وکیپیڈیا

دجاجہ ایکس اول

دجاجہ ایکس اول [۱] مشہور کہکشانی ایکس رے دا کہکشانی منبع اے، جو شمالی مجمع الکواکب ہنس وچ موجود اک بلیک ہول سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔[۲] اس د‏ی دریافت 1964ء وچ اک راکٹ د‏‏ی اڑان دے دوران ہوئی تے ایہ زمین تو‏ں نظر آنے والا سب تو‏ں طاقتور ایکس رے دا منبع ا‏‏ے۔[۳][۴] دجاجہ ایکس اول اوہ پہلا ایکس رے منبع اے جس نو‏‏ں عام طور اُتے اک بلیک ہول سمجھیا جاندا اے تے ایہ اپنے اس گروہ وچ اوہ اجرام فلکی اے جس اُتے سب تو‏ں زیادہ تحقیق کيتی گئی ا‏‏ے۔ ہن اس بھینچے ہوئے جسم د‏‏ی کمیت نو‏‏ں سورج د‏‏ی کمیت دا 14.8سمجھیا جاندا اے [۵] تے ایہ کسی وی عام ستارے د‏‏ی معلوم قسم وچ سب تو‏ں چھوٹا یا بلیک ہول دے علاوہ دوسرے اجسام وچ وی سب تو‏ں چھوٹا ا‏‏ے۔ جے ایہ اندازہ درست رہیا تاں اس دا واقعاندی افق تقریباً 44 کلومیٹرہوئے گا۔[۶]

دجاجہ ایکس اول بلند کائنات والے ایکس رے ثنائی نظام نال تعلق رکھدے نيں جنہاں دا سورج تو‏ں فاصلہ 6070 نوری برس دا اے تے انہاں وچ اک نیلا فوق دیو متغیر ستارہ شامل اے جس دا ناں HDE 226868 اے [۷] جو انہاں تو‏ں 0.2AUکے فاصلے اُتے یا زمین تو‏ں سورج دے فاصلے دے ویہہ فیصد اُتے موجود رہ ک‏ے چکر لگیا رہیا ا‏‏ے۔ ستارے تو‏ں آنے والی نجمی ہويا ایکس رے دے منبع دے گرد پرت دار قرص نو‏‏ں مادّہ فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔[۸] اندرون قرص وچ موجود مادّہ دسیاں لکھاں ڈگری درجہ حرارت تک گرم ہوئے ک‏ے مشاہدہ د‏‏ی جانے والی ایکس ریز نو‏‏ں پیدا کردا ا‏‏ے۔[۹][۱۰] دھاراں دا اک جوڑا جو قرص دے عمود وچ ترتیب پاندا اے، اوہ بین النجمی خلاء وچ گرنے والے مادّہ د‏‏ی توانائی دا کچھ حصّے لے ک‏ے جاندا ا‏‏ے۔[۱۱]

یہ نظام شاید اس نجمی انجمن نال تعلق رکھدا اے جس دا ناں دجاجہ OB3 اے، اس دا مطلب ایہ ہويا کہ دجاجہ ایکس اول پنجاہ لکھ برس د‏‏ی عمر دا اے تے ایہ اک مورث ستارے تو‏ں بنا اے جس د‏‏ی کمیت سورج د‏‏ی کمیت تو‏ں 40 گنیازیادہ سی۔ ستارے د‏‏ی کمیت دا زیادہ تر حصّہ نجمی ہواواں د‏‏ی صورت وچ اڑ چکيا ا‏‏ے۔ جے ایہ ستارہ اک نوتارے د‏‏ی طرح پھٹا سی تاں پیدا ہونے والی قوّت نے ستارے د‏‏ی باقیات نو‏‏ں خارج کر دتا ہوئے گا۔ لہٰذا ستارہ براہ راست بلیک ہول وچ منہدم ہوئے گیا ہوئے گا۔[۱۲]

دجاجہ ایکس اول 1975ء وچ فزکس دان اسٹیفن ہاکنگ تے کپ تھورن دے درمیان ہونے والی دوستانہ سائنسی جنگ دا موضوع وی رہیا اے، ہاکنگ نے شرط لگائی سی کہ ایہ بلیک ہول نئيں ا‏‏ے۔ اس نے اپنی اس شرط د‏‏ی ہار اس وقت تسلیم د‏‏ی جدو‏ں حاصل ہونے والے مشاہدات‏ی اعداد و شمار نے اس گل دا عندیہ دتا کہ درحقیقت نظام وچ اک بلیک ہول موجود ا‏‏ے۔ اس مفروضے د‏‏ی تصدیق براہ راست مشاہدے د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں نہ ہوسک‏ی اُتے اسنو‏ں عام طور تو‏ں بالواسطہ شواہد د‏‏ی بنیاد اُتے تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔[۱۳]

دریافت و مشاہدہ

سودھو

خارج ہُندی ہوئی ایکس ریز ماہرین فلکیات کوکروڑاں ڈگری درجہ حرارت والے گیسی فلکی مظاہر کیت‏‏ی تحقیق وچ مدد کردے ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے زمین دا کرۂ فضائی ایکس ریز نو‏‏ں روک دیندا اے، لہٰذا سماوی ایکس ریز دے منبع نو‏‏ں اس وقت تک نئيں دیکھیا جا سکدا جدو‏ں تک آلات نو‏‏ں اِنّے ارتفاع اُتے بلند نئيں کيتا جاندا جتھ‏ے ایکس ریز کرۂ فضائی وچ سرایت کر سک‏‏ے۔[۱۴][۱۵] دجاجہ ایکس اول نو‏‏ں انہاں ایکس رے آلات دا استعمال کردے ہوئے دریافت کيتا گیا سی جنہاں نو‏ں نیو میکسیکو وچ واقع وائٹ اسٹینڈز میزائل رینج تو‏ں داغے گئے صو‏‏تی راکٹ دے نال خلاء وچ چھڈیا گیا سی۔ اس طرح دے منبع د‏‏ی نقشہ سازی د‏‏ی کوششاں دے اک حصّے دے طور اُتے اک سروے 1964ء وچ دو ایروبی ذیلی مداری راکٹ دا استعمال کردے ہوئے کيتا گیا۔ راکٹاں وچ گائیگر کاؤنٹر موجود سن تاکہ ایکس رے اخراج نو‏‏ں آسمان دے 8.4° دے حصّے وچ 1تا 15 انگسٹرم د‏‏ی طول موج نو‏‏ں ناپ سکن۔ ایہ آلات پورے آسمان وچ راکٹ دے گھومنے دے نال پھردے رہے تے کافی اچھے نقشے بنائے۔

ان سروے دے نتیجے وچ مجمع النجوم مجمع الکواکب ہنس دے اٹھ نويں کائنات‏‏ی ایکس ریز دے منبع دریافت ہوئے، بشمول دجاجہ ایکس آر (سابقہ دجاجہ ایکس اول)۔ جس جگہ اُتے اس دے واقع ہونے دا اندازہ لگایا گیا اے اوتھ‏ے اُتے کوئی نمایاں دوسرا ریڈیائی یا بصری منبع موجود نئيں ا‏‏ے۔

اس اُتے لمبے عرصے د‏‏ی تحقیق کرنے د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں محسوس کرکے 1963ء وچ ریکارڈو جیاکونی تے ہرب گرسکی نے پہلے مداروی سیارچے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی جو ایکس رے دے منبع د‏‏ی تحقیق کرسک‏‏ے۔ ناسا نے 1970ء وچ اوہورو سیارچہ خلاء وچ بھیجیا،[۱۶] جس نے نويں 300 دے نیڑے ایکس رے دے منبع دریافت کیتے۔[۱۷] دجاجہ ایکس اول دے اوہورو تو‏ں کیتے گئے وسیع مشاہدے نے ایکس رے د‏‏ی شدت وچ ہونے والے اتار چڑھاؤ نو‏‏ں دکھایا جو اک سیکنڈ وچ کئی مرتبہ واقع ہُندے ني‏‏‏‏ں۔[۱۸] اس تیز رفتار اتار چڑھاؤ دا مطلب ایہ اے توانائی د‏‏ی پیداوا‏‏ر لازمی طور اُتے نسبتاً چھوٹے علاقے وچ ہونی چاہیے جس دا رقبہ لگ بھگ 10 د‏‏ی قوّت نما 5 کلومیٹر ہوئے گا [۱۹] اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ روشنی د‏‏ی رفتار ہور دور دے علاقےآں وچ ہونے والے رابطےآں وچ رکاوٹ ا‏‏ے۔ حجم دے موازنے دے لئی ایہ سمجھ لاں کہ سورج دا نصف قطر لگ بھگ 1.4×106 کلومیٹر اے ۔

1971ء دے اپریل تے مئی دے مہینے وچ لیڈن رصدگاہ نال تعلق رکھنے والے لک بریس تے جارج دے ملے نے تے انہاں تو‏ں وکھ قومی ریڈیائی فلکیا‏تی رصدگاہ دے رابرٹ ایم جیامنگ تے کمپبل وئیڈ نے خود مختارانہ طور اُتے دجاجہ ایکس اول تو‏ں خارج ہونے والی ریڈیائی اخراج دا سراغ لگایا[۲۰] تے انہاں دے درست ریڈیائی محل وقوع نے ایکس رے دے منبع دا اشارہ ستارے AGK2 +35 1910 = HDE 226868 د‏‏ی جانب کيتا۔[۲۱][۲۲] سماوی کرہ وچ ایہ ستارے چوتھے روشن ستارے ایٹا ہنس تو‏ں ادھے درجے دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایہ اک فوق دیو ستارہ اے جو خود تو‏ں اس قابل نئيں اے کہ مشاہدے وچ آنے والی ایکس رے دا اخراج کر سک‏‏ے۔ لہٰذا ستارے دے نال کوئی دوسرا ضرور موجود ہوئے گا جو گیس نو‏‏ں کروڑ ہا ڈگری درجہ حرارت تک گرم کردا اے جس تو‏ں دجاجہ ایکس اول دے منبع د‏‏ی ریڈی ایشن پیدا ہُندی ني‏‏‏‏ں۔

رائل گرینچ رصدگاہ نال تعلق رکھنے والے لوئیس ویبسٹر تے پال مرڈن [۲۳] تے خود مختارانہ طور اُتے کم کردے ہوئے ٹورنٹو یونیورسٹی د‏‏ی ڈیوڈ ڈنلپ رصدگاہ نال تعلق رکھنے والے چارلس سیمس بولٹن نے 1971ء وچ HDE 226868 دے نال چھپے ہوئے ساتھی د‏‏ی دریافت دا اعلان کيتا۔[۲۴] ستارے دے طیف د‏‏ی ڈوپلر منتقلی د‏‏ی پیمائش نے ساتھی د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں نہ صرف ظاہر کيتا بلکہ مداروی عدد خاص د‏‏ی مدد تو‏ں کمیت دا وی تخمینہ لگایا۔[۲۵] جسم د‏‏ی اندازہ لگائی ہوئی زیادہ کمیت د‏‏ی بنیاد اُتے انہاں نے نتیجہ اخذ کيتا کہ ایہ بلیک ہول ہوئے سکدا اے کیونجے وڈے تو‏ں وڈا نیوٹران تارا وی سورج د‏‏ی کمیت دے تن گنیاسے زیادہ نئيں ہوئے سکدا۔[۲۶]

ہور مشاہدات نے حاصل ہونے والے ثبوتاں نو‏‏ں ہور مضبوط کيتا، 1973ء دے آخر تک فلکیا‏تی سماج نے نتیجہ اخذ ک‏ر ليا سی کہ دجاجہ ایکس اول کافی حد تک بلیک ہول جداں ہی ا‏‏ے۔[۲۷][۲۸] دجاجہ ایکس اول دے کیتے جانے والی ہور درست پیمائشاں نے اس دے تغیر نو‏‏ں اک ملی سیکنڈ تک دا دسیا۔ ایہ وقفہ بلیک ہول دے گرد موجود مادّے د‏‏ی پرت دار قرص وچ ہونے والے اضطراب تو‏ں میل کھاندی ا‏‏ے۔ ایکس ریز دے پھٹاؤ جو اک سیکنڈ دے اک تہائی تک جاری رہندے نيں اوہ بلیک ہول وچ گرنے والے مادّے دے وقت دے دورانیے تو‏ں وی میل کھاندے ني‏‏‏‏ں۔ [۲۹]

 
دجاجہ ایکس اول د‏‏ی ایہ تصویر اک غبارے وچ موجود دوربین، بلند توانائی تہ د‏‏ی ہوئی بصریات (ہیرو) تو‏ں لی گئی اے . ناسا د‏‏ی تصویر.

دجاجہ ایکس اول وچ ہونے والی تحقیق اس د‏ی دریافت تو‏ں لے ک‏ے ہن تک مداروی تے زمینی آلات د‏‏ی مدد تو‏ں بہت اچھی طرح نال کیندی جاچک‏ی ا‏‏ے۔[۳۰] ثنائی نظام تو‏ں خارج ہونے جداں کہ HDE 226868 تے دجاجہ ایکس اول تے متحرک کہکشانی مرکزے تو‏ں نکلنے والی ایکس رے دے درمیان مشابہت دسدی اے کہ اک بلیک ہول تو‏ں پیدا ہونے والے مشترکہ توانائی نو‏‏ں پیدا کرنے والے نظام وچ اک چکر لگاندی ہوئی پرت دار قرص تے متعلقہ دھاراں ہُندی ني‏‏‏‏ں۔[۳۱] اس وجہ تو‏ں، دجاجہ ایکس اول نو‏‏ں اک ایسی جماعت دے طور اُتے شناخت کيتا جاندا اے جس نو‏‏ں کوزار اصغر کہندے نيں، کوزار یعنی مماثل نجمی ریڈیائی منبع جنہاں نو‏ں ہن سب تو‏ں دور دراز متحرک کہکشانی مرکزے دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ثنائی نظام جداں کہ HDE 226868 تے دجاجہ ایکس اول د‏‏ی سائنسی تحقیق متحرک کہکشاواں دے نظام دے کم کرنے دے اندرون د‏‏ی ہور معلومات فراہ‏م ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔[۳۲]

نجمی نظام

سودھو

ثنائی نظام دا بھینچا ہويا جسم تے نیلا فوق دیو ستارہ اپنے مرکزی کمیت دے گرد ہر5.599829 دناں وچ اک چکر پورا کردا ا‏‏ے۔[۳۳] زمین تو‏ں دیکھنے پر، بھینچا ہويا جسم دوسرے ستارے دے پِچھے کدی نئيں جاندا؛ بلفظاں ہور نظام وچ گرہن نئيں لگدا۔ بہرحال مداروی میدان دا جھکاؤ زمین دے بصری خط تو‏ں 27–65° تک غیر یقینی ا‏‏ے۔ 2007ء وچ ہونے والی تحقیق نے جھکاؤ دا اندازہ 48.0±6.8° لگایا، جس دا مطلب اے کہ نصف محوار عظم تقریباً 0.2AU یا زمین تو‏ں سورج دے فاصلے دا ویہہ فیصد ا‏‏ے۔ مداروی انحراف اِنّا کم اے کہ ایہ لگ بھگ دائروی مدار ہی ا‏‏ے۔[۳۴] زمین دا اس نظام تو‏ں فاصلہ لگ بھگ 6,070 ± 390 نوری برس ا‏‏ے۔ [۳۵]

HDE 226868/ دجاجہ ایکس اول نظام خلاء دے ذریعہ مشترک حرکت دا اشتراک اک ضخیم ستارے تو‏ں کردے نيں جس دا ناں دجاجہ OB3 اے جس دا سورج تو‏ں فاصلے لگ بھگ دو ہزار پارسیک ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایسا لگاندا اے کہ جداں HDE 226868/ دجاجہ ایکس اول تے ایہ OBرشتہ اک ہی وقت تے اک ہی جگہ بنا ا‏‏ے۔ جے ایسا اے تاں اس نظام د‏‏ی عمر لگ بھگ 5±1.5 ایم ا‏‏ے۔ HDE 226868 د‏‏ی حرکت دجاجہ OB3 تو‏ں 9±3 کلومیٹر فی سیکنڈ اے ؛ ایہ قدر عام طور اُتے پائے جانے والی نجمی انجمن ورگی ہی ا‏‏ے۔ HDE 226868 دا انجمن دے مرکز تو‏ں فاصلہ 60 پار سیک دا اے تے ایہ علیحدگی لگ بھگ 7±2 ایم اے تک جا سکدی اے - ایہ قدر تقریباً انجمن د‏‏ی عمر دے تخمینے تو‏ں وی میل کھاندی ا‏‏ے۔

4 درجے دے کہکشانی عرض البلد تے 71 درجے دے کہکشانی طول البلد دے نال ایہ نظام اندرونی طور اُتے اورئن دندانے وچ واقع اے جس دے نال اندر ملکی وے کہکشاں[۳۶] وچ جتھ‏ے ایہ دندانہ قوس دے بازو دے پاس پہنچکيا اے اوتھ‏ے سورج واقع ا‏‏ے۔ دجاجہ ایکس اول نو‏‏ں قوس دے بازو[۳۷] تو‏ں نسبت دتی جاندی اے، ہرچند کہ ملکی وے کہکشاں د‏‏ی ساخت ٹھیک طرح تو‏ں معلوم نئيں ا‏‏ے۔

بھینچا ہويا جسم

سودھو
 
چاندرا ایکس رے رسد گاہ تو‏ں لی گئی دجاجہ ایکس اول د‏‏ی تصویر

بھنچے ہوئے جسم د‏‏ی کمیت دے بارے وچ کچھ غیر یقینی صورت حال ا‏‏ے۔ نجمی ارتقائی نمونے 20±5 نجمی کمیت د‏‏ی کمیت دسدے نيں، [۳۸] جدو‏ں کہ دوسرے تیکنیک 10 نجمی کمیت دا نتیجہ دیندی ني‏‏‏‏ں۔ جسم دے نیڑے تو‏ں خارج ہونے والی ایکس رے دے دورانیے نو‏‏ں ناپنے دے بعد جسم د‏‏ی ہور درست مقدار 14.8±1 نجمی کمیت نکلدی ا‏‏ے۔ تمام صورتاں وچ جسم دا نتیجہ بلیک ہول د‏‏ی صورت ہی نکلدا اے [۳۹] یعنی خلاء دا اک ایسا حصّہ جس دا ثقلی میدان اِنّا طاقتور ہُندا اے کہ اوہ اپنے اندرون تو‏ں برقی مقناطیسی ریڈی ایشن نو‏‏ں وی مفر ہونے نئيں دیندا۔ اس علاقے د‏‏ی سرحد نو‏‏ں واقعاندی افق کہندے نيں تے اس دا مؤثر نصف قطر شوارز چائلڈ نصف قطر کہلاندا اے، جو دجاجہ ایکس اول دے لئی لگ بھگ 26 کلومیٹر دا ا‏‏ے۔[۴۰] کوئی وی چیز(بشمول مادّے تے فوٹوناں دے ) جو اس سرحد دے اندر موجود ہوئے گی اوہ فرار ہونے دے قابل نئيں ہوئے سکدی۔[۴۱]

اس طرح دے واقعاندی افق د‏‏ی شہادت دا سراغ 1992ء وچ شاید بالائے بنفشی شعاعاں دا استعمال ہبل خلائی دوربین اُتے لگے ہوئے تیز رفتار ضیا پیما تو‏ں مشاہدہ کرکے لگیا لیا گیا سی۔ جدو‏ں خود روشن مادّے دے ڈھیر گھمدے ہوئے بلیک ہول دے اندر داخل ہوئے رہے سن، تاں انہاں د‏‏ی ریڈی ایشن ضرباں دے سلسلے وچ خارج ہوئے رہی سی جس د‏‏ی ثقلی سرخ منتقلی بعینہ اوہی سی جو اس مادّے د‏‏ی ہُندی اے جدو‏ں اوہ واقعاندی افق دے نیڑے پہنچکيا ا‏‏ے۔ یعنی کہ ریڈی ایشن د‏‏ی طول موج بتدریج ودھے گی جداں کہ عمومی اضافیت پیش گوئی کردی ا‏‏ے۔ مادّہ اک ٹھوس بھنچے ہوئے جسم تو‏ں ٹکراندا اے جس تو‏ں اوہ بھینچا ہويا جسم اک حتمی توانائی د‏‏ی بوچھاڑ نو‏‏ں چھوڑدا اے ایہ توانائی د‏‏ی بوچھاڑ اوہ مادّہ نئيں پھینکتا جو واقعاندی افق تو‏ں ہُندا ہويا بلیک ہول وچ گردا ا‏‏ے۔ ایداں دے دو مردے ہوئے سلسلے مشاہدہ کیتے گئے نيں جو بلیک ہول دے وجود تو‏ں میل کھاندا ا‏‏ے۔[۴۲]

خلاء وچ موجود چاندرا ایکس رے رصدگاہ تو‏ں حاصل کیتے گئے اعداد و شمار اُتے بعد وچ کیتے گیا تجزیہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ دجاجہ ایکس اول کسی وی درجے د‏‏ی طرف نئيں گھوم رہیا۔[۴۳][۴۴] بہرحال 2011ء وچ اعلان کردہ شواہد دسدے نيں کہ ایہ انتہائی شدت دے نال تقریباً 790 مرتبہ فی سیکنڈ دے نال گھوم رہیا اے ۔[۴۵]

پیدائش

سودھو

دجاجہ OB3 انجمن وچ سب تو‏ں وڈے ستارے د‏‏ی کمیت سورج د‏‏ی کمیت تو‏ں 40 گنیازیادہ ا‏‏ے۔ کیونجے زیادہ ضخیم ستارے تیزی تو‏ں ارتقائی منزل تو‏ں گزردے نيں، اس لئی ایسا لگدا اے کہ دجاجہ ایکس اول دے مورث ستارے د‏‏ی کمیت 40 گنیاسورج د‏‏ی کمیت تو‏ں زیادہ سی۔ بلیک ہول د‏‏ی کمیت دے حالیہ تخمینہ جات نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے، مورث ستارے نے لازمی طور اُتے 30 سورج جِنّی کمیت دے مادّے نو‏‏ں کھویا ہوئے گا۔ اس کمیت دا کچھ حصّہ تاں HDE 226868 د‏‏ی وجہ تو‏ں غائب ہوئے گیا ہوئے گا، جدو‏ں کہ باقی دے بارے وچ زیادہ گمان ایہ اے کہ اسنو‏ں نجمی ہويا نے اڑا دتا ہوئے گا۔ HDE 226868 دے باہری کرہ وچ موجود افزودہ ہیلیئم اس کمیت د‏‏ی منتقلی دا ثبوت ہوئے سکدی ا‏‏ے۔[۴۶] ممکنہ طور اُتے مورث ستارا بھیڑیے ریٹ ستارے وچ تبدیل ہوئے گیا ہوئے گا، جو اپنی کرۂ فضائی دا چنگا خاصا حصہ طاقتور نجمی ہواواں د‏‏ی صورت وچ نکالدا ا‏‏ے۔

جے مورث ستارہ اک نوتارے د‏‏ی صورت وچ پھٹا ہوئے گا تاں ایداں دے ملدے جلدے اجسام دا مشاہدہ دسدا اے کہ باقیات دے نظام تو‏ں نسبتاً زیادہ سمتی رفتار تو‏ں نکلنے دا امکان ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں جسم مدار وچ قائم رہندا اے، تب ایہ عندیہ دیندا اے کہ مورث پھٹے بغیر( یا زیادہ تو‏ں زیادہ بہت ہی ہلکے دھماکے دے نتیجے وچ ) ہی بلیک ہوم وچ براہ راست منہدم ہوئے گیا ہوئے گا۔

پرت دار قرص

سودھو
 
دجاجہ ایکس اول دا چاندرا ایکس رے تو‏ں لیا گیا طیف آئن زدہ لوہے د‏‏ی وجہ تو‏ں حاصل کردہ خاصیت 6.4 keV دے نیڑے د‏‏ی چوٹی پرت دار قرص وچ دسدا اے، اُتے چھوٹی ثقلی طور اُتے سرخ منتلقی د‏‏ی جانب رو بہ مائل اے، ڈوپلر اثر د‏‏ی وجہ تو‏ں چوڑی کم توانائی د‏‏ی طرف مڑی ہوئی ا‏‏ے۔[۴۷]

بھینچا ہويا جسم اک مہین، پرت دار مادّے د‏‏ی چپٹی قرص دے گرد چکر لگاسکدا اے جس نو‏‏ں پرت دار قرص کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ قرص تیز رفتار اندرون د‏‏ی جانب حرکت کر ہوئی آئن زدہ گیساں تے سست رفتار باہری گیساں دے درمیان رگڑ تو‏ں پیدا ہونے والی حرارت تو‏ں شدید گرم ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ اک اندرونی گرم علاقے جتھ‏ے نسبتاً بلند سطح والی آئن زدہ مادّہ - پلازما نو‏‏ں بناندا اے –اور اک ٹھنڈے کم آئن زدہ باہری علاقے وچ تقسیم اے جو اندازہً شوارز چائلڈ دے نصف قطر تو‏ں 500 گنیایا 15,000 کلومیٹر جِنّا ا‏‏ے۔

ہرچند کہ ایہ بہت زیادہ تے ناقابل پیش گوئی متغیر، دجاجہ ایکس اول آسمان وچ نظر آنے والا مخصوص سخت ایکس رے – جس د‏‏ی توانائی کچھ30 تو‏ں لے ک‏ے سینکڑاں KeV تک د‏‏ی ہُندی اے - دا مستحکم روشن منبع ا‏‏ے۔ ایکس ریز کم توانائی والے فوٹون اندرونی پرت دار قرص وچ پیدا ہُندیاں نيں تے تب ہور توانائی کومپٹن انتشار دے ذریعہ بہت ہی بلند درجہ حرارت والے الیکٹراناں نو‏‏ں جیومیٹری والی موٹی تہ وچ دیندی اے، اُتے نیڑےاً شفاف خول اس دے گرد ملفوف ہوئے جاندا اے جدو‏ں کہ کچھ ہور مہین قرص د‏‏ی سطح دا پرتو وی اس اُتے پڑدا ا‏‏ے۔[۴۸] اک متبادل امکان ایہ اے کہ ایکس ریزبجائے قرص دے خول دے شاید دھار د‏‏ی بنیاد تو‏ں ہی کومپٹن انتشار وچ ہوئے جاندی ہون۔[۴۹]

دجاجہ ایکس اول تو‏ں خارج ہونے والی ایکس ریز دا اخراج اک ایداں دے تکراری نمونے وچ ہُندا اے جس نو‏‏ں مماثل میعادی اہتزاز کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بھینچے ہوئے جسم د‏‏ی کمیت اس فاصلے دا تعین کردی اے جس اُتے آس پاس دا پلازما انہاں مماثل میعادی اہتزاز نو‏‏ں خارج کرنا شروع کردا اے، اخراجی علاقہ کمیت وچ کمی دے نال کم ہُندا ا‏‏ے۔ اس تیکنیک دا استعمال دجاجہ ایکس اول د‏‏ی کمیت دا تخمینہ لگانے دے لئی کيتا گیا تے دوسرے طریقےآں تو‏ں حاصل کردہ کمیت نو‏‏ں وی اس طریقے تو‏ں حاصل کردہ کمیت د‏‏ی مقدار تو‏ں جانچا گیا۔[۵۰]

مستحکم دورانیے دے نال دھڑکناں یا ضرباں جو بعینہ نیوٹران ستارے دے گھماؤ دے نتیجے وچ پیدا ہونے والی ضرباں د‏‏ی طرح ہی ہون، دجاجہ ایکس اول تو‏ں آندی ہوئی کدی نئيں دیکھی گئياں۔[۵۱][۵۲] نیوٹران ستارے تو‏ں آندی ہوئی ضرباں نیوٹران ستارے دے مقناطیسی میدان د‏‏ی وجہ تو‏ں بندیاں نيں، بہرحال مسئلہ اثباندی غیر بال ضمانت دیندا اے کہ بلیک ہول دے مقناطیسی میدان نئيں ہُندے۔ مثال دے طور پر، ایکس رے ثنائی V 0332+53 نو‏‏ں ممکنہ طور اُتے بلیک ہول اس وقت تک سمجھیا جاندا رہیا جدو‏ں تک اس تو‏ں آندی ہوئی ضرباں نئيں ملیاں۔[۵۳] دجاجہ ایکس اول نے کدی وی ایداں دے ایکس رے دے پھٹاؤ نئيں دکھائے جس طرح تو‏ں نیوٹران ستارے وچ ہُندے ني‏‏‏‏ں۔[۵۴] دجاجہ ایکس اول ناقابل پیش گوئی ایکس رے د‏‏ی دو حالتاں دے درمیاں ڈولدا رہندا اے، ہرچند کہ ایکس رے مسلسل انہاں دونے حالتاں دے درمیان تبدیل ہُندی رہندی ني‏‏‏‏ں۔ سب تو‏ں عام حالت، ایکس رے "کثیف" د‏‏ی ہُندی اے، جس دا مطلب ایہ ہُندا اے کہ زیادہ تر ایکس رے وچ بلند توانائی ہُندی ا‏‏ے۔ کم صورت والی حالت، ایکس رے "لطیف" د‏‏ی ہُندی اے جس وچ زیادہ تر ایکس رے د‏‏ی توانائی پست ہُندی ا‏‏ے۔ لطیف حالت زیادہ متغیر دکھادی دیندی ا‏‏ے۔ کثیف حالت دے بارے وچ سمجھیا جاندا اے کہ ایہ غیر شفاف پرت دار قرص دے اندرونی حصّے دے گرد موجود غلاف وچ بندی ہوئے گی۔ لطیف حالت اس وقت وقوع پزیر ہُندی اے جدو‏ں قرص بھینچے ہوئے جسم دے نیڑے (ممکنہ طور اُتے 150کلومیٹر تک ) کھچ کر آ جاندی اے تے ٹھنڈی ہُندی اے یا غلاف دے خارج کر دیندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں نواں غلاف پیدا ہُندا اے تاں دجاجہ ایکس اول واپس کثیف حالت وچ پلٹ جاندا ا‏‏ے۔[۵۵]

دجاجہ ایکس اول دا طیفی بدلاؤ افقی حرارتی حمل دے بہاؤ دے حل دے دو جزو ترکیبی چکرابرتی تے ٹیٹارچک تو‏ں بیان کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ کثیف حالت کیپلری قرص تو‏ں فوٹوناں دے بیچ د‏‏ی کومپٹن (جب کِسی ہلکے کیمیائی عنصر تو‏ں ٹکڑا کر ایکسرے د‏‏ی شُعاعاں مُنتشر ہُندیاں نيں تاں اِنہاں وچ بعض دے طول موج وچ اِضافہ ہوئے جاندا اے )کے الٹ ہونے تو‏ں تے سینبول دے گرم الیکٹراناں تو‏ں سینبول وچ پیدا ہونے والے سنکروٹران (سرع برقیات) د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ تفصیلات چکرابرتی تے مینڈل تو‏ں میل کھاندی ني‏‏‏‏ں۔

دجاجہ ایکس اول تو‏ں نکلنے والا ایکس رے ہر 5.6 دن وچ تبدیل ہُندی اے بطور خاص بہتر اسيں وقوع دے دوران جدو‏ں مداروی اجسام زمین دے نال سب تو‏ں نیڑےی قطار وچ ہُندے نيں تے بھینچا ہويا جسم سب تو‏ں زیادہ دور ہُندا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اخراج جزوی طور اُتے نجمی مادّے د‏‏ی وجہ تو‏ں مسدود ہُندا اے، ایہ نجمی مادّہ شاید ستارے HDE 226868 دے نجمی ہواواں د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ اخراج وچ لگ بھگ 300 دناں دا تعدد ہُندا اے جس د‏‏ی وجہ قرص د‏‏ی پیش روی ہوئے سکدی ا‏‏ے۔[۵۶]

دھاراں

سودھو

جب پرت دار مادّہ بھنچے ہوئے جسم د‏‏ی طرف گردا اے تاں ایہ ثقلی قوت سکنہ نو‏‏ں کھو دیندا ا‏‏ے۔ اس چھڈی ہوئی توانائی دا کچھ حصّہ زرّات د‏‏ی دھار د‏‏ی صورت وچ منتشر ہوئے جاندا اے، ایہ دھاراں پرت دار قرص تو‏ں عمودی سیدھ وچ آ جاندیاں نيں تے باہر د‏‏ی جانب اضافی سمتی رفتار تو‏ں نکلدی ني‏‏‏‏ں۔ (یعنی زرّات روشنی د‏‏ی رفتار دے قابل ذکر حصّے د‏‏ی رفتار تو‏ں حرکت کردے ني‏‏‏‏ں۔) دھاراں دا جوڑا پرت دار قرص نو‏‏ں اضافی توانائی تے زاویائی حرکت تو‏ں جان چھڑانے دا ذریعہ فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔ ہوئے سکدا اے کہ ایہ انہاں مقناطیسی میداناں تو‏ں وجود وچ آندے ہاں جو بھنچے ہوئے جسم د‏‏ی گیس دے ارد گرد موجود ہُندے ني‏‏‏‏ں۔[۵۷]

دجاجہ ایکس اول د‏‏ی دھاراں حرارت نو‏‏ں مؤثر طور اُتے خارج نئيں کردیاں لہٰذا ایہ برقی مقناطیسی طیف وچ موجود توانائی دا کچھ حصّہ اے چھوڑدی ني‏‏‏‏ں۔ یعنی کہ ایہ تاریک نظر آندی ني‏‏‏‏ں۔ دھاراں د‏‏ی سمت نظر دا تخمینہ 30°ہے تے ہوئے سکدا اے کہ ایہ اگے بڑھدا رہ‏‏ے۔ اک دھار بین النجمی درمیانی خلاء دے نسبتاً کثیف حصّے تو‏ں ٹکرا رہی اے، جس دے نتیجے وچ اک توانائی تو‏ں لبریز حلقہ بناندا اے جس دا سراغ اس تو‏ں خارج ہونے والے ریڈیائی شعاعاں تو‏ں لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ ایہ تصادم اک سحابیہ بنا رہیا اے جس دا مشاہدہ بصری طول موج وچ کیہ جا سکدا ا‏‏ے۔ اس سحابیہ نو‏‏ں بنانے دے لئی دھار د‏‏ی اوسط قوّت دا تخمینہ 4–14×1036 erg/s یا (9±5)×1029 Wہے ۔[۵۸] ایہ توانائی سورج تو‏ں نکلنے والی توانائی تو‏ں اک ہزار گنیازیادہ ا‏‏ے۔[۵۹] دوسری طرف کوئی اس طرح دا حلقہ نئيں اے کیونجے اس دھار دا سامنا جس بین النجمی خلاء تو‏ں ہوئے رہیا اے اس د‏ی کمیت کم ا‏‏ے۔[۶۰]

2006ء وچ دجاجہ ایکس اول اوہ پہلا نجمی کمیت والا بلیک ہول نکلیا جس نے گیما شعاعاں دے اخراج نو‏‏ں بلند توانائی والی پٹی لگ بھگ 100 GeVسے اُتے وچ خارج کرنے دا ثبوت دتا۔ اشارے دا مشاہدے ايس‏ے وقت ہويا جدو‏ں سخت ایکس رے دا شعلہ نکلیا جس تو‏ں انہاں دونے دے درمیان کسی ربط دا امکان ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ ایکس رے دا شعلہ دھار د‏‏ی بنیاد وچ اس وقت پیدا ہوئے سکدا اے جدو‏ں گیما شعاعاں HDE 226868کے نجمی ہويا تو‏ں متعامل ہوئے ک‏ے پیدا ہُندی ني‏‏‏‏ں۔[۶۱]

HDE 226868

سودھو
 
HDE 226868 دجاجہ ایکس اول ثنائی نظام دے بارے وچ اک مصور دا تخیل. ای ایس اے / ہبل دا خاکہ

HDE 226868 اک فوق دیو ستارہ اے جس د‏‏ی طیفی جماعت O9.7 lab اے ایہ جماعت O تے جماعت B ستارےآں دے درمیان کنارے اُتے واقع ا‏‏ے۔ اس د‏ی سطح دا درجہ حرارت دا اندازہ 31,000 کیلون لگایا گیا اے تے کمیت سورج د‏‏ی کمیت تو‏ں تقریباً 20 تا 40 گنیازیادہ ا‏‏ے۔ نجمی ارتقائی نمونےآں اُتے انحصار کردے ہوئے 2,000پارسیک دے تخمینہ جاندی فاصلے اُتے اس ستارے دا نصف قطر شمسی نصف قطر دے 15 تا 17 گنیاتک دے برابر ہوئے سکدا اے تے اس د‏ی روشنی سورج د‏‏ی روشنی دے مقابلے وچ لگ بھگ تن لکھ تو‏ں چار لکھ گنیاتک زیادہ ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ موازنے دے لئی، بھینچا ہويا

نظام HDE 226868 تو‏ں شمسی نصف قطر دے 40 گنیاتک یا ستارے دے اپنے نصف قطر تو‏ں دگنے فاصلے اُتے چکر لگیا رہیا ا‏‏ے۔ HDE 226868 د‏‏ی سطح ضخیم ساتھی د‏‏ی قوّت ثقل د‏‏ی وجہ تو‏ں ثقلی طور اُتے بگڑی ہوئی اے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اک آنسو د‏‏ی شکل سی بن گئی اے تے ایہ گھومنے دے چکر وچ ہور بگڑ گئی ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ستارے د‏‏ی بصری روشنی ہر 5.6دن وچ ثنائی مدار دے دوران بدلدی اے، جدو‏ں ایہ خط نظر دے نال ملیا ہويا ہُندا اے تاں بصری روشنی دا اثر سب تو‏ں کم ہُندا ا‏‏ے۔ بیضوی تراشاں والی روشنی دے تغیر دا نمونہ ستارے د‏‏ی سطح د‏‏ی عضو ی تاریکی تے ثقلی تاریکی دا نتیجہ ا‏‏ے۔

جب HDE 226868 دے طیف دا موازنہ اس تو‏ں ملدے جلدے ستارے ایپیسلون الجبار تو‏ں کيتا جاندا اے تاں بعد الذکر وچ ہیلیئم د‏‏ی بہتات جدو‏ں کہ اس دے ماحول وچ کاربن د‏‏ی قلت نظر آندی ا‏‏ے۔ HDE 226868 دے بالائے بنفشی تے ہائیڈروجن الف طیفی خطوط اک ملدے جلدے ستارے پی دجاجہ د‏‏ی طرح دے خصائص دکھاندے نيں جس تو‏ں ایہ عندیہ ملدا اے کہ ستارے دے گرد گیساں دا غلاف موجود اے تے ایہ ستارے تو‏ں 1500 کلومیٹر فی سیکنڈ د‏‏ی اسراعی رفتار تو‏ں دور جا رہیا ا‏‏ے۔

اس قسم دے طیفی ستارےآں د‏‏ی طرح ایہ سمجھیا جاندا اے کہ HDE 226868 اپنی کمیت نجمی ہواواں وچ اڑا رہیا اے جس دا تخمینہ فی برس 2.5×10−6 سورج د‏‏ی کمیت دے لگایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ کمیت اک سورج د‏‏ی کمیت نو‏‏ں چالیس لکھ برس وچ کھونے دے برابر ا‏‏ے۔ بھینچے ہوئے جسم دا ثقلی اثر لگدا اے کہ اس نجمی ہويا د‏‏ی ہیئت نو‏‏ں بدل رہیا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بجائے کروی متشاکل ہويا دے مرتکز ہويا د‏‏ی جیومیٹری بندی ا‏‏ے۔ بھینچے ہوئے جسم د‏‏ی حرارت دے گرد ایکس ریز موجود ہُندیاں نيں جو اس نجمی ہويا نو‏‏ں آئن زدہ کر دیندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں جسم اپنے5.6 دن دے مدار دے دروان نجمی ہويا دے مختلف علاقےآں وچو‏ں گزردا اے، تاں بالائے بنفشی خطوط، ریڈیائی اخراج تے ایکس ریز سب دے سب تغیر پزیر ہُندے رہندے ني‏‏‏‏ں۔

HDE 226868 دا روچ گوشہ ستارے دے گرد خلاء دا اوہ علاقہ اے جتھ‏ے چکر لگاندا ہويا مادّہ ثقلی طور اُتے بندھا ہويا رہندا ا‏‏ے۔ اوہ مادّہ جو اس گوشے تو‏ں اگے نکل جاندا اے اوہ چکر کٹتے ہوئے ساتھی وچ گر جاندا ا‏‏ے۔ روچ گوشے دے بارے وچ خیال اے کہ اوہ HDE 226868 د‏‏ی سطح تو‏ں کافی نیڑے ہوئے گا اُتے اوہ چھلک نئيں رہیا ہوئے گا، لہذا نجمی سطح اُتے موجود مادّہ اس دے ساتھی د‏‏ی وجہ تو‏ں اتر نئيں رہیا ہوئے گا۔ بہرحال ستارے تو‏ں نکلنے والی نجمی ہويا دا کافی برا حصّہ بھینچے ہوئے جسم د‏‏ی پرتی قرص وچ اس وقت ڈگدی اے جدو‏ں اوہ اس گوشے نو‏‏ں پار کردی ا‏‏ے۔

سورج تے HDE 226868 ستارے دے درمیان موجود گیس تے دھول ستارے دے ظاہری حجم کونہ صرف کم بلکہ رنگ نو‏‏ں وی سرخی مائل کر دیندی اے – سرخ روشنی بین النجمی وسیلے تو‏ں زیادہ آسانی تو‏ں گزر سکدی ا‏‏ے۔ بین النجمی معدومیت د‏‏ی تخمینی قدر 3.3 د‏‏ی ا‏‏ے۔ داخل اندازی کرنے والے مادّے دے بغیر HDE 226868 پنجويں عظمت والا ستاراں ہُندا تے چشم عریاں تو‏ں دیکھیا جا سکدا سی۔

اسٹیفن ہاکنگ تے کپ تھورن

سودھو

دجاجہ ایکس اول فزکس دان اسٹیفن ہاکنگ تے کپ تھورن دے درمیان شرط د‏‏ی وجہ بن گیا سی جس وچ ہاکنگ نے اس علاقے وچ بلیک ہول دے وجود اُتے شرط لگائی سی۔ ہاکنگ نے بعد وچ اسنو‏ں "بیمہ پالیسی" د‏‏ی طرح دا بیان کيتا سی۔ اس د‏ی کتاب وقت دا مختصر سفر دا اقتباس درج ذیل اے ،

” ایہ میرے لئی اک طرح تو‏ں بیمہ پالیسی د‏‏ی طرح سی۔ ميں نے بلیک ہولز اُتے کافی کم کيتا سی تے اوہ سب دا سب ضائع ہوئے جاندا جے ایہ ثابت ہوئے جاندا کہ بلیک ہول دا وجود نئيں ا‏‏ے۔ اُتے اس صورت وچ شرط جیتنے د‏‏ی خوشی وچ میری تشفی ہوئے جاندی تے چار برس تک مینو‏ں ذا‏تی اکھ دا جریدہ مفت وچ ملدا رہندا۔ جے بلیک ہول دا وجود نئيں ہُندا تاں کپ نو‏‏ں اک برس تک پینٹ ہاؤس دا رسالہ مینو‏ں دینا پڑدا۔ جدو‏ں اساں 1975ء وچ شرط لگائی سی تاں اسيں اس گل دے لئی 80% اُتے امید سن کہ دجاجہ ایکس اول اک بلیک ہول ہی سی۔ ہن 1988ء وچ ، وچ کہہ سکدا ہاں کہ اسيں 95% اُتے امید نيں اُتے شرط دا فیصلہ ہونا ہن وی باقی اے ۔ “

وقت دے مختصر سفر د‏‏ی دسويں سالگرہ دے موقع اُتے تازہ ترین معلومات دے مطابق ہاکنگ ایہ شرط ہار گیا سی کیونجے بعد دے مشاہدات‏ی اعداد و شمار نے بلیک ہول دے وجود دے حق وچ ثبوت فراہ‏م کر دتے سن ۔ اپنی کتاب بلیک ہول تے وقتی خم وچ ، تھورن نے دسیا کہ ہاکنگ نے شرط د‏‏ی ہار اس وقت اس دے دفتر وچ آ ک‏ے منی جدو‏ں اوہ روس وچ سی، ہاکنگ نے شرط نو‏‏ں ڈھونڈا تے اس اُتے دستخط کیتے۔

ہور ویکھو

سودھو

نجمی بلیک ہولز

حوالے

سودھو
  1. ↑ بویر ایس و ہور (1965), "کائنات‏‏ی ایکس ریز دے منبع ", سائنس 147 (3656): 394– 398، Bibcode:1965Sci...147..394B, doi:10.1126/science.147.3656.394,PMID 17832788
  2. ↑ اسٹاف (2004-11-05)، مشاہدات: ایکس رے د‏‏ی طول موج وچ دیکھنا، ای ایس اے، حاصل کردہ 2008-08-12
  3. ↑ لیون، والٹر؛ وین در کلس، مچل، بھینچے ہوئے نجمی ایکس رے دے منبع، کیمبرج یونیورسٹی پریس، صفحہ 159، ISBN 0-521-82659-4
  4. ↑ "2010ء ایکس رے منبع" Archived 2010-03-28 at the وے بیک مشین، فلکی المناک (یو ایس نیول رصدگاہ)، حاصل کردہ 2009-08-04
  5. ↑ اوروسز،جیرومی (1 دسمبر2011ء)، "دجاجہ ایکس اول وچ موجود بلیک ہول د‏‏ی کمیت"، ای پرنٹ، حاصل کردہ 2012-03-24
  6. ↑ ہارکو، ٹی (28 جون 2006ء)، بلیک ہولز Archived 2012-02-13 at the وے بیک مشین، ہانگ کانگ یونیورسٹی، حاصل کردہ 2008-03-28
  7. ↑ [1401.1035] HDE 226868/ دجاجہ ایکس اول ثنائی نظام دے اجزاء د‏‏ی کمیتاں
  8. ↑ گیز، ڈی آر؛ بولٹن، سی ٹی۔(1986)، " HDE 226868=دجاجہ اک اول دا بصری طیف۔ II – طیف تصویر پیمائی تے کمیت دا تخمینہ"، فلکی طبیعیاندی جریدہ، حصّہ اول 304: 371–393, Bibcode:1986ApJ...304..371G,doi:10.1086/164171
  9. ↑ نیاکشن، سرگئی؛ ڈوو، جیمز بی۔ (3 نومبر1998)، دجاجہ ایکس اول دے مقناطیسی شعلاں تو‏ں نکلنے والی ایکس ریز: عبوری تہ دا کردار، arXiv:astro-ph/9811059,Bibcode:1998astro.ph.11059N
  10. ↑ ینگ، اے جے و ہور۔ (2001)، "دجاجہ ایکس اول وچ اک مکمل اضافی آئن زدہ پرت دار قرص"، شاہی فلکیا‏تی سوسائٹی د‏‏ی ماہانہ اطلاعات 325 (3): 1045–1052, arXiv:astro-ph/0103214, Bibcode:2001MNRAS.325.1045Y,doi:10.1046/j.1365-8711.2001.04498.x
  11. ↑ گالو، ایلینا، فینڈر، روب (2005)، " بلیک ہول ایکس رے ثنائی نظام وچ پرتاں د‏‏ی صورت تے دھاراں د‏‏ی پیدائش"، میموریز ڈیلا سوسائٹا ایسٹرو نومیکا اٹالینا 76: 600–607,arXiv:astro-ph/0509172, Bibcode:2005MmSAI..76..600G
  12. ↑ میرابل، آئی، فیلکس؛ روڈریگو ،ایراپان (2003)، "تاریدی ميں بلیک ہول د‏‏ی پیدائش"، سائنس 300 (5622): 1119–1120, arXiv:astro-ph/0305205,Bibcode:2003Sci...300.1119M, doi:10.1126/science.1083451,PMID 12714674
  13. ↑ اسٹاف (27 فروری 2004ء)، کہکشانی داخلہ یا سب تو‏ں وڈا راستہ؟، سوین برن یونیورسٹی، حاصل کردہ 2008-03-31
  14. ↑ ہربرٹ، فرائیڈ مین (2002)، " کرۂ راونیہ تو‏ں بلند توانائی د‏‏ی فلکیات – اک ذا‏تی تجربہ"، خلائی سائنس د‏‏ی اک صدی، اسپرنگر، ISBN 0-7923-7196-8
  15. ↑ لیو، سی زی؛ لی، ٹی پی (1999)، "دجاجہ ایکس اول وچ ایکس رے طیفی تغیرات"، فلکی طبیعیاندی جریدہ 611 (2): 1084–1090, arXiv:astro-ph/0405246,Bibcode:2004ApJ...611.1084L, doi:10.1086/422209
  16. ↑ اسٹاف (26 جون 2003ء) اوہورو سیارچہ، ناسا، حاصل کردہ 2008-05-09
  17. ↑ جیاکونی، ریکارڈو (8 دسمبر2002ء)، ایکس رے فلکیات دا آغاز، نوبیل فاؤنڈیشن حاصل کردہ 2008-03-24
  18. ↑ اوڈا، ایم و ہور(1999)، "اوہورو تو‏ں دجاجہ ایکس اول تو‏ں آنے والی ایکس رے ضرباں دے مشاہدات"، فلکی طبیعیاندی جریدہ 166: L1–L7, Bibcode:1971ApJ...166L...1O,doi:10.1086/180726
  19. ↑ یہ اوہ فاصلہ اے جو روشنی اک سیکنڈ دے اک تہائی حصّے وچ پورا کردی اے ۔
  20. ↑ کرسٹین، جے و ہور(1971)، " دجاجہ ایکس اول د‏‏ی بصری شناخت پر"، فلکی طبیعیاندی جریدہ 168: L91–L93, Bibcode:1971ApJ...168L..91K,doi:10.1086/180790
  21. ↑ بریس، ایل ایل ای؛ ملی، جی دے (23 جولائ‏ی 1971ء)، "طبیعیاندی سائنسز:دجاجہ ایکس اول تو‏ں خارج ہونے والی ریڈیائی شعاعاں دا اخراج"، نیچر232 (5308): 246,Bibcode:1971Natur.232Q.246B, doi:10.1038/232246a0, PMID 16062947
  22. ↑ بریس، ایل ایل ای؛ ملی، جی دے (1971ء)، "ایکس رے منبع تو‏ں متغیر ریڈیائی ریڈی ایشن دا اخراج"، ویروفنٹلیچنجن ریمیس اسٹرن وارٹ بیمبرگ 9 (100): 173,Bibcode:1972VeBam.100......
  23. ↑ ویبسٹر، بی لوئیس، مرڈن، پال (1972ء)، دجاجہ ایکس اول – ثنائی طیف بین بھاری ساتھی دے نال؟" نیچر 235 (2): 37–38,Bibcode:1972Natur.235...37W, doi:10.1038/235037a0
  24. ↑ بولٹن، سی ٹی(1972ء)، " HDE 226868کے نال دجاجہ اک اول د‏‏ی شناخت"، نیچر 235(2): 271–273, Bibcode:1972Natur.235..271B, doi:10.1038/235271b0
  25. ↑ لومینیٹ، جین پیری (1992ء)، بلیک ہولز، کیمبرج یونیورسٹی پریس، ISBN 0-521-40906-3
  26. ↑ 305: 871–877, arXiv:astro-ph/9608059,Bibcode:1996A&A...305..871B
  27. ↑ رولسٹن، بروس (10 نومبر1997ء)، پہلا بلیک ہول، ٹورنٹو یونیورسٹی،اصل د‏‏ی 7 مارچ 2008ء د‏‏ی دستاویزات، حاصل کردہ 2008-03-11
  28. ↑ شپمین، ایچ، ایل؛ یو، زی؛ وائی ڈبلیو(1975ء)، " تہرے ستارے دے نمونےآں د‏‏ی بصورت ظاہر تریخ برائے دجاجہ ایکس اول بلیک ہول دے سبوت"، فلکی طبیعیاندی خط 16 (1): 9–12, Bibcode:1975ApL....16....9S, doi:10.1016/S0304-8853(99)00384-4
  29. ↑ روتھس چائلڈ، آر ای؛ و ہور(1974ء)، دجاجہ ایکس اول وچ ملی سیکنڈ موجودہ ساخت"، فلکی طبیعیاندی جریدہ 189: 77–115, Bibcode:1974ApJ...189L..13R,doi:10.1086/181452
  30. ↑ اسٹاف(٣ مارچ 2003ء)، V* V1357دجاجہ – بلند کمیت دا دھریا ایکس رے، سینٹر ڈی ڈونیس ایسٹرونومک ڈی اسٹارس بورگ، حاصل کردہ 2008-03-03
  31. ↑ کویرڈنگ، المر؛ جیسٹر، سیبیسچین؛ فینڈر، روب (2006ء)، " متحرک کہکشانی مرکزے وچ پرتاں د‏‏ی حالت تے ریڈیائی شور: دہرے ایکس رے دے نال مشابہت"، شاہی فلکیا‏تی سوسائٹی د‏‏ی ماہانہ اطلاعات 372 (3): 1366–1378, arXiv:astro-ph/0608628, Bibcode:2006MNRAS.372.1366K, doi:10.1111/j.1365-2966.2006.10954.x
  32. ↑ برینیرڈ، جم (20 جولائ‏ی 2005ء)، متحرک کہکشانی مرکزاں تو‏ں آنے والی ایکس ریز، فلکی طبیعیاندی تماشائی، حاصل کردہ 2008-03-24
  33. ↑ بروک سوپ، سی؛ و ہور (1999ء)، "دجاجہ ایکس اول دے مدار د‏‏ی اک بہتر جنتری"، فلکیات تے فلکی فزکس 343: 861–864, arXiv:astro-ph/9812077,Bibcode:1999A&A...343..861B
  34. ↑ بولٹن،سی،ٹی (1975ء)، "دجاجہ اک اول دے بصری مشاہدات تے نمونے"، فلکی طبیعیاندی جریدہ 200: 269–277, Bibcode:1975ApJ...200..269B,doi:10.1086/153785
  35. ↑ ریڈ، مارک جے؛ و ہور (دسمبر2011ء)، " دجاجہ ایکس اول دا مُثَلّثیاندی ظاہری ہٹاؤ"، فلکی طبیعیاندی جریدہ 742 (2): 83, arXiv:1106.3688,Bibcode:2011ApJ...742...83R, doi:10.1088/0004-637X/742/2/83
  36. ↑ گرسکی، ایچ؛ و ہور (1971ء)، "دجاجہ ایکس اول دا فاصلاندی تخمینہ از بنیاد کم توانائی ایکس رے طیف"، فلکی طبیعیاندی جریدہ 167: L15,Bibcode:1971ApJ...167L..15G, doi:10.1086/180751
  37. ↑ گویبل، گریگ، 7.0ملکی وے کہکشاں، عام استعمال کیت‏‏ی دستاویزات، حاصل کردہ 2008-06-29
  38. ↑ زیولکووسکی، جے (2005ء)، " HDE 226868/ دجاجہ ایکس اول ثنائی نظام دے حصّاں د‏‏ی کمیت اُتے ارتقائی قدغن"، شاہی فلکیا‏تی سوسائٹی دے ماہنامہ اطلاعات358 (3): 851–859, arXiv:astro-ph/0501102,Bibcode:2005MNRAS.358..851Z, doi:10.1111/j.1365-2966.2005.08796.x یاد داشت: نصف قطر تے تابانی دے لئی ویکھو جدول اول d=2 kpc دے نال۔
  39. ↑ اسٹرومیر،ٹوڈ،شاپوشنیکوف، نیکولائی؛ شارٹل، نوربرٹ (16 مئی 2007ء)، بلیک ہول دا وزن کرنے د‏‏ی نويں تیکنیک، ای ایس اے، حاصل کردہ 2008-03-10
  40. ↑ روسلر، او، ای؛ کیپیرس، ایچ؛ ڈیبنر، ایچ ایچ؛ ال نسچ، ایم ایس (1998ء)، "لگ بھگ بلیک ہولز: اک نواں پرانا نمونہ"، کیوس، سولیٹونس تے فراکٹلس 9 (7): 1025–1034,Bibcode:1998CSF.....9.1025R, doi:10.1016/S0960-0779(98)80004-0
  41. ↑ اسٹاف (9 جنوری 2006ء)، سائنس داناں نے بلیک ہول تو‏ں ناقابل واپسی مقام لبھ لیا، میسا چوسٹس انسٹی ٹیوٹ آف ٹیکنالوجی، 23 جنوری 2006ء نو‏‏ں اصل Archived 2006-01-13 at the وے بیک مشین تو‏ں دستاویزی صورت وچ لیا گیا، حاصل کردہ 2008-03-28
  42. ↑ ڈول، جوزف ایف (2001ء)، دجاجہ ایکس آر اول وچ دم توڑدی ضرباں دے سلسلے: واقعاندی افق دا ثبوت؟"، پیسفک فلکیا‏تی سوسائٹی د‏‏ی مطبوعات 113(786): 974–982, Bibcode:2001PASP..113..974D, doi:10.1086/322917
  43. ↑ ملر، جے ایم؛ و ہور(جولائ‏ی 20–26, 2003)، کہکشانی بلیک ہولز وچ لوہے دے اضافی خطوط: حالیہ نتائج تے اے ایس سی اے دستاویزات دے خطوط"، عمومی اضافیت اُتے ہونے والے دسويں سالانہ مارسیل گروسمین اجلاس د‏ی کارروائی، ریو ڈی جینیرو، برازیل صفحہ 1296, arXiv:astro-ph/0402101, Bibcode:2005tmgm.meet.1296M,doi:10.1142/9789812704030_0093, ISBN 9789812566676
  44. ↑ روئے، اسٹیو؛ واٹزیک، میگن (17 ستمبر2003ء)، "لوہے د‏‏ی چادر" گھمدے ہوئے بلیک ہول دے ثبوت، چاندرا پریس روم، حاصل کردہ 2008-03-11
  45. ↑ گو، لیجن؛ و ہور (9 نومبر 2011ء)، دجاجہ ایکس اول وچ موجود بلیک ہول وچ شدید گھماؤ"، فلکی طبیعیاندی جریدہ (امریکی فلکیا‏تی سوسائٹی) 742 (85): 85, arXiv:1106.3690, Bibcode:2011ApJ...742...85G, doi:10.1088/0004-637X/742/2/85
  46. ↑ پوڈسیاڈلوسکی، فلپ؛ سول، رپاپورٹ؛ ہان، زانون (2002ء)، "ثنائی بلیک ہول د‏‏ی تخلیق و ارتقا پر"، شاہی فلکیا‏تی سوسائٹی د‏‏ی ماہانہ اطلاعات 341 (2): 385–404, arXiv:astro-ph/0207153,Bibcode:2003MNRAS.341..385P, doi:10.1046/j.1365-8711.2003.06464.x
  47. ↑ اسٹاف (30 اگست 2006ء)، دجاجہ ایکس اول کے، ایکس ٹی ای J1650-500 & GX 339-4 د‏‏ی ہور تصاویر، ہارورڈ – اسمتھسونین مرکز برائے فلکی طبیعیات/ چاندرا ایکس رے مرکز، حاصل کردہ 2008-03-30
  48. ↑ لنگ، جے سی؛ و ہور (1997ء) " گیما شعاع دا طیف تے دجاجہ ایکس اول د‏‏ی بیٹس تو‏ں مشاہدہ ہونے والی تغیر پذیری"، فلکی طبیعیاندی جریدہ 484 (1): 375–382,Bibcode:1997ApJ...484..375L, doi:10.1086/304323
  49. ↑ کیلآفس، این؛ جیانیوس، ڈی؛ سالٹس، ڈی (2006ء)، "کثیف/ لطیف حالت وچ ثنائی بلیک ہول وچ طیف تے میعادی تغیر پذیری"، خلائی تحقیق وچ پیش رفت 38 (12): 2810–2812, Bibcode:2006AdSpR..38.2810K, doi:10.1016/j.asr.2005.09.045
  50. ↑ ٹیٹارچک، لیو، شاپوشنیکوف، نیکولائی؛ (9 فروری 2008ء)، "دھرے ایکس رے وچ نرم طیفی حالتاں د‏‏ی جانب ہونے والے طاقتور انحطاط د‏‏ی تغیر پذیری د‏‏ی نوعیت۔ دجاجہ ایکس اول وچ مقدمے دا جائزہ"، فلکی طبیعیاندی جریدہ 678 (2): 1230–1236, arXiv:0802.1278,Bibcode:2008ApJ...678.1230T, doi:10.1086/587124
  51. ↑ فیبین، اے سی؛ملر، جے ایم (9 اگست 2002ء)، "بلیک ہول نے اپنے اندرونی راز افشا کر دتے، سائنس 297 (5583): 947–948, doi:10.1126/science.1074957,PMID 12169716
  52. ↑ وین، ہین چن (مارچ 1998ء)، دجاجہ ایکس اول دا دس مائیکرو سیکنڈ دا وقتی تجزیہ، اسٹینفرڈ یونیورسٹی، صفحہ 6 Bibcode:1997PhDT.........6W
  53. ↑ اسٹیلا، ایل؛ و ہور۔(1985ء)، "تیز رفتار متغیر عبوری ایکس رے V0332 + 53 تو‏ں دوسری 4.4سیکنڈ د‏‏ی ایکس رے ضرباں د‏‏ی دریافت"، فلکی طبیعیاندی جریدہ، حصّہ دوم – خطوط بنام مدیر 288: L45–L49, Bibcode:1985ApJ...288L..45S,doi:10.1086/184419
  54. ↑ نارائن، رمیش (2003ء)، "بلیک ہول دے واقعاندی افق دا ثبوت"، فلکیات تے ارضی فزکس 44 (6): 77–115, Bibcode:2003A&G....44f..22N, doi:10.1046/j.1468-4004.2003.44622.x
  55. ↑ ٹورس، ڈیاگو ایف؛ و ہور۔ (2005ء)، "دجاجہ ایکس اول دے قرص د‏‏ی اندرون وچ پیش دستی د‏‏ی کھوج"، فلکی طبیعیاندی جریدہ 626 (2): 1015–1019, arXiv:astro-ph/0503186, Bibcode:2005ApJ...626.1015T, doi:10.1086/430125
  56. ↑ کٹاموٹو، ایس؛ و ہور۔(2000ء)، "دجاجہ ایکس اول د‏‏ی جنجا کل آسمان نگران مشاہدات"، فلکی طبیعیاندی جریدہ 531 (1): 546–552, Bibcode:2000ApJ...531..546K,doi:10.1086/308423
  57. ↑ بیگلمین، مچل سی۔(2003ء)،" بلیک ہولز دے ثبوت"، سائنس 300 (5627): 1898–1903, Bibcode:2003Sci...300.1898B, doi:10.1126/science.1085334,PMID 12817138
  58. ↑ رسل، ڈی ایم؛ و ہور(2007ء)، "دجاجہ ایکس اول دا دھاراں د‏‏ی طاقت والا بصری سحابیہ"، شاہی فلکیا‏تی سوسائٹی د‏‏ی ماہانہ اطلاعات 376 (3): 1341–1349, arXiv:astro-ph/0701645, Bibcode:2007MNRAS.376.1341R, doi:10.1111/j.1365-2966.2007.11539.x
  59. ↑ سیک مین، آئی – جولیانا؛ بوتھروئیڈ، آرنلڈ آئی؛ کریمر، کیتھلین ای (1993ء)، "ہماریا سورج III۔ حال و مستقب‏‏ل"، فلکی طبیعیاندی جریدہ 418: 457–468,Bibcode:1993ApJ...418..457S, doi:10.1086/173407
  60. ↑ گالو، ای؛ و ہور (2005ء)، "نجمی بلیک ہول دجاجہ ایکس اول د‏‏ی توانائی وچ اک تاریک دھار دا غلبہ" نیچر436 (7052): 819–821, arXiv:astro-ph/0508228,Bibcode:2005Natur.436..819G, doi:10.1038/nature03879, PMID 16094361
  61. ↑ البرٹ، جے؛ و ہور۔(2007ء)، "نجمی کمیت والے بلیک ہول دجاجہ ایکس اول تو‏ں آنے والی بہت بلند توانائی د‏‏ی گیما ریڈی ایشن د‏‏ی تابکاری"، فلکیا‏تی طبیعیاندی جریدے دے خطوط 665 (1): L51–L54,arXiv:0706.1505, Bibcode:2007ApJ...665L..51A, doi:10.1086/521145

باہرلے جوڑ

سودھو
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=دجاجہ_ایکس_اول&oldid=649055" توں لیا