|
'''[[بڈھا دل:]]''' ‘دل[[دل خالصہ]] ’ توں 14 سال پہلاں بنائے گئے دو مکھ فوجی بلاںجتھےآں ([[بڈھا دل]] اتے [[ترنا دل|ترُنا دل]]) وچوں اک۔ بابا [[بندہ سنگھ بہادر]] دی شہادتموت توں بعد سکھ سماج ظلم دے ہڑ وچ آ گھریا۔ اک پرکار نال سکھ سماج نیتا-ہینابغیر رہنما ہو گیا۔ [[مغل سرکار]] دے ظلم توں بچن لئی سکھ ادھکتر پہاڑاں ، چھمبھاں اتے ریگستاناں وچ جا لکے۔ جدوں مغل سرکار سکھاں نوں دباؤن وچ کامیاب ننا ہو سکی تاں سن 1733 ای۔1733ء وچ [[لاہور]] دے صوبیدار نے پرسپر فوجی جدوجہد نوں ختم کرن لئی سکھاں نال رابطہ کیتا اتے اک لکھ دی جاگیر اتے نوابی دادی خلتخلعت پیش کیتا۔کیتی۔ تاں سکھاں نے [[نواب کپور سنگھ|س۔ کپور سنگھ]] نوں نواب بنن لئی بینتی کیتی۔ قبول کرن تے نواب کپور سنگھ نوں سکھاں دا سرو-اعلیٰ پرمکھ لیڈر قائم کر دتا گیا۔ اس وقت دیاں لگبھگ ساریاں جتھیبندیاں دے مکھی [[امرتسر]] دے نیڑے نواس کرن لگ گئے۔ پربندھکی سودھا لئی نواب کپور سنگھ نے سارےساریاں سکھ فوجی تنظیمتنظیماں نوں سن 1734 ای۔ء وچ دو دلاں وچ ونڈ دتا—بڈھادتا—[[بڈھا دل]] اتے [[ترنا دل۔دل|ترُنا دل]] 40 ورھیاں توں زیادہ عمر والیاں نوں بڈھا دل وچ شامل کیتا گیا اتے اس توں گھٹ عمر والیاں نوں ترنا دل وچ رکھیا گیا۔ بڈھا دل دے مکھ جتھیداراں وچ [[نواب کپور سنگھ،سنگھ]]، س۔ [[جسا سنگھ آہلووالیا]] آدیوغیرہ شامل سن۔ اس دل دے ذمےّ گورو-دھاماں دی دیکھ-بھلکھبھال اتے دھرم پرچار سی ۔
[[ترنا دل]] دے اگوں پنج جتھے بنائے گئے، جویں :-
ترنا دل دے اگوں پنج جتھے بنائے گئے، جویں (1) جتھا شہیداں دا، جس وچ دیپ سنگھ، نتھا سنگھ، گربخش سنگھ آدی مکھی سن۔ (2) جتھا امرتسریاں دا، جس وچ کرم سنگھ ، دھرم سنگھ آدی سردار سن۔ (3) جتھا ڈلیوالیاں دا، جس وچ دسوندھا سنگھ ، پھتے سنگھ، کرم سنگھ، گردیال سنگھ آدی جتھیدار سن۔ (4) جتھا بابے کاہن سنگھ دا (گرو انشی جتھا)، جس وچ میری سنگھ ، ہری سنگھ ، باگھ سنگھ، آدی مکھی سن۔ (5) جتھا مزہبیاں دا، جس وچ بیر سنگھ، جیون سنگھ، مدن سنگھ، امر سنگھ آدی مکھی سن۔ ایہناں جتھیاں دا کم ویریاں نال لوہا لینا ، پنتھ نوں چڑھدی کلا وچ رکھنا آدی سی۔ ہر اک جتھے وچ 13 سو توں لے کے دو ہزار سشستر سنگھ ہندے سن۔
*جتھا شہیداں دا، جس وچ دیپ سنگھ، نتھا سنگھ، گربخش سنگھ آدی مکھی سن۔
*جتھا امرتسریاں دا، جس وچ کرم سنگھ ، دھرم سنگھ آدی سردار سن۔
*جتھا ڈلیوالیاں دا، جس وچ دسوندھا سنگھ ، پھتے سنگھ، کرم سنگھ، گردیال سنگھ آدی جتھیدار سن۔
*جتھا بابے کاہن سنگھ دا (گرو انشی جتھا)، جس وچ میری سنگھ ، ہری سنگھ ، باگھ سنگھ، آدی مکھی سن۔
* جتھا مزہبیاں دا، جس وچ بیر سنگھ، جیون سنگھ، مدن سنگھ، امر سنگھ آدی مکھی سن۔
ایہناں جتھیاں دا کم ویریاں نال لوہا لینا ، پنتھ نوں چڑھدی کلا وچ رکھنا آدی سی۔ ہر اک جتھے وچ 13 سو توں لے کے دو ہزار سشستر سنگھ ہندے سن۔
سن 1735 ای۔ وچ لاہور دے صوبے زکریا خان نے سکھاں نال تعلقات توڑ لئے اتے ایہناں اتے پھر ظلم کرنا شروع کر دتا۔ وقت دی نزاکت نوں ویکھدیاں ایہناں دوہاں دلاں دے سوربیر جنگلاں ، پہاڑاں جاں ریگستاناں ول کھلر گئے۔ ترنا دل دے جتھے ادھکتر کہلور، ہنڈور اتے سرمور ناں دیاں پہاڑیاں وچ ٹھدل سن۔ سن 1739 ای۔ وچ جدوں نادرشاہ دلی اتے پنجاب نوں لٹ-پٹ کے اتے اتھوں دیاں سینکڑے ہندو لڑکیاں نوں نال لے کے اپنے دیش پرط رہا سی، تاں ترنا دل دے سورمیاں نے اکھنور تک اس دا پچھا کیتا اتے لڑکیاں نوں چھڑوا کے ماپیاں پاس پہنچایا۔ اس نال ہر پاسے ایہناں دا جس پسر گیا۔ سن 1746 ای۔ وچ دوہاں دلاں نے چھوٹے گھلوگھارے وچ ستّ-اٹھ ہزار سکھ فوجیاں دی بلی دتی۔ ▼
▲سن 1735 ای۔1735ء وچ [[لاہور ]] دے صوبےصوبےدار [[زکریا خان ]] نے سکھاں نال تعلقات توڑ لئے اتے ایہناں اتے پھر ظلم کرنا شروع کر دتا۔ وقت دی نزاکت نوں ویکھدیاں ایہناں دوہاں دلاں دے سوربیر جنگلاں ، پہاڑاں جاں ریگستاناں ول کھلر گئے۔ ترنا دل دے جتھے ادھکتر کہلور، ہنڈور اتے سرمور ناں دیاں پہاڑیاں وچ ٹھدل سن۔ سن 1739 ای۔1739ء وچ جدوں [[نادرشاہ ]] [[دلی ]] اتے [[پنجاب ]] نوں لٹ-پٹ کے اتے اتھوں دیاں سینکڑے ہندو لڑکیاں نوں نال لے کے اپنے دیشدیس پرط رہا سی، تاں [[ترنا دل ]] دے سورمیاں نے اکھنور تک اس دا پچھا کیتا اتے لڑکیاں نوں چھڑوا کے ماپیاں پاس پہنچایا۔ اس نال ہر پاسے ایہناں دا جس پسر گیا۔ سن 17461746ء ای۔ وچ دوہاں دلاں نے [[چھوٹا گھلوگھارا|چھوٹے گھلوگھارے ]] وچ ستّ-اٹھ ہزار سکھ فوجیاں دی بلیقربانی دتی۔
ادھر ادھر کھنڈن نال ایہناں دے مکھ جتھیاں دے کئی چھوٹے چھوٹے جتھے بندے گئے۔ احمدشاہ درانی دے سن 1748 ای۔ وچ ہوئے پہلے حملے ویلے ایہناں جتھیاں دی گنتی 65 تک پہنچ گئی۔ 29 مارچ 1748 ای۔ نوں وساکھی والے دن سارے جتھے امرتسر اکٹھے ہوئے اتے سربتّ خالصے دے گرمتے نال اک سمچی وڈی جتھیبندی دی قیام کیتی گئی جس دا ناں ‘دل-خالصہ’ رکھیا گیا۔ اس دی سرداری س۔ جسا سنگھ آہلووالیا نوں سونپی گئی۔ اس دل دی قیام نال چھوٹے چھوٹے سارے جتھے 11 ٹولیاں وچ ونڈ دتے گئے۔ ایہناں ٹولیاں نوں مسلاں کیہا جان لگیا۔ ایہناں مسلاں وچوں چھ دا تعلقات بڈھا دل نال سی۔ ایہناں دے ناں اس پرکار ہن— (1) س۔ جسا سنگھ ماتحت آہلووالیا مثل ، (2) نواب کپور سنگھ ماتحت سنگھپریا (فیزلپریا) مثل ، (3) س۔ کروڑا سنگھ ماتحت کروڑسنگھیا (کروڑیا) مثل ، (4) س۔ دسوندھا سنگھ ماتحت نشانوالیا مثل، (5) بابا دیپ سنگھ ماتحت شہیداں والی مثل اتے (6) س۔ گلاب سنگھ ماتحت ڈلیوالیا مثل۔ باقی دیاں پنج مسلاں دا تعلقات ترنا دل نال سی اتے اوہناں دے ناں اس پرکار ہن—(1) س۔ چڑھت سنگھ ماتحت سکرچکیا مثل ، (2) س۔ ہری سنگھ ماتحت بھنگیاں دی مثل ، (3) س۔ جےَ سنگھ ماتحت کنھیا مثل ، (4) س۔ ہیرا سنگھ ماتحت نکیئیاں دی مثل ، اتے (5) س۔ جسا سنگھ رامگڑھیا ماتحت رامگڑھیاں دی مثل۔ ▼
▲ ادھر ادھر کھنڈن نال ایہناں دے مکھ جتھیاں دے کئی چھوٹے چھوٹے جتھے بندے گئے۔ احمدشاہ[[احمد شاہ درانی ]] دے سن 17481748ء ای۔ وچ ہوئے پہلے حملے ویلے ایہناں جتھیاں دی گنتی 65 تک پہنچ گئی۔ 29 مارچ 17481748ء ای۔ نوں وساکھی والے دن سارے جتھے [[امرتسر ]] اکٹھے ہوئے اتے [[سربت خالصہ|سربتّ خالصے ]] دے گرمتے نال اک سمچی وڈی جتھیبندی دیدا قیام کیتیکیتا گئیگئیا جس دا ناں ‘دل-خالصہ’‘[[دل خالصہ]]’ رکھیا گیا۔ اس دی سرداری س۔ [[جسا سنگھ آہلووالیا ]] نوں سونپی گئی۔ اس دل دیدے قیام نال چھوٹے چھوٹے سارے جتھے 11 ٹولیاں وچ ونڈ دتے گئے۔ ایہناں ٹولیاں نوں [[مسلاں ]] کیہا جان لگیا۔ ایہناں مسلاں وچوں چھ دا تعلقاتتعلق [[بڈھا دل ]] نال سی۔ ایہناں دے ناں اس پرکار ہن— (1) س۔ جسا سنگھ ماتحت آہلووالیا مثل ، (2) نواب کپور سنگھ ماتحت سنگھپریا (فیزلپریا) مثل ، (3) س۔ کروڑا سنگھ ماتحت کروڑسنگھیا (کروڑیا) مثل ، (4) س۔ دسوندھا سنگھ ماتحت نشانوالیا مثل، (5) بابا دیپ سنگھ ماتحت شہیداں والی مثل اتے (6) س۔ گلاب سنگھ ماتحت ڈلیوالیا مثل۔ باقی دیاں پنج مسلاں دا تعلقات ترنا دل نال سی اتے اوہناں دے ناں اس پرکار ہن—(1) س۔ چڑھت سنگھ ماتحت سکرچکیا مثل ، (2) س۔ ہری سنگھ ماتحت بھنگیاں دی مثل ، (3) س۔ جےَ سنگھ ماتحت کنھیا مثل ، (4) س۔ ہیرا سنگھ ماتحت نکیئیاں دی مثل ، اتے (5) س۔ جسا سنگھ رامگڑھیا ماتحت رامگڑھیاں دی مثل۔
5 فروری 1762 ای۔ نوں احمد شاہ درانی نال لڑدے ہویاں دوہاں دلاں دے ملویں لگبھگ 20 ہزار فوجی وڈے گھلوگھارے وچ مارے گئے۔ پر دو سالاں دے اندر اندر ایہناں نے جنوری 1764 ای۔ وچ سرہند نوں جت لیا۔ سرہند صوبے نوں جتن توں بعد ہر اک مثل نے اپنے اپنے علاقے جت کے ریاستاں قایم کرنیاں شروع کر دتیاں، پر ایہناں وچوں ترنا دل والیاں مسلاں وچوں ادھکانش دی نگاہ اتری دواباں ول رہی اتے ایہہ ادھر نوں پسردے گئے۔ اپنیاں اپنیاں ریاستاں قایم کر لین نال مسلداراں دی آپسی خاربازی اتے ویر ودھن لگ گیا۔ فلسروپ ایہناں دی آپس وچ اکثر لڑائی ہندی رہندی۔ آزاد طور تے مسلاں دی قیام نال بڈھا دل اتے ترنا دل دی نانواں دی اہمیت گھٹدی گئی اتے ایہناں دی ورتوں ومطلب لگن لگی۔ ▼* س۔ جسا سنگھ ماتحت آہلووالیا مثل ،
* نواب کپور سنگھ ماتحت سنگھپریا (فیزلپریا) مثل ،
* س۔ کروڑا سنگھ ماتحت کروڑسنگھیا (کروڑیا) مثل ،
* س۔ دسوندھا سنگھ ماتحت نشانوالیا مثل، (5) بابا دیپ سنگھ ماتحت شہیداں والی مثل اتے
* س۔ گلاب سنگھ ماتحت ڈلیوالیا مثل۔
باقی دیاں پنج مسلاں دا تعلق [[ترنا دل]] نال سی اتے اوہناں دے ناں اس پرکار ہن—
لکھاری : ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی، سروت : سکھ پنتھ وشوکوش، گر رتن پبلیشرز، پٹیالہ۔، ہن تک ویکھیا گیا : 1607, پنجابی پیڈیا تے شائع متی : 3/10/2015 12:00:00 AM
* س۔ چڑھت سنگھ ماتحت سکرچکیا مثل ،
*س۔ ہری سنگھ ماتحت بھنگیاں دی مثل ،
* س۔ جےَ سنگھ ماتحت کنھیا مثل ،
* س۔ ہیرا سنگھ ماتحت نکیئیاں دی مثل ، اتے
*س۔ جسا سنگھ رامگڑھیا ماتحت رامگڑھیاں دی مثل۔
▲5 فروری 17621762ء ای۔ نوں [[احمد شاہ درانی ]] نال لڑدے ہویاں دوہاں دلاں دے ملویں لگبھگ 20 ہزار فوجی [[وڈا گھلوگھارا|وڈے گھلوگھارے ]] وچ مارے گئے۔ پر دو سالاں دے اندر اندر ایہناں نے جنوری 1764 ای۔1764ء وچ سرہند نوں جت لیا۔ سرہند صوبے نوں جتن توں بعد ہر اک مثل نے اپنے اپنے علاقے جت کے ریاستاں قایم کرنیاں شروع کر دتیاں، پر ایہناں وچوں ترنا دل والیاں مسلاں وچوں ادھکانشبوہتیاں دی نگاہ اتریشمالی دواباں ول رہی اتے ایہہ ادھر نوں پسردے گئے۔ اپنیاں اپنیاں ریاستاں قایم کر لین نال مسلداراں دی آپسی خاربازی اتے ویر ودھن لگ گیا۔ فلسروپ ایہناں دی آپس وچ اکثر لڑائی ہندی رہندی۔ آزاد طور تے [[مسلاں ]] دی قیام نال بڈھا دل اتے ترنا دل دی نانواں دی اہمیت گھٹدی گئی اتے ایہناں دی ورتوں ومطلببیکار لگن لگی۔ <ref>لکھاری : ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جگی، سروت : سکھ پنتھ وشوکوش، گر رتن پبلیشرز، پٹیالہ</ref>
==ہورویکھو==
*[[ترُݨا دل]]
*[[دل خالصہ]]
*[[سکھ مسلاں]]
==حوالے==
{{حوالے}}
==باہرلےجوڑ==
{{12 سکھ مثلاں}}
[[Category:سکھ]]
[[Category:سکھ مثلاں]]
[[Category:پنجاب]]
[[Category:پنجاب دی تریخ]]
[[گٹھ:سکھ اتہاس]]
| 