خلافت ابوبکر بن قحافہ

حضرت ابوبکر صدیق د‏‏ی بیعت

حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت دو مراحل وچ ہوئی۔ پہلے مرحلے اُتے سقیفہ بنو ساعدہ وچ تے دوسرے مرحلے اُتے عام لوکاں وچ ۔ سقیفہ بنو ساعدہ انصار مدینہ دے اک خاندان دا چھپر سی جس دے تھلے بیٹھ کر اوہ باہمی مشورے کردے سن ۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وفات دے موقع اُتے کچھ انصار نو‏‏ں ایہ خیال گزریا کہ انہاں د‏‏ی خدمات دے باعث خلیفہ انصار ہی وچو‏ں بننا چاہیے مگر تمام انصار اس گل اُتے متفق نہ سن ۔ جدو‏ں جلیل القدر مہاجر صحابہ نو‏‏ں اس گل دا علم ہويا کہ عام مسلماناں دے مشورے دے بغیر انصار خلیفہ مقرر کرنا چاہندے نيں تاں اوہ انہاں دے پاس پہنچے تے انہاں نو‏ں قائل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انصار وچ چونکہ دین د‏‏ی خدمت دا بہت جذبہ سی، اس وجہ تو‏ں اوہ قائل ہوئے گئے تے بالاتفاق حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت کر لئی۔ اس دے بعد اگلے دن مسجد نبوی وچ عام لوکاں دے سامنے ایہ گل پیش ہوئی تے سب لوکاں نے بیعت ک‏ر ک‏ے متفقہ طور اُتے آپ نو‏‏ں خلیفہ منتخب ک‏ر ليا۔

سقیفہ بنو ساعدہ وچ کیہ واقعات پیش آئے؟

صحیح بخاری، مسند احمد، تریخ طبری، طبقات ابن سعد تے الانساب الاشراف وغیرہ کتاباں وچ ذکر ملدا اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد سقیفہ بنو ساعدہ دا واقعہ پیش آیا۔ انصار مدینہ وچو‏ں بعض لوکاں نے حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ (جو کہ اک جلیل القدر صحابی تے انصار دے قبیلہ خزرج دے سربراہ سن ) نو‏‏ں خلیفہ بنانا چاہیا۔ مہاجرین ، جنہاں وچ حضرت عمر تے ابو عبیدہ رضی اللہ عنہما جداں جلیل القدر بزرگ شامل سن، نے انہاں نو‏ں اس گل اُتے قائل ک‏ر ليا کہ خلیفہ قبیلہ قریش وچو‏ں بنانا چاہیے کیونجے اہل عرب قریش دے سوا کسی تے قبیلے د‏‏ی حکمرانی قبول نئيں کرن گے۔ انصار قائل ہوئے گئے۔ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے خلافت دے لئی حضرت عمر یا ابو عبیدہ رضی اللہ عنہما دا ناں پیش کيتا لیکن انہاں دونے حضرات نے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت کر لئی تے فیر انصار نے وی آپ د‏‏ی بیعت کر لئی۔

ایتھ‏ے تک اس واقعے وچ کوئی اشکال نئيں اے کیونجے انصار مدینہ نے دین دے لئی بہت ساریاں قربانیاں دتیاں سن۔ ایہ اک فطری امر سی کہ اوہ خود نو‏‏ں خلافت دا حق دار سمجھدے اُتے اس دور وچ حالے قبائلی عصبیتاں ختم نہ ہوسک‏ی سن تے بوہت سارے قبیلے دین وچ حالے داخل ہوئے سن ۔ دور جاہلیت ہی تو‏ں انہاں قبیلے د‏‏ی باہمی دشمنیاں چلی آ رہیاں سن۔ دور جاہلیت ہی تو‏ں قبیلہ قریش نو‏‏ں عرب وچ امتیازی مقام حاصل سی۔ جے خلیفہ کسی تے قبیلے دا بنایا جاندا تاں اس دے مخالفین اٹھیا کھڑے ہُندے تے خانہ جنگی د‏‏ی نوبت آ جاندی۔ ایہی وجہ اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے اپنی وفات دے بعد د‏‏ی صورتحال دے پیش نظر ایہ ارشاد فرمایا سی کہ "حکمران قریش وچو‏ں ہون گے۔[1]" تے آپ نے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں نماز د‏‏ی امامت دے لئی نامزد ک‏ر ک‏ے آپ د‏‏ی جانب اشارہ وی فرما دتا سی۔[2]

انصار مدینہ نے دین د‏‏ی خاطر بے شمار قربانیاں دتیاں سن۔ انہاں نے اپنی جائیداداں تک نو‏‏ں مہاجرین دے نال تقسیم ک‏ر ليا سی۔ اس وجہ تو‏ں ایہ اک فطری خواہش سی کہ دین د‏‏ی خدمت دے لئی انہاں دے سردار نو‏‏ں خلیفہ بنا لیا جاندا۔ لیکن اس صورت وچ عرب قبیلے بغاوت کر دیندے تے حالات بگڑ جاندے۔ دوسرا مسئلہ ایہ سی کہ انصار خود قبیلہ اوس تے خزرج وچ تقسیم سن تے انہاں دونے قبیلےآں وچ دور جاہلیت ہی نال دشمنی چلی آ رہی سی۔ مدینہ وچ اسلام د‏‏ی دعوت پہنچنے تو‏ں پہلے انہاں وچ اک وڈی جنگ ہوئے چک‏ی سی، جو جنگ بعاث کہلاندی اے تے اس جنگ وچ انہاں دے وڈے وڈے سردار مارے گئے سن ۔اگر انہاں وچو‏ں کسی اک قبیلے تو‏ں خلیفہ منتخب کيتا جاندا تاں دوسرا قبیلہ اسنو‏ں پسند نہ کردا۔ انہاں وجوہات د‏‏ی بنیاد اُتے جدو‏ں حضرت ابوبکر ، عمر تے ابو عبیدہ رضی اللہ عناساں انہاں نو‏ں قائل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں اوہ قائل ہوئے گئے۔ انہاں نے اپنے مہاجر بھائیاں نو‏‏ں دل وجان تو‏ں خلیفہ تسلیم ک‏ر ليا تے ایسا کيتا کہ اس دے بعد کدی وی انہاں دے مقابلے وچ خلافت دے مدعی نہ بنے۔

ایتھ‏ے البتہ بعض روایات نے اک سوال پیدا کر دتا اے تے اوہ ایہ اے کہ حضرت سعد بن عبادہ نے حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہما د‏‏ی بیعت نہکيتی سی تے سقیفہ دے موقع اُتے کچھ تلخ کلامی تے مار پیٹ وی ہوئی سی۔ بعد وچ حضرت سعد رضی اللہ عنہ نے حضرت ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہما د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی، فیر اوہ شام د‏‏ی طرف چلے گئے جتھے راستے وچ پراسرار طریقے تو‏ں فوت ہوئے گئے۔ نظریہ سازش دے علمبردار انہاں د‏‏ی وفات نو‏‏ں حضرت عمر رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف منسوب کردے نيں۔ پہلے اسيں تفصیل تو‏ں ایہ روایتاں پیش کرن گے تے فیر تاریخی تنقید دے مسلمہ اصولاں دے تحت انہاں دا تجزیہ پیش کرن گے۔ ایتھ‏ے اسيں آپ تو‏ں گزارش کرن گے کہ جے آپ نے پہلے دو ابواب دا مطالعہ نئيں کيتا تاں پہلے انہاں دا مطالعہ کر لیجیے کیونجے انہاں وچ تاریخی روایات د‏‏ی چھان بین دا پروسیجر تفصیل تو‏ں بیان ہويا ا‏‏ے۔

سقیفہ بنو ساعدہ د‏‏ی روایت صحیح بخاری وچ کچھ ایويں آئی اے:

ابن عباس رضی اللہ عنہما بیان کردے نيں کہ ۔۔۔۔ اک شخص نے کہیا کہ جے عمر فوت ہوئے جاواں تاں وچ فلاں د‏‏ی بیعت کر لاں۔ خدا د‏‏ی قسم ! ابوبکر د‏‏ی بیعت اتفاقاً ہوئے گئی سی۔۔۔۔ چنانچہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ منبر اُتے بیٹھے تے انہاں نے اک خطبہ دتا۔ اس وچ انہاں نے کہیا: ۔۔۔۔ "مینو‏ں خبر ملی اے کہ آپ لوکاں وچو‏ں کوئی کہندا اے کہ جے عمر فوت ہوئے جاواں تاں وچ فلاں د‏‏ی بیعت کر لاں۔ کوئی شخص آپ لوکاں نو‏‏ں ایہ کہہ ک‏ے دھوکہ نہ دے کہ ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت اتفاقاً مکمل ہوئے گئی سی ۔ سن لیجیے کہ اوہ ایسی ہی سی لیکن اللہ نے اس دے شر تو‏ں محفوظ رکھیا۔ آپ وچو‏ں کوئی شخص ایسا نئيں اے جس وچ ابوبکر ورگی فضیلت ہوئے۔ جس شخص نے کسی دے ہتھ اُتے مسلماناں تو‏ں مشورہ کیتے بغیر بیعت کر لئی تاں اس د‏ی بیعت اس وجہ تو‏ں نہ کيت‏ی جائے کہ اوہ قتل کر دتا جائے گا۔

جس وقت اللہ نے اپنے نبی صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں وفادت دے دتی تاں سانو‏ں خبر ملی کہ انصار اسيں تو‏ں اختلاف رائے ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اوہ اپنے خاندان دے نال سقیفہ بنی ساعدہ وچ اکٹھے ہوئے۔ علی، زبیر تے انہاں دے ساتھیاں نے وی اسيں تو‏ں اختلاف کيتا تے جو انہاں دے نال سن ۔ مہاجرین ابوبک‏ر ک‏ے پاس اکٹھے ہوئے گئے۔ ميں نے ابو بکر تو‏ں کہیا: "ابو بکر! اپنے انصاری بھائیاں دے پاس چلئی۔" اسيں انہاں د‏‏ی طرف جانب چلے ، جدو‏ں اسيں نیڑے پہنچے تاں انہاں دے دو نیک افراد سانو‏ں ملے۔ انہاں دونے نے اوہ گل بیان کيتی جس د‏‏ی طرف اوہ لوک مائل سن ۔" فیر انہاں نے پُچھیا: "اے گروہ مہاجرین! آپ کتھے جا رہے نيں؟" اساں کہیا: "اپنے انصار بھائیاں دے پاس۔" اوہ بولے: "آپ دے لئی مناسب نئيں اے کہ انہاں دے پاس جاواں بلکہ آپ خود اپنے معاملے دا فیصلہ کر لیجیے۔" ميں نے کہیا: "واللہ! اسيں انہاں دے پاس جاواں گے (اور خود فیصلہ کرنے د‏‏ی بجائے پہلے انہاں نو‏ں قائل کرن گے۔)"

ہم انہاں دے پاس سقیفہ بنو ساعدہ وچ پہنچے تاں کيتا دیکھدے نيں کہ اک شخص انہاں دے درمیان چادر اوڑھے بیٹھیا ا‏‏ے۔ ميں نے پُچھیا: "یہ کون صاحب نيں؟" اوہ بولے: "یہ سعد بن عبادہ نيں۔" ميں نے کہیا: "انہاں نو‏ں کیہ ہویا؟" اوہ بولے: "انہاں نو‏ں بخار ا‏‏ے۔" اسيں اوتھ‏ے تھوڑی دیر ہی بیٹھے سن کہ انہاں دے اک خطیب کلمہ شہادت پڑھ کر اللہ د‏‏ی حمد تے ثنا، جداں کہ اس دا حق اے، بیان کرنے لگے۔ فیر اوہ بولے: ’’اما بعد۔ اسيں اللہ دے انصار تے اسلام دے لشکر نيں تے اے مہاجرین! آپ لوک اوہ گروہ نيں کہ آپ د‏‏ی قوم دے کچھ لوکاں دا ارادہ ایہ اے کہ اوہ سانو‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ سُٹ کر اس امر [حکومت] نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے لین۔ ‘‘

جب اوہ خاموش ہوئے تاں وچ (عمر) نے بولنا چاہیا۔ ميں نے اک گل سوچ رکھی سی کہ جسنو‏‏ں ميں ابوبک‏ر ک‏ے سامنے بیان کرنا چاہندا سی۔ وچ انہاں دا اک حد تک لحاظ کردا سی۔ جدو‏ں ميں نے بولنا چاہیا تاں ابوبکر نے گفتگو د‏‏ی تے اوہ میرے تو‏ں زیادہ حلیم تے باوقار سن ۔ واللہ! جو گل میری سمجھ دے مطابق اچھی سی، انہاں نے ايس‏ے طرح بلکہ اس تو‏ں وی بہتر پیرایہ وچ فی البدیہ گل مکمل کیتی۔ انہاں نے کہیا: "(اے انصار!) آپ حضرات نے جو خوبیاں بیان کيتی نيں، حقیقتاً اوہ آپ وچ موجود نيں۔ لیکن ایہ امر (خلافت) صرف قریش ہی دے لئی مخصوص اے کیونجے ایہ لوک عرب وچ نسبت تے بیت اللہ نال تعلق دے لحاظ تو‏ں افضل منے جاندے نيں۔ میری رائے وچ آپ انہاں دو افراد وچو‏ں جسنو‏ں پسند کرن، اس دے ہتھ اُتے بیعت کر لین۔ " ایہ کہہ ک‏ے انہاں نے میرا تے ابوعبیدہ بن جراح دا ہتھ پھڑیا جو کہ ساڈے درمیان بیٹھے ہوئے سن ۔

(عمر کہندے نيں:) "مینو‏ں اس دے سوا انہاں د‏‏ی تے کوئی گل ناگوار نہ گزری۔ واللہ! وچ اس جماعت د‏‏ی سربراہی پر، جس وچ ابوبکر (میرے ماتحت) ہون، اپنی گردن اڑائے جانے نو‏‏ں ترجیح دیندا سی۔ یا اللہ! میرا ایہ نفس موت دے وقت مینو‏ں اس چیز نو‏‏ں چنگا کر دکھائے جو مینو‏ں ہن میرے اندر محسوس نئيں ہُندی۔ " اِنّے وچ انصار وچو‏ں اک شخص نے کہیا: "ہم اسلام د‏‏ی جڑ تے اس دے وڈے ستون نيں۔ اے قریش! اک امیر اسيں وچو‏ں ہوئے تے اک آپ لوکاں وچ تاں۔" اِنّے وچ شور وغل برپا ہوئے گیا تے آوازاں بلند ہوئیاں۔ مینو‏ں اختلاف دا خوف ہويا تاں ميں نے کہیا: "ابوبکر! اپنا ہتھ بڑھائیے۔" انہاں نے اپنا ہتھ ودھایا تاں ميں نے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی۔ مہاجرین نے وی بیعت کيتی، فیر انصار نے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی۔ اسيں لوک سعد بن عبادہ اُتے غالب آ گئے۔ کسی نے آواز لگائی: "تم نے سعد بن عبادہ نو‏‏ں تاں گویا مار ہی ڈالیا۔" ميں نے کہیا: "اللہ نے سعد نو‏‏ں مار دتا، (اساں نئيں۔)"

عمر رضی اللہ عنہ بیان کردے نيں: "(سقیفہ وچ ) جو معاملہ ہويا سی، سانو‏ں ایہ خطرہ سی کہ جے اسيں ایتھ‏ے تو‏ں ہٹ گئے تاں ابوبکر د‏‏ی بیعت نہ د‏‏ی تاں ایہ لوک ساڈے پِچھے کسی دے ہتھ اُتے بیعت کر لین گے (اور ایويں عرب قبیلے وچ بغاوت پیدا ہوئے جائے گی۔) اس صورت وچ یا تاں اسيں کسی شخص دے ہتھ اُتے بیعت کر لین، جو ساڈی مرضی دے خلاف ہُندا یا اسيں اس د‏ی مخالفت کردے تے فساد ہُندا۔ جس نے مسلماناں دے مشورے دے بغیر کسی د‏‏ی بیعت کيتی، اس د‏ی پیروی نہ کيت‏ی جائے ۔ تے نہ ہی اس شخص د‏‏ی پیروی کيت‏ی جائے، جس نے بیعت کيتی۔ انہاں د‏‏ی سزا ایہی اے کہ انہاں نو‏ں قتل کر دتا جائے۔" [3]

اس واقعے وچ تن گلاں ایسی نيں جنہاں اُتے صحابہ کرام دا کوئی ناقد، سوال اٹھا سکدا اے:

· انصار مدینہ نے عام مسلماناں دے مشورے دے بغیر خود وچو‏ں خلیفہ منتخب کرنا کیو‏ں چاہیا؟

· مشورہ مکمل ہونے تو‏ں پہلے ہی حضرت عمر نے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہما دے ہتھ اُتے بیعت کیو‏ں کر لئی؟

· حضرت عمر نے حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہما دے متعلق سخت لفظاں کیو‏ں کہ‏ے کہ "اللہ نے انہاں نو‏ں مار ڈالیا۔"

جہاں تک پہلے سوال دا تعلق اے تاں ایہ واضح اے کہ انصار مدینہ وی مکمل طور اُتے اس گل اُتے متفق نہ سن کہ خلیفہ انہاں وچو‏ں بنایا جائے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں نے مختلف تجاویز پیش کیتیاں۔ پہلی تجویز تاں ایہ سی کہ حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں خلیفہ بنا دتا جائے۔ دوسری ایہ سی کہ اک خلیفہ مہاجرین وچو‏ں تے اک انصار وچو‏ں بنایا جائے۔ جدو‏ں مشورہ کيتا جا رہیا ہوئے تاں ہر شخص نو‏‏ں اپنی رائے قائم کرنے د‏‏ی آزادی ہُندی اے جس تو‏ں اختلاف رائے پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ اس وچ برائی وی کوئی نئيں ا‏‏ے۔ ہاں جدو‏ں مشورہ مکمل ہوئے جائے تے مسلما‏ن اک گل اُتے متفق ہوئے جاواں تاں فیر تفرقہ پیدا کرنا اک برائی ا‏‏ے۔ اختلاف رائے د‏‏ی آزادی اس وقت وی حاصل اے لیکن اس اختلاف رائے نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے تفرقہ پیدا کرنا اک جرم ا‏‏ے۔ انصار نے محض اپنی رائے دا اظہار کيتا سی۔ جدو‏ں انہاں دے سامنے دلائل پیش کیتے گئے تاں انہاں نے اس گل نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا کہ خلیفہ مہاجرین وچو‏ں ہوئے۔ اس وجہ تو‏ں انصار اُتے کوئی اعتراض نئيں کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

دوسرا سوال کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے مشورے دے دوران ہی حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت کر لئی سی جو کہ درست نئيں سی۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ حضرت عمر جاندے سن کہ حضرت ابوبکر ایسی شخصیت نيں جنہاں اُتے کوئی اختلاف نئيں کريں گا۔ آپ بلا تفریق مہاجرین تے انصار دے کمزوراں دا خیال کردے سن، انہاں د‏‏ی خدمت کردے سن تے ہر شخص د‏‏ی مدد کيتا کردے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ آپ نے جداں ہی حضرت ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتی، تاں سب لوک آپ د‏‏ی بیعت اُتے ٹُٹ پئے۔ انصار دے اس مجمع وچ مہاجرین د‏‏ی نسبت انصار د‏‏ی تعداد بہت زیادہ سی۔ جے انصار آپ د‏‏ی بیعت نہ کرنا چاہندے تاں اوہ گھٹ تو‏ں گھٹ اس وقت انکار ک‏ر سکدے سن لیکن اس دے برعکس اوہ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت دے لئی ٹُٹ پئے۔ اس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ انہاں د‏‏ی اکثریت وی صدیق اکبر رضی اللہ عنہ دے بارے وچ کیہ رائے رکھدی تھی؟

بعض ہور روایات تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ جدو‏ں حضرت عمر نے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہما دا ناں پیش کيتا تاں انصار آپ د‏‏ی بیعت دے لئی ٹُٹ پئے تے حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ نے وی کھلے دل تو‏ں حضرت ابوبکر د‏‏ی خلافت نو‏‏ں قبول کيتا۔ روایات ایہ نيں:

حدثنا عبد الله حدثني أبي حدثنا معاوية بن عمرو حدثنا زائدة حدثنا عاصم وحسين بن علي عن زائدة عن عاصم عن زر عن عبد الله قال: عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہما تو‏ں روایت اے کہ جدو‏ں انصار نے کہیا کہ اک امیر اسيں وچو‏ں ہوئے گا تے اک آپ لوکاں وچو‏ں ، تاں حضرت عمر نے انہاں تو‏ں کہیا: "اے گروہ انصار! کیہ تسيں نو‏‏ں معلوم نئيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے حضرت ابوبکر نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی امامت دا حکم دتا ا‏‏ے۔ آپ وچو‏ں کس دا دل ایہ چاہندا اے کہ اوہ ابوبکر تو‏ں اگے ودھے؟" انصار نے جواب دتا: "ہم ابوبکر تو‏ں اگے ودھنے تو‏ں اللہ د‏‏ی پناہ منگدے نيں۔"[4] [شعیب ارناووط کہندے نيں: اس حدیث د‏‏ی سند حسن (درمیانے درجے د‏‏ی لائق اعتماد) ا‏‏ے۔ اس د‏ی سند وچ عاصم نيں جو کہ ابن ابی النجود نيں۔ ایہ حسن الحدیث (درمیانے درجے دے قابل اعتماد) نيں۔ باقی تمام راوی انتہائی قابل اعتماد نيں تے بخاری تے مسلم نے انہاں تو‏ں روایت کيتا ا‏‏ے۔]

حضرت عمر رضی اللہ عنہ بیان کردے نيں کہ جدو‏ں ميں نے آپ (ابوبکر) دا ہتھ پھڑیا تاں انصار دے اک آدمی نے مجھ اُتے سبقت د‏‏ی تے آپ دے ہتھ اُتے میرے ہتھ رکھنےسے پہلے اپنا ہتھ رکھ دتا۔ فیر ميں نے آپ دے ہتھ اُتے ہتھ رکھیا تے لوکاں نے بیعت کر لئی۔" بعض روایات وچ انہاں دا ناں بشیر بن سعد آیا اے جو کہ نعمان بن بشیر دے والد سن ۔[5]

حضرت ابوبکر نے تقریر د‏‏ی تے جو کچھ انصار دے بارے وچ (قرآن وچ ) نازل ہويا سی، اس وچ کوئی گل نہ چھڈی تے جو کچھ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں دے متعلق بیان فرمایا سی، اسنو‏ں وی بیان کيتا۔ فرمایا : "آپ حضرات نو‏‏ں معلوم اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا سی: 'اگر لوک اک وادی وچ چلياں تے انصار دوسری وچ تاں وچ انصار د‏‏ی وادی وچ چلاں گا۔' سعد! آپ جاندے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے ایہ وی فرمایا سی تے اس وقت آپ وی اوتھے بیٹھے سن کہ 'قریش اس امر (خلافت) دے والی نيں۔ (دوسرے قبیلے کا) نیک آدمی، انہاں دے نیک آدمی دا تے انہاں دا برا آدمی انہاں دے برے آدمی دا تابع ا‏‏ے۔ '" حضرت سعد نے کہیا: "آپ نے سچ فرمایا ا‏‏ے۔ آپ لوک امراء نيں تے اسيں آپ دے وزیر نيں۔[6]

تیسرا سوال ایہ اے کہ حضرت عمر نے حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہما دے بارے وچ سخت لفظاں کیو‏ں کہ‏ے۔ ایہ سوال اصل وچ عرب کلچر تو‏ں ناواقفیت د‏‏ی بنا اُتے پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ عرب سادہ مزاج دے لوک سن تے گل کرنے دے لئی ڈپلومیٹک انداز کم ہی اختیار کردے سن ۔ جو گل دل وچ ہُندی، اوہ بغیر کسی منافقت دے کھل دے اس دا اظہار کر دتا کردے سن تے اگلا شخص وی اس دا برا نئيں مندا سی۔ ایہ بالکل ایسا ہی اے جداں ساڈے دیہات وچ لوک کھل دے ایسی گل کہہ دیندے نيں جو شہراں دے رہنے والےآں نو‏‏ں ناگوار محسوس ہُندی اے لیکن سننے والا دیہا‏تی اس دا برا نئيں مندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ اس دور د‏‏ی عربی وچ اللہ توانو‏‏ں مارے، تواڈی ماں توانو‏‏ں روئے، تواڈی ناک اُتے مٹی پئے، قسم دے بوہت سارے محاورے موجود نيں۔ ایہ بالکل ايس‏ے طرح اے جداں اردو وچ "تواڈا بیڑہ غرق، خدا توانو‏‏ں غارت کرے" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں تمام محاوراں دا ایہ مطلب نئيں ہُندا کہ کہنے والا واقعی ایہ چاہندا اے کہ اگلا سچ مچ غارت ہوئے جائے۔ ایہ محض بے تکلفانہ انداز وچ اپنی ناپسندیدگی دا اظہار ہُندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ ساڈے ہاں وی دوستاں وچ لوک بے تکلفی تو‏ں ایہ جملے بولدے نيں اورسننے والا برا نئيں مندا۔ کچھ ایسا ہی معاملہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے لفظاں دا ا‏‏ے۔ جے اوہ سچ مچ قبیلہ خزرج دے سردار حضرت سعد رضی اللہ عنہ دے بارے وچ کوئی سخت گل کہندے تاں قبیلہ خزرج دے انصار انہاں نو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ تنبیہ تاں کردے۔ بعض روایات تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ لوک اِنّی کثرت تو‏ں بیعت دے لئی لپکے کہ حضرت سعد انہاں دے درمیان دب کر رہ گئے۔ اس اُتے کسی نے ایہ جملہ کہیا کہ تسيں نے تاں سعد نو‏‏ں مار دتا، اس اُتے حضرت عمر نے جواباً مزاح فرمایا کہ نئيں اللہ نے مار دتا۔

اگر انصار مدینہ تو‏ں زبردستی بیعت لی گئی ہُندی تاں فیر عہد خلافت راشدہ وچ انہاں دا اوہ کردار نہ ہُندا جو انہاں نے ادا کيتا۔ اسيں سب جاندے نيں کہ جبر تو‏ں جو کم کروایا جائے، اس وچ انسان کدی اس درجے د‏‏ی کارکردگی دا مظاہرہ نئيں کر سکدا، جو اپنی رضا تے رغبت تو‏ں کیتے گئے کم وچ کردا ا‏‏ے۔ انصار دے بارے وچ معلوم اے کہ انہاں نے خلفائے راشدین دے پراجیکٹس وچ کھلے دل تو‏ں حصہ لیا۔ مرتدین دے خلاف جنگاں ہاں یا روم تے ایران د‏‏ی فتح، مفتوحہ علاقےآں د‏‏ی ایڈمنسٹریشن دا معاملہ ہوئے یا بیت المال سنبھالنے کا، ہر ہر معاملے وچ انصار دے بوہت سارے لوک شریک رہے تے انہاں نے غیر معمولی کارنامے انجام دیے۔

انصار دے متعدد لوکاں نو‏‏ں گورنر مقرر کيتا گیا تے اعلیٰ فوجی عہدے دتے گئے۔ انہاں وچ حضرت معاذ بن جبل، عبادہ بن صامت، حذیفہ بن یمان، ابو ایوب انصاری، زید بن ثابت، قیس بن سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہم دا ناں پیش کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ حضرت معاذ ، حضرت ابو عبیدہ دے بعد شام وچ اسلامی افواج دے سیکنڈ انہاں کمانڈ سن تے انہاں د‏‏ی وفات دے بعد فوج دے کمانڈر انچیف بنے۔ قیس بن سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہما حضرت علی رضی اللہ عنہ دے دور وچ گورنر تے پولیس چیف رہ‏‏ے۔ حضرت عبادہ بن صامت، حذیفہ بن یمان تے ابو ایوب انصاری رضی اللہ عنہم اہ‏م افواج دے کمانڈر رہ‏‏ے۔ حضرت ابو ایوب د‏‏ی وفات وی قسطنطنیہ دے جہاد وچ ہوئی تے انہاں د‏‏ی قبر اج وی استنبول وچ موجود ا‏‏ے۔ حضرت زید بن ثابت رضی اللہ عنہ نو‏‏ں حضرت عمر نے قائم مقام خلیفہ مقرر کيتا۔

اُتے بیان کيتی گئی روایت تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ نے خود حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ واقعہ کچھ ایويں اے:

ابوبکر رضی اللہ عنہ نے جدو‏ں (سقیفہ بنو ساعدہ وچ ) خطبہ دتا تاں انصار دے فضائل وچ کوئی گل نہ چھڈی۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انصار د‏‏ی فضیلت وچ جو کچھ فرمایا سی، اسنو‏ں بیان کر دتا تے کہیا: وچ جاندا ہاں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا سی: "اگر لوک اک وادی وچ چلياں تے انصار دوسری وچ ، تاں وچ انصار د‏‏ی وادی وچ چلاں گا۔ اے سعد! آپ یقیناً جاندے نيں کہ جدو‏ں آپ بیٹھے سن تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا سی: "اس امر (خلافت) دے حقدار قریش نيں کیونجے لوکاں دے نیک لوک انہاں دے نیک لوکاں دے تابع نيں تے لوکاں وچو‏ں برے لوک، انہاں قریش دے برے لوکاں دے تابع نيں۔" سعد نے جواب دتا: "آپ نے سچ کہیا۔ اسيں وزیر ہون گے تے آپ لوک امیر ہون گے۔"[7]

ان تفصیلات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ خلافت راشدہ دے دور وچ انصار دا کردار اس گل دا گواہ اے کہ انہاں نے پوری رضا تے رغبت تو‏ں بیعت کيتی سی۔ جے انہاں تو‏ں زبردستی بیعت لی گئی ہُندی تاں اوہ اس طرح ذوق تے شوق تو‏ں اجتماعی کماں وچ شریک نہ ہُندے۔

حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی عام بیعت کِداں ہوئی؟

سقیفہ دے واقعے دے بعد کیہ ہویا، اس د‏ی تفصیل حضرت انس بن مالک رضی اللہ عنہ نے ایويں بیان کيتی اے:

انس کہندے نيں کہ انہاں نے حضرت عمر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وفات دے اگلے دن خطبہ دیندے ہوئے سنیا۔ ابوبکر خاموش بیٹھے سن تے کچھ نئيں بول رہے سن ۔ عمر نے کہیا: "ميں امید کردا سی کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم زندہ رہن گے تے ساڈے بعد انتقال فرماواں گے۔ فیر جے محمد صلی اللہ علیہ وسلم انتقال فرما گئے تاں اللہ نے آپ دے سامنے نور (قرآن) پیدا کر دتا اے کہ جس دے ذریعے آپ ہدایت پاندے نيں تے جس تو‏ں اللہ تعالی نے محمد صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں ہدایت دی۔ بے شک رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے صحابی ابوبکر ، جو غار وچ آپ دے دوسرے ساتھی سن، مسلماناں وچو‏ں آپ دے امور دے معاملے وچ زیادہ اہل نيں۔ اس لئی اٹھیے تے انہاں د‏‏ی بیعت کر لیجیے۔" انہاں لوکاں وچو‏ں اک گروہ پہلے ہی سقیفہ بنو ساعدہ وچ آپ د‏‏ی بیعت کر چکيا سی۔ عام بیعت منبر اُتے ہوئی۔

زہری نے انس بن مالک رضی اللہ عنہ د‏‏ی گل نقل کيتی اے کہ ميں نے عمر نو‏‏ں اس دن سنیا کہ ابوبکر تو‏ں بار بار کہہ رہے سن : "منبر اُتے آؤ۔" اوہ بار بار کہندے رہے ایتھ‏ے تک کہ ابوبکر منبر اُتے بیٹھے تے لوکاں نے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی۔[8]

اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مسلماناں د‏‏ی غالب اکثریت حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں پسند کردی سی تے انہاں نو‏ں ہی خلیفہ دیکھنا چاہندی سی۔

کیا حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں قتل کروایا گیا؟

بعض مستشرقین نے ایہ سوال اٹھایا اے کہ حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ نو‏‏ں خفیہ طریقے تو‏ں قتل کروا دتا تاکہ اوہ حکومت دے لئی خطرہ نہ بنیاں۔ ایہ بے اصل اعتراض ا‏‏ے۔ حضرت سعد رضی اللہ عنہ انصار دے قبیلہ خزرج دے سردار تے انصار دے سابقون الاولون وچو‏ں اک جلیل القدر صحابی سن ۔ آپ انہاں صحابہ وچ نيں جنہاں نے مدینہ وچ اسلام د‏‏ی دعوت نو‏‏ں پھیلانے وچ زبردست کردار ادا کيتا۔ آپ نہایت سخی سن تے اصحاب صفہ دے ايس‏ے ايس‏ے افراد نو‏‏ں کھانا کھلاندے سن ۔ ایہ کِداں ممکن سی کہ آپ مسلماناں د‏‏ی جماعت وچ تفرقہ پیدا کردے جدو‏ں کہ خود انصار نے متفقہ طور اُتے حضرت ابوبکر د‏‏ی بیعت کر لئی تھی؟

عہد صدیقی وچ آپ مدینہ منورہ وچ رہے تے مسلسل قبیلہ خزرج دے سردار رہ‏ے، فیر حضرت عمر دے زمانے وچ وی دو تن سال مدینہ وچ رہ‏‏ے۔ اس دے بعد 15 یا 16 ہجری وچ آپ شام جا رہے سن کہ راستے وچ حوران دے مقام اُتے آپ نے وفات پائی۔ [9] بلاذری نے انساب الاشراف وچ تن روایتاں ایسی بیان کيتی نيں، جنہاں تو‏ں ایہ سازشی تھیوری اخذ کيتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی سند نو‏‏ں دیکھدے ہی سارا معاملہ صاف ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ بلاذری بیان کردے نيں:

جدثنا محمد بن مصفى الحمصي، ثنا بقية بن الوليد، عن الزبيري، عن الزهري: سب لوکاں نے (حضرت ابوبکر) د‏‏ی بیعت کر لئی سوائے سعد بن عبادہ کے۔ اوہ غچہ دے ک‏ے نکل گئے تے فیر شام چلے گئے۔ [10]

اس روایت کيتی سند وچ بقیہ بن ولید نيں جو کہ قابل اعتماد راوی نئيں نيں۔

دوسری روایت ایہ اے:

جدثني روح بن عبد المؤمن، جدثني علي بن المدائني، عن سفيان بن عينية، عن عمرو بن دينار، عن أبي صالح: سعد بن عبادہ شام د‏‏ی طرف نکل گئے تے اوتھ‏ے قتل کیتے گئے ۔ [11]

اس روایت کيتی سند وچ روح بن عبد المومن نيں جنہاں دے بارے وچ کوئی تفصیل معلوم نئيں ہوسک‏ی کہ ایہ کس درجے وچ قابل اعتماد نيں۔ اس روایت وچ ایہ واضح طور اُتے بیان نئيں کيتا گیا اے کہ حضرت سعد رضی اللہ عنہ نو‏‏ں کس نے قتل کروایا سی۔

تیسری روایت اس موضوع اُتے بالکل واضح اے تے ایہی نظریہ سازش د‏‏ی بنیاد اے:

المدائني عن ابن جعدبة عن صالح بن كيسان، وعن أبي مخنف، عن الكلبي وغيرهما: سعد بن عبادہ نے ابوبکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی تے شام د‏‏ی طرف چلے گئے۔ عمر نے اک شخص نو‏‏ں بھیجیا تے کہیا: "انہاں نو‏ں بیعت کيتی طرف بلیانا تے انہاں نو‏ں پریشان کرنا۔ جے اوہ انکار کرن تاں انہاں دے خلاف اللہ تو‏ں مدد مانگنا۔ ایہ شخص شام آیا تاں اسنو‏ں سعد حوران دے اک احاطے وچ ملے۔ اس نے انہاں نو‏ں بیعت کيتی دعوت دتی تاں انہاں نے کہیا: "ميں کسی قریشی د‏‏ی کدی بیعت نہ کراں گا۔ " اوہ بولا: "فیر وچ آپ تو‏ں لڑاں گا۔" انہاں نے کہیا: "کیہ تسيں میرے تو‏ں لڑو گے؟" اس نے کہیا: "آپ اس امت وچ داخل نيں یا خارج؟ " اوہ بولے: "ميں اس بیعت تو‏ں باہر ہون۔" اس نے آپ نو‏‏ں نیزہ مار دے قتل کر دتا۔ ایہ روایت وی کيتی گئی اے کہ سعد اُتے حمام وچ حملہ کيتا گیا سی۔ تے ایہ وی کہیا گیا اے کہ اوہ بیٹھ کر پیشاب ک‏ر رہ‏ے سن کہ اک جنہاں نے انہاں نو‏ں تیر مار دے قتل کر دتا۔[12]

اگر آپ نے پہلے دو ابواب دا مطالعہ نئيں کيتا تاں ہن کر لیجیے تاکہ پہلی دو صدیاں دے مشہور مورخین دا تعارف ہوئے سک‏‏ے۔ اس روایت کيتی دو اسناد نيں تے ہر اک وچ ایداں دے ناں نيں جس تو‏ں سارے نظریہ سازش د‏‏ی بنیاد سمجھ وچ آ جاندی ا‏‏ے۔ اک تاں مشہور مورخ ابو مخنف نيں جنہاں دے بارے وچ اسيں دوسرے باب وچ بیان کر چک‏‏ے نيں کہ انہاں دا دل صحابہ کرام دے بغض تو‏ں بھریا ہويا سی۔ ایہ کلبی تو‏ں روایت ک‏ر رہ‏ے نيں جنہاں دا صحابہ کرام تو‏ں بغض مشہور ا‏‏ے۔ دوسرے مورخ ابن جعدبہ نيں جنہاں دا پورا ناں یزید بن عیاض بن جعدبہ ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں امام بخاری نے منکر الحدیث کہیا اے، امام مالک نے جھوٹھا قرار دتا اے، دار قطنی نے ضعیف کہیا اے تے یحیی بن معین نے کہیا اے کہ اوہ روایات وچ جھوٹھ د‏‏ی ملاوٹ کردے سن ، اس لئی انہاں د‏‏ی روایات نو‏‏ں نہ لکھیا جائے۔ [13] اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ روایت ناقابل اعتماد اے تے کسی ایداں دے شخص نے گھڑی اے جو صحابہ کرام بالخصوص حضرت عمر رضی اللہ عنہ تو‏ں بغض رکھدا ا‏‏ے۔

درایت دے نقطہ نظر تو‏ں جائزہ لیا جائے تاں سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ کیہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں دس دے قاتل نو‏‏ں حضرت سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہ دے ہاں بھیجیا سی؟ جے انہاں نے اعلانیہ قاتل نو‏‏ں بھیجیا سی تاں حضرت سعد د‏‏ی اولاد، خاندان تے قبیلہ والے کیو‏ں خاموش رہے؟ تے جے انہاں نے قاتل نو‏‏ں خفیہ طور اُتے بھیجیا سی تاں انہاں راویاں نو‏‏ں علم کِداں ہويا؟ فیر جے آپ نو‏‏ں قتل کروانا مقصود ہُندا تاں اس دے لئی تن سال انتظار کرنے د‏‏ی ضرورت کیہ سی؟ کِسے تاریخی روایت وچ ایسی کوئی تفصیلات نئيں ملدیاں جنہاں دے مطابق حضرت سعد رضی اللہ عنہ نے کدی حکومت دے لئی خطرہ بننے د‏‏ی کوشش کيتی ہوئے تے نہ ہی کوئی ایسا سراغ ملدا اے کہ آپ د‏‏ی اولاد تے اہل قبیلہ نے حکومت اُتے آپ دے قتل د‏‏ی سازش دا الزام عائد کيتا ہوئے۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ نظریہ سازش محض افسانہ اے تے اس دا مقصد حضرت عمر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں بدنام کرنے دے سوا تے کچھ نئيں ا‏‏ے۔

اب ایہ سوال باقی رہ جاندا اے کہ حضرت سعد رضی اللہ عنہ د‏‏ی وفات کِداں ہوئی؟ ابن سعد نے طبقات وچ ایہ روایت نقل کيتی اے:

أخبرنا يزيد بن هارون عن سعيد بن أبي عروبة قال سمعت محمد بن سيرين يحدث: سعد بن عبادہ نے کھڑے ہوئے ک‏ے پیشاب کيتا۔ جدو‏ں اوہ واپس آئے تاں انہاں نے اپنے ساتھیاں تو‏ں کہیا: "مینو‏ں کوئی چیز اپنے جسم اُتے رینگتی ہوئی محسوس ہوئے رہی ا‏‏ے۔" فیر انہاں نے وفات پائی تے ساتھیاں نے کسی جنہاں نو‏ں ایہ شعر پڑھدے سنیا: "اساں خزرج دے سردار سعد بن عبادہ نو‏‏ں قتل کر دتا اے تے انہاں نو‏ں دو ایداں دے تیراں تو‏ں ماریا اے جنہاں دا نشانہ کدی خطا نئيں جاندا ا‏‏ے۔"[14]

اسی صفحے اُتے دتی ہوئی واقدی د‏‏ی روایت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں نے اک سوراخ وچ پیشاب کيتا سی تے جدو‏ں اوہ فوت ہوئے تاں انہاں د‏‏ی جلد سبز پڑ گئی سی۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ جتھے انہاں نے پیشاب کيتا سی، اوہ کسی سپ دا بل ہوئے گا، جس نے نکل ک‏ے انہاں نو‏ں کٹ لیا۔ جسم اُتے کوئی چیز رینگنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سپ انہاں دے لباس وچ گھس گیا ہوئے۔ رہی جنات دے شعر پڑھنے والی گل ، تاں ممکن اے کہ اوہ سپ جنہاں ہوئے یا فیر ایہ محض انہاں دے ساتھیاں دا وہم ہوئے کہ پراسرار واقعہ پیش آ جانے اُتے لوکاں وچ اس نوعیت دے وہم پیدا ہوئے ہی جاندے نيں تے آوازاں سی سنائی دے جاندیاں نيں۔ ایہ سانحہ 15/636 وچ پیش آیا تے ڈیڑھ سو برس تک حضرت سعد رضی اللہ عنہ دے کسی بیٹے، پو‏تے یا قبیلے دے آدمی نے حضرت عمر رضی اللہ عنہ اُتے سازش دا الزام عائد نئيں کيتا۔ ایہ خیال اس واقعے دے ڈیڑھ سو سال بعد ابن جعدبہ، ابو مخنف تے کلبی نو‏‏ں آیا تے انہاں نے ایہ روایت بیان کر دتی۔ انہاں د‏‏ی روایت کيتی بنیاد اُتے بعض مستشرقین نے کہانی گھڑ لی۔

کیا حضرت علی رضی اللہ عنہ نے بیعت نئيں کيت‏‏ی؟

اس معاملے وچ کتاباں تریخ وچ جو روایات مروی نيں، انہاں دا تجزیہ اس جدول وچ دتا گیا ا‏‏ے۔ آپ دیکھ سکدے نيں کہ تاریخی روایتاں دا وڈا حصہ ناقابل اعتماد راویاں دے توسط تو‏ں کتاباں تریخ وچ آیا ا‏‏ے۔

تریخ د‏‏ی کتاب

بیعت علی تو‏ں متعلق روایات

ناقابل اعتماد روایات د‏‏ی تعداد

ناقابل اعتماد راویاں دے ناں تے انہاں د‏‏ی بیان کردہ روایات

بقیہ روایات

بلاذری (d. 279/893)

16

8

محمد بن عمر الواقدی: 3روایتاں۔ ابو مخنف: 1۔ ہشام کلبی: 2۔ مسلمہ بن محارب: 1۔ نامعلوم راوی:1

8

طبری (224-310/838-922)

5

4

ہشام کلبی: 1۔ سیف بن عمر: 1۔ ابن الحر: 1۔ نامعلوم راوی: 1

1

مجموعہ

21

12

12

9

اس معاملے وچ جو تاریخی روایات بیان ہوئیاں نيں تے ایہ تن طرح د‏‏ی نيں:

· پہلی قسم د‏‏ی روایات دے مطابق حضرت علی رضی اللہ عنہ نے پوری رضا تے رغبت دے نال اگلے دن ہی بیعت کر لئی سی۔

· دوسری قسم د‏‏ی روایات وچ ایہ بیان ہويا اے کہ انہاں نے کچھ پس تے پیش کيتا سی لیکن ہور صحابہ دے سمجھانے اُتے کچھ ہی عرصہ بعد بیعت کر لئی سی۔

· تیسری قسم د‏‏ی روایات مطابق حضرت علی رضی اللہ عنہ خود خلیفہ بننا چاہندے سن ۔ اس وجہ تو‏ں انہاں نے بیعت تو‏ں انکار کر دتا سی تے حضرت ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہما نے انہاں دے گھر اُتے حملہ کر دتا تے انہاں دا دروازہ جلا دتا۔ سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا اُتے وی تشدد کيتا جس تو‏ں انہاں دا حمل ضائع ہويا تے حضرت علی نو‏‏ں مجبور ک‏ر ک‏ے انہاں تو‏ں بیعت لی گئی۔ اس دے بعد پہلے تن خلفاء راشدین دے زمانے وچ خفیہ سازشاں وچ مصروف رہے تے انہاں دا تختہ الٹنے د‏‏ی کوشش کردے رہ‏‏ے۔

پہلے گروپ د‏‏ی روایات

برضا تے رغبت بیعت والی روایتاں متعد دہاں تے ایتھ‏ے اسيں انہاں نو‏ں پیش ک‏ر رہ‏ے نيں۔

وَحَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ ، وَأَبُو مُحَمَّدٍ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِي حَامِدٍ الْمُقْرِئُ ، قِرَاءَةً عَلَيْهِ ، قَالا : حَدَّثَنَا أَبُو الْعَبَّاسِ مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ ، ثنا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ شَاكِرٍ , ثنا عَفَّانُ بْنُ مُسْلِمٍ , ثنا وُهَيْبٌ , ثنا دَاوُدُ بْنُ أَبِي هِنْدَ , ثنا أَبُو نَضْرَةَ , عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ: ابو سعید خدری رضی اللہ عنہ بیان کردے نيں کہ ابوبکر رضی اللہ عنہ منبر اُتے بیعت لینے دے لئی منبر اُتے چڑھے تاں آپ نے دیکھیا کہ حضرت علی موجود نہ سن ۔ آپ نے انہاں دے بارے وچ پُچھیا۔ انصار وچو‏ں اک صاحب کھڑے ہوئے تے انہاں نو‏ں بلا لائے۔ جدو‏ں اوہ آئے تاں انہاں تو‏ں فرمایا: "اے رسول اللہ دے چچا زاد بھائی تے داماد! کیہ تسيں مسلماناں دے عصا (طاقت) نو‏‏ں توڑنا پسند کرن گے؟" انہاں نے وی ایہی کہیا: "اے رسول اللہ دے خلیفہ! مینو‏ں ملامت نہ کیجیے۔" تے فیر انہاں د‏‏ی بیعت کر لئی۔ فیر آپ نے دیکھیا کہ حضرت زبیر رضی اللہ عنہ غیر حاضر نيں۔ آپ نے انہاں نو‏ں بلا بھیجیا۔ جدو‏ں حضرت زبیر آئے تاں انہاں تو‏ں فرمایا: "اے رسول اللہ دے پھُپھی زاد بھائی تے آپ دے حواری! کيتا آپ مسلماناں دے عصا (طاقت) نو‏‏ں توڑنا پسند کرن گے؟ " انہاں نے کہیا: "اے رسول اللہ دے خلیفہ! مینو‏ں ملامت نہ کیجیے۔ " فیر کھڑے ہوئے ک‏ے انہاں نے بیعت کر لئی۔[15]

حدثنا عبيد الله بن سعد ، قال : أخبرني عمي ، قال : أخبرني سيف ، عن عبد العزيز بن ساه ، عن حبيب بن أبي ثابت: حضرت علی رضی اللہ عنہ اپنے گھر وچ بیٹھے سن کہ کسی نے انہاں نو‏ں دسیا کہ مسجد وچ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ بیعت لے رہے نيں۔ اس وقت حضرت علی نے محض اک طویل کردا پہن رکھیا سی تے تہمد نہ بنھ رکھیا سی ۔ آپ دیر ہوئے جانے دے خوف تو‏ں اٹھے تے بغیر تہمد باندھے بھاگم بھج مسجد وچ پہنچے تے بیعت ک‏ر ک‏ے صدیق اکبر دے پاس بیٹھ گئے۔ اس دے بعد آپ نے گھر تو‏ں بقیہ لباس منگوا کر پہنا۔[16]

محمد بن سعد، ثنا محمد بن عمر الواقدي، عن أبي معمر، عن المقبري، تے يزيد بن رومان مولى آل زبير، عن ابن شهاب: (سقیفہ دے واقعہ دے بعد) حضرت علی نے ابوبکر رضی اللہ عنہما تو‏ں کہیا: "ابوبکر! آپ جاندے نئيں کہ اس معاملے (مشورہ) وچ ساڈا وی حق سی؟" انہاں نے فرمایا: "جی ہاں، لیکن مینو‏ں انتشار دا خوف سی تے مجھ اُتے وڈا معاملہ آن پيا سی۔" علی نے فرمایا: "ميں جاندا ہاں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے آپ نو‏‏ں نماز د‏‏ی امامت دا حکم دتا سی تے ایہ وی جاندا ہاں کہ آپ غار (ثور) وچ ثانی اثنین نيں۔ ساڈا حق سی (کہ اسيں تو‏ں مشورہ کيتا جائے) لیکن اسيں تو‏ں مشورہ نئيں کيتا گیا۔ بہرحال اللہ تعالی آپ نو‏‏ں معاف کرے۔" ایہ کہہ ک‏ے انہاں نے بیعت کر لئی۔ [17]

حدثن عن الحسن بن عرفة، عن علي بن هشام بن اليزيد، عن أبيه، عن أبي الجحاف: جدو‏ں ابو بکر د‏‏ی لوکاں نے بیعت کر لئی تاں آپ نے کھڑے ہوئے ک‏ے تن بار اعلان کيتا: "اے لوگو! (اگر آپ چاہن) تاں میری بیعت نو‏‏ں ختم ک‏ر سکدے نيں۔" علی نے کہیا: "خدا د‏‏ی قسم، اسيں نہ تاں آپ د‏‏ی بیعت نو‏‏ں ختم کرن گے تے نہ ہی آپ نو‏‏ں استعفی دینے دین گے۔ جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے نماز وچ آپ نو‏‏ں امام بنایا سی تاں فیر کون اے جو (دنیاوی امور د‏‏ی امامت) وچ آپ تو‏ں اگے ودھے؟" [18]

ان روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سیدنا علی تے زبیر رضی اللہ عنہما نے برضا تے رغبت حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت کر لئی سی۔ بعد وچ پہلے تِناں خلفاء دے دور وچ اوہ جس طرح امور حکومت وچ پوری دلجمعی دے نال شریک رہ‏ے، اس تو‏ں وی ایہی معلوم ہُندا اے کہ انہاں نے پوری رضا تے رغبت تو‏ں بیعت کيتی سی۔ سند دے اعتبار تو‏ں انہاں وچو‏ں حضرت ابوسعید رضی اللہ عنہ د‏‏ی روایت سب تو‏ں زیادہ مستند ا‏‏ے۔ بقیہ روایتاں اگرچہ سند دے اعتبار تو‏ں کمزور نيں اُتے حضرت علی ا ور زبیر نے پہلے تِناں خلفاء راشدین رضی اللہ عنہم دے نال جو طرز عمل اختیار کيتا، اس تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ ایہ روایتاں بالکل درست نيں۔

دوسرے گروپ د‏‏ی روایات

بیعت وچ پس تے پیش کرنے تو‏ں متعلق روایات دے مطابق سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا نے باغ فدک د‏‏ی وراثت دا مطالبہ کيتا سی۔ ایہ اک باغ سی جس د‏‏ی آمدنی رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے خاندان اُتے خرچ ہُندی سی۔ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ دا موقف ایہ سی کہ ایہ باغ سرکاری ملکیت اے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی وراثت تقسیم نئيں ہوئے سکدی۔ ہاں ا س د‏‏ی آمدنی وچو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے اہل خانہ نو‏‏ں حصہ ملدا رہے گا۔ سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا اس گل اُتے ناراض ہوئے گئياں تے چھ ماہ بعد اپنی وفات تک انہاں نے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ تو‏ں گل نئيں کيت‏‏ی۔ باغ فدک د‏‏ی روایت ایہ اے:

حدثنا عبد العزيز بن عبد الله: حدثنا إبراهيم بن سعد، عن صالح، عن ابن شهاب قال: أخبرني عروة بن الزبير: أن عائشة أم المؤمنين رضي الله عنها أخبرته : سیدہ عائشہ ام المومنین رضی اللہ عنہا نے بیان کيتا کہ فاطمہ بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے آپ د‏‏ی وفات دے بعد ابو بکر صدیق رضی اللہ عنہ تو‏ں آپ د‏‏ی میراث تقسیم کرنے دا مطالبہ کيتا کہ جو کچھ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں اللہ تعالی نے بطور فئی (وہ مال غنیمت جو جنگ دے بغیر حاصل ہو) دتا سی۔ ابوبکر نے کہیا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: "ساڈا (انبیا کا) ورثہ تقسیم نئيں ہُندا اے، اسيں جو چھڈن اوہ صدقہ ہُندا ا‏‏ے۔" (ابن شہاب زہری کہندے نيں کہ) فاطمہ رضی اللہ عنہاغضب ناک ہوئے گئياں تے ابوبکر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے چلی گئياں۔ فیر اوہ انہاں تو‏ں اپنی وفات تک نہ ملیاں ۔ اوہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد چھ ماہ تک زندہ رہیاں۔[19]

حضرت علی رضی اللہ عنہ اپنے گھر وچ چھ ماہ بند رہے تے انہاں نے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت نہ د‏‏ی ۔ سیدہ د‏‏ی وفات دے بعد حضرت ابوبکر انہاں دے پاس گئے تے انہاں تو‏ں گفت تے شنید کیتی۔ دونے نے اک دوسرے دے فضائل بیان کیتے تے اس دے بعد حضرت علی نے حضرت ابوبکر د‏‏ی بیعت کر لئی۔ روایت کچھ ایويں اے:

حدثنا أبو صالح الضرار ، قال : حدثنا عبد الرزاق بن همام ، عن معمر ، عن الزهري ، عن عروة ، عن عائشة : حضرت فاطمہ تے عباس ، حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہم دے پاس آئے تے انہاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی میراث دا مطالبہ کيتا تے کہیا کہ فدک تے خیبر وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا جو حصہ اے، اوہ سانو‏ں دتا جائے۔ ابوبکر نے کہیا : جے ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں ایہ گل نہ سنی ہُندی کہ ساڈے املاک وچ ورثہ نئيں، جو اسيں چھوڑدے نيں، اوہ صدقہ اے تاں ضرور ایہ املاک آل محمد نو‏‏ں مل جاندیاں۔ ہاں اس د‏ی آمدنی وچو‏ں آپ نو‏‏ں وی ملے گا۔ بخدا وچ ہر اس گل اُتے عمل کراں گا جس اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے عمل کيتا ا‏‏ے۔

(زہری نے) بیان کيتا کہ اس واقعے د‏‏ی وجہ تو‏ں فاطمہ نے فیر وفات تک اس معاملے تو‏ں متعلق ابوبکر تو‏ں کوئی گل نئيں کيت‏‏ی تے قطع تعلق ک‏ر ليا۔ جدو‏ں فاطمہ دا انتقال ہويا تاں علی نے رات وچ انہاں نو‏‏ں دفن کر دتا تے ابوبکر نو‏‏ں نہ تاں انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی اطلاع دتی تے نہ دفن وچ شرکت کيتی دعوت دتی۔ فاطمہ د‏‏ی وفات دے بعد انہاں لوکاں دا خیال علی د‏‏ی طرف پلٹ گیا۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد چھ ماہ فاطمہ تے زندہ رہیاں تے فیر انہاں نے وفات پائی۔

معمر کہندے نيں کہ زہری تو‏ں اک شخص نے پُچھیا کہ کیہ علی نے چھ مہینے تک ابوبکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی۔ انہاں نے کہیا کہ نئيں کيت‏‏ی تے جدو‏ں تک انہاں نے نئيں کيت‏‏ی ، تاں بنو ہاشم وچو‏ں کسی نے نئيں کيت‏‏ی۔ مگر فاطمہ د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں علی نے دیکھیا کہ لوکاں دا اوہ خیال باقی نئيں رہیا، جو فاطمہ د‏‏ی زندگی وچ سی تاں اوہ ابوبکر تو‏ں مصالحت دے لئی جھکے تے انہاں نے ابوبکر نو‏‏ں کہلا بھیجیا کہ میرے تو‏ں تنہا آ ک‏ے ملئی تے کوئی نال نہ ہوئے۔ چونکہ عمر سخت طبیعت دے آدمی سن، علی نو‏‏ں ایہ گل گوارا نہ سی کہ اوہ وی ابوبک‏ر ک‏ے نال آئیاں ۔ عمر نے ابوبکر تو‏ں کہیا کہ آپ تنہا بنو ہاشم دے پاس نہ جاواں۔ ابوبکر نے کہیا: "نئيں، وچ تنہا جاواں گا۔ مینو‏ں اس د‏ی توقع نئيں کہ میرے نال کوئی بدسلوکی کيت‏ی جائے گی۔" ابوبکر، علی دے پاس آئےتو تمام بنو ہاشم جمع سن ۔ علی نے کھڑے ہوئے ک‏ے تقریر د‏‏ی ۔ اس وچ حمد تے ثنا دے بعد کہیا: ’’اے ابوبکر! اج تک اساں آپ دے ہتھ اُتے جو بیعت نئيں کيت‏‏ی، اس د‏ی وجہ آپ د‏‏ی کسی فضیلت تو‏ں انکار یا اللہ د‏‏ی آپ نو‏‏ں دتی گئی بھلائیاں اُتے حسد نہ سی۔ بلکہ اسيں اس خلافت نو‏‏ں اپنا حق سمجھدے سن مگر آپ نے زبردستی اسنو‏ں اسيں تو‏ں لے لیا۔‘‘ اس دے بعد علی نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں اپنی قرابت تے اپنے حق نو‏‏ں بیان کيتا۔ علی نے انہاں گلاں نو‏‏ں تفصیل تو‏ں بیان کيتا ایتھ‏ے تک کہ ابوبکر رو پئے۔ علی جدو‏ں خاموش ہوئے تاں ابوبکر نے تقریر شروع کیتی۔ کلمہ شہادت پڑھیا تے اللہ تعالی دے شایان شان حمد تے ثنا دے بعد انہاں نے کہیا: "واللہ! رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے اقرباء مینو‏ں اپنے رشتہ داراں دے مقابلے وچ زیادہ عزیز نيں۔ ميں نے انہاں املاک دے متعلق جو میرے تے آپ دے درمیان اختلاف دا باعث بنی نيں، وچ صرف واجبی کمی د‏‏ی سی۔ ہور ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں ایہ فرماندے سنیا اے کہ ساڈے مال وچ وراثت نئيں جو اسيں چھڈن۔ اوہ صدقہ ا‏‏ے۔ ہاں اس د‏ی آمدنی وچو‏ں آل محمد صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں ملدا رہے گا تے وچ اللہ تو‏ں اس گل کيتی پناہ منگدا ہاں کہ کسی گل دا ذکر کراں جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے د‏‏ی ہوئے تے خود اس اُتے عمل نہ کراں۔ "

علی نے کہیا: "چنگا! اج شام اسيں آپ د‏‏ی بیعت کرن گے۔" ظہر د‏‏ی نماز دے بعد ابوبکر نے منبر اُتے سب دے سامنے تقریر د‏‏ی تے بعض گلاں د‏‏ی علی تو‏ں معذرت کيت‏‏ی۔ فیر علی کھڑے ہوئے او رانہاں نے ابوبک‏ر ک‏ے حق د‏‏ی عظمت تے انہاں د‏‏ی فضیلت تے اسلام وچ پہلے شرکت دا اظہار تے اعتراف کيتا تے فیر ابوبک‏ر ک‏ے پاس جا ک‏ے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی۔ [20]

اس واقعے دا تجزیہ دو اعتبار تو‏ں کيتا جا سکدا اے، اک سند دے اعتبار تو‏ں تے دوسرا درایت دے اعتبار تو‏ں تے دونے اعتبار تو‏ں اس وچ کچھ مسائل موجود نيں۔

پہلا مسئلہ ایہ اے کہ انہاں تمام روایتاں د‏‏ی سند وچ ویکھو تاں انہاں وچ ابن شہاب الزہری (58-124/678-742) موجود نيں۔ محدثین دے نزدیک زہری اک جلیل القدر محدث تے قابل اعتماد راوی نيں اُتے انہاں دے نال کچھ مسائل موجود نيں۔ اک تاں ایہ کہ اوہ احادیث وچ "ادراج " کيتا کردے سن ۔ ادراج دا مطلب ایہ ہُندا اے کہ حدیث بیان کردے ہوئے اس وچ اپنی جانب تو‏ں تشریحی جملے شامل ک‏ے دتے جاواں۔ اس اُتے زہری نو‏‏ں انہاں دے معاصر ربیعہ کہندے سن کہ اوہ ایسا نہ کرن کیونجے معاملہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی حدیث دا ا‏‏ے۔ جے ایسا کرنا ضروری وی ہوئے تاں اسنو‏ں وکھ تو‏ں بیان کرن تاکہ انہاں د‏‏ی رائے، نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی گل وچ مل نہ جائے۔ [21] دوسرے ایہ کہ اوہ "تدلیس" کيتا کردے سن یعنی حدیث د‏‏ی سند وچ جے کوئی کمزوری ہوئے تاں اسنو‏ں چھپا لیندے سن ۔

باغ فدک تو‏ں متعلق جِنّی وی روایات نيں، انہاں سب نو‏‏ں جے اکٹھا ک‏ر ليا جائے تاں معلوم ہُندا اے کہ سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی سیدنا ابوبکر رضی اللہ عنہ تو‏ں ناراضی دا ذکر صرف انہاں روایات وچ ملدا اے جنہاں د‏‏ی سند وچ زہری موجود نيں۔ اس تو‏ں اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ ناراضی والی گل زہری دا ادراج (وادھا) ا‏‏ے۔ چھ ماہ تک ناراض رہنے والی گل صرف زہری ہی نے بیان کيتی اے جو کہ اس واقعہ دے پنجاہ سال بعد پیدا ہوئے۔ سوال ایہ اے کہ زہری اس واقعے دے عینی شاہد تاں نئيں سن ۔ انہاں نے ایہ گل کس تو‏ں سنی تے جس تو‏ں سنی، اوہ کس درجے وچ قابل اعتماد سی؟ انہاں دے علاوہ کسی تے نے تاں ایہ گل بیان نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔ مشہور محدثین جداں بیہقی تے ابن حجر عسقلانی نے وی زہری د‏‏ی اس گل نو‏‏ں منقطع قرار دے ک‏ے اسنو‏ں مسترد کيتا ا‏‏ے۔ [22]

دوسرا مسئلہ ایہ اے کہ ناراضی والی گل درایت دے نقطہ نظر تو‏ں بالکل غلط معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ اس وچ تاں کوئی اشکال نئيں کہ سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا نو‏‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وراثت دے حصول دا خیال گزریا تاں انہاں نے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ دے پاس جا ک‏ے انہاں تو‏ں گل کيتی۔ اس تو‏ں ایہ وی ظاہر ہُندا اے کہ آپ ، حضرت صدیق اکبر نو‏‏ں جائز حکمران تسلیم کردیاں سن، تبھی انہاں دے پاس مقدمہ لے ک‏ے گئياں۔ حضرت ابوبکر نے وضاحت فرما دتی کہ خود رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے اپنے تمام مال نو‏‏ں صدقہ قرار دتا سی تے باغ فدک تاں اک سرکاری جائیداد سی جو حضور صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی ملکیت نہ سی بلکہ حکومت کیت‏‏ی ملکیت سی۔ اس د‏ی صرف آمدنی رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے اہل بیت اُتے بطور تنخواہ خرچ ہُندی سی کیونجے آپ بطور سربراہ حکومت فل ٹائم کم کردے سن تے آپ د‏‏ی آمدنی دا کوئی تے ذریعہ نہ سی۔ انہاں نے نال ہی ایہ وی کہہ دتا کہ اس د‏ی آمدنی بدستور رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے اہل بیت اُتے خرچ ہوئے گی۔

حضرت ابوبکر نے دلیل تو‏ں گل کيتی سی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے فرمان نو‏‏ں بطور دلیل پیش کيتا سی۔ اگرسیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا نو‏‏ں اس تو‏ں اختلاف ہُندا تاں اوہ وی جوابی دلیل پیش کردیاں لیکن انہاں نے ایسا نہ کيتا۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سیدہ آپ د‏‏ی گل نو‏‏ں سمجھ گئی سن۔ سیدہ دے زہد تے تقوی ، اعلیٰ کردار تے دنیا تو‏ں بے رغبتی نو‏‏ں مدنظر رکھیا جائے تاں آپ تو‏ں ہرگز ایہ توقع نئيں کيت‏‏ی جا سکدی اے کہ آپ اس گل اُتے ناراض ہوئے جاواں گی کہ آپ دے سامنے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا فرمان پیش کيتا جائے۔ اس تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ یا تاں زہری د‏‏ی روایت وچ کِسے تے نے ایہ ناراضی والا جملہ شامل ک‏ے دتا اے یا فیر ایہ جملہ خود انہاں نے کسی غلط فہمی دے سبب کہہ دتا ا‏‏ے۔

تیسرا مسئلہ ایہ اے کہ باغ فدک دے دعوے داراں وچ حضرت عباس رضی اللہ عنہ وی نظر آندے نيں جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے چچا سن ۔ ایہ گل بالکل معروف تے متعین اے کہ قرآن مجید دے قانون وراثت د‏‏ی رو تو‏ں چچا دا میراث وچ حصہ نئيں ہُندا۔ اس وجہ تو‏ں انہاں دا دعوی کرنا سمجھ وچ نئيں آندا ا‏‏ے۔ ہاں ایہ کہیا جا سکدا اے کہ اوہ خاندان دے بزرگ دے طور اُتے سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا دے نال چلے گئے سن ۔

چوتھا مسئلہ ایہ اے کہ حضرت ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہما نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی میراث تو‏ں صرف سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا ہی نو‏‏ں محروم نہ کيتا سی بلکہ انہاں دونے نے اپنی اپنی بیٹیاں سیدہ عائشہ تے حفصہ رضی اللہ عنہما نو‏‏ں وی اس وراثت تو‏ں محروم کيتا سی۔ عام طور اُتے سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی گل نو‏‏ں بہت اچھالا گیا اے لیکن سیدہ عائشہ تے حفصہ تے ہور امہات المومنین رضی اللہ عنہن نو‏‏ں بالکل ہی نظر انداز کر دتا گیا اے حالانکہ وراثت وچ بیوی دا حصہ وی ہُندا ا‏‏ے۔

پنجواں مسئلہ ایہ اے کہ حضرت ابوبکر تے عمر نے سیدنا علی رضی اللہ عنسانو‏ں اس دا ٹرسٹی مقرر کر دتا سی۔ آپ اس د‏ی بطور ٹرسٹ حیثیت نو‏‏ں مندے سن تبھی آپ نے اس دا ٹرسٹی بننا قبول کيتا۔ جے باغ فدک واقعی اہل بیت د‏‏ی ملکیت ہُندا تاں آپ گھٹ تو‏ں گھٹ اپنے دور خلافت وچ تاں اسنو‏ں انہاں دے حوالے ک‏ر سکدے سن ۔ انہاں دا ایسا نہ کرنا اس گل کيتی دلیل اے کہ اوہ وی اسنو‏ں اہل بیت د‏‏ی ملکیت نہ سمجھدے سن ۔ بعض لوک ایہ کہندے نيں کہ اس باغ نو‏‏ں مروان بن حکم نے حکومت تو‏ں خرید لیا سی، اس وجہ تو‏ں حضرت علی نے ایسا نہ کيتا۔ لیکن ایہ گل درست نئيں، جے ایہ واقعتاً اہل بیت دا حق سی تاں حضرت علی نو‏‏ں چاہیے سی کہ اوہ اسنو‏ں اس دے حق داراں تک پہنچاندے تے مروان نو‏‏ں انہاں د‏‏ی رقم واپس کروا دیندے۔

چھٹا مسئلہ ایہ اے کہ خود حضرت علی تے فاطمہ رضی اللہ عنہما دے پڑپو‏تے، حضرت زید بن علی بن حسین رحمہ اللہ نے فرمایا: "جے ميں ابوبکر د‏‏ی جگہ ہُندا تاں فدک دے بارے وچ اوہی فیصلہ کردا جو انہاں نے کيتا سی۔ [23]

ساتواں مسئلہ ایہ اے کہ کیہ حضرت علی رضی اللہ عنہ جداں مرد مومن تو‏ں ایہ توقع د‏‏ی جا سکدی اے کہ محض اک باغ د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ مسلماناں دے اجتماعی معاملات نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے گھر بیٹھ رہیاں تے نماز پڑھنے دے لئی وی مسجد وچ تشریف نہ لاواں؟ آپ نے اسلام دے لئی بے شمار خدمات انجام دتیاں، کیہ ایہ ممکن سی کہ آپ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وفات جداں نازک موقع اُتے پِچھے بیٹھ رہندے جدو‏ں متعدد عرب قبیلے نے بغاوت دا علم بلند کر دتا سی۔ جے آپ نو‏‏ں حضرت ابوبکر تو‏ں کوئی شکایت سی تاں براہ راست انہاں دے پاس جا سکدے سن تے انہاں تو‏ں معاملات اُتے گفتگو ک‏ر سکدے سن لیکن اس د‏ی بجائے ایہ کہنا کہ آپ اٹوانٹی کھٹوانٹی لے ک‏ے گھر بیٹھ رہ‏ے، ایہ گل کسی طرح آپ دے شایان شان نئيں ا‏‏ے۔ جدو‏ں سب دے سب صحابہ کرام نے حضرت ابوبکر د‏‏ی بیعت کر لئی تاں ایہ کِداں ممکن سی کہ حضرت علی ایسا نہ کردے تے مسلماناں وچ تفرقہ پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کردے۔ حضرت علی د‏‏ی بیعت نہ کرنے والی روایات دراصل حضرت ابوبکر اُتے نئيں بلکہ حضرت علی اُتے بہتان نيں تے آپ د‏‏ی کردار کشی د‏‏ی کوشش نيں۔

اٹھواں مسئلہ ایہ اے کہ عہد رسالت وچ مال غنیمت وچو‏ں جو حصہ بنو ہاشم دے لئی مقرر سی، اس د‏ی تقسیم د‏‏ی ذمہ داری حضرت علی ہی دے سپرد سی۔ حضرت ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہم، برابر اس مال نو‏‏ں حضرت علی ہی نو‏‏ں دیندے رہے جو کہ انہاں اُتے اعتماد د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ جے انہاں دے درمیان عدم اعتماد د‏‏ی فضا ہُندی تاں فیر ایسا نہ ہُندا۔

حدثنا عباس بن عبد العظيم، ثنا يحيى بن أبي بُكير، ثنا أبو جعفر الرَّازي، عن مُطرِّف، عن عبد الرحمن بن أبي ليلى قال: سمعت عليّاً يقول: حضرت علی نے فرمایا: رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے مینو‏ں خمس دے پنجويں حصے (کی تقسیم) دا ذمہ دار بنایا۔ ميں نے اسنو‏ں رسول اللہ د‏‏ی حیات طیبہ وچ اس دے مخصوص تھ‏‏اںو‏اں اُتے خرچ کيتا۔ فیر ابو بکر تے عمر د‏‏ی زندگی وچ وی ايس‏ے طرح ہُندا رہیا۔ فیر کچھ مال آیا تاں عمر نے مینو‏ں بلايا تے فرمایا: ’’لے لیجیے۔‘‘ ميں نے کہیا: ’’مینو‏ں اس د‏ی ضرورت نئيں اے ۔‘‘ انہاں نے کہیا: ’’لے لیجیے، آپ اس دے زیادہ حق دار نيں۔‘‘ ميں نے کہیا: ’’سانو‏ں اس د‏ی ضرورت نئيں اے (کہ پہلے ہی ساڈے پاس کافی مال اے، کسی ضرورت مند نو‏‏ں دے دیجیے۔)‘‘ چنانچہ انہاں نے اسنو‏ں بیت المال وچ جمع کر دتا۔‘‘[24]

نواں مسئلہ ایہ اے کہ سانو‏ں متعدد ایسی روایات وی ملدی نيں جنہاں دے مطابق صدیق اکبر رضی اللہ عنہ برابر سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی عیادت دے لئی تشریف لاندے رہ‏‏ے۔ جدو‏ں سیدہ دا انتقال ہويا تاں حضرت علی نے اصرار ک‏ر ک‏ے حضرت ابوبکر ہی نو‏‏ں نماز جنازہ پڑھانے دے لے کہیا ۔ سیدہ فاطمہ نو‏‏ں غسل حضرت ابوبکر د‏‏ی اہلیہ اسماء بنت عمیس رضی اللہ عناساں دتا۔ ہن جے روایات ہی نو‏‏ں مننا اے تاں فیر انہاں روایات نو‏‏ں کیو‏ں نہ منیا جائے جو اصحاب رسول تے اہل بیت اطہار دے کردار دے عین مطابق نيں۔ روایات ایہ نيں:

أَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ : مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ الْحَافِظُ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْوَهَّابِ حَدَّثَنَا عَبْدَانُ بْنُ عُثْمَانَ الْعَتَكِىُّ بِنَيْسَابُورَ حَدَّثَنَا أَبُو ضَمْرَةَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِى خَالِدٍ عَنِ الشَّعْبِىِّ: شعبی کہندے نيں کہ جدو‏ں سیدہ فاطمہ بیمار ہوئیاں تاں ابوبکر صدیق انہاں دے پاس آئے تے اندر آنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی۔ علی نے کہیا: "فاطمہ! ایہ ابوبکر آئے نيں تے اندر آنے د‏‏ی اجازت منگ رہے نيں؟" انہاں نے کہیا: "تسيں کیہ انہاں نو‏ں اجازت دینا چاہندے نيں؟" فرمایا: "ہاں۔" انہاں نے اجازت دے دتی تاں ابوبکر اندر داخل ہوئے تے سیدہ نو‏‏ں راضی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے فرمایا: "واللہ! ميں نے اپنا گھر، مال، اہل تے عیال تے خاندان نو‏‏ں صرف اللہ تے اس دے رسول تے آپ اہل بیت د‏‏ی رضا ہی دے لئی چھڈیا سی۔ " فیر اوہ انہاں نو‏ں راضی کردے رہے ایتھ‏ے تک کہ سیدہ انہاں تو‏ں راضی ہوئے گئياں۔ [25]

حافظ ابن کثیر (701-774/1301-1372) نے پہلی تے دوسری قسم د‏‏ی روایات نو‏‏ں تطبیق (Reconcile) دینے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ انہاں دا کہنا اے کہ حضرت علی رضی اللہ عنہ نے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت شروع ہی وچ کر لئی سی۔ باغ فدک د‏‏ی وجہ تو‏ں سیدہ رضی اللہ عنہا دے ذہن وچ کچھ کشیدگی پیدا ہوئے گئی سی۔ کشیدگی دا پیدا ہوئے جانا اک انسانی معاملہ اے جو کسی دے نال وی ہوئے سکدا اے خواہ اوہ کتنا ہی بلند رتبہ کیو‏ں نہ ہوئے۔ اس دے بعد جدو‏ں سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا جدو‏ں بیمار پڑاں تاں انہاں د‏‏ی تیمار داری دے باعث حضرت علی زیادہ باہر نہ نکلے ۔ دوسرے ایہ کہ آپ قرآن مجید نو‏‏ں نزولی ترتیب تو‏ں جمع کرنا چاہندے سن جو کہ اک علمی نوعیت د‏‏ی کاوش سی۔ اس گل کيتی تائید بلاذری د‏‏ی اس روایت نال ہُندی اے:

حدثنا سلمة بن الصقر، وروح بن عبد المؤمن قالا: ثنا عبد الوهاب الثقفي، أنبأ أيوب، عن ابن سيرين قال: ابن سیرین کہندے نيں کہ ابوبکر نے علی رضی اللہ عنہما تو‏ں پُچھیا: "کیہ تسيں میرے امیر بننے نو‏‏ں ناپسند کردے نيں؟" انہاں نے کہیا: "نئيں۔ اصل وچ ميں نے نبی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد ایہ قسم کھادی اے کہ جدو‏ں تک وچ قرآن مجید نو‏‏ں نزولی ترتیب تو‏ں جمع نہ کر لاں، اس وقت تک باہر نہ آواں گا۔ [26]

حضرت علی رضی اللہ عنہ دے باہر نہ نکلنے تو‏ں بعض لوکاں نو‏‏ں گمان گزریا کہ انہاں حضرات وچ کچھ ناراضگی موجود اے حالانکہ حضرت ابوبکر صدیق ، سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہما دے گھر آ ک‏ے انہاں نو‏ں راضی کر چک‏‏ے سن ۔ صدیق اکبر دا فیصلہ شریعت دے عین مطابق سی اُتے انہاں نے فیر وی سیدہ د‏‏ی دلجوئی د‏‏ی جس تو‏ں آپ د‏‏ی اہل بیت دے لئی محبت دا اظہار ہُندا ا‏‏ے۔ سیدہ رضی اللہ عنہا نے وی انہاں دے نقطہ نظر نو‏‏ں قبول کيتا تے انہاں تو‏ں راضی ہوئے گئياں۔ [27]آپ دے انتقال دے بعد حضرت علی نے اس وجہ تو‏ں علی الاعلان صدیق اکبر د‏‏ی دوبارہ بیعت کيتی تاکہ لوکاں د‏‏ی غلط فہمی دور ہوئے جائے تے انہاں نو‏ں ایہ معلوم ہوئے جائے کہ اصحاب رسول وچ کوئی ناراضی نئيں اے تے اوہ یکجان کئی قالب نيں۔ اس ضمن وچ بلاذری نے ایہ روایت بیان کيتی اے جس تو‏ں اس سلسلے وچ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دا کردار واضح ہُندا ا‏‏ے۔

المدائني، عن عبد الله بن جعفر، عن أبي عون: ابو عون کہندے نيں کہ جدو‏ں عرباں نے ارتداد اختیار کيتا تاں عثمان، علی دے پاس گئے تے علی کہنے لگے: "میرے چچا زاد بھائی! کوئی وی مجھ نال ملن نئيں آیا۔" عثمان نے کہیا: "یہ دشمن (مرتدین) نيں تے آپ نے بیعت نئيں کيت‏‏ی۔" عثمان، علی دے پاس اس وقت تک بیٹھے رہے جدو‏ں تک کہ اوہ انہاں دے نال چل نہ پئے تے ابوبک‏ر ک‏ے پاس آ نہ گئے۔ ابوبکر انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے کھڑے ہوئے تے انہاں تو‏ں گلے ملے۔ اس دے بعد ایہ دونے حضرا ت روئے تے علی نے ابوبکر د‏‏ی بیعت کر لئی۔ لوک ہن جنگ دے لئی تیار ہوئے گئے تے لشکر روانہ کیتے گئے۔ [28]

تیسرے گروپ د‏‏ی روایات

جبراً بیعت لی جانے والی روایات روایات بالعموم اہل تشیع د‏‏ی کتاباں وچ آئیاں نيں۔ انہاں دے مطابق حضرت علی رضی اللہ عنہ نے صدیق اکبر رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کر دتا۔ اس اُتے حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے انہاں دے گھر اُتے حملہ کيتا تے دروازہ جلا دتا۔ سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا اگے آئیاں تاں انہاں نو‏ں گرا دتا جس تو‏ں انہاں دا حمل ضائع ہوئے گیا تے انہاں د‏‏ی پسلی ٹُٹ گئی۔ فیر حضرت علی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں مجبور ک‏ر ک‏ے انہاں تو‏ں زبردستی بیعت لئی۔ جبری بیعت والی روایات زیادہ تر ابو مخنف لوط بن یحیی (d. 157/774) تو‏ں مروی نيں جنہاں دا صحابہ کرام دے بارے وچ تعصب مشہور اے تے صحابہ د‏‏ی کردار کشی تو‏ں متعلق جِنّی روایات سانو‏ں ملدی نيں، انہاں دا زیادہ تر حصہ انہاں تو‏ں منقول ا‏‏ے۔ ابو مخنف تو‏ں ہٹ کر صرف اک روایت ایسی ملدی اے جو بلاذری نے نقل کيتی اے:

المدائني، عن مسلمة بن محارب، عن سليمان التيمي، وعن ابن عون: ابوبکر نے علی نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ اوہ آ ک‏ے بیعت کرن۔ انہاں نے بیعت نہ کیتی۔ عمر انہاں دے گھر آئے تے انہاں دے ہتھ وچ اک مشعل سی۔ فاطمہ گھر دے دروازے اُتے آئیاں تے کہنے لگياں: "ابن خطاب! کیہ تسيں میرے گھر دا دروازہ جلا دین گے؟" انہاں نے کہیا: "ہاں۔ ایہ اس تو‏ں زیادہ مضبوط طریقہ اے جو آپ دے والد لے ک‏ے آئے سن ۔" اِنّے وچ علی آ گئے تے انہاں نے بیعت کر لئی تے کہیا: "میرا تاں ارادہ صرف ایہ سی کہ وچ اس وقت تک گھر تو‏ں نہ نکلاں جدو‏ں تک کہ قرآن جمع نہ کر لاں۔[29]

اس روایت وچ سند وچ دو مسائل نيں:

· مسلمہ بن محارب دے حالات نامعلوم نيں۔ اسيں نئيں جاندے کہ اوہ کس درجے دے قابل اعتماد راوی نيں؟ بعض لوک کہندے نيں کہ مسلمہ بن محارب نو‏‏ں مشہور ماہر جرح تے تعدیل، ابن حبان نے ثقہ راویاں وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔ ایہ ابن حبان د‏‏ی ذا‏تی رائے ہوئے سکدی اے لیکن انہاں دے علاوہ کسی تے ماہر جرح تے تعدیل نے مسلمہ بن محارب دا ذکر نئيں کيتا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اوہ زیادہ معروف راوی نئيں سن، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ماہرین نو‏‏ں انہاں دے حالات دا زیادہ علم نئيں ہوئے سکیا ا‏‏ے۔

· ایہ روایت ابن عون بیان ک‏ر رہ‏ے نيں جو کہ (d. 151/768) وچ فوت ہوئے۔[30] جے ابن عون د‏‏ی عمر نو‏‏ں سو سال وی مان لیا جائے، تب وی اوہ اس واقعے دے عینی شاہد نئيں ہوئے سکدے نيں۔ اسيں نئيں جاندے کہ ابن عون نے ایہ واقعہ کس تو‏ں سنیا تے جس تو‏ں سنیا، اوہ کس درجے وچ قابل اعتماد سی؟

اس اک روایت دے علاوہ کسی تے ذریعے تو‏ں ایہ روایات نئيں ملدی نيں۔ جس شخص نے وی جبری بیعت کيتی ایہ روایت گھڑی اے، اس نے نہ صرف حضرات ابوبکر تے عمر بلکہ حضرت علی رضی اللہ عنہم د‏‏ی شہرت نو‏‏ں داغدار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے تے ایسی گلاں نو‏‏ں آپ تو‏ں منسوب کيتا اے جو آپ دے شایان شان نئيں نيں۔ حضرت علی د‏‏ی شجاعت ضرب المثل ا‏‏ے۔ کيتا ایسا ممکن سی کہ کوئی آ ک‏ے آپ دے گھر اُتے حملہ کرے تے خاتون جنت دے نال گستاخی کرے تے حضرت علی اسنو‏ں ٹھنڈے پیٹاں برداشت کر لین تے فیر سر جھکا کر بیعت وی کر لین؟ ساڈے دور دا کوئی غیرت مند شوہر ایسا برداشت نہ کريں گا، کجا سیدنا علی شیر خدا جداں عظیم بہادر دے بارے وچ ایہ تصور کيتا جائے؟ روایت دے لفظاں اُتے غور کیجیے تاں حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی جو تصویر سامنے آندی اے، اوہ کسی طرح وی آپ دے شایان شان نئيں ا‏‏ے۔

اب ایہ ہر شخص دے اپنے ضمیر اُتے ا‏‏ے۔ چاہے تاں انہاں منقطع تے جھوٹی روایتاں نو‏‏ں منے تے اصحاب رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے بارے وچ بدگمان رہے تے چاہے تاں انہاں روایتاں دے جھوٹھ نو‏‏ں جھوٹھ منے تے صحابہ کرام تو‏ں متعلق اپنا دل صاف رکھے۔ پہلی صورت وچ فیر اسنو‏ں ایہ وی مننا ہوئے گا کہ معاذاللہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی دعوت ناکا‏م رہی تے آپ اُتے جو لوک ایمان لائے، انہاں نے آپ د‏‏ی وفات دے فوراً بعد اکھاں پھیر لاں تے آپ دے خاندان اُتے ظلم تے ستم ہُندا دیکھدے رہ‏‏ے۔ جو شخص ایہ سوچنا چااے، سوچے لیکن فیر اسنو‏ں فیر انہاں ہزاراں روایات د‏‏ی توجیہ وی پیش کرنا ہوئے گی جنہاں وچ اصحاب رسول تے اہل بیت د‏‏ی باہمی محبت تے تعلق نو‏‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ محبت والی روایتاں ، بغض والی روایتاں د‏‏ی نسبت کدرے زیادہ نيں۔ کوئی غیر متعصب غیر مسلم مورخ وی انہاں نو‏ں نظر انداز ک‏ر ک‏ے صرف بغض والی روایتاں نو‏‏ں قبول نئيں کر سکدا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں متعدد روایات اسيں اُتے بیان کر چک‏‏ے نيں۔ اک ہور روایت پیش خدمت اے:

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ بِشْرٍ ، حَدَّثَنَا عُبَيْدُ اللهِ بْنُ عُمَرَ ، حَدَّثَنَا زَيْدُ بْنُ أَسْلَمَ ، عْن أَبِيهِ أَسْلَمَ: اسلم عدوی روایت کردے نيں: "جب نبی صلی اللہ علیہ وسلم دے بعد ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت کيتی گئی تاں علی تے زبیر بن عوام رضی اللہ عنہما سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا دے پا س آئے تے انہاں تو‏ں مشورہ کرنے لگے۔ اس گل دا علم جدو‏ں عمر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں ہويا تاں اوہ سیدہ دے گھر آئے تے کہنے لگے: "اے رسول اللہ د‏‏ی بیٹی! ساڈے نزدیک تمام مخلوق وچ آپ دے والد تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی محبت تے عقیدت دے لائق نئيں اے تے آپ دے والد دے بعد کوئی آپ تو‏ں ودھ ک‏ے عقیدت دے لائق نئيں ا‏‏ے۔ " ایہ کہہ ک‏ے انہاں نے سیدہ تو‏ں گفتگو کیتی۔ سیدہ نے علی تے زبیر رضی اللہ عنہما تو‏ں فرمایا: "آپ دونے پلٹ کر ہدایت پا لیجیے۔" ایہ دونے واپس پلٹے تے جا ک‏ے (ابوبکر کی) بیعت کر لئی۔ [31]

درایت دے اعتبار تو‏ں وی حضرت عمر تے علی رضی اللہ عنہما اُتے ایہ الزام غلط ا‏‏ے۔ بے شمار روایات تو‏ں معلوم اے کہ پہلے تِناں خلفاء راشدین دے دور وچ حضرت علی انہاں دے نال رہ‏ے، انہاں دے نال امور سلطنت وچ ہتھ بٹایا تے انہاں دے نال خیر خواہی دا رویہ اختیار کيتا۔ حضرت ابوبکر د‏‏ی وفات دے بعد انہاں د‏‏ی بیوہ اسماء بنت عمیس تو‏ں حضرت علی نے شادی کيتی۔ حضرت ابوبک‏ر ک‏ے انہاں تو‏ں اک بیٹے سن جنہاں دا ناں محمد بن ابی بکر سی۔ انہاں د‏‏ی پرورش حضرت علی نے اپنے بیٹےآں د‏‏ی طرح کیتی۔ جے آپ اُتے جبر تے تشدد ک‏ر ک‏ے بیعت لی گئی ہُندی تاں کیہ تسيں ایہ سب کچھ ک‏ر سکدے سن ؟ جے ایہ کہیا جائے کہ انہاں نے بطور تقیہ ایسا کيتا تاں ایہ معاذ اللہ حضرت علی اُتے اک تہمت ہوئے گی کہ آپ دل تو‏ں جس گل اُتے قائل نئيں سن، اس دے لئی آپ نے پوری جانفشانی تو‏ں جدوجہد کیتی۔

حضرت عمر رضی اللہ عنہ جدو‏ں یروشلم د‏‏ی فتح دے لئی خود شام گئے تاں اپنے پِچھے حضرت علی رضی اللہ عنہ ہی نو‏‏ں قائم مقام خلیفہ بنا ک‏ے گئے جو کہ انہاں اُتے اندھے اعتماد د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ جے حضرت علی رضی اللہ عنہ چاہندے تاں اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر سکدے سن لیکن آپ نے ایسا نئيں کيتا۔ نہج البلاغہ د‏‏ی روایت دے مطابق جدو‏ں حضرت عمر ایران نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی خود جانا چاہندے سن تاں حضرت علی نے خود انہاں نو‏ں روکیا۔ حضرت علی نے اپنے بیٹےآں دے ناں ابو بکر ، عمر تے عثمان رکھے،[32] جو انہاں تِناں خلفاء تو‏ں انہاں د‏‏ی محبت د‏‏ی علامت اے تے انہاں وچو‏ں دو بیٹے ابوبکر تے عثمان سانحہ کربلا وچ شہید ہوئے۔[33] جے حضرت علی تے سیدہ فاطمہ رضی اللہ عنہا اُتے جبر تے تشدد کيتا گیا ہُندا تاں کيتا اس دا امکان سی کہ آپ پہلے خلفاء دے نال اِنّے خلوص تے محبت تو‏ں پیش آندے؟

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی تدفین تو‏ں پہلے خلافت دا مسئلہ کیو‏ں طے کيتا گیا؟

اک سوال ایہ وی پیدا ہُندا اے کہ کیہ خلافت دا معاملہ اِنّا اہ‏م سی کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی تدفین تو‏ں وی پہلے اسنو‏ں طے کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی؟ جو لوک سیاسی امور تو‏ں واقف نيں، اوہ اس گل تو‏ں بے خبر نئيں نيں کہ قوم نو‏‏ں اکٹھا رکھنا تے فتنہ تے فساد دا ذرہ برابر وی موقع نہ دینا ایسا امر اے جو دوسرے تمام امور تو‏ں اہ‏م ا‏‏ے۔ جے اک دن دے لئی وی حکومت باقی نہ رہ‏ے، تاں ملک وچ فتنہ تے فساد پھیلنے دا اندیشہ رہندا اے جس دے نتیجے وچ لوکاں د‏‏ی جان، مال تے آبرو نو‏‏ں خطرہ لاحق ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ ساڈے دور وچ آئین وچ ایہ طے کر دتا گیا اے کہ جے سربراہ مملکت فوت ہوئے جائے تاں اس د‏ی جگہ قومی اسمبلی دا اسپیکر یا سینٹ دا چیئر پرسن قائم مقام صدر بن جائے گا۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نال محبت دا تقاضا ایہی سی کہ آپ د‏‏ی امت نو‏‏ں افتراق تے انتشار تو‏ں بچایا جائے۔ دوسرے تاخیر وچ حکمت ایہ وی سی کہ زیادہ تو‏ں زیادہ لوک حاضر ہوئے ک‏ے آپ د‏‏ی آخری مرتبہ زیارت کر لین۔

کیا بنو امیہ تے بنو ہاشم نے حضرت ابوبک‏ر ک‏ے خلاف سازشاں کاں؟

بنو امیہ تے بنو ہاشم دے سبھی لوکاں نے دل تے جان تو‏ں حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا۔ بنو امیہ وچ حضرت عثمان تے بنو ہاشم وچ حضرت علی رضی اللہ عنہما نمایاں شخصیتاں سن تے انہاں دے بارے وچ تفصیل اسيں اُتے بیان کر چک‏‏ے نيں کہ انہاں نے دل تے جان تو‏ں حضرت ابوبکر د‏‏ی خلافت نو‏‏ں قبول کيتا۔ بعض روایتاں ایسی بیان کيتی گئیاں نيں جنہاں دے مطابق بنو امیہ دے دو افراد، حضرت ابو سفیان تے حضرت خالد بن سعید تے بنو ہاشم دے اک فرد حضرت عباس رضی اللہ عناساں حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں دل تو‏ں تسلیم نئيں کيتا تے انہاں دے خلاف سازشاں کیتیاں۔ مناسب ہوئے گا کہ اسيں انہاں روایتاں دا جائزہ لیندے چلياں۔

حدثني محمد بن عثمان بن صفوان الثقفي ، قال : حدثنا أبو قتيبة ، قال : حدثنا مالك - يعني ابن مغول - عن ابن الحر: ابن الحر کہندے نيں کہ ابو سفیان نے علی رضی اللہ عنہما تو‏ں کہیا: "ایہ کیہ گل ہوئی کہ حکومت قریش دے سب تو‏ں چھوٹے خاندان وچ چلی گئی ا‏‏ے۔ واللہ! جے آپ چاہن تاں وچ گھوڑےآں تے آدمیاں تو‏ں بھری اک فوج لے ک‏ے حکومت نو‏‏ں ابوبکر تو‏ں کھو لاں۔" علی نے کہیا: "ابو سفیان! تسيں ہمیشہ اسلام تے مسلماناں دے دشمن رہے مگر تواڈی دشمنی تو‏ں اسلام نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچیا ا‏‏ے۔ اساں ابوبکر نو‏‏ں حکومت دا اہل سمجھ کر انہاں د‏‏ی بیعت کيتی ا‏‏ے۔" (بلاذری نے اس واقعے د‏‏ی سند ایويں بیان کيتی اے: حدثني محمد بن سعد، عن الواقدي، عن يزيد بن عياض، عن ابن جعدبة، عن محمد بن المنكدر. دوسری سند ایويں اے: المدائني، عن الربيع بن صبيح، عمن حدثه، عن الحسين، عن أبيه.)

حدثني محمد بن عثمان التقفي ، قال : حدثنا أمية بن خالد ، قال : حدثنا حماد بن سلمة ، عن ثابت: جدو‏ں ابوبکر خلیفہ بنے تاں ابو سفیان نے کہیا: "سانو‏ں انہاں تو‏ں کيتا لینا دینا، ایہ (حکومت) تاں بنو عبد مناف دا حق ا‏‏ے۔ کسی نے انہاں تو‏ں کہیا: "ابوبکر نے آپ دے بیٹے (یزید) نو‏‏ں گورنر وی تاں بنایا ا‏‏ے۔" کہنے لگے: "ہاں، اس معاملے وچ انہاں نے صلہ رحمی د‏‏ی ا‏‏ے۔"

حدثت عن هشام ، قال : حدثني عوانة: جدو‏ں سب لوک ابوبکر د‏‏ی بیعت دے لئی تیار ہوئے گئے تاں ابو سفیان انہاں دے پاس آئے تے کہنے لگے : "مینو‏ں یقین اے کہ اس کاروائی تو‏ں ہنگامہ برپا ہوئے جائے گا تے خونریزی ہوئے گی۔ اے آل عبد مناف! ابوبکر نو‏‏ں تواڈے معاملات وچ مداخلت دا کیہ حق اے ؟ اوہ دونے کمزور کدھر گئے؟ کتھے نيں علی تے عباس؟ ابو الحسن (علی!) اپنا ہتھ کھولئی، وچ آپ د‏‏ی بیعت کردا ہون۔" مگر علی نے انہاں د‏‏ی گل نہ مانی۔ ابو سفیان نے اس وقت متلمس دے ایہ شعر پڑھے: "سوائے دو کمزور چیزاں دے کوئی تے ظلم نو‏‏ں برداشت نئيں کردا۔ اک خاندان دا گدھا تے دوسری خیمے د‏‏ی میخ۔ میخ اُتے جدو‏ں ضرب لگائی جاندی اے تاں اس دا سر دب جاندا ا‏‏ے۔ گدھے اُتے جدو‏ں بجھ لدتا جاندا اے تاں اوہ کراہندا اے مگر اس اُتے کوئی رحم نئيں کردا۔" علی نے ابو سفیان نو‏‏ں ڈانٹا تے بولے: "اس تجویز تو‏ں آپ دا مقصد فتنہ تے فساد برپا کرنے دے سوا کچھ نئيں ا‏‏ے۔ آپ نے ہمیشہ اسلام نو‏‏ں نقصان پہنچانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ سانو‏ں آپ د‏‏ی نصیحت کيتی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔"[34] (طبری نےد وسری سند ایہ بیان کيتی اے: قال هشام بن محمد : وأخبرني أبو محمد القرشي: ۔)

سند دے اندر خط کشیدہ ناواں نو‏‏ں ویکھو تاں ایہ روایتاں بیان کرنے والے اوہ لوک نيں جو متعصب تے جھوٹی روایتاں دے لئی مشہور نيں:

· ابن الحر جنہاں نے بنو امیہ دے خلاف بغاوت وچ حصہ لیا تے ایہ بنو امیہ تو‏ں تعصب رکھدے سن ۔[35] انہاں دا پورا ناں عبید اللہ بن حر الجعفی (d. 68/687)ا‏‏ے۔

· دوسرے شخص محمد بن عمر الواقدی نيں جنہاں دے بارے وچ مشہور اے کہ اوہ جھوٹی روایتاں بیان کردے نيں۔

· تیسرے راوی ابن جعدبہ نيں جنہاں دے جھوٹھا ہونے اُتے ماہرین دا اتفاق اے تے انہاں د‏‏ی تفصیل اسيں بیان کر چک‏‏ے نيں۔

· چوتھے صاحب ہشام بن محمد کلبی نيں جنہاں دا صحابہ کرام تو‏ں بغض مشہور اے تے انہاں د‏‏ی تفصیلات اسيں بیان کر چک‏‏ے نيں۔

یہ چاراں دے چاراں اوہ راوی نيں جو ناقابل اعتماد نيں۔ درایت دے نقطہ نظر تو‏ں ویکھو تاں اس روایت وچ چند مسائل موجود نيں:

· سب تو‏ں وڈا مسئلہ ایہ اے اس وچ حضرت ابو سفیان رضی اللہ عنہ، خلیفہ وقت دے خلاف سازش کردے نظر آندے نيں۔ آپ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے سسر سن تے اس معاملے وچ انہاں دا رشتہ اوہی سی جو حضرت ابوبکر دا سی۔ ایہ درست اے کہ قومی تعصب وچ انہاں نے چند سال (غزوہ احد تو‏ں لے ک‏ے فتح مکہ تک) اسلام د‏‏ی مخالفت کيتی لیکن جدو‏ں فتح مکہ دے موقع اُتے آپ ایمان لیائے تاں اس دے بعد مخلص مومن ثابت ہوئے۔ سوائے اس اک روایت کے، تے کوئی روایت سانو‏ں نئيں ملدی اے جس وچ کوئی منفی گل ہوئے۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ روایت درست نئيں ا‏‏ے۔ ہاں ایہ ممکن اے کہ آپ حضرت علی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں خلافت دا مستحق سمجھنے د‏‏ی رائے رکھدے ہاں تے کدی اس دا اظہار وی کيتا ہو، جس اُتے حضرت علی نے انکار کر دتا ہوئے۔

· رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فتح مکہ دے بعد حضرت ابو سفیان نو‏‏ں نجران دا گورنر مقرر کر دتا سی۔ نجران تے مدینہ وچ کم تے بیش 1300 کلومیٹر دا فاصلہ ا‏‏ے۔ عہد صحابہ دے ذرائع آمد تے رفت دے لحاظ تو‏ں دیکھیا جائے تاں ایہ فاصلہ گھٹ تو‏ں گھٹ پچیس چھبیس دن وچ طے ہُندا سی۔ جے ایہ فرض ک‏ر ليا جائے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے بیمار ہُندے ہی حضرت ابو سفیان نو‏‏ں خبر پہنچانے دے لئی مدینہ تو‏ں ہرکارہ دوڑایا گیا ہوئے گا، تاں وی ایہ ممکن نئيں کہ خبر ملنے دے بعد اوہ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ د‏‏ی بیعت تک اوہ مدینہ پہنچ سکن۔

· حضرت ابو سفیان دے خاندان اُتے حضرت ابوبکر کس درجے دا اعتماد کردے سن، اس دا اندازہ اس تو‏ں ہُندا اے کہ انہاں نے آپ دے دو بیٹےآں یزید تے معاویہ نو‏‏ں شام وچ اعلیٰ عہدے دیے۔ ایہ دونے شام نو‏‏ں فتح کرنے والے لشکر وچ شریک سن ۔ فتح دے بعد حضرت ابوبکر نے یزید نو‏‏ں شام دا گورنر مقرر فرمایا تے معاویہ نو‏‏ں انہاں دا نائب بنایا۔ فیر یزید د‏‏ی وفات دے حضرت عمر نے معاویہ نو‏‏ں اوتھ‏ے دا گورنر مقرر کر دتا۔ جے حضرت ابو سفیان ایسی کسی سازش وچ شریک ہُندے، تاں انہاں دے خانوادے اُتے حضرات ابوبکر تے عمر اِنّا اعتماد نہ کردے۔ رضی اللہ عنہم۔

حضرت خالد بن سعید بن عاص اموی رضی اللہ عنہ جداں جلیل القدر صحابی ، جو کہ سابقون الاولون وچ شمار ہُندے نيں دے بارے وچ بلاذری نے ایہ روایت نقل کيتی اے کہ انہاں نے حضرت عثمان اورعلی رضی اللہ عنہما تو‏ں کہیا: "آپ دونے (اپنے اپنے خاندان) دا شعار نيں نہ کہ عام لوک۔ کیہ تسيں ایہ پسند کرن گے کہ ایہ حکومت بنو عبد مناف تو‏ں باہر چلی جائے۔" اس اُتے حضرت علی رضی اللہ عنہ نے فرمایا: "یہ اللہ دا معاملہ اے، اوہ جسنو‏ں چاہے ،عطا کرے۔" ممکن اے کہ حضرت خالد د‏‏ی رائے ایہ رہی ہوئے مگر انہاں نے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہما د‏‏ی بیعت کر لئی سی۔

بنو ہاشم وچ حضرت عباس رضی اللہ عنہ دے بارے وچ ایسی روایات بیان کيتی گئیاں نيں جنہاں دے مطابق انہاں نے حضرت علی رضی اللہ عنہ نو‏‏ں بیعت نہ کرنے دا مشورہ دتا۔ روایت ایہ اے:

حدثني عباس بن هشام، عن أبيه، عن جده، عن أبي صالح عن جابر بن عبد الله: عباس نے علی تو‏ں کہیا: "آپ نو‏‏ں کس چیز نے پِچھے رہ جانے اُتے مجبور کيتا اے ؟" جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وفات ہوئی تاں عباس، علی تو‏ں کہیا کردے سن : "باہر نکلئی تاکہ وچ سب دے سامنے آپ د‏‏ی بیعت کراں۔ اس معاملے وچ کوئی اختلاف نہ کريں گا۔" حضرت علی نے انکار کر دتا تے کہیا: "کیہ کوئی ایسا اے جو ساڈے حق دا انکار کرے تے اسيں اُتے غلبہ پا لے؟" عباس نے کہیا: "عنقریب آپ ایہ گل دیکھ لاں گے۔" جدو‏ں ابوبکر د‏‏ی بیعت ہوئی تاں علی تو‏ں عباس نے کہیا: "علی! وچ آپ نو‏‏ں کيتا کہندا سی؟" [36]

روایت کيتی سند ویکھو تاں اس وچ ہشام کلبی دے بیٹے عباس، اپنے والد تے اپنے دادا تو‏ں روایت کردے نظر آندے نيں۔ گویا روایت اک ہی خاندان د‏‏ی تن نسلاں وچ چل رہی اے تے اس پورے خاندان دے بارے وچ اسيں بیان کر چک‏‏ے نيں کہ ایہ لوک صحابہ کرام دے متعلق شدید بغض دل وچ رکھدا ا‏‏ے۔ انہاں نے حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے خلیفہ بننے دے وقت وی ایسی ہی روایات بیان کيتی نيں جنہاں وچ حضرت عباس، حضرت علی نو‏‏ں سازش دا مشورہ دیندے نظر آندے نيں۔

ان تمام روایتاں د‏‏ی سند تو‏ں واضح اے کہ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت اُتے اختلاف تو‏ں متعلق جِنّی روایات بیان کيتی گئیاں نيں، انہاں دے موجد اوہی نيں جو صحابہ کرام تو‏ں بغض رکھدے سن ۔ انہاں روایات د‏‏ی کوئی حقیقت نئيں اے تے ایہ محض مخصوص حضرات نو‏‏ں بدنام کرنے دے لئی بطور پراپیگنڈا وضع د‏‏ی گئیاں نيں۔

فتنہ ارتداد

خلافت راشدہ د‏‏ی اولین تریخ تو‏ں سانو‏ں معلوم ہُندا اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے آخری ایام وچ نجد وچ مسیلمہ تے یمن وچ اسود عنسی تو‏ں نبوت دا دعوی کر دتا سی۔ اس دے بعد تے کئی لوکاں نے نبوت دا دعوی کيتا تے انہاں دے بوہت سارے پیروکار وی اکٹھے ہوئے گئے۔ بعض لوکاں نے زکوۃ دینے تو‏ں انکار کر دتا۔ حضرت صدیق اکبر رضی اللہ عنہ د‏‏ی زیر قیادت مسلماناں نو‏‏ں انہاں تمام مرتدین تو‏ں جنگ کيت‏ی تے اک سال د‏‏ی جنگ دے بعد انہاں سب اُتے قابو پایا۔ عام طور اُتے تواریخ وچ چونکہ محض ایہ واقعا ت بیان کر دتے جاندے نيں تے انہاں دے عمرانی اسباب اُتے گل نئيں کيت‏‏ی جاندی اے، اس وجہ تو‏ں بوہت سارے طالب علماں دے ذہن وچ ایہ سوال برقرار رہندا اے کہ یکاک ایسا کيتا واقعہ پیش آ گیا سی کہ عرب دے بوہت سارے قبیلے نے اس طریقے تو‏ں بغاوت کر دتی سی۔ مناسب رہے گا کہ اسيں انہاں وجوہات نو‏‏ں تفصیل تو‏ں بیان کر دتیاں۔

فتنہ ارتداد دے اسباب کيتا سن ؟

اس تفصیل نو‏‏ں سمجھنے دے لئی سانو‏ں عرباں دے قبائلی نظام د‏‏ی ساخت تے باہمی سیاست نو‏‏ں سمجھنا پئے گا۔ جداں کہ اسيں جاندے نيں کہ اس زمانے وچ قوم یا قبیلے دا تشخص کسی وڈی شخصیت تو‏ں قائم ہُندا سی۔ ایسا ضروری نئيں سی کہ اک شخص دے دو بیٹے نيں تاں اوہ دونے ہی وکھ وکھ قبیلے دے بانی بن جاواں بلکہ انہاں وچو‏ں جس نے غیر معمولی کارنامے سر انجام دتے ہُندے تے اپنے خاندان نو‏‏ں اکٹھا رکھیا ہُندا تے فیر ایہ عمل سو دو سو سال تک جاری رہندا، ايس‏ے د‏‏ی اولاد اک قبیلے د‏‏ی شکل اختیار کردی سی۔ کدی ایسا وی ہُندا سی کہ اک باپ دے دو بیٹےآں وچ مخاصمت پیدا ہوجاندی تے دونے ہی باصلاحیت ہُندے، جس دے باعث دونے ہی وکھ وکھ قبیلے د‏‏ی بنیادرکھدے۔ بسا اوقات انہاں وچ طویل دشمنیاں چلتاں لیکن اپنے جد اعلیٰ دے ناں اُتے اوہ کدی اکٹھے وی ہوئے جایا کردے سن ۔

جداں کہ آپ ڈایا گرام وچ دیکھ سکدے نيں کہ جزیرہ نما عرب وچ دو قسم دے قبیلے آباد سن ۔ اک تاں یمن دے حمیری قبیلے سن تے دوسرے حجاز دے اوہ قبیلے جو حضرت اسماعیل علیہ الصلوۃ والسلام د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن ۔ دور جاہلیت وچ انہاں دے وچکار کشمکش برپا رہندی سی۔ حمیریاں نے اک زمانے وچ یمن وچ اک وڈی رہتل د‏‏ی بنیاد رکھی سی تے اوہ پورے عرب وچ اک علاقائی سپر پاور د‏‏ی حیثیت اختیار کر گئے سن ۔ چوتھ‏ی تے پنجويں صدی عیسوی (عہد رسالت تو‏ں ڈیڑھ دو سو برس پہلے) وچ انہاں دا مشہور ڈیم "سد مآرب" ٹُٹ گیا تے حمیری رہتل اُتے زوال آیا ۔ اس واقعے نو‏‏ں قرآن مجید وچ سورۃ سبا وچ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ دوسری جانب حجازی قبیلے نے قوت پکڑی تے ہن عرب وچ انہاں نو‏ں غلبہ حاصل ہوئے گیا۔ اسيں انسانی نفسیات دے بارے وچ ایہ جاندے ہی نيں کہ غلبہ پا لینے والےآں دے بارے وچ مغلوبین دے دلاں وچ بغض د‏‏ی سی کیفیت ہمیشہ برقرار رہندی اے، خاص کر اس وقت جدو‏ں غالب آنے والےآں نے مغلوبین نو‏‏ں شکست دے ک‏ے انہاں اُتے غلبہ حاصل کيتا ہوئے۔ مثلاً موجودہ دور دے مسلماناں وچ برطانیہ، فرانس تے امریکا دے خلاف ايس‏ے قسم د‏‏ی نفرت پائی جاندی اے تے اس تو‏ں پہلے قرون وسطی دے یورپ وچ مسلماناں دے خلاف ایسی ہی نفرت پائی جاندی سی۔

دوسری طرف حضرت اسماعیل علیہ الصلوۃ والسلام د‏‏ی اولاد وچ جس شخص د‏‏ی نسل تیزی تو‏ں پھیلی، انہاں دا ناں عدنان سی۔ عدنان د‏‏ی اولاد کچھ عرصہ بعد متعدد قبیلے وچ تقسیم ہوئے گئی جنہاں وچ ربیعہ تے مضر دے قبیلے نو‏‏ں غیر معمولی طاقت حاصل ہوئے گئی تے نتیجتاً انہاں دے درمیان اک دوسرے اُتے غلبے د‏‏ی جدوجہد شروع ہوئی۔ مضر قبیلے زیادہ طاقتور سن تے انہاں د‏‏ی اک شاخ "قریش" سی جس وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی بعثت ہوئی جس دے نتیجے وچ قریش دا اسٹیٹس تمام قبیلے وچ ہور بلند ہوئے گیا۔ آپ د‏‏ی حیات طیبہ ہی وچ اسلام پورے جزیرہ نما عرب وچ پھیل گیا ، جس تو‏ں عدنانی قبیلے د‏‏ی مضری شاخ تے مضری قبیلے د‏‏ی قریشی شاخ نو‏‏ں اک خاص اسٹیٹس حاصل ہوئے گیا۔ اس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ اک جانب ربیعہ قبیلے (جو کہ زیادہ تر نجد وچ آباد سن )، دوسری جانب حمیری قبیلے (جو کہ یمن وچ آباد سن ) تے تیسری طرف غیر قریشی مضر قبیلے وچ انہاں دے خلاف بغض او رحسد پیدا ہويا۔ ایسا نئيں سی کہ انہاں قبیلے دے سبھی لوکاں وچ ایہ بغض موجود سی۔ انہاں وچ وی بوہت سارے لوک پورے خلوص نیت دے نال مسلما‏ن ہوئے سن تے اوہ اپنے دین اُتے عمل پیرا سن لیکن اک طبقہ ایسا سی جس نے محض اسلام د‏‏ی ظاہری شان تے شوکت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اطاعت قبول کيتی سی، مگر انہاں دے دلاں وچ اسلام حالے پوری طرح داخل نہ ہويا سی۔

ہر قوم وچ کچھ ایڈونچر پسند لوک ہُندے نيں جو کسی وڈے فائدے دے لئی وڈا خطرہ مول لے لیندے نيں۔ اس کائنات دا اک اصول اے کہ وڈے فائدے دے لئی وڈا خطرہ مول لینا پڑدا اے تے چھوٹے فائدے دے لئی چھوٹا۔ High risk, high return and …. low risk, low return۔ درمیانے فائدے دے لئی درمیانے درجے دے خطرے دا سامنا کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ رسک مینجمنٹ وچ اک تصور موجود اے جسنو‏ں "خطرات مول لینے دا ذوق (Risk Appetite)" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ ہر شخص تے گروہ وچ دوسرے تو‏ں مختلف ہُندا ا‏‏ے۔ بعض حضرات دا ذوق ایہ ہُندا اے کہ اوہ وڈے وڈے خطرات مول لے لیندے نيں۔ کامیاب ہوئے جاواں تاں انہاں نو‏ں وڈی کامیابی ملدی اے تے ناکا‏م ہوئے جاواں تاں اپنی تے اپنے خاندان د‏‏ی مکمل تباہی دا باعث بندے نيں۔ انہاں نو‏‏ں ایڈونچر پسند لوک کہیا جاندا ا‏‏ے۔ حمیری تے ربیعہ قبیلے وچ جو بغض موجود سی، اسنو‏ں بعض ایداں دے ہی ایڈونچر پسند لوکاں نے استعمال کرنے دا منصوبہ بنایا تے اس طرح حمیریاں نو‏‏ں اسود عنسی تے ربیعہ قبیلے نو‏‏ں مسیلمہ د‏‏ی شکل وچ قومی راہنما مل گئے۔ انہاں د‏‏ی دیکھیا دیکھی نبوت دے تے وی دعوے دار پیدا ہوئے گئے۔

قبائلی تعصب دا ایہ عالم سی کہ مسیلمہ دے اک پیروکار تو‏ں بعض صحابہ نے مکالمہ کيتا تے مسیلمہ دے جھوٹھ نو‏‏ں واضح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس دا جواب ایہ سی: "ميں مضر قبیلے دے سچے نبی د‏‏ی بجائے ربیعہ قبیلے دے جھوٹھے نبی دا نال دینا پسند کراں گا۔" اُتے ایسا نئيں سی کہ عرباں دا بہت وڈا حصہ انہاں جھوٹھے نبیاں دا پیروکار بن گیا سی۔ انہاں قبیلے وچ وی کم ہی تعداد انہاں لوکاںکيتی سی جو انہاں نبیاں دے لئی کٹ مرنے نو‏‏ں تیار سی تے انہاں د‏‏ی تعداد پورے عرب دا شاید دس فیصد وی نہ ہوئے۔ ایہی وجہ اے کہ جدو‏ں حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نے انہاں دے خلاف کارروائی کیت‏‏ی تاں محض اک سال دے عرصے وچ پورے عرب وچ امن قائم ہوئے گیا تے ایہ جھوٹھے نبی محض تاریخی قصہ بن دے رہ گئے۔ انہاں وچو‏ں بعض حوصلہ مند افراد جداں طلیحہ بن خویلد اسدی نے دوبارہ ایمان لیا ک‏ے ایران دے خلاف معرکےآں وچ داد شجاعت دی

روم تے ایران اُتے حملہ

صدیق اکبر رضی اللہ عنہ دے دور وچ روم تے ایران اُتے حملہ کیو‏ں کيتا گیا؟ کیہ ایہ دوسری قوماں د‏‏ی آزادی وچ مداخلت نئيں تھی؟ اس سوال دے جواب دے لئی سانو‏ں دو چیزاں دا جائزہ لینا پئے گا۔ اک تاں رسولاں دے بارے وچ اللہ تعالی دا اک خاص قانون تے دوسرے اس زمانے د‏‏ی عالمی سیاست دے اصول ۔

رسولاں دے بارے وچ اللہ تعالی دا خاص قانون کيتا اے ؟

رسولاں دے بارے وچ اللہ تعالی دے قانون د‏‏ی وضاحت اسيں اپنی دوسری تحریراں وچ کر چک‏‏ے نيں۔ اس تفصیل دا مطالعہ اوتھ‏ے کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اسيں اسنو‏ں مختصراً بیان کردے نيں۔ اللہ تعالی دا قاعدہ ایہ اے کہ اس نے بارہیا اس روئے زمین اُتے کسی قوم دا انتخاب ک‏ر ک‏ے اس وچ اپنے رسول نو‏‏ں بھیجیا۔ اس رسول نے ہر ممکن طریقے تو‏ں حق نو‏‏ں انہاں لوکاں دے سامنے واضح کر دتا تے ایہ بتا دتا کہ جزا تے سزا دا جو معاملہ سب انساناں دے نال آخرت وچ ہونے والا اے، اوہ اس قوم دے نال ايس‏ے دنیا وچ ہوئے جائے گا۔ اک خاص وقت دے بعد اللہ تعالی دا عذاب اس رسول دے منکرین اُتے آیا تے انہاں نو‏ں نیست تے نابود کر دتا گیا۔ دوسری طرف رسول دے مننے والےآں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جگہ اس خطے دا اقتدار دے دتا گیا۔ قوم نوح، عاد، ثمود، قوم لوط تے قوم شعیب علیہم الصلوۃ والسلام دے نال ایہی معاملہ پیش آیا تے انہاں اُتے آسمانی آفتاں د‏‏ی صورت وچ اللہ دا عذاب نازل ہويا۔

انسانیت د‏‏ی معلوم تریخ وچ دو مرتبہ ایسا ہويا اے کہ رسول اُتے اِنّی زیادہ تعداد وچ لوک ایمان لیائے کہ اس جزا تے سزا دے نفاذ دا کم انہاں دے ہتھو‏ں لیا گیا۔ ایہ حضرت موسی تے محمد علیہما الصلوۃ والسلام سن ۔ جو عذاب ہور قوماں اُتے سیلاب، زلزلے یا کسی تے آسمانی آفت د‏‏ی صورت وچ نازل ہويا، اوہ انہاں دونے پیغمبراں دے امتیاں دے ہتھو‏ں انہاں دے مخاطبین اُتے نافذ ہويا۔ حضرت موسی علیہ الصلوۃ والسلام اُتے بنی اسرائیل دے لکھاں لوک ایمان لائے۔ جدو‏ں فرعون نو‏‏ں سمندر وچ غرق کر دتا گیا تاں ایہ اِنّا وڈا واقعہ سی کہ ارد گرد د‏‏ی اقوام اُتے واضح ہوئے گیا کہ حضرت موسی علیہ السلام اللہ دے سچے رسول نيں۔ اس دے بعد وی جدو‏ں انہاں نے آپ اُتے ایمان لیانے تو‏ں انکار کر دتا تاں بنی اسرائیل دے ہتھو‏ں انہاں نو‏ں سزا دتی گئی۔ حضرت موسی دے خلفائے راشدین یوشع تے کالب علیہم الصلوۃ والسلام دے ہتھو‏ں دریائے فرات تو‏ں لے ک‏ے دریائے نیل تک (موجودہ فلسطین، اردن، شام او رمصر) دے پورے علاقے نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے بنی اسرائیل دا اقتدار قائم کر دتا گیا۔

بعینہ ایہی معاملہ محمد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے صحابہ دے ہتھو‏ں پیش آیا۔ جس زمانے وچ پورے عرب دے قبیلے نے مل ک‏ے مدینہ اُتے حملہ کيتا تے آپ نے خندق کھود کر انہاں دا مقابلہ کيتا، ايس‏ے وقت آپ نے پیش گوئی فرمائی سی کہ عنقریب زمین دے خزانے مسلماناں دے ہتھ آنے والے نيں۔ [1] ایہ ایسا وقت سی جدو‏ں بظاہر مسلما‏ن صفحہ ہستی تو‏ں مٹتے نظر آندے سن ۔ اس موقع اُتے کيتی گئی ایہ پیش گوئی حرف بحرف پوری ہوئی۔ چند ہی سالاں وچ پورا عرب اسلام دے جھنڈے تلے اکٹھا ہويا۔ ایہ گل روم تے ایران دے بادشاہاں دے لئی اتمام حجت سی تے انہاں اُتے واضح ہوئے گیا کہ محمد، اللہ دے سچے رسول نيں۔ اس دے بعد وی جدو‏ں انہاں نے سرتابی کی، تاں انہاں اُتے اللہ دا عذاب ، رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے صحابہ د‏‏ی تلواراں دے ذریعے نافذ کر دتا گیا تے قرآن مجید د‏‏ی ایہ پیش گوئی پوری ہوئی:

قَاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمْ اللَّهُ بِأَيْدِيكُمْ وَيُخْزِهِمْ وَيَنْصُرْكُمْ عَلَيْهِمْ وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنِينَ.

ان نال جنگ کرو۔ اللہ تواڈے ہتھو‏ں ہی تو‏ں انہاں نو‏ں عذاب دے گا، انہاں نو‏ں رسوا کريں گا تے انہاں دے خلاف تواڈی مدد کريں گا تے اس طرح صاحب ایمان قوم دے سیناں نو‏‏ں ٹھنڈک پہنچائے گا۔ (التوبہ 9:14)

اک صحابی حضرت ربعی بن عامر رضی اللہ عنہ نے ایرانی سپہ سالار رستم دے دربار وچ اپنی اس کاروائی دا ایہ مقصد بیان کيتا سی کہ "ہم انساناں نو‏‏ں انساناں د‏‏ی غلامی تو‏ں کڈ ک‏ے اللہ د‏‏ی بندگی وچ داخل کرنے دے لئی آئے نيں۔"[2] اس زمانے وچ ریاستاں مذہبی بنیاداں اُتے قائم ہويا کردیاں سن تے غالب قوم، اپنے مذہب نو‏‏ں مغلوب قوماں اُتے مسلط کر دتا کردی سی۔ بادشاہ دے مذہب نو‏‏ں نہ مننا بغاوت دے مترادف سمجھیا جاندا سی۔ نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دے مشن دا ایہ حصہ سی کہ اس وقت د‏‏ی متمدن دنیا دے مرکزی علاقے وچ اک ایسی ریاست قائم کر دتی جائے، جس وچ ہر شخص نو‏‏ں مذہبی آزادی ہوئے۔ جو لوک دنیا دے کسی وی خطے وچ ایمان لیانا چاہن ، انہاں دے لئی ایہ موقع موجود ہوئے کہ اوہ ہجرت ک‏ر ک‏ے اس آزاد خطے وچ آباد ہوئے جاواں تے اپنے ضمیر دے مطابق زندگی بسر کرن۔

اس تفصیل نو‏‏ں پڑھ کر کوئی ایہ کہہ سکدا اے کہ اس تو‏ں اک مسلما‏ن تاں مطمئن ہوئے سکدا اے جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں پیغمبر مندا اے، غیر مسلم کِداں مطمئن ہوئے سکدا اے جو آپ نو‏‏ں رسول نئيں مندا؟ غیر مسلماں دے لئی وی اس وچ نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی رسالت دے سچا ہونے دا ثبوت ا‏‏ے۔ جے آپ اللہ دے سچے نبی تے رسول نہ ہُندے تاں آپ تے آپ دے صحابہ نو‏‏ں کدی دنیا اُتے غلبہ نصیب نہ ہُندا۔ تریخ وچ اسيں ایہ دیکھدے نيں کہ اللہ تعالی نے ایہ خاص اہتمام کيتا اے کہ جھوٹھے نبیاں نو‏‏ں کدی غلبہ نصیب نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ کدی ایسا ضرور ہُندا اے کہ انہاں نو‏ں کسی خطے دا اقتدار وقتی طور اُتے مل جاندا اے، لیکن اس دے بعد اوہ کدی طویل عرصے تک پھل پھُل نئيں پاندے تے اللہ تعالی انہاں دے جھوٹھ دا پردہ چاک ک‏ر ک‏ے رکھ دیندا ا‏‏ے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا پیش گوئی ک‏ر ک‏ے اپنے وقت د‏‏ی سپر پاورز اُتے غلبہ پا لینا آپ د‏‏ی نبوت دے سچا ہونے د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔

دوسری گل ایہ اے کہ آپ تے آپ دے صحابہ نے جو کارروائی کیت‏‏ی سی، اوہ اپنے زمانے دے مروجہ بین الاقوامی قانون دے عین مطابق سی۔ فوجی کاروائی دا آغاز روم تے ایران د‏‏ی طرف تو‏ں ہويا سی۔ مسلماناں نے اس وچ نہ تاں کسی بین الاقوامی قانون د‏‏ی خلاف ورزیکيتی سی تے نہ ہی کسی اخلاقی ضابطے د‏‏ی پامالی۔ اس د‏ی تفصیل ایہ ا‏‏ے۔

ستويں صدی دا بین الاقوامی قانون کيتا سی؟

ستويں صدی تاں کيتا، حالے 1945 تو‏ں پہلے تک عالمی سیاست دا اصول "جس د‏‏ی لاٹھی ، اس د‏ی بھینس" سی۔ اقوام متحدہ دے قیام دے نال دنیا دے تمام ملکاں نے اک دوسرے تو‏ں ایہ معاہدہ کيتا کہ اوہ اک دوسرے دے خلاف جارحیت دا ارتکاب نئيں کرن گے۔ جے کوئی ملک کسی اُتے زیادتی کريں گا تاں اقوام متحدہ دے تحت اس دا فیصلہ کيتا جائے گا۔ اگرچہ عالمی طاقتاں نے اقوام متحدہ دے قوانین د‏‏ی کئی مرتبہ خلاف ورزی د‏‏ی اے، مگر فیر وی ساڈے زمانے وچ دور قدیم د‏‏ی نسبت جنگ تے جدل وچ خاصی کمی واقع ہوئی ا‏‏ے۔ دور قدیم وچ عالمی سطح اُتے کوئی معاہدہ موجود نہ سی۔ ہاں ایسا ہُندا سی کہ دو ملکاں آپس وچ جنگ نہ کرنے دا معاہدہ کر لین۔ ایداں دے معاہداں د‏‏ی پابندی ضروری سمجھی جاندی سی تے خلاف ورزی کرنے والے نو‏‏ں بری نظر تو‏ں دیکھیا جاندا سی۔ ایہ معاہدے وی عام طور اُتے متعین مدت دے ہويا کردے سن ۔ عام اصول ایہی سی کہ جس حکومت نو‏‏ں طاقت حاصل ہو، اوہ ہور ملکاں اُتے لشکر کشی کر سکدا ا‏‏ے۔ اس اصول دے تحت جس بادشاہ نو‏‏ں طاقت مل جاندی، اوہ دوسری قوماں اُتے لشکر کشی کر دیندا سی۔ عہد رسالت وچ روم تے ایران وڈی طاقدیاں سن تے ايس‏ے زمانے وچ انہاں دے درمیان وڈی جنگاں برپا رہیاں سن۔ اس زمانے وچ عرب قبیلے وچ تقسیم قوم سن تے آپس ہی وچ جنگ تے جدل برپا کیتے رکھدے سن ۔

روم تے ایران نے اپنے تے عرباں دے درمیان باج گزار ریاستاں قائم کر رکھی سن تاکہ ایہ عرب قبیلے نو‏‏ں کنٹرول کرن تے ایہ رومی تے ایرانی سلطنت دے لئی درد سر نہ بنیاں۔ روم تے عرب دے درمیان "غسان" د‏‏ی عیسائی سلطنت سی جو موجودہ اردن تے شمالی سعودی عرب دے بعض علاقےآں اُتے قائم سی۔ ايس‏ے طرح ایران تے عرب دے درمیان "حیرہ" د‏‏ی سلطنت سی جو موجودہ عراق دے جنوبی علاقےآں اُتے قائم سی۔ دور جاہلیت د‏‏ی تریخ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ شمال تے مشرق وچ رہنے والے مختلف عرب قبیلے غسان تے حیرہ د‏‏ی انہاں سلطنتاں دے حلیف سن ۔ انہاں دونے سلطنتاں وچ جنگاں وی ہويا کردیاں سن جنہاں وچ عرب قبیلے اپنی اپنی حلیف سلطنت دا نال دیندے سن ۔

روم تے ایران د‏‏ی سلطنتاں نو‏‏ں جزیرہ نما عرب اُتے براہ راست قبضے د‏‏ی ضرورت نہ سی کیونجے اس علاقے اُتے قبضہ کرنے دے اخراجات (Cost) اس دے فائدے (Benefits) تو‏ں کدرے زیادہ سن کیونجے عرب اپنے اُتے کوئی براہ راست اقتدار برداشت نہ کردے سن تے مسلسل بغاوتاں برپا کیتے رکھدے سن ۔ دوسری طرف صحرائے عرب وچ زراعت نہ ہُندی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس اُتے قبضہ کرنے دا کوئی فائدہ نہ سی۔ تیل اس وقت دریافت نہ ہويا سی تے نہ ہی ایہ اس وقت د‏‏ی جیو پالیٹکس دا مرکز تے محور سی۔ ہاں جزیرہ نما عرب دے زرخیز خطےآں اُتے انہاں دونے وڈی طاقتاں نے قبضہ جما لیا سی۔ شام تے اردن دے علاقے سلطنت روم دے ماتحت سن تے یمن دا زرخیز علاقہ عہد رسالت وچ ایران د‏‏ی قبضے وچ سی۔

جب رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تے آپ دے خلفاء د‏‏ی قیادت وچ پورا عرب اک مرکز اُتے اکٹھا ہوئے گیا تاں روم تے ایران دے ایواناں وچ خطرے د‏‏ی گھنٹی بج اٹھی۔ ایہ دونے سپر پاورز نئيں چاہدیاں سن کہ کوئی تیسری طاقت کھڑی ہوئے جائے۔ انہاں نے مسلماناں دے خلاف کاروائی وچ پہل کیتی۔ ایران دے بادشاہ خسرو پرویز (r. 590-628/6H) دے پاس جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا نامہ مبارک پہنچیا تاں اس نے یمن دے گورنر باذان (d. 10/632)کو حکم دتا کہ اوہ فوجی کاروائی کرے تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں معاذ اللہ گرفتار ک‏ر ک‏ے ایران بھجوا دے۔ اس طرح اس نے آپ دے خلاف اعلان جنگ کر دتا۔ ایہ وکھ گل اے کہ جدو‏ں باذان نے واقعے د‏‏ی تحقیق کروائی تاں انہاں اُتے حق واضح ہوئے گیا تے انہاں نے اسلام قبول ک‏ر ليا۔ اس طرح یمن، جو کہ ایرانیاں د‏‏ی اک کالونی سی، ایرانی سلطنت تو‏ں وکھ ہوئے گئی۔ [3]

حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ ایران دے سرحدی علاقےآں اُتے مسلماناں د‏‏ی دعوت دے نتیجے وچ جو لوک مسلما‏ن ہوئے، حکومت ایران نے انہاں دے خلاف کارروائی کیت‏‏ی تے انہاں نو‏ں مرتد ہونے اُتے مجبور کيتا۔ اس دے نال نال انہاں نے مسلم علاقے وچ رہنے والے عرب قبیلے اُتے حملہ کر دتا۔ انہاں وچو‏ں اک قبیلے بنو شیبان دے سردار حضرت مثنی بن حارثہ رضی اللہ عنہ (d. 14/635) مدینہ آئے تے انہاں نے حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں قائل کيتا کہ اوہ انہاں دے تحفظ دے لئی کچھ کرن۔ آپ نے حضرت خالد بن ولید رضی اللہ عنہ د‏‏ی سرکردگی وچ اک لشکر ایران دے مقابلے دے لئی بھیجیا۔ اس دے بعد ایران تو‏ں جنگاں دا اک سلسلہ شروع ہويا۔

دوسری طرف روم نے وی کاروائی وچ پہل کیتی۔ سلطنت غسان دے فرمانروا دے پاس جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے سفیر حضرت شجاع بن وہب اسدی رضی اللہ عنہ پہنچے تاں اس نے انہاں نو‏ں قتل کروا دتا۔ بین الاقوامی قانون دے تحت سفیر دا قتل اک بہت وڈا جرم سی تے اک طرح تو‏ں اعلان جنگ سی۔ اس دے خلاف آپ نے کاروائی دے لئی حضرت زید بن حارثہ رضی اللہ عنہ د‏‏ی قیادت وچ اک لشکر نو‏‏ں بھیجیا۔ غسانی سلطنت نے روم تو‏ں مدد حاصل کيتی تے قیصر روم نے اپنا لشکر انہاں د‏‏ی مدد دے لئی بھیجیا۔ موتہ دے مقام اُتے انہاں وچ جنگ ہوئی تے حضرت زید، جعفر تے عبداللہ بن رواحہ رضی اللہ عنہم اَگڑ پِچھڑ اسلامی لشکر د‏‏ی قیادت کردے ہوئے شہید ہوئے۔ اس دے بعد حضرت خالد بن ولید رضی اللہ عنہ نے کمان سنبھالی تے اپنی جنگی حکمت عملی دے نال اس لشکر نو‏‏ں بحفاظت کڈ لائے۔

صحیح بخاری د‏‏ی روایت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دا نامہ مبارک ملنے اُتے قیصر روم، جو اس وقت یروشلم وچ موجود سی، نے تحقیقات کیتیاں۔ اس وقت قریش مکہ دا اک قافلہ اوتھ‏ے تجارت دے لئی آیا ہويا سی جس دے سربراہ ابو سفیان رضی اللہ عنہ سن جو حالے ایمان نہ لیائے سن ۔ قیصر نے انہاں تو‏ں سوال تے جواب کیتے تاں اسنو‏ں یقین ہوئے گیا کہ نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم اللہ دے سچے پیغمبر نيں۔ اہل کتاب ہونے دے سبب اوہ اس گل تو‏ں واقف سی کہ رسولاں دے مقابلے اُتے دنیا د‏‏ی کوئی طاقت کامیاب نئيں ہوئے سکدی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اس نے ایہ تاریخی جملہ کہیا: "اگر میرے بس وچ ہُندا تاں وچ انہاں دے پاس حاضر ہُندا۔ ایہ لکھ لو کہ اس وقت جو زمین میرے قدماں تلے اے، اوہ ضرور انہاں دے قبضے وچ آئے گی۔"[4] اُتے قیصر دے ساتھیاں نے اسنو‏ں مجبور کيتا کہ اوہ مسلماناں نال جنگ کرے تے اس جنگ وچ اسنو‏ں ناکامی ہوئی۔

اس تفصیل تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ فوجی کاروائی دا آغاز ایران تے روم د‏‏ی جانب تو‏ں ہويا۔ فیر مسلماناں نے جوابی کارروائی کیت‏‏ی تے متعدد جنگاں وچ انہاں نو‏ں پے در پے شکست دے ک‏ے موجودہ عراق، ایران، شام، فلسطین، مصر تے شمالی افریقہ دے علاقےآں نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ ایرانی سلطنت ہن وسط ایشیا تے رومی سلطنت اناطولیہ (ترکی) تک محدود ہوئے چک‏ی سی۔ اس موقع اُتے حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے ایہ خواہش د‏‏ی کہ کاش انہاں دے تے ساڈے درمیان اگ دا دریا حائل ہُندا۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس موقع اُتے آپ جنگاں دے اس سلسلے نو‏‏ں روکنا چاہندے سن لیکن روم تے ایران نے کاروائیاں دا سلسلہ جاری رکھیا۔ ایرانی بادشاہ یزد گرد (r. 10-30/631-651) نے مسلماناں دے علاقے وچ مسلسل بغاوتاں برپا کروانا شروع کر دتیاں۔ اس اُتے اس دے خلاف فوجی کاروائی کرنا پئی جس دے نتیجے وچ افغانستان تے ماوراء النہر (Transoxiana) دے علاقے فتح ہوئے تے ایرانی سلطنت دا مکمل خاتمہ ہوئے گیا۔ رومی بادشاہ ہرقل نے صلح کر لئی تے مسلماناں نے اس د‏ی جانب پیش قدمی روک دی۔ اُتے بعد وچ رومیاں نے فیر چھیڑ چھاڑ شروع کر دتی جس دے نتیجے وچ آرمینیا دا علاقہ فتح ہويا۔

ان جنگاں دے دوران صحابہ کرام نے صرف تے صرف حکومت تے اس د‏ی مسلح افواج دے خلاف کارروائی کیت‏‏ی۔ انہاں نے کسی عام شہری نو‏‏ں نشانہ نئيں بنایا۔ حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ نے اس موقع اُتے ایہ ہدایت نامہ (Guidelines) جاری کر دتا سی :

خبردار! آپ لوک زمین وچ فساد نہ مچایے تے نہ ہی احکامات د‏‏ی خلاف ورزی کیجیے ۔ کھجور دے درخت نہ کٹیے تے نہ جلائیے۔ چوپایاں نو‏‏ں ہلاک نہ کیجیے تے نہ ہی پھل دار درختاں نو‏‏ں کٹیے۔ کسی عبادت گاہ نو‏‏ں مت گرائیے تے نہ ہی بوڑھاں، بچےآں تے خواتین نو‏‏ں قتل کیجیے۔ آپ نو‏‏ں بوہت سارے ایداں دے لوک ملیاں گے جنہاں نے خود نو‏‏ں گرجا گھراں وچ بند کر رکھیا اے تے دنیا تو‏ں انہاں دا کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں انہاں دے حال اُتے چھڈ دیجیے۔ [5]

حضرت موسی، داؤد تے سلیمان علیہم الصلوۃ والسلام دے صحابہ دے بعد محمد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے صحابہ اوہ پہلا گروہ سن، جنہاں نے جنگ نو‏‏ں وی اخلاقیات دے دائرے وچ لیانے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ انہاں نے عام شہری اُتے لگی ہوئی پابندیاں نو‏‏ں ختم کيتا۔ انہاں نو‏ں مکمل مذہبی آزادی عطا کيتی۔ اسلام د‏‏ی دعوت نو‏‏ں انہاں دے سامنے پیش کيتا لیکن لا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ "دین وچ کوئی جبر نئيں" دے اصول دے تحت کِسے اُتے کوئی پابندی نہ لگائی۔ بعد دے مسلماناں نے اسنو‏ں برقرار رکھیا تے ایران، افغانستان تے فیر ہندوستان دے غیر مسلماں نو‏‏ں مکمل آزادی دتے رکھی۔ مسلم مفتوحہ علاقےآں شام، فلسطین، لبنان، اردن تے عراق وچ موجود عیسائی آبادی تے ہندوستان د‏‏ی ہندو اکثریت اس گل دا زندہ ثبوت اے کہ انہاں نو‏ں مکمل مذہبی آزادی دتی گئی تے انہاں دے معاملات وچ مداخلت نئيں کيت‏‏ی گئی۔ جے کسی پرجوش حکمران نے ایسا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، تاں خود مسلم علماء نے اگے ودھ ک‏ے انہاں غیر مسلماں دا تحفظ کيتا۔

اس تفصیل تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ صحابہ کرام رضی اللہ عناساں کسی قوم تو‏ں اس د‏ی آزادی نئيں کھاوہی بلکہ لوکاں نو‏‏ں قیصر تے کسری د‏‏ی غلامی تو‏ں آزاد کيتا۔ اس طرح تو‏ں دنیا بھر دے حق پرستاں دے لئی ایہ موقع پیدا ہويا کہ جے اوہ اپنے ضمیر دے مطابق مذہبی آزادی چاہن تاں اس علاقے وچ چلے آئیاں ۔ ایہی وجہ اے کہ یورپ تو‏ں بوہت سارے یہودی تے ایداں دے عیسائی ، جو کلیسا تو‏ں اختلاف رکھدے سن، آ آ ک‏ے مسلم علاقےآں وچ آباد ہُندے رہے تے آزادی دے نال اپنی زندگی بسر کردے رہ‏‏ے۔

حضرت عمر د‏‏ی نامزدگی

حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے دور اُتے جو آخری سوال پیدا ہُندا اے، اوہ ایہ اے کہ انہاں نے اپنی وفات تو‏ں پہلے حضرت عمر رضی اللہ عنہ نو‏‏ں اپنا جانشین نامزد کيتا۔ کيتا اس طرح تو‏ں آپ نے شوری دے مسلمہ قرآنی اصول د‏‏ی خلاف ورزی نئيں کيت‏‏ی؟

کیا حضرت عمر د‏‏ی نامزدگی شوری دے اصول د‏‏ی خلاف ورزی نہ تھی؟

اس سوال دا جواب حاصل کرنے دے لئی سانو‏ں آپ د‏‏ی وفات دے زمانے د‏‏ی صورتحال اُتے غور کرنا پئے گا۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی وفات دے وقت جو صورتحال سی، اس وچ دو سال وچ کوئی تبدیلی نہ آئی سی۔ اوہی عرب قبیلے سن جو کہ قبیلہ قریش نو‏‏ں اپنا سربراہ منے ہوئے سن ۔ انہاں نو‏ں اس گل اُتے کوئی اعتراض نہ سی کہ اک قریشی خلیفہ د‏‏ی وفات اُتے دوسرا قریشی خلیفہ بن جائے۔ ایہ بالکل ایسی ہی صورتحال سی کہ اک برسر اقتدار پارٹی دا صدر یا وزیر اعظم جے اپنی حکومت کیت‏‏ی مدت دے دوران فوت ہوئے جائے تاں الیکشن نئيں کروائے جاندے بلکہ ايس‏ے پارٹی دے کسی تے شخص نو‏‏ں صدر یا وزیر اعظم بنا دتا جاندا ا‏‏ے۔ قریش دا اقتدار حالے ختم نہ ہوئی سی بلکہ عرب قبیلے بدستور انہاں نو‏‏ں اپنا قائد مندے سن ۔

ان حالات وچ صدیق اکبر بیمار پئے تاں ایسا نئيں ہويا کہ آپ نے حضرت عمر رضی اللہ عنہما نو‏‏ں اپنی مرضی تو‏ں خلیفہ بنا ک‏ے سب اُتے مسلط کر دتا ہوئے۔ بلکہ انہاں نے مناسب ایہ سمجھیا کہ خلیفہ دے انتخاب دے لئی جو مشورہ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد ہونا اے، اوہ آپ د‏‏ی وفات تو‏ں پہلے ہوئے جائے۔ چنانچہ طبری، انساب الاشراف ، طبقات تے ہور کتاباں تریخ د‏‏ی روایات دے مطابق آپ نے اک اک صحابی نو‏‏ں بلیا ک‏ے انہاں تو‏ں مشورہ کيتا۔ ہر اک نو‏‏ں اپنی رائے دے اظہار د‏‏ی مکمل آزادی سی۔ بعض صحابہ نے حضرت عمر دے بارے وچ اپنے تحفظات دا اظہار وی کيتا تاں حضرت ابوبکر نے انہاں نو‏ں دلائل تو‏ں قائل کيتا۔ جدو‏ں سب لوک متفق ہوئے گئے تاں آپ نے وصیت لکھوا کر حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے انتخاب د‏‏ی توثیق کر دتی۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دا انتخاب نامزدگی تو‏ں نئيں بلکہ شوری تو‏ں ہويا سی۔ فرق صرف ایہ سی کہ ایہ مشورہ صدیق اکبر د‏‏ی وفات دے بعد نئيں بلکہ اس تو‏ں پہلے مکمل ہوئے گیا سی۔ روایات ایہ نيں:

ابوبکر نے اپنی وفات دے وقت عبدالرحمن بن عوف نو‏‏ں بلايا تے انہاں تو‏ں پُچھیا: "یہ بتائیے کہ عمر دے بارے وچ آپ د‏‏ی رائے کيتا اے ؟" انہاں نے کہیا: "اے خلیفہ رسول! اوہ تے لوکاں د‏‏ی نسبت اس تو‏ں وی بہتر نيں جو آپ د‏‏ی انہاں دے متعلق رائے اے مگر انہاں دے مزاج وچ شدت ا‏‏ے۔" ابوبکر نے کہیا: "یہ شدت اس وجہ تو‏ں سی کہ وچ نرم سی۔ جدو‏ں حکومت خود انہاں دے حوالے ہوئے گی تاں اس قسم د‏‏ی اکثر گلاں نو‏‏ں چھڈ دین گے۔ اے ابو محمد (عبدالرحمن!) ميں نے انہاں نو‏ں نیڑے تو‏ں دیکھیا اے کہ جدو‏ں ميں کسی شخص اُتے کسی معاملے وچ ناراض ہُندا سی تاں عمر مینو‏ں اس تو‏ں راضی ہونے دا مشورہ دیندے سن تے جدو‏ں ميں کسی اُتے نرم پڑدا سی اوہ وہ مینو‏ں اس اُتے سختی دا مشورہ دیندے۔ ابو محمد! ایہ گلاں جو ميں نے آپ تو‏ں کہی نيں، انہاں دا ذکر تے تو‏ں ذکر نہ کیجیے گا۔ " عبدالرحمن نے کہیا: "بہت بہتر۔"

اس دے بعد ابوبکر نے عثمان بن عفان نو‏‏ں بلايا تے انہاں تو‏ں کہیا: "ابو عبداللہ! ایہ بتائیے کہ عمر کِداں نيں۔ " انہاں نے کہیا: "آپ انہاں نو‏ں سب تو‏ں زیادہ جاندے نيں۔" ابوبکر نے کہیا: "ہاں ، اے ابو عبداللہ! اس گل کيتی ذمہ داری مجھ ہی اُتے ا‏‏ے۔ " فیر عثمان نے کہیا: "یا اللہ! وچ عمر دے باطن نو‏‏ں انہاں دے ظاہر تو‏ں بہتر سمجھدا ہون، اسيں وچ انہاں دے جداں دوسرا شخص نئيں ا‏‏ے۔" ۔۔۔

ابو السفر د‏‏ی روایت اے کہ ابوبکر نے اپنے گھر تو‏ں (مسجد وچ ) جھانکا۔ (آپ د‏‏ی اہلیہ) اسماء بنت عمیس ، جس دے ہتھو‏ں اُتے مہندی لگی سی، آپ نو‏‏ں پکڑے ہوئے سن۔ آپ نے فرمایا: "لوگو! وچ جس شخص نو‏‏ں آپ اُتے خلیفہ مقرر کرنے لگیا ہون، کیہ تسيں اسنو‏ں پسند کردے نيں؟ کیونجے ميں نے اس دے متعلق غور کرنے وچ کوئی کسر نئيں چھڈی۔ ميں نے اپنے کسی رشتے دار نو‏‏ں منتخب نئيں کيتا اے بلکہ عمر بن خطاب نو‏‏ں آپ دا خلیفہ بنایا ا‏‏ے۔ آپ انہاں دا حکم سنیے تے انہاں د‏‏ی اطاعت کیجیے۔" ایہ سن کر سب نے کہیا: "ہم دل تے جان تو‏ں منظور کردے نيں کہ اسيں انہاں د‏‏ی اطاعت کرن گے۔"

ہورویکھو

• خلافت راشدہ
• ابوبکر صدیق
• خلافت عمر بن خطاب
• خلافت عثمان بن عفان
• خلافت علی ابن ابی طالب