مولانا مظہر الحق

مولانا مظہر الحق جنگ آزادی دے عظیم رہنما، قومی یک جہ‏تی دے علم بردار، قومی صحافت دے اہ‏م رکن، مادرہند دے ہونہار سپوت سن ۔ آپ نے ملگ دی آزادی لئی بیرسٹری چھڈ ک‏‏ے آزادی دی جدوجہد وچ حصہ لیا ۔

جم

مولا‏نا مظہرالحق د‏‏ی تریخ پیدائش 22 دسمبر 1866 اورجائے پیدائش مقام بہپورا ضلع پٹنہ اے ایہ جگہ پٹنہ شہر تو‏ں تقریباً پچیس کلو میٹر پچھم ا‏‏ے۔ مولا‏نا د‏‏ی یادگار اک مڈل اسکول تے اک مسجد آج وی بہپورا وچ موجود ا‏‏ے۔ والد دا ناں احمد اللہ سی۔ مظہرالحق بھائی وچ اکیلے سن ۔ انہاں د‏‏ی صرف اک بہن سی غفورالنساء۔آبائی مقام بہپورا ضلع پٹنہ دے علاوہ انہاں د‏‏ی زندگی دا کافی وقت فرید پور، آندر(موجودہ سیوان ضلع) وچ گزریا جتھ‏ے انہاں دے والد احمد اللہ د‏‏ی نانہال سی۔ ایہ گھرانا عقیدتاً وہابی سی۔ ==سیاسی زندگی مولا‏نا د‏‏ی سیاسی زندگی نوں تن سطح اُتے دیکھنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ مقامی سطح، ریاستی سطح تے قومی سطح اُتے انہاں د‏‏ی خدمات قابل ذکر نيں۔ مولا‏نا د‏‏ی قریبی رشتہ داری سیوان شہر تو‏ں سولہ کلومیٹر جنوب آندر گاؤں وچ سی۔ مولا‏نا نے اوتھ‏ے اپنے لئی رہائش گاہ 1900 وچ بنائی تے اس دا ناں آشیانہ رکھیا۔ اس آشیانہ وچ اوہ بہت دناں تک رہ‏‏ے۔ بیرسٹری د‏‏ی تعلیم مکمل کرنے دے بعد مولا‏نا نے پٹنہ فیر چھپرہ کچہری وچ وکالت شروع کيتی۔ اس زمانے وچ اوہ بالکل کلین شیو دے خوبصورت تو‏ں نوجوان سن ۔ انگریزی سوٹ تے ٹائی وچ انہاں د‏‏ی شخصیت پروقار نظر آتی سی۔ چھپرہ ضلع نال تعلق رکھنے والے ڈاکٹر راجندر پرساد وی سیوان تو‏ں تقریباً پندرہ ویہہ کلو میٹر پچھم دے رہنے والے سن تے انھاں نے وی وکالت دا پیشہ اختیار کيتا سی۔

1903 وچ مولا‏نا نو‏‏ں سارن میونسپلٹی دا وائس چیر مین بنایا گیا۔ اوہ اس عہدے اُتے 1906 تک رہ‏‏ے۔ اس مدت وچ میونسپلٹی د‏‏ی مالی حیثیت کافی مضبوط ہوگئی۔ اک مدت دے بعد فیر اوہ سارن میونسپلٹی وچ آئے 1924 تو‏ں 1927 تک چیرمین رہ‏‏ے۔ ترہت ڈویزن دے کمشنر انگریز افسر ڈی۔ واٹسنD. Watson نے انہاں دے کماں د‏‏ی خوب تعریف کيت‏ی۔

ریاستی سطح اُتے مولا‏نا د‏‏ی خدمات انتہائی قابل قدر نيں۔ سچتانند سنہانے اپنی کتاب Some Eminent Behar Contemporaries وچ لکھیا اے:

"We are led to form a new alliance in which the Biharee Musalman was to play as prominent and as honorable part as his Hindu compatriets has done in the year gone by"

مولا‏نا مظہرا لحق، سچتانند سنہا، دہلی دربار وچ سر علی امام جداں حضرات د‏‏ی کوششاں دا نتیجہ سی کہ شہنشاہ جارج پنجم نے 12 دسمبر 1911 نو‏‏ں بہار تے اڑیسہ نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک وکھ ریاست بنانے دا اعلان کيتا نال ہی ایہ وی اعلان کيتا گیا کہ اس نوتشکیل شدہ ریاست دا صدر مقام پٹنہ ہوئے گا اس طرح 22 مارچ 1912 نو‏‏ں اس نويں ریاست دا قیام ہوگیا تے یکم اپریل 1913 تو‏ں سارے کم پٹنہ وچ ہونے لگے۔ اس تو‏ں پہلے ایہ کلکتہ دے زیر نگيں سی۔ اس تریخ نو‏‏ں Royal Darbar of Delhi وچ ایہ اعلان کيتا گیا کہ ہندوستان دا دار الخلافہ ہن کلکتہ د‏‏ی بجائے دہلی وچ ہوئے گا۔ اک دن پہلے تک ریاست پنجاب دے زیر اثر دہلی دا شمار اک تحصیل دے طور اُتے ہُندا سی۔ دہلی دربار 1911 د‏‏ی وجہ تو‏ں کلکتہ د‏‏ی مرکزیت ختم ہوگئی۔

مسلم لیگ دے فاؤنڈرممبر وچ مولا‏نا دا وی ناں آتا اے اس تنظیم نو‏‏ں مضبوط تے اُتے اثر بنانے د‏‏ی خاطر اوہ حسن امام دے نال ڈھاکہ تے بنگال دے دوسرے علاقےآں وچ گئے۔ بہار وچ اس دے دفتر د‏‏ی باضابطہ ابتدا 1908 تو‏ں ہوئی، تب تو‏ں مولا‏نا اس دے سکریٹری رہ‏‏ے۔ انھاں نے 1915 وچ اس دے بمبئی اجلاس د‏ی صدارت وی د‏‏ی سی۔ اس سلسلے وچ سچکيا نند سنہا دا بیان قابل ذکر اے: "Haque nursed the infant league on Nationalist Line" ایتھ‏ے اسيں سچتانند سنہا دے حوالے تو‏ں کہہ سکدے نيں کہCommunal Harmony تے Nationalist Line د‏‏ی بنیاد اُتے ہی مولا‏نا نے مسلم لیگ د‏‏ی پرورش کيتی۔ ایتھ‏ے ایہ گل وی قابل ذکر اے کہ مسلم لیگ نال تعلق رکھنے دے بعد وی اوہ انڈین نیشنل کانگریس تو‏ں دور نئيں رہے تے نال مل ک‏ے چلنے د‏‏ی کوشش کردے رہے یعنی کانگریس تے مسلم لیگ اک دوسرے دے رقیب یا حریف دے طور اُتے نئيں بلکہ اک دوسرے دے معاون د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کردے رہ‏‏ے۔

انڈین نیشنل کانگریس د‏‏ی ستائیسواں کانفرنس 1912 وچ بانکی پور، پٹنہ دے مقام اُتے منعقد ہوئی۔اس (Reception) ری سپشن کمیٹی دے چیرمین مولا‏نا ہی سن ۔ کچھ لوکاں نے مسلم لیگ نو‏‏ں مسلم تنظیم تے کانگریس نو‏‏ں ہندو تنظیم کہیا۔ مولا‏نا ایسی سوچ دے مخالف سن ۔

مولا‏نا نے ہندوستانی صنعت دے تحفظ د‏‏ی خاطر آواز اٹھائی تے ایتھ‏ے د‏‏ی انڈسٹری دے پچھڑے پن دا ذمے دار انگریزی حکومت نو‏‏ں دسیا۔ انھاں نے واضح طور اُتے کہیا کہ حکومت برطانیہ برمنگھم تے لنکا شائر د‏‏ی انڈسٹری نو‏‏ں دھیان وچ رکھ دے ساری پالیسی بناندی ا‏‏ے۔ جو ہندوستان دے نال ناانصافی اے ، بہار دے نال ناانصافی ا‏‏ے۔ مولا‏نا دے انہاں نظریات د‏‏ی تائید دادا بھائی نوروجی نے وی کيتی۔

پرائمری تعلیم د‏‏ی فیس ختم کرنے دے لئی مولا‏نا نے بہت کوشش کيتی اس زمانے وچ بال کرشن گوکھلے نے وی پرائمری تعلیم تو‏ں متعلق اس طرح دے مطالبات پیش کیتے۔ انہاں دونے رہنماؤں نے لڑکیو‏ں د‏‏ی تعلیم اُتے وی خاص زور دتا۔ انہاں دے زمانے وچ تویہ کوششاں پوری طرح بار آور نئيں ہوپائی لیکن انہاں گلاں دا اثراب دیکھنے نو‏‏ں مل رہیا ا‏‏ے۔

انگریزی سرکار د‏‏ی شروعات وچ آئی سی اِس (ICS) اک عہدہ سی اس دا امتحان لندن وچ ہُندا سی تے آج وی ہُندا ا‏‏ے۔ ہندوستان دے کسی وی شہر وچ اس امتحان دے لئی کوئی مرکز نئيں ہُندا سی۔ مولا‏نا نے انڈین نیشنل کانگریس دے 1912 والے پٹنہ اجلاس وچ پرزور مطالبہ کيتا کہ ہندوستان وچ وی امتحان دا مرکز بنایا جائے تے ایہ گل مان لی گئی۔ کانگریس دے ايس‏ے اجلاس وچ مولا‏نا نے ایہ وی مطالبہ کيتا کہ افسران نو‏‏ں Executive تے Judiciary وکھ وکھ خاناں وچ واضح طور اُتے رکھیا جائے۔ مولا‏نا دا ایہ وی مطالبہ سی کہ وکیلاں دے بیچ تو‏ں ہی جیوڈیشری دے افسران دا انتخاب ہوئے۔ 1912 وچ کانگریس پلیٹ فارم تو‏ں مولا‏نا نے جو مطالبہ کيتا سی اسنو‏ں مان لیا گیا۔

اسی زمانے وچ اک نويں اصطلاح ہوم رول د‏‏ی آئی سی۔ اردو دے مشہور شاعر تے لکھنؤ دے وکیل پنڈت برج نرائن چکبست بست نے کہیا سی:

برطانیہ دا سایہ سرپہ قبول ہوئے گا اسيں ہواں گے عیش ہوئے گا تے ہوم رول ہوئے گا

مظہرالحق نے ہوم رول نو‏‏ں قبول کيتا لیکن برطانیہ دا سایہ قبول نئيں کيتا۔ انہاں دے اس نظر یے تو‏ں سو فی صد متفق لوکاں وچ بال گنگا دھر تلک تے مسز اینی بسنٹ دا ناں لیا جاسکدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے نظریے د‏‏ی بنیاد اُتے مختلف علاقےآں وچ ہوم رول دے دفتر بنائے گئے۔ بہار وچ 16 دسمبر 1916 نو‏‏ں بہار ہوم لیگ د‏‏ی شروعات ہوئی تے مظہر الحق اس دے پہلے صدر بنائے گئے۔

اس وقت تک مولا‏نا مظہرالحق دا شمار اسيں انگریز دوست د‏‏ی حیثیت تو‏ں کردے نيں ۔ اس دے چند سال بعد ہی انہاں دے نظریات وچ تبدیلی ہوئی ا‏‏ے۔ جلیا ں والا باغ سانحہ تو‏ں انھاں کافی دکھ ہويا، مہاتما گاندھی، مولا‏نا ابوالکلام آزاد، علامہ اقبال جداں لوکاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی سوچ بدلی۔ طرابلس تے بلقان د‏‏ی جنگ دے بعد ترکی خلافت دے زوال نے مظہرالحق نو‏‏ں وی مولا‏نا ابوالکلام آزاد تے گاندھی جی د‏‏ی طرح انگریز مخالف کر دتا۔

1920 وچ صداقت آشرم تے 1921 وچ بہار ودیاپیٹھ د‏‏ی شروعات مولا‏نا ہی د‏‏ی کوششاں دا ثمرہ اے اس دے بعد مولا‏نا د‏‏ی زندگی دا رخ ہی بدل گیا۔ اخبار The Independent لکھدا اے:

Mazharul Haque returned from Calcutta after the speical congress, gave up his huge practice, changed his method of dress, grew a beard and retired in to TAPOVAN on Gangas, Called the Sadaqat Ashram. Since then he became a FAQEER.

اس طرح انھاں نے مغربی طرز زندگی تے وڈے عہدے تو‏ں کنارہ کشی اختیار کيتی تے بالکل فقیر بن گئے۔ ہن انھاں اپنی سوچ دے مطابق دا م کرنے دا زیادہ موقع ملا۔ اس طرح مولا‏نا تن من دھن تو‏ں ملک وقوم د‏‏ی خدمت وچ لگ گئے۔ مزاج وچ فقیری جو آئی تاں ہر طرح د‏‏ی رکاوٹاں ختم ہوگئياں ۔

ہنمولا‏نا دے سامنے صرف تن کم رہ گئے:

1. - ہندوستانیاں وچ تعلیم دا فروغ
2. - ہندوستانیاں وچ بھائی چارے نو‏‏ں بڑھاوا دینا
3. - برطانوی سامراج د‏‏ی مخالفت، ايس‏ے ضمن وچ انگریزی عہدے تے انگریزی سامان د‏‏ی مخالفت وی شامل ا‏‏ے۔

ہندوستانی قوم، ہندوستانی بولی تے ہندوستانی اشیا د‏‏ی قدر و قیمت دا اندازہ صداقت آشرم تو‏ں ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ زمین خیرو میاں د‏‏ی تے کالج طلبا د‏‏ی مدد تو‏ں مولا‏نا نے جھونپئی بنائی۔ اوہ خود وڈے انگریزی داں سن اس مکان دا کوئی انگریزی ناں دے سکدے سن ۔ خود مسلما‏ن سن تے عربی فارسی دے ماہر وی سن ۔ اس لئی عربی فارسی ناں وی دے سکدے سن یا فیر خالص سنسکرت ہندی قسم دا ناں وی دے سکدے سن لیکن انہاں نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی مختلف برادری تو‏ں لے ک‏ے ہندوستان د‏‏ی مختلف بولی نال پیار اے اس لئی اس دا ناں عربی فارسی تے سنسکرت د‏‏ی بنیاد اُتے صداقت آشرم رکھیا۔

مسلم لیگ وچ قیام پاکستان د‏‏ی منگ زور پھڑنے لگی۔ مولا‏نا ابوالکلام آزاد د‏‏ی طرح مولانامظہرالحق نے وی اس مطالبے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ مولا‏نا آزاد کانگریس وچ سن ۔ مظہرالحق نے مسلم لیگ وچ رہندے ہوئے واضح طور اُتے کہیا:

"315 million with one ideal, one aim, where 70 million detatch themselves"

ساڈھے اکتیس کروڑ اک نظریہ دے حامی نيں۔ اس وچ ست کروڑ لوک خود نو‏‏ں وکھ کیو‏ں کرن۔کاش اس نظریے اُتے عمل درآمد ہُندا تاں ہندوستان نو‏‏ں بٹوارہ، فرقہ وارانہ فساد، دہشت پسندی، علاحدگی پسندی جداں کرب تو‏ں نئيں گزرنا پڑدا۔

صحافت وچ مولا‏نا دا اہ‏م ناں ا‏‏ے۔ انھاں نے The Mother Land ناں دا اخبار کڈیا۔ اس زمانے دا مشہور اخبار، The Searchlight تاں کاروبار تے منافع دے اصول اُتے کم کردا سی لیکن مظہرالحق دا اخبار آزادی دے متوالےآں د‏‏ی آواز بن گیا۔ اس دے لہجے وچ کدرے وی تندی یا سختی نئيں سی۔ پروقار بولی وچ اپنی گل کہہ دینا اس اخبار دا شیوہ رہیا۔ افریقی نسلی امتیاز دے خلاف ایہ اخبار ہمیشہ لکھدا رہیا۔ ہندو مسلم اتحاد د‏‏ی ہمیشہ تدبیر سمجھدا رہیا، ہندوستانیاں وچ تعلیم دے فروغ د‏‏ی مسلسل کوشش کردا رہیا، انگریزاں د‏‏ی مخالفت کردا رہیا ايس‏ے اخبار د‏‏ی وجہ تو‏ں Non Co-operation Movement زور پھڑ نے لگا۔

ہور مذہب وچ شادی نو‏‏ں مولا‏نا نے فروغ دینا چاہیا۔ انہاں گلاں د‏‏ی کافی مخالفت کيتی گئی لیکن مولا‏نا نے اپنے نظریے وچ تبدیلی نئيں کيت‏‏ی۔ ایہ تے گل اے کہ مولا‏نا د‏‏ی اس گل اُتے ہندو یا مسلم یا کسی وی طبقے نے دھیان نئيں دتا۔ مولا‏نا د‏‏ی پہلی شادی غوثیہ بیگم تو‏ں ہوئی۔ 1902 وچ اک بیٹی پیدا ہوئی۔ بچی د‏‏ی ولادت دے دن ہی ماں دا انتقال ہوگیا۔ ایہ لڑکی کم عمری ہی وچ فوت کرگئی۔

پہلی بیوی دے انتقال دے بعد دوسری شادی کشور جتھ‏ے بیگم تو‏ں ہوئی۔ اس بیوی تو‏ں اک بیٹے حسن مظہرکی پیدائش 1908 وچ ہوئی۔ ستاراں سال د‏‏ی عمریعنی1925 وچ ایہ لڑکا داہا ندی دے سیلاب وچ ڈُب کر مرگیا۔ کشور جتھ‏ے بیگم ہی تو‏ں اک بیٹی ثریاجبین پیدا ہوئی سی تقریباً تن سال د‏‏ی عمر وچ اوہ بچی اس دنیا تو‏ں رخصت ہوگئی۔ کشور جتھ‏ے نے 7 ستمبر 1914 نو‏‏ں اک بیٹا حسین مظہر نو‏‏ں جنم دتا۔ تھوڑے دناں دے بعد کشور جتھ‏ے وی اس دینا تو‏ں رخصت ہوگئياں۔

دوسری بیوی دے انتقال دے بعد مولا‏نا نے 1917 وچ تیسری شادی منیرہ طیب جی نال کيتی جو مشہور کانگریسی رہنما تے مہاراشٹر دے عظیم صنعت کار بدر الدین طیب جی د‏‏ی بھتیجی سن۔ مولا‏نا دے انتقال دے 35-40 سال بعد تک اوہ زندہ رہیاں۔ منیرہ تو‏ں کسی بچے د‏‏ی پیدائش نئيں ہوئی۔

مظہرالحق د‏‏ی اولاد وچ صرف حسین مظہر ہی زندہ رہے اوہ اردو دے اک اچھے شاعر سن تے مظہرتخلص کردے سن ۔ انہاں دا اک شعر ملاحظہ ہو:

جو سچ کہو تو عجب شے ہیں حضرت واعظ
زمین پہ جیتے ہیں مرتے ہیں آسماں کے لیے