وکیپیڈیا

"<span lang="ur">افغانستان</span>[[ گٹھ:مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے ]]" دیاں دہرائیاں وچ وکھراپا

Browse history interactively
→ پراݨی سودھنویں لکھائی →
Content deleted Content added
ویژوئلWikitext
Naqvibot (گل بات | حصے داری)
۱۱,۵۷۳ edits
چھوٹا کم clean up, replaced: ← (29), ← using AWB
لیک ۱۷ –
| [[راجگڑھ]]: || [[کابل]]
|-
| [[تھاں]]: || 647,500 مربع کلومیٹر
|-
| لوک گنتی: || 30,419,928
لیک ۲۷ –
| colspan="2" style="border-bottom: 2px solid #D3D3D3;" | [[File:Afghanistan (orthographic projection).svg|250px]]
|}
'''اسلامی لوکراج افغانستان''' وشکارلے تھلویں ایشیاء دا سمندر توں پرے اک دیس اے۔ ایدے دکھنی چڑھدے چ [[پاکستان]] لیندے چ [[ایران]] اتر چ [[تاجکستان]] [[ترکمانستان]] [[ازبکستان]] تے چڑھدے اتر چ [[چین]] وسدے نیں۔ایہ 647,500 مربع کلومیٹر (250,001 مربع میل) تے پھیلیا اے۔ لوک گنتی نال ایہ دنیا وچ 42 نمبر تے تے تھاں نال 41ویں نمبر تے اے۔
 
افغانستان وچ انسان دے وسن دے نشان 3 لکھ توں 30 ہزار ورے پرانے نیں۔ نگری رہتل ایتھے 5 توں 4 ہزار ورے توں اے۔ وشکارے لیندے تے دکھنی ایشیاء دے وشکار ہون باجوں ایہ اک اچیچی تھاں تے اے۔ وکھرے ویلیاں وچ ایتھے کئی لوک وسے تے کئی فوجی جنہاں وچ سکندر چنگیز آۓ تے ہن ویلے وچ امریکی فوجی آۓ ہوۓ نیں۔ ایتھوں ای کئی وڈیاں سلطنتاں جیوں مغل غزنوی، غوری درانی دا مڈھ پیا۔
 
نویں افغانستان دا مڈھ اودوں پیا جدوں قندھار دیاں لوکاں نے لوکاں نے [[میر وایس ہوتک]] دی آگوی وچ ملو زوری صفوی ایران دے ہتھوں شیعہ ہون نوں ناں منیا تے لڑ پڑ کے ایران توں وکھ ہوۓ۔ 1747 وچ احمد شاہ درانی افغانستان دے راج تے مل ماردا اے۔ 19ویں صدی وچ افغانستان برطانیہ دے انگوٹھے تھلے روس تے ہندستان وشکار اک دیس سی۔ 20ویں صدی دے مڈھ وچ افغانی بادشاہ امان اللہ خان نے افغانستان نوں نویں ویلے دا دیس بنان وچ پیا پر پرانی سوچ دے لوکاں اوہدی اک ناں چلن دتی۔ 1947 وچ برطانیہ دے ایتھون جان مگروں افغانستان امریکہ تے سوویت یونین وشکار اک لڑائی ویہڑہ بنیا جیدے وچ [[سوویت یونین]] دے تھاپڑے والی سرکار تے امریکی تھاپڑے نال لڑن واے مجاہدین دے وشکار لڑائی وچ اک ملین دے نیڑے افغانی مارے گۓ۔ ایس مگروں 1990 دے دھاکے وچ افغاناں دی آپسی لڑائی ہوندی اے جیدے انت تے [[طالبان]] راج وچ آندے نیں۔ [[طالبان]] دا راج افغانستان دی لڑائی 2001 توں ہن تک باجوں مکدا اے۔ حامد کرزئی ایس ویلے بدیسی زور نال ایس ویلے افغانستان تے راج کر ریا اے پر کئی افغان ٹولیاں اوہدے نال گوریلہ لڑائی وچ نیں۔▼
 
افغانستان اک پعاڑی دیس اے۔ آلے دوالے دے سارے دیساں نال افغانستان دے تریخ ، مذہب تے رہتلی میل جول بڑے گوڑے نیں۔ ایتھوں دے لوک مسلمان نیں ۔ ایدے بہت سارے پاسے تے پربت دھارا [[ھندوکش]] واقع اے۔ کابل ایدا راجگڑھ اے۔ [[پشتو]]، [[دری]] تے [[تاجک]] وڈیاں [[بولیاں]] نیں۔ ▼
▲نویں افغانستان دا مڈھ اودوں پیا جدوں قندھار دیاں لوکاں نے لوکاں نے [[میر وایس ہوتک]] دی آگوی وچ ملو زوری صفوی ایران دے ہتھوں شیعہ ہون نوں ناں منیا تے لڑ پڑ کے ایران توں وکھ ہوۓ۔ 1747 وچ احمد شاہ درانی افغانستان دے راج تے مل ماردا اے۔ 19ویں صدی وچ افغانستان برطانیہ دے انگوٹھے تھلے روس تے ہندستان وشکار اک دیس سی۔ 20ویں صدی دے مڈھ وچ افغانی بادشاہ امان اللہ خان نے افغانستان نوں نویں ویلے دا دیس بنان وچ پیا پر پرانی سوچ دے لوکاں اوہدی اک ناں چلن دتی۔ 1947 وچ برطانیہ دے ایتھون جان مگروں افغانستان امریکہ تے سوویت یونین وشکار اک لڑائی ویہڑہ بنیا جیدے وچ [[سوویت یونین]] دے تھاپڑے والی سرکار تے امریکی تھاپڑے نال لڑن واے مجاہدین دے وشکار لڑائی وچ اک ملین دے نیڑے افغانی مارے گۓ۔ ایس مگروں 1990 دے دھاکے وچ افغاناں دی آپسی لڑائی ہوندی اے جیدے انت تے [[طالبان]] راج وچ آندے نیں۔ [[طالبان]] دا راج افغانستان دی لڑائی 2001 توں ہن تک باجوں مکدا اے۔ حامد کرزئی ایس ویلے بدیسی زور نال ایس ویلے افغانستان تے راج کر ریا اے پر کئی افغان ٹولیاں اوہدے نال گوریلہ لڑائی وچ نیں۔
 
▲افغانستان اک پعاڑی دیس اے۔ آلے دوالے دے سارے دیساں نال افغانستان دے تریخ ، مذہب تے رہتلی میل جول بڑے گوڑے نیں۔ ایتھوں دے لوک مسلمان نیں ۔ ایدے بہت سارے پاسے تے پربت دھارا [[ھندوکش]] واقع اے۔ کابل ایدا راجگڑھ اے۔ [[پشتو]]، [[دری]] تے [[تاجک]] وڈیاں [[بولیاں]] نیں۔
 
== نیرکتا ==
Line ۴۲ ⟶ ۴۰:
== جغرافیہ ==
[[File:Afghan topo en.jpg|thumbnail]]
افغانستان تھلویں وشکارلے ایشیا چ وسدا اے۔ ایدے وشکار چ [[ھندوکش]] دا 800 کلومیٹر/500 میل دا پربت دھارا اے۔ [[نوشک]] افغانستان دا سب توں اچا پعاڑ اے جیہڑا سمندری پدھر توں 7,492 میٹر(24,580 فٹ) اچا تے پاک افغان ولگن تے اے۔ وشکارلے اچے تھانواں تے نورستان تے واخان پٹی وچ پالے دی رت وچ گرمی ناپ −15 &nbsp;°C تک دی اوسط تے اپڑدا اے۔ دیس دے دوجے تھاں گرمیاں وچ جوکھے گرم ہوجاندے نیں۔ افغانستان دنیا دا 41واں وڈا دیس اے۔ ایہ فرانس توں تھوڑا جیا وڈا تے برما توں تھوڑا نکا تے امریکی صوبے ٹیکساس جنا اے۔ [[آمو دریا]] افغانستان توں ٹرن والا اک دریا اے۔ افغانستان دے 34 صوبے نیں۔ اے پنجاب دے ضلیعیاں جڈے نیں۔ اک صوبہ اک شہر تے آلے دوالے دے کج پنڈ نون رلا کے بندا اے۔ ہندوکش دا سلسلہ اپنے چڑھدے اتلے پاسے ول زلزلے لیاندا اے۔
 
== تریخ ==
Line ۵۶ ⟶ ۵۴:
== ازاد افغانستان ==
 
1707 چ قندہار دے افغانیاں نے صفوی سلطنت دے خلاف بغاوت کردتی کیوں جہ طفوی سلطنت باقی ایران وانگوں اوناں نوں شیعہ بنانا چاندی سی۔ [[گلناباد دی لڑائی]] چ ایرانیاں نوں ہار ہوئی۔ افغانستان ازادی دی راہ تے ٹر پیا۔ احمد شاہ درانی نے 1747 چ درانی سلطنت دی نیو رکھی جیدے چ پاکستان وی ہیگا سی۔ 1761 چ احمد شاہ درانی نین پانی پت دی تیجی لڑائی چ مرہٹیاں نوں ہرایا۔ درانی سکھاں نال وی کئی لرائیاں لڑیا۔1772 چ درانی مرگيا۔ اودی تھاں تے اودا پتر تیمور شاہ افغانستان دا بادشاہ بنیا۔ تیمور شاہ 1793 چ مر گیا تے اودی تھاں تے اودا پتر زمان شاہ درانی بادشاہ بنیا۔ پنجابیاں نیں افغانیاں نوں پاکستانی تھاواں توں انیسویں صدی دے ٹرن تک بار کڈ دتا۔ زمان شاہ دی اپنے پعراواں نال ناں بن سکی تے اوہ دوجے قتل کرن لگ پۓ۔ شاہ شجاع نوں اپنی جان بچان لئی پنجابیاں کول پناہ لینی پئی۔ جمرود ج پنجابیاں نیں اک قلعہ بنا کے افغانیاں نوں اگے ودن توں روک دتا۔ 1776 چ افغانستان دا راجگڑھ فندھار توں کابل لیایا گیا۔
 
 
افغانستان روسی تے برطانوی سلطنتاں دے وشکار اک بفر دیس بن گیا۔ پنجابی جتھوں تک گۓ سن اوھ تھاں پنجاب تے انگریزاں دے مل مارن دے مگروں انکریزاں ہتھ لگ گۓ۔ 1883 چ کرم ایجنسی اپنے آپ افغانیاں ہتھوں تنگ اکے برٹش ایمپائر چ رل گئی۔ 1919 چ تیجی انگریز افغان ۂڑائی مگرون افغانستان نوں اپنے بار لیاں مسلیاں چ پوری ازادی ہوگئی۔ امان اللہ افغانستان دے بادشاہ نے افغانستان نوں نواں بنان دی کوشش کیتی پر قبائلی سردار تے موہبی سردار اودے خلاف ہوگۓ۔ امان اللہ نوں راج چھڈنا پیا۔ ایس دے مگروں نادر شاہ بادشاہ بنیا اونوں 1933 چ قتل کردتا گیا۔ طاہر شاہ، نادر شاہ دا 19 ورے دا پتر بادشاہ بنیا تے اونے 1933 توں 1973 تک راج کیتا۔ دوجی وڈی لڑائی چ افغانستان نیوٹرل ریا۔ سویت یونین تے امریکہ نے افغانستان دیاں سرکاں تے ہوائی اڈے بنان چ ہتھ ونڈایا۔ 1973 جدوں ظاہر شاہ بار دورے تے گیا سے اودے پجھون داؤد نے راج تے مل مار لیا تے افغانستان دا پہلا صدر بن گیا۔ ہن افغانستان سویت یونین دے بہت نیڑے تے پاکستان توں چوکھا سارا دور ہوگیا۔1978 چ داود راج توں بار تے حفیض اللہ امین ببرک کارمل تے نور محمد ترہکئی راج تے مل مار گۓ۔ النی ولگن تے ایہ کج ہوندا ویخ کے پاکستان نے مجاہدین نوں سکھلا کے افغانستان پیجنا ٹوریا۔ 1979 چ سوویت یونین دی فوجاں نے ایتھے مل ماریا اوناں دے جان مگروں افغانستان دے چوکھے سارے تھاواں تے طالبان دی سرکار بن گئی۔ 2001 چ امریکی فوجان نے ایتھے مل ماریا تے نیٹو دیاں فوجاں ایتھے ہجے وی ہے نیں۔
 
 
== سرکار ==
افغانستان اک اسلامی لوکراج اے۔ ایتھوں دی سرکار دے تن انگ نیں قنون بنانوالا، قنون لاگو کرنوالا، تے نیاؤں کرنوالا۔ حامد کرزئی 2001 توں افغان سرکار دا آگو اے۔ [[افغانی قومی اسمبلی]] دو انگاں نال رل کے بنی اے: [[ولسی جرگه]] تے [[مشرانو جرگہ]]۔ [[ولسی جرگه]] [[افغانی قومی اسمبلی]] دا تھلواں انگ اے۔ ایدے وچ 249 سنگی نیں جنہاں نوں چناؤ وچ چنیا جاندا اے۔ ایہ ضلعیاں دے حساب نال چنے جاندے نیں تے 5 ورے لئی چنے جاندے نیں۔ 64 سنگی زنانہ ہونے چائیدے نیں۔ کوچی پکھیواساں دے 10 سنگی چنے جاندے نیں۔ [[افغانی قومی اسمبلی]] دا اتلا انگ [[مشرانو جرگہ]] اخواندا اے تے ایدے وچ 102 سنگی چنے جاندے نیں۔ افغانستان وچ 84 سیاسی پارٹیاں نیں تے ہر پارٹی نوں بنن لئی اوہدے کول 10،000 سنگیاں دی شرط ہونا لازمی اے۔ ٹرانسپیرنسی انٹرنیشنل نے 2010 دے حساج وچ افغانستان نوں ہیراپھیری وچ دنیا وچ تیجے نمبر تے رکھیا اے۔
 
== افغانی لوک ==
[[File:US Army ethnolinguistic map of Afghanistan -- circa 2001-09.jpg|thumb|left|150px]]
2012 دی لوک گنتی وچ 30,419,928 لوک گنے گۓ۔ ایہناں وچ اوہ 27 لکھ مہاجر وی نیں جیہڑے [[پاکستان]] تے [[ایران]] وچ وس رۓ نیں۔ 1979 وچ افقان لوک گنتی 15.5 [[ملین]] سی۔ سب توں وڈا شہر [[کابل]] اے جتھے 3,071,400 لوک وسدے نیں۔ [[قندھار]]، [[ہرات]]، جلال آباد دوسرے وڈے شہر نیں۔
 
افغانستان کئی نسلی ٹولیاں دا دیس اے۔ بالکل ٹھیک گنتی تے پتہ نئیں پر گویڑہ ایہ اے جے افغانستان چ 39٪ پٹھان، 27٪ تاجک 8٪ ہزارہ 9٪ ازبک 9٪ ترکمان وسدے نیں۔ کئی ہور نکیاں نسلی ٹولیاں وی ںیں۔
Line ۷۳ ⟶ ۶۹:
== حغرافیائی ونڈ ==
 
افغانستان [[افغانستان دے صوبے|34 صوبیاں]] چ جناں نوں ولائیت کیا گیا اے چ ونڈیا ہویا اے ہر صوبے دا اک راجگڑھ تے گورنر ہوندا اے۔ ایہ صوبے اگے [[افغانستان دے ضلعے|398 ضلعیاں]] چ ونڈے ہوۓ نیں۔ ہر ضلعے چ اک شہر تے اوہدے دوالے دے پنڈ آندے نیں۔
 
افغان صوبیاں دی لسٹ: [[صوبہ اروزگان|اروزگان]]{{·}}[[صوبہ بامیان|بامیان]]{{·}}[[صوبہ تخار|تخار]]{{·}}[[صوبہ خوست|خوست]]{{·}}[[صوبہ دایکنڈی|دایکنڈی]]{{·}}[[صوبہ زابل|زابل]]{{·}}[[صوبہ سر اے پول|سر اے پول]]{{·}}[[صوبہ سمنگان|سمنگان]]{{·}}[[صوبہ غزنی|‎غزنی]]{{·}}[[صوبہ غور|غور ]]{{·}}[[صوبہ فاریاب|فاریاب]]{{·}}[[صوبہ لغمان|لغمان]]{{·}}[[صوبہ لوگڑ|لوگڑ]]{{·}}[[صوبہ نمروز|نمروز]]{{·}}[[صوبہ ننگرھار|ننگرھار]]{{·}}[[صوبہ نورستان|نورستان]]{{·}}[[صوبہ وردک|وردک]]{{·}}[[صوبہ پروان|پروان]]{{·}}[[صوبہ پنجشیر|پنجشیر]]{{·}}[[صوبہ قندوز|قندوز]]{{·}}[[صوبہ پکٹیا|پکٹیا]]{{·}}[[صوبہ کابل|کابل]]{{·}}[[صوبہ پکٹیکا|پکٹیکا]]{{·}}[[صوبہ کاپیسا|کاپیسا]]{{·}}[[صوبہ قندھار|قندھار]]{{·}}[[صوبہ بدخشاں|بدخشاں]]{{·}}[[صوبہ بدغیس|بدغیس]]{{·}}[[صوبہ بغلان|بغلان]]{{·}}[[صوبہ بلخ|بلخ]]{{·}}[[صوبہ جوزجان|جوزجان]]{{·}}[[صوبہ فراہ|فراہ]]{{·}}[[صوبہ کنڑ|کنڑ]]{{·}}[[صوبہ ھرات|ھرات]]{{·}}[[صوبہ ہلمند|ہلمند]]۔
 
== مت ==
افغانستان دے 99٪ لوک مسلمان نیں۔ ایناں چوں 90٪ دے نیڑے سنی نیں۔ 9٪ شیعہ نیں۔ مسلماناں نال سائی سکھ پارسی ہندو تے بدھ وی نیں۔ ایتھے پہلے یہودی وی سن سواۓ اک دے سارے اسرائیل ٹر گۓ نیں۔
== رہن سہن ==
بزکشی افغانستان دی دیسی کھیڈ اے۔ طالبان ویلے ایہ بند سے پر اوناں مگروں اے فیر ٹر ّئی اے۔
 
 
 
== افغانی بولیاں ==
[[File:Afghanistan Ethnolinguistic Groups 1997.jpg|thumb|left|150px|افغانی بولیاں]]
[[پشتو]] تے [[دری]] افغانستان دیاں سرکاری بولیاں نیں۔ ایتھے اک توں بؤتیاں بولیاں ورتنا عام اے۔ دونویں ہند یورپی بولیاں تے [[فارسی]] نال ایہناں دا گوڑا جوڑ اے۔ دری بولی یا [[دری]] افغانستان دی سب توں وڈی بولی اے۔ 50% دری 35٪ پشتو 11٪ ازبک تے [[ترکمن بولی]] بولدے نیں۔ ریندے 4٪ 30 نکیاں بولیاں بولدے نیں۔
 
== صحت تے پڑھائی ==
ہیومن ڈیویلپمنٹ انڈیکس دے نیڑے افغانستان ترقی چ پچھے رہ جان والے دیساں چ 15ویں نمبر تے اے۔ ہر ادے کنٹے مگروں ایتھے بچے جمدیاں اک زنانی مر جاندی اے۔ 2010 وچ ایتھے دی جیون آس 49.72 ورے سی۔ ایتھے دس لکھ توں ودھ لوکاں دے انگ پورے نہیں۔
 
لڑائی باجوں افغانستان دا پڑھائی پربندھ ٹٹ پج گیا سی۔ کرزئی سرکار نے نویں سکول تے یونیورسٹیاں بنائیاں۔ 2011 وچ 70 لکھ توں ودھ منڈے کڑیاں سکولاں وچ پڑھ رۓ سن۔ 5000 سکول بناۓ گۓ جتھے اک لکھ توں ودھ استاد پڑھاندے نیں۔ 2011 وچ ای وکھریاں یونیورسٹیاں وچ 82,000 پڑھاکو پڑھ رۓ سن۔ کابل دیس دا پڑھائی دا وڈا گڑھ اے۔ کابل قندھار، ہرات، بلخ تے ننگرہار وچ یونیورسٹیاں نیں۔
 
افغانستان وچ پڑھت گنتی 28% اے۔
 
== رہتل ==
Line ۱۰۰ ⟶ ۹۴:
== میڈیا ==
 
افغانستان دا پہلا اخبار سراج الاخبار 11 جنوری 1906 وچ نکلیا۔ 1920 دے دھاکے وچ کابل ریڈیو چلیا تے 1974 وچ پہلا ٹی وی سٹیشن بنیا جینوں 1996 وچ طالبان نے بند کردتا۔ 2002 وج تبدیلی آندی اے تے نویں ٹی وی چینل کھلے تے اخبار نکلے۔
 
== آن جان ==
Line ۱۰۶ ⟶ ۱۰۰:
افغانستان وچ 53 ہوائی اڈے نیں۔ کابل ہوائی اڈھ سب توں وڈا اے جیہڑا راجگڑھ [[کابل]] وچ اے۔ قندھار ہوائی اڈھ دکھن وچ، ہرات ہوائی اڈھ لیندے ول تے مزار شریف اتر ول اے۔ آریانہ افغان ائیر لائن دیس دی ہوائی جہازاں دی کمپنی اے۔ دوجے دیساں دیاں ائیرلائناں وی ایتھے آندیاں جاندیاں نیں۔
 
افغانستان وچ اک نکی ریلوے لین اے جیہڑی [[مزار شریف]] تے ازبکستان دے وشکار بنائی گئی اے۔ کابل وچ 1920 دے دھاکے وچ 5 میل لمی ٹرام چلائی کئی۔
 
2006 تک افغانستان وچ پکی سڑک 12,350 کلومیٹر تے کچی سڑک 29,800 کلومیٹر سی جیہڑی کل 42,150 بندی اے۔ سرکاری کاغذاں وچ 731,607 گڈیاں افغانستان وچ نیں تے باہر توں دس ورے پرانی گڈی لیان تے روک اے۔ افغانستان وج گڈیاں سجے ہتھ جلدیاں نیں۔
 
== ہیراپھیری ==
ٹرانپیرنسی انٹرنیشنل نے افغانستان نوں ہیراپھیری وچ تیجا وڈا دیس گنیا اے۔
 
 
== بارلے جوڑ ==
Line ۱۲۰ ⟶ ۱۱۳:
{{ ایشیا دے دیس}}
 
[[Categoryگٹھ:افغانستان]]
"https://pnb.wikipedia.org/wiki/افغانستان" توں لیا