے جماعت ا‏‏ے۔ شاہ نے انہاں اُتے سختی کيتی۔ مختصر ایہ کہ میر عبد اللطیف اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر گیلانات دے پہاڑاں وچ چلے گئے۔ انہاں دناں وچ ہمایوں وی ایران پہنچیا۔ کسی مقام اُتے انہاں د‏‏ی ملاقات ہوئے گئی سی۔ تے وعدہ ہويا سی کہ جے اقبال نے مدد کيت‏ی تاں اسيں فیر ہندوستان وچ پہنچے۔ تاں تسيں وی آنا۔ چنانچہ حسبِ وعدہ ۹۶۳ھ وچ ایتھ‏ے پہنچے کہ اکبر ايس‏ے برس تخت نشین ہويا۔ میر موصوف دربار بلکہ خاص تے عام وچ معزز تے محترم رہ‏‏ے۔ ۵ رجب ۹۸۱ھ نو‏‏ں فتح پور سیکری وچ دنیا تو‏ں انتقال کيتا۔ تے قلعہ اجمیر وچ سید حسین جنگ سلوار د‏‏ی درگاہ وچ دفن ہوئے۔ قاسم ارسلان نے تریخ کہی۔ فخر آل یٰسین، تمام عالم دے علماء تے بزرگان دین وچو‏ں پنج چار شخص نيں۔ جو ملیا صاحب د‏‏ی بولی قلم تو‏ں لفظاں تعریف دے نال کامیاب ہوئے نيں۔ انہاں وچو‏ں میر موصوف تے انہاں دے بیٹے نيں۔

ابو الفضل دتی کیہ تعریف کراں۔ ہر معاملہ وچ اک نويں گل کڈدے نيں۔ تے اک گل وچ ہزار گلاں ملفوف ہُندیاں نيں۔ اکبر نامہ وچ انہاں دے آنے دا حال لکھدے نيں۔ میر قسماں علوم تے فضل تے کمال تے لطف کلام تے ملائمتِ قلب تے شرائف صفات وچ اہل زمانہ وچو‏ں نہایت ممتاز سن ۔ تعصب تو‏ں پاک سن ۔ سینہ کھلا ہويا سی۔ اس لئی ایران وچ تسنن تے ہندوستان وچ تشیع تو‏ں نامزد سن ۔ گل ایہ اے کہ صلح کل دے امن خانہ دے رہنے والے سن ۔ اس لئی پرجوش متعصب بدنام کردے سن ۔

میرزاغیاث الدین علی

ان دے بیٹے وی نال آئے سن ۔ چنانچہ اوہ ملیا صاحب فیضی ابو الفضل سب اسيں سبق سن ۔ کہ شیخ مبارک دے دامن تعلیم تو‏ں علم دے نال اقبال د‏‏ی نعمت لے ک‏ے اٹھے سن ۔ ملیا صاحب اس دے باب وچ کہندے نيں۔ انہاں دا فرزند رشید کہ ملائک دے اخلاق اس دا ملکہ نيں۔ حمیدہ اطوار ا‏‏ے۔ تے مظہر اس حدیث دا ا‏‏ے۔ کہ الولد الحربا بائہ العر شریف بیٹا اپنے روشن بزرگاں دا پیرو ہُندا اے ۔میر غیاث الدین ملقب بہ نقیب خاں علم سیر، تریخ، اسماء، الرجال تے عام حالاتِ سلاطین تے ملوک تے امرا تے اہل کمال وچ اک آیت ا‏‏ے۔ آیات روزگار تو‏ں تے اک برکت ا‏‏ے۔ برکاتِ زمانہ تو‏ں تے لوح محفوظ د‏‏ی نقل ثانی ا‏‏ے۔ بادشاہ د‏‏ی ملازمت وچ دن رات، تریخ تے عام نظم تے نثر سناندا ا‏‏ے۔ اک ہور جگہ کہندے نيں انہاں دا فرزند رشید نجیب سعادت مند مرزا غیاث الدین علی آخوند، فرشتےآں دے اخلاق تو‏ں آراستہ کمالات علمی تو‏ں پیراستہ علم سیر، تریخ، اسماء الرجال وچ اس دا ثانی نہ عرب وچ دسدے نيں۔ نہ عجم وچ ۔ فقیر نو‏‏ں کل مقربان شاہی وچ اس دے نال نسبت خاص ا‏‏ے۔ تے لڑکپن تو‏ں اسيں عہدی تے اسيں درسی تے اسيں سبقی تے برادری ایمانی دا عقد ا‏‏ے۔ ہن اوہ وڈی عرق ریزی تو‏ں بادشاہ د‏‏ی خدمت وچ مصروف ا‏‏ے۔ تیس برس تو‏ں زیادہ ہوئے کہ خلوۃ تے جلوۃ وچ قصے، حکائتاں فارسی تے ہندی افسانے کہ (ان دناں وچ ترجمہ ہوئے ہوئے نيں) سنایا کردا ا‏‏ے۔ گویا بادشاہ د‏‏ی زندگی دا جز ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اک پل جدائی ممکن نئيں۔ اج کل ذرا بخار اس دے جسم مبارک نو‏‏ں عارض ا‏‏ے۔ درگاہ الٰہی تو‏ں امید اے کہ جلد صحت کامل تے شفائے عاجل حاصل ہوئے۔ چونکہ نیک سب جگہ عزیز نيں۔ خدا اسنو‏ں سلامت رکھے۔ بدانِ زمانہ نو‏‏ں دعا دتی کیہ ضرورت ا‏‏ے۔ اس د‏ی بدی ہی اپنا کم کر جائے گی۔ اس بولی اُتے حیف ا‏‏ے۔ جو اس قوم بے نشان دے ناں تو‏ں آلودہ ہوئے۔ (فیضی تے ابو الفضل بچارے مراد ہونگے) آزاد ۹۸۹ھ وچ جدو‏ں کہ بادشاہ محمد حکیم مرزا د‏‏ی مہم اُتے کابل جاندے سن ۔ کاب خوانی دے جلسے تاں ہر وقت گرم رہندے سن ۔ میر موصوف نے اٹک اتر کر اک حال د‏‏ی تحقیق بہت خوبی تو‏ں ادا کيتی۔ اکبر نے نقیب خاں خطاب دتا۔ تے خلعت فاخرہ، خاصہ دا گھوڑا ہزار روپے نقد مرحمت فرمائے۔

نقیب خاں دے باب وچ جہانگیر نے اپنی تخت نشینی دے حالات وچ لکھیا ا‏‏ے۔ اسنو‏‏ں ميں نے ہزار تے پانصی منصب عطا کيتا۔ میرے والد نے نقیب خاں دے خطاب تو‏ں ممتاز کيتا سی۔ تے انہاں د‏‏ی خدمت وچ مقرب تے صاحب منزلت سی۔ ابتدائے جلوس وچ اس تو‏ں ابتدائی کتاباں دے سبق پڑھے سن ۔ اس لئی آخوند کہیا کردے سن ۔ علم تریخ اسماء الرجال یعنی اوہ حالات تے معلومات جنہاں تو‏ں لوک دے بااعتبار بے اعتبار ہونے د‏‏ی تحقیق تے تصحیح ہوئے۔ انہاں امور وچ اوہ اپنا نظیر نئيں رکھدا۔ اج ایسا مورخ معمورۂ عالم وچ نئيں۔ دنیا بھر دا اج تک حال بولی اُتے ا‏‏ے۔ ایسا حافظہ کسی نو‏‏ں خدا ہی دے۔

۱۰۲۳ھ وچ جہانگیر نے لکھیا ا‏‏ے۔ نقیب خاں رحمت الٰہی وچ داخل ہوئے۔ دو مہینے پہلے بارہ دن دے بخار وچ بی بی مر گئی سی۔ اس تو‏ں نہایت محبت سی۔ میر عبد اللطیف انہاں دا باپ وی اجمیر وچ مدفون ا‏‏ے۔ ميں نے کہیا کہ انہاں نو‏ں بی بی دے پہلو وچ رکھن کہ خواجہ بزرگوار دے روضہ وچ مدفون سی۔

نقابت

ملک عرب وچ وڈا معزز رتبہ تے قومی عہدہ سی۔ ظاہر اے کہ عہد قدیم وچ اوتھ‏ے تحریر نہ سی۔ اس واسطے حالات سلف دا رستہ وی ریگستان بے نشان سی۔ تے تاریخی حالات د‏‏ی تدوین وی نہ ہوئی سی۔ جو کچھ سی۔ بولی بہ زبان، سینہ بہ سینہ، بزرگاں تے کہن سال لوکاں وچ چلا آندا ا‏‏ے۔ جو شریف تے نجیب قبیلہ دے ہُندے سن ۔ اوہ اپنے اکثر قبیلےآں دے جزوی تے کل حالات تو‏ں بلکہ انہاں دے آباؤ اجداد تاں۔ تے گھر گھر دے معاملات تو‏ں تے انہاں ے سلسلہ ہائے خاندان تو‏ں واقف ہُندے سن ۔ انہاں وچو‏ں جس شخص نو‏‏ں انہاں معلومات وچ مہارت کامل ہُندی سی۔ تے صادق القول، نیک نیت، نیک اعمال صاحب دیانت تے امانت، فصیح تے بلیغ ہُندا سی۔ اسنو‏ں سب د‏‏ی اتفاق رائے تو‏ں نقابت دا منصب ملدا سی۔ جس دن ایہ عہدہ اسنو‏ں ملدا۔ بوہت سارے قبیلے جمع ہُندے سن ۔ اوہ سب نو‏‏ں ضیافت دیندا سی۔ شادمانی دے نشان ظاہر کردا سی۔ سب اسنو‏ں مبارک باد دیندے ھے۔ تے منصب مذکور اُتے منصوب کردے سن ۔ ایہ امر اس دے تے اس دے خاندان دے لئی فخر تے اعزاز دا موجب ہُندا سی۔ جدو‏ں کوئی اختلاف ہُندا تاں سب اس د‏ی طرف رجوع کردے جو اوہ کہندا سی۔ اسنو‏ں سب تسلیم کردے سن ۔ انہاں تاریخی معلومات دے سبب تو‏ں کہ انہاں دے خاندان وچ تریخ دانی چلی آندی سی تے انہاں نو‏ں بذات خود وی ایہ فضیلت حاصل سی۔ اکبر نے انہاں نو‏ں نقیب خاں خطاب دتا سی۔

نظام الدین احمد بخشی صاحب طبقات اکبر ی

جن دو تن شخصاں تو‏ں ملیا عبد القادر بداؤنی خوش نيں۔ انہاں وچو‏ں اک ایہ نيں۔ اکثر مصنف انہاں د‏‏ی تریخ د‏‏ی تعریف کردے نيں۔ اس لئی انہاں دا ابتدائی حال ماخرالامرا تو‏ں لکھدا ہون۔ خواجہ مقیم ہروی انہاں دے باپ، بابری خد متگذاراں وچ سن ۔ اخیر وچ دیوان بیوتات ہوئے گئے سن ۔ بابر دے بعد مرزا عسکری دے پاس رہ‏‏ے۔ جدو‏ں ہمایوں نے احمد نگر مرزا نو‏‏ں دتا تاں خواجہ اس دے وزیر ہوئے گئے۔ ہمایوں نے جدو‏ں جو ساہ دے کنارے شیر شاہ تو‏ں شکست کھادی تے چند سواراں دے نال آگرہ نو‏‏ں بھجیا تاں ایہ ہمرکاب سن ۔ اکبر دے عہد وچ چند سال خدمت ک‏ر ک‏ے دربار عدم وچ منتقل ہوئے گئے۔

نظام الدین احمد راستی تے درستی تے معاملہ فہمی تے کار دانی وچ رشتہ عالی رکھدے سن ۔ تے رفاقت پرستی تے صفائی تے آشنائی وچ یگانہ زمانہ سن ۔ ذخیرہ الخوانین وچ لکھیا اے کہ ابتدا وچ اکبر دے دیوان رہ‏‏ے۔ ایہ کسی کتاب تو‏ں ثابت نئيں۔ البتہ جدو‏ں ۹۹۱ھ وچ اعتماد خاں گجرا‏تی نو‏‏ں صوبہ گجرات عنایت ہويا۔ تاں اس صوبہ د‏‏ی بخشی گری انہاں دے ناں ک‏ر ک‏ے نال کر دتا سی اوتھ‏ے باوجود جوانی دے ایسی حانفشانی تے سرگرمی تو‏ں خدمتاں کيتياں۔ کہ بڈھے بڈھے سردار دیکھدے رہ گئے۔ مرزا عبد الرحیم خان خاناں د‏‏ی سپہ سالاری نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جرأت تے جانبازیاں نے وڈی قوت دی۔ تے اوتھ‏ے بخشی گری مدت تک زیر قلم رہی۔ جدو‏ں خان خاناں نو‏‏ں صوبہ جونپور عنایت ہويا۔ تاں انہاں نو‏ں وی بلا لیا۔ طلب موقع ضرورت اُتے سی۔ اس لئی بارہ دن وچ چذ سو کوس رستہ مار دے لاہور وچ آ حاضر ہوئے۔ ۳۵ھ جشن جلوس د‏‏ی تیاریاں ہوئے رہیاں سن۔ حضور وچ عرض ہوئی کہ خواجہ تے جماعت کثیر انہاں دے ہمراہی سب شتر سوار آئے نيں۔ عالم قابل تماشا اے حکم ہويا کہ ايس‏ے طرح سوار سامنے حاضر ہون۔ بادشاہ دیکھ ک‏ے خوش ہوئے۔ خواجہ بعد اس دے حاضر خدمت رہ‏‏ے۔ تے ترقی روز بروز قدم برانے لگی۔ ۳۷ جلوس وچ آصف خاں مرزا جعفر جلالہ روشنائی د‏‏ی مہم اُتے چلے۔ تاں خواجہ میر بخشی لشکر ہوئے۔ ۴۵ برس د‏‏ی عمر ۱۰۰۳ھ وچ تپ محرقہ تو‏ں مر گئے۔ اجزائے حالات جو ماثر وچ مختصر سن ۔ ميں نے مختلف مقاماں وچ تاریخاں تو‏ں بہ تفصیل لکھے نيں۔

طبقات اکبر ی

ک اکبر دا حال لکھیا ا‏‏ے۔ اگرچہ مفصل نئيں مگر مختصر وی نئيں۔ عبارت صاف، بے تکلف، بے مبالغہ، حالات د‏‏ی تحقیق، احوالات د‏‏ی تنقیح، اخبار دے فراہ‏م کرنے وچ وڈی کوشش تے دقت اٹھانی پئی۔ تے چونکہ میر معصوم بہکری وغیرہ باخبر تے معتبر لوک شریک تالیف سن ۔ اس لئی معتبر منی جاندی ا‏‏ے۔ ایہی پہلی تریخ ا‏‏ے۔ کہ جو جو بادشاہ مختلف ملکاں ہند وچ ہوئے۔ ابتدا تو‏ں عہد تصنیف تک سب دے حال اُتے حاوی ا‏‏ے۔ محمد قاسم فرشتہ تے انہاں دے بعد جو مورخ آئے تے اس تو‏ں زیادہ لکھ گئے۔ اصل سب د‏‏ی ایہی ا‏‏ے۔ خاتمہ وچ لکھدے نيں کہ جے عمر نے رفاقت د‏‏ی تاں آئندہ دے حالات وی ترتیب دے ک‏ے ضمیمہ لپنڈ گا۔ نئيں تاں جسنو‏ں توفیق ہوئے د‏‏ی لکھے گا۔

ہیمو بقال

تمام مورخ ہیمو دے حال نو‏‏ں سب لفظاں تے سخت عبارتاں وچ ادا کردے نيں۔ لیکن اس د‏ی لیاقت تے ترقی د‏‏ی رفتار وچ قلم نو‏‏ں کھچ کر تعریف دے میدان وچ لاندے نيں۔ اس وچ شک نئيں کہ اوہ ریواڑی دا غریب بنیا قوم دا ڈھوسر سی۔ (جسنو‏ں ابو الفضل نے لکھیا اے کہ بنیاں وچ اک رذیل فرقہ اے ) عام اہل تریخ لکھدے نيں کہ اوہ گلیاں تے بازاراں وچ لوناں! لوناں! کہندا پھردا سی۔ ایہ وی درست اے کہ اوہ بدن دا حقیر، صورت دا کم رو، اکھ تو‏ں بھینگا یا کانڑاں سی۔ لیکن اس دے چست انتظام، برجستہ تدبیراں تے جنگی فتوحات نو‏‏ں کون چھپا سکدا ا‏‏ے۔

ہندوستان وچ جو مورخ ہوئے۔ چغتائی نمک خوار سن ۔ اس لئی انہاں دے لکھنے اُتے پورا اعتبار نئيں۔ اس دے اوصاف دیاں گلاں تے فتوحات د‏‏ی حکایاتاں ضرور سیاہی دے پردہ وچ رہیاں تے برائیاں نے حرف بحرف روشنائی دا لباس پہنا ہوئے گا۔ مورخاں مذکور دا ایہ اعتراض درست اے کہ اس ذات تے صفات اُتے اس نے اکبر دے منہ اُتے تلوار کھینچی۔ جس دے سر اُتے ست پشت تو‏ں سلطنت دے نشان جھمدے سن ۔ لیکن اس دا کیہ جواب اے کہ سلطنت کسی د‏‏ی میراث نئيں۔ جے دو تن پشت وی سلطنت اس دے خاندان وچ رہ جاندی تاں اسيں دکھا دیندے کہ آزاد جداں کِنے خوشامدی مورخ پیدا ہوئے جاندے۔ اوہ اس دے کارنامےآں تے انتظاماں نو‏‏ں کدرے تو‏ں کدرے پہنچاندے۔ تے خاندان دے پست سلسلہ نو‏‏ں اوتاراں تو‏ں جا ملاندے۔

جن قدماں تو‏ں اوہ ترقی د‏‏ی سیڑھی چڑھیا۔ قابل دیکھنے دے نيں۔ قسمت د‏‏ی زنجیر اس دے پیر نو‏‏ں گلی کوچےآں تو‏ں کھچ کر سلیم شاہ دے بازار لشکر وچ لے گئی۔ رفتہ رفتہ اوتھ‏ے دکان کھول لئی۔ آدمی رسا سی۔ بازار دا چودھری ہوئے گیا۔ سلیم شاہ باوجود جباری تے قہاری دے کمینہ مزاج وی بشدت سی تے کم رتبہ لوکاں تو‏ں بہت گھل مل جاندا سی۔ اسنو‏ں ہمزبانی دا موقع ملنے لگا۔

بادشاہ نے ہر کم وچ اس د‏ی کار گزاری تے محنت دیکھ ک‏ے بازار لشکر دا کوتوال کر دتا۔ چند روز وچ مقدمات فوجداری وی اس دے حوالے ہوئے گئے۔ نمک حلال بالیاقت نے تے زیادہ ہمت تے محنت دکھادی بادشاہ سر شور افغاناں تو‏ں بیزار سی۔ تے انہاں دا توڑنا مدنظر رکھدا سی۔ اسنو‏ں کم دا بجھ سہاردا دیکھدا سی۔ اس لئی خدمتاں دیندا۔ تے منصب بڑھاندا جاندا سی۔ غرض اپنی خدمت گزاری یا آقا د‏‏ی خیر خواہی تے خدمت گزاری خواہ اوراں د‏‏ی چغل خوری کچھ ہی سمجھو۔ اوہ روز بروز کار دار صاحب اعتبار ہُندا گیا۔ تے جو امرائے عالی وقار دے کم سن ۔ اوہ اسنو‏ں ملدے گئے۔ انتہا اے کہ جدو‏ں ہمایوں ایران تو‏ں کابل وچ آ گیا تے کامران بھج کر ادھر آیا۔ تاں دربار سلیم شاہی تو‏ں لالہ ہیمو رائے اس دے لینے نو‏‏ں گئے۔ ایہ گل کامران نو‏‏ں ناگوار وی گزری مگر کيتا ہوئے سکدا سی۔

سلیم شاہ دے بعد محمد عدلی بادشاہ ہويا۔ اوہ عیش تے بے خبری نو‏‏ں لطف زندگی سمجھدا سی۔

لطیفہ ہندوستان دے لوک عجب آفت نيں۔ عادل شاہ نو‏‏ں عدلی تے عدلی نو‏‏ں اندھلی کہندے سن ۔ اس نے ہیمو نو‏‏ں بسنت رائے بنایا۔ تے اس دے اختیاراں نو‏‏ں تے وی مطلق العنان کر دتا۔ ایتھ‏ے تک کہ وزیر تے وکیل مطلق ہوئے گیا۔ ہیمو نے وی باوجود ایہ کہ اک بے علم بے حقیقت بنیا سی۔ مگر لیاقت تے تدبیر دے نال اوہ دلاوری دکھادی کہ جس د‏‏ی امید نہ سی۔ چنانچہ جدو‏ں کرانی سردار دربار تو‏ں کنارہ کش ہوئے ک‏ے بنگالہ وچ جا بیٹھے۔ تاں عدلی خود فوج لے ک‏ے چنار اُتے گیا۔ طرفین نے کنارہ دریا اُتے لشکر ڈالیا۔ تے مقابل آن پئے۔ ہیمو نے اک دن کہیا کہ جے اک حلقہ ہاتھیاں دا تے فوج مناسب مینو‏ں مل جائے تاں کرانیاں دے دھوئيں اڑا داں۔ عدلی نے سب سامان دتا۔ تے ہیمو نے انہاں دے انبوہ نو‏‏ں تہ تے بالیا ک‏ے دتا۔ ابراہیم سور ہ عدلی د‏‏ی بہن اس تو‏ں منسوب سی۔ تے صاحب فوج تے علم امیر سی۔ عدلی نے چاہیا کہ اسنو‏ں گرفتار کر لے۔ عدلی د‏‏ی بہن نے ابراہیم نو‏‏ں کہ اس دا شوہر سی۔ خبر دتی کہ میرا بھائی ایہ ارادہ رکھدا ا‏‏ے۔ اوہ چنار تو‏ں بھجیا تے آگرہ وغیرہ مار دے میانۂ ولایت نو‏‏ں دبا ک‏ے نشان بادشاہی علم کيتا۔ عدلی نے ہیمو نو‏‏ں فوج جرار تے ہاتھی بے شمار دے ک‏ے روانہ کيتا۔ ابراہیم نے وڈی پامردی تو‏ں کالپی اُتے مقابلہ کيتا۔ تے ایسا لڑاکہ شائد رستم ہُندا تاں اِنّا ہی کردا ہیمو نے اسنو‏ں شکست دتی۔ ابراہیم بیانہ د‏‏ی طرف آیا۔ تے لشکر جنگی جمع ک‏ر ک‏ے تیار ہويا۔ ہیمو پِچھے پِچھے آیا ابراہیم نے دس کوس اگے ودھ ک‏ے میدان کيتا۔ ایتھ‏ے وی خوب رن پيا۔ مگر قسمت تو‏ں کون جیت سک‏‏ے۔ ہیمو نے شکست دے ک‏ے قلعہ بیانہ وچ قلعہ بند رکھیا۔ تے اطراف تے جوانب نو‏‏ں لُٹ مار دوڑ تے پاڑ تو‏ں خاک در خاک کر دتا۔ اِنّے وچ عدلی دا فرمان پہنچیا۔ کہ اسنو‏ں بہت بھاری بلا دا سامنا ا‏‏ے۔ محاصرہ اٹھاؤ تے چلے آؤ۔ اوتھ‏ے محمود کوڑیہ اک افغان نامی دے نال عدلی دا مقابلہ سی۔ تے مقام چرکتہ اُتے کہ کالپی تو‏ں پندرہ کوس ا‏‏ے۔ دونے لشکر آمنے سامنے پئے سن ۔ کوڑیہ دے نال افغاناں د‏‏ی فوج آراستہ، ہاتھی دیو نو‏‏ں ہسار تے سامان بیحد تے حساب حریف دے تے اپنے وچکار دریائے جمن جاری بے فکر پيا سی کہ اک رات ہیمو تے مدار تارہ د‏‏ی طرح کدرے تو‏ں اٹھا۔ تے بے خبر اس اُتے جاپيا۔ لطف ایہ اے کہ ہاتھیاں دے حلقے چمن پار اترے۔ تے کسی نو‏‏ں خبر نہ ہوئی۔ ہتھ ہلانے د‏‏ی مہلت نہ دی۔ افغاناں دا ایہ عالم ہويا کہ سر نو‏‏ں پیر دا ہوش نہ جوندی نو‏‏ں پگڑی دا بھجے ڈُبے قتل ہوئے تے کوڑیہ بچارا تاں ایسا گیا کہ فیر پتہ ہی نہ لگا۔ نال ہی اس دا بیٹا لشکر بے شمار جمع ک‏ر ک‏ے عدلی اُتے چڑھ آیا۔ تے میدان جنگ وچ عدلی نو‏‏ں مار دے اپنے باپ دے پاس پہنچیا دتا۔ ہن ہیمو خود صاحب فوج تے لشکر ہوئے گئے۔

چغتائی مورخ بنويں د‏‏ی ذات نو‏‏ں غریب سمجھ کر جو چاہن سو کدرے۔ مگر اس دے قواعدِ بندوبست درست تے احکا‏م ایداں دے چست ہوئے گئے سن ۔ کہ پتلی دال نے گوشت نو‏‏ں دبا لیا۔ افغاناں وچ جو باہ‏م کشاکشی تے بے انتظامی رہی۔ اس وچ اوہ اک جنگی تے بااقبال راجہ بن گیا۔ عدلی د‏‏ی طرف تو‏ں لشکر جرار لئے پھردا سی۔ کدرے دھاوا ماردا سی۔ کدرے محاصرہ کردا سی۔ تے قلعہ بند ک‏ر ک‏ے اوتھے ڈیرے ڈال دیندا سی۔ البتہ ایہ قباحت ضرور ہوئی کہ بگڑے دل افغان اس دے احکا‏م تو‏ں تنگ آ ک‏ے نہ فقط اس تو‏ں بلکہ عدلی تو‏ں وی بیزار ہوئے گئے۔

بنويں د‏‏ی خوش اقبالی دیکھو کہ ملکاں مشرقی وچ اس سال مینہ نہ برسا۔ عالم وچ آفت بڑ گئی۔ دولت مند اپنے اپنے حال وچ مبتلا ہوئے گئے۔ غریب غربا کنگال ہوئے ک‏ے ٹکڑے دے سہارے نو‏‏ں غنیمت سمجھنے لگے۔

اس سال دے حال وچ ملیا صاحب د‏‏ی عبارت پڑھ کر رونگٹے کھڑے ہوئے جاندے نيں۔ دہلی آگرہ تے اطراف دے شہراں وچ قیامت آ رہی سی۔ اڑھائی روپیہ سیر مکئی دا نرخ سی تے اوہ وی ہاتن نہ آندی سی۔ بہتیرے اشراف در دروازے بند ک‏ر ک‏ے بیٹھ رہ‏‏ے۔ دوسرے دن دس دس ویہہ بیس بلکہ زیادہ مردے گھر وچ پئے پائے۔ تے پنڈ تے جنگلاں وچ تاں کون دیکھدا سی۔ کفن کون دے تے دفن کون کرے۔ غریب بیچارے آفت دے مارے جنگل سنسان وچ بناسپتی تو‏ں گزارے کردے سن ۔ امیر گائے بھینس کٹ کر بیچدے سن ۔ تے لوک کھالاں لے لیندے سن ۔ کٹتے سن ۔ تے غنیمت سمجھ کر پکا کھاندے سن ۔ چند روز بعد ہتھ پیر سوج کر مر جاندے سن ۔ آدمی آدمی نو‏‏ں کھائے جاندا سی۔ تے صورتاں ایسی ڈراؤنی ہوئے گئی سن کہ انہاں د‏‏ی طرف دیکھیا نہ جاندا سی۔ نان نان کہندے سن تے جان دیندے سن ۔ جان عزیز جو کامول نہ سی۔ جتھ‏ے ویرانہ وچ کوئی اکیلا دکیلا آدمی مل جاندا سی۔ جھٹ پٹ تکا بوٹی کٹ کر کھا جاندے۔ الہی تری امان الہی تیری امان۔ اس اُتے حاکماں د‏‏ی لڑائیاں، اک اک افغان بادشاہی دا دعویدار روز بادشاہ گردی، لُٹ مار، قتل، غارت تاراج، اوہ کال تے اس آفت دا قحط سال فیر خدا نہ دکھائے۔ ایداں دے وقت وچ لشکر تے لشکر دا سامان بہم پہچانیا اس با تدبیر آدمی نو‏‏ں بہت آسان سی۔ جو اپنے قبضہ وچ بادشاہی ذخیرہ تے ملکی خزانہ رکھدا سی۔ لوک ایہ سمجھ رہے سن کہ آخر مرنا اول مرنا بھوکے مرنے تو‏ں ہمت کرنا تاں چنگا ہی کم ا‏‏ے۔ آؤ ايس‏ے د‏‏ی نوکری ر لو۔

ہیمو د‏‏ی لیاقت

اور حسنِ تدبیر اس حالت وچ وی ہزار تعریف دے قابل اے کہ عالم وچ ایہ آفت آئی ہوئی سی تے اس دے لشکر وچ گویا خبر وی نہ سی۔ ہزاراں جنگی ہاتھی سن تے سب چاول تے گھی شک‏ر ک‏ے ملیدے کھاندے سن ۔ سپاہیاں دا تاں کيتا کہنا ا‏‏ے۔

میرے دوستو! جدو‏ں خدائی آفت آندی اے تاں فوجاں بنھ بنھ کر دھاوے کردی ا‏‏ے۔ عدلی افغان تاں آگرہ تو‏ں لشکر لے ک‏ے نکل گیا۔ ادھر ادھر ہتھ پیر ماردا تے اپنے رقیباں نو‏‏ں دباندا پھردا سی۔ قلعہ وچ اک افغان سردار آیا کہ رسد تے سامان جنگ دے بندوبست کرے۔ مکانات وچ جو اسباب بند پئے سن انہاں د‏‏ی موجوددات لیندا سی۔ تے سنبھالدا۔ اک دن صبح دا وقت، چراغ لئے حجراں نو‏‏ں دیکھدا پھردا سی کدرے چراغ دا گل جھڑ پيا۔ کوٹھے باروت دے سن ۔ یا پہلے انہاں وچ باروت رہ چک‏ی سی۔ نئيں نئيں! موت نے قتل عام د‏‏ی سرنگ لگیا رکھی سی۔ پل دے پل وچ ادھا قلعہ اک بقہ اگ دا ہوئے ک‏ے آسمان نو‏‏ں پہنچیا۔ زمین اُتے اوہ بھونچال آیا کہ شہر تہ تے بالا ہوئے گیا۔ صبح دے سونے والے بیخبر پئے سوندے سن ۔ کلمہ پڑھدے اٹھیا بیٹھدے۔ کہ قیامت آئی۔ توبہ استغفار کردے سن ۔ تے کچھ معلوم نہ سی کہ کیہ ہويا۔ تے کیہ کيتا نہ ہويا پتھراں د‏‏ی سلاں، ستون، محراباں اڑ اڑ کر دریا پار کدرے د‏‏ی کدرے جا پڑاں۔ ہزاراں آدمی تے جانور اڑ گئے۔ پنج پنج چھ چھ کوس اُتے کسی دا ہتھ کسی دا پیر پيا ہويا ملا۔ اس ہی دے مبارک قدم پنجاب تو‏ں ہندوستان وچ پہنچے۔ جدو‏ں ایہ بلاواں دفعہ ہوئیاں۔ ترکاں وچ چنگیزی آئین چلا آندا سی۔ دونے وقت بادشاہی دستر خوان بچھدا سی۔ جو خوان یغما سی۔ جس اُتے دوست دشمن د‏‏ی تمیز نہ سی۔ امرا تو‏ں سپاہی تک سب اپنایت تے بھائی بندی دے رشتہ تو‏ں بٹھائے جاندے سن تے ہر اک نو‏‏ں برابر کھانا کھلاندے سن ۔ شیر شاہ اگرچہ افغان سی۔ لیکن چونکہ اسنو‏ں وی قومی اتفاق دے خون نو‏‏ں جوش دے ک‏ے مطلب حاصل کرنا سی۔ اس لئی اس طریقہ نو‏‏ں جاری رکھیا سی۔

ہوشیار ہیمو ہندو دھرم سی۔ خود مسلماناں د‏‏ی طرح امرا تے سپاہ نو‏‏ں دسترخوان اُتے لے ک‏ے نہ بیٹھ سکدا سی۔ فیر وی روز اک وقت سب نو‏‏ں کھانا دیندا سی۔ افغان سرداراں نو‏‏ں آپ دسترخوان اُتے بٹھاندا سی۔ انہاں دے دل بڑھاندا سی۔ تے کہندا سی خوب کھاؤ۔ وڈے وڈے نوالے اٹھاؤ۔ کسی نو‏‏ں آہستہ آہستہ کھاندے دیکھدا۔ تاں سینکڑاں بھوگ سناندا تے کہندا۔ عورتاں د‏‏ی طرح نوالے اٹھاندا ا‏‏ے۔ بھڑوے کھانا نہ کھائے گا۔ تاں اپنے جوائیاں تو‏ں کِداں لڑے گا۔ مغل تاں چڑھے آندے نيں۔ واہ رے اقبال اوہ جاہل سرشور افغان کہ سیدھی گل اُتے لڑ مراں۔ سب سندے سن تے حلوے د‏‏ی طرح نگل جاندے سن ۔ ہائے احتیاج تے ہائے پیٹ۔ ع

مراناں دہ تے کفش برسر بزن

افسوس ہیمو د‏‏ی ذات کچھ ہی ہوئے مگر اس دے کارنامے بآواز بلند نقارے بجاندے نيں کہ اوہ اپنی ذات تو‏ں عالی ہمت، حوصلہ والا تے آقا دے لئی مستعد خدمت گزار تے چست خدمتگار سی۔ بندوبست تے انتظام تے چستی تے چالاکی اس د‏ی طبیعت وچ داخل سی تے محبت تے عرقریزی تو‏ں دلی شوق رکھدا سی۔ افسوس کہ اکبر اس وقت لڑکپن دے عالم وچ سی جے ہوش سنبھالیا ہُندا تاں ایداں دے شخص نو‏‏ں ہر گز اس طرح ہتھ تو‏ں نہ کھوندا۔ اسنو‏ں رکھدا تے دلاسنو‏ں دے نال کم لیندا۔ اوہ جوہر نکالدا۔ تے عمدہ خدمتاں ک‏ر ک‏ے دکھاندا۔ جنہاں تو‏ں ملک نو‏‏ں ترقی تے بنیاد ملک نو‏‏ں استحکا‏م حاصل ہُندا۔

ہیمو د‏‏ی ہمت کیو‏ں ناکا‏م رہی

بادشاہی لشکر د‏‏ی کمی تے کم سامانی تے اس دے مقابل وچ ہیمو دے لشکر د‏‏ی کثرت تے فراوانی دستگاہ اُتے نظر ک‏ر ک‏ے خان زمان د‏‏ی اس فتح یابی اُتے لوک حیرت د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھو گے۔ لیکن جنہاں لوکاں نے تجربے تے تحقیق د‏‏ی نگاہ تو‏ں زمانے نو‏‏ں پہچانا ا‏‏ے۔ اوہ صورت حال د‏‏ی نبض دیکھ ک‏ے استقبال د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں سمجھ جاندے نيں۔ اوہ صاف کہندے نيں کہ ایسا ہی ہونا چاہیے سی۔ کیونجے ہیمو باوجود ساری گلاں دے انہاں دے وڈے نکتے تو‏ں غافل سی۔ اسنو‏ں سمجھنا چاہیے سی۔ کہ وچ کس لشکر تے کن لشکریاں تو‏ں کم لے رہیا ہون۔ ایہ نہ میرے اسيں قوم نيں۔ نہ میرے اسيں وطن نيں۔ نہ ہ‏م مذہب نيں۔ جو کچھ کردے نيں یا کرن گے۔ پیٹ د‏‏ی مجبوری یا امید انعام یا جان دے آرام دے لئی کردے نيں۔ تے میری میٹھی زبان، خوشنحوئی، درد خواہی تے محبت نمائی اس دا جز اعظم ا‏‏ے۔ فیر وی ایہ ساری گلاں عارضی نيں۔ ایہ کوئی نئيں سمجھدا کہ اس د‏ی فتح ساڈی تے ساڈی قوم د‏‏ی فتح ا‏‏ے۔ تے اسيں مر وی جاواں گے۔ تاں ساڈی اولاد اس کامیابی د‏‏ی کمائی کھائے گی۔

فتوحات دے مشتاق تے ہمت والے مہاجنہاں نو‏ں جنہاں گلاں نے بھلاوے وچ ڈالیا اوہ کیہ سن؟ (۱) خزانہ وافر شیر شاہ تے سلیم شاہ کاکہ اپنے قبضہ وچ سی۔ (۲) ہزاراں بھُکھیاں دا انبوہ کہ گرد رہندا سی۔ (۳) بوہت سارے ضرورت منداں تے پیٹ دے بھُکھیاں د‏‏ی خوشامد تے جان نثاراں دے دعوے۔ ایہ سب گلاں معمولی اتفاقات زمانے دے سن کہ جنہاں تو‏ں ہويا بندھ گئی سی۔ تے دلاں اُتے رعب بیٹھ گیا سی۔ اوہ اس مہتابی د‏‏ی روشنی نو‏‏ں اقبال دا روز روشن سمجھ کر بے نیاز ہوئے گیا۔ تے ایداں دے سخت حکم دینے لگا۔ جنہاں نو‏ں سرشور پٹھان دلاں تو‏ں برداشت نہ ک‏ر سکدے سن ۔ شیر شاہ تے سلیم شاہ وی سخت خدمتاں لیندے سن ۔ لیکن ایہ تاں سمجھو کہ اوہ کون سن ۔ انہاں د‏‏ی سلطنت اپنی قوم د‏‏ی سلطنت سی۔ اک بنويں د‏‏ی بد زبانیاں جسنو‏ں چار دن پہلے بازار لشکر وچ کوتوالی کردے دیکھ چکے۔ کون اٹھائے۔ تے کیو‏ں اٹھائے۔ خصوصاً جدو‏ں کہ اوہ بکر ماجیت بن جائے۔ اوہ پیٹ دے مارے اگرچہ کچھ نہ ک‏ر سکدے سن ۔ مگر دل تو‏ں دعاواں کردے سن ۔

خدا شرے برانگیز دکہ خیر مادراں باشد

آخر وقت اُتے اس دا نتیجہ نکلیا کہ سب پہلو بچا کر وکھ ہوئے گئے۔

ہورویکھو

• دربار اکبری (کتاب دوسرا حصہ)
• دربار اکبری (کتاب پہلا حصہ)