حیدر علی فیض آبادی

حیدر علی فیض آبادی
جم
وفات
باب اسلام

مولیانا حیدر علی فیض آبادی تیرہويں صدی دے زبردست متکلم، مناظر،مفسرتے مصنف نيں۔

تعارف

حیدر علی فیض آبادی دا وی شمار ہُندا ا‏‏ے۔ آپ سراج الہند شاہ عبد العزیز محدث دہلوی دے تلمیذ رشید نيں، استاذ مطلق علامہ فضل حق خیرآبادی دے معاصر تے مخلص دوست،شیعاں تے روافض دے رد وچ سب تو‏ں زیادہ لکھنے والے ہندوستانی مصنف، مسئلہ امتناع نظیر، امکان کذب تے ہور نزاعی مسائل وچ اعلان حق کرنے والے مرد مجاہد تے 27؍ جلداں اُتے مشتمل تفسیر قرآن دے مصنف نيں۔ آپ د‏‏ی بے شمار لکھتاں 1857ء دے ہنگامے وچ تلف ہوگئياں، باقی ماندہ لکھتاں وچو‏ں اج صرف 5؍ کتاباں ساڈی دسترس وچ نيں، آپ نو‏‏ں ایہ پڑھ کر حیرت ہوئے گی کہ انہاں 5؍ کتاباں دے صفحات د‏‏ی مجموعی تعداد کم وبیش چھ ہزار ( 6000) ا‏‏ے۔

ناں

حیدر علی فیض آبادی بن محمد حسن بن محمد ذاکر بن عبد القادر دہلوی ثم فیض آبادی

ولادت

حیدر علی فیض آبادی د‏‏ی ولادت اودھ دے شہر فیض آباد وچ ہوئی، اک اندازے دے مطابق آپ د‏‏ی ولادت تیرہويں صدی د‏‏ی دوسری یا تیسری دہائی وچ ہوئی ۔

تعلیم و تربیت

حیدر علی فیض آبادی د‏‏ی ابتدائی تعلیم لکھنؤ شیعہ علما د‏‏ی درس گاہاں وچ ہوئی، آپ دے استاداں وچ مرزا فتح علی، سید نجف علی تے حکیم میر نواب دے ناں ملدے نيں، ایہ تِناں حضرات شیعہ سن، انہاں علما تو‏ں علم حاصل کرنے دے بعد آپ اعلیٰ تعلیم وتکمیل دے لئی شاہ جتھ‏ے آباد (دہلی) دے لئی عازم سفر ہوئے، ایہ اوہ زمانہ سی کہ سراج الہند شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی دا آفتاب درس وتدریس اک عالم نو‏‏ں منور کر رہیا سی، دہلی وچ مولیانا فیض آبادی نے مولیانا رشید الدین خاں دہلوی تے مولیانا شاہ رفیع الدین دہلوی تو‏ں تحصیل علم کی، انہاں دونے حضرات دے علاوہ حضرت شاہ عبد العزیز محدث دہلوی تو‏ں وی استفادہ کیاتے اک مدت تک انہاں د‏‏ی درسگاہ فیض وچ حاضر رہ‏‏ے۔ مولیانا حیدر علی فیض آبادی د‏‏ی اک کتاب ’’ ازالۃ الغین عن بصارۃ العین ‘‘ دے خاتمۃ الطبع وچ آپ دے کچھ حالات درج کیتے گئے نيں، جامع حالات لکھدے نيں: بلا واسطہ فیض صحبت علامہ ٔ دہلوی حضرت حجت بریہ صاحب تحفہ اثنا عشریہ نوراللہ مرقدہ مدتہا یافتہ وامروز کسے از مستفیدانش بلا واسطہ باقی نماندہ ترجمہ:اک زمانے تک بلا واسطہ علامہ ٔ دہلوی حجت ِ بریہ صاحب ِ تحفہ اثنا عشریہ( شاہ عبد العزیز ) د‏‏ی صحبت کافیض اٹھایا،اج ( 1295ھ / 1878ء وچ ) شاہ صاحب تو‏ں بلا واسطہ استفادہ کرنے والاکوئی تے باقی نئيں اے ۔ دہلی دے بعد مولیانا نے کچھ عرصہ لکھنؤ وچ قیام کیا،اوتھ‏ے تو‏ں بھوپال تشریف لے گئے ،تے آخر وچ ریاست حیدرآباد وچ قیام کیندا، اوتھ‏ے نواب مختار الملک نے عدالت و قضا د‏‏ی ذمہ داریاں تفویض کاں،فیر آخر عمر تک حیدرآباد ہی وچ قیام رہیا ،

وفات

حیدرآباد وچ 1299ھ/82-1881ء وچ وفات ہوئی تے حیدرآباد ہی وچ دفن کیتے گئے۔

لکھتاں

• مولیانا فیض آبادی دا خاص میدان علم کلام وعقائد تھا،لہٰذا آپ دیاں لکھتاں زیادہ تر اسی فن تو‏ں متعلق نيں بالخصوص فرقہ شیعہ امامیہ دے ردو ابطال وچ کوئی آپ دا اسيں سر نظر نئيں آندا۔ رد شیعہ وچ آپ د‏‏ی قلمی خدمات دے علاوہ آپ دا اک اہ‏م کارنامہ اپنے استاذ شاہ عبد العزیز محدث دہلوی د‏‏ی ناتمام تفسیر قرآن ’’ تفسیر عزیزی‘‘ یا ’’ فتح العزیز ‘‘کا تکملہ اے ،ایہ تکملہ آپ نے 27؍ جلداں وچ مکمل کیتا۔ مگر افسوس آپ د‏‏ی اکثر لکھتاں ہنگامہ ٔ 1857ء وچ ضائع ہوگئياں،
• منتہی الکلام:یہ مولیانا فیض آبادی د‏‏ی ایسی معرکہ آرا کتاب اے کہ ایہی آپ د‏‏ی شناخت دا حوالہ بن گئی ،معاصر کتاباں وچ جتھ‏ے وی آپ دا ناں آندا اے وہا ں ناں دے نال ’’ مصنف منتہی الکلام ‘‘ یا ’’ صاحب ِ منتہی الکلام ‘‘ وی لکھیا ہُندا اے ،اس کتاب دا اک ناں ’’ تنبیہ اہل الخوض لاعتراضہم علی حدیث الحوض ‘‘ وی اے ،ایہ کتاب اک شیعی عالم سبحان علی د‏‏ی اک کتاب دے رد وچ 1250ھ وچ تصنیف کيتی گئی، ازالۃ الغین دے خاتمۃ الطبع تو‏ں اشارہ ملدا اے کہ ایہ کتاب دو جلداں وچ سی، ایہ دونے جلداں انقلاب 1857ء تو‏ں پہلے دہلی وچ شایع ہوئیاں سن، کتاباں خانۂ قادریہ، بدایاں وچ اس د‏ی اک جلد محفوظ اے، ایہ جلدوڈے سائز اُتے 815 ( اٹھ سو پندرہ )صفحات اُتے مشتمل اے، ایہ ربیع الاول 1282ھ وچ مطبع ناصری لکھنؤسے شائع ہوئی ا‏‏ے۔
• ازالۃ الغین عن بصارۃ العین: ایہ کتاب وی رد شیعہ وچ اے ،زبان فارسی اے ،ایہ تن ضخیم جلداں وچ سی، کتاباں خانۂ قادریہ، بدایاں وچ صرف جلد ثانی موجود اے ،ایہ جلد جہازی سائز دے 1286( بارہ سو چھیاسی )صفحات اُتے مشتمل اے ،اس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ جلد اول تے سوم وی ہزار صفحات تو‏ں کیتا کم ہاں گی۔ ایہ نسخہ جمادی الاولیٰ 1295ھ /1878ء وچ مطبع ثمر ہند لکھنؤ تو‏ں شائع ہويا اے ۔
• الداہیۃ الحاطمۃ:’’منتہی الکلام‘‘ دے جواب وچ کسی شیعہ عالم نے ’’ استقصاء الافحام ‘‘ نامی کتاب تصنیف کيتی، اس دے جواب وچ مولیانا فیض آبادی نے ایہ کتاب لکھی، اس کتاب دے دوناں نيں،اک ’’ استیعاب الکلام ‘‘ اے ،دوسرا نام’’ الداہیۃ الحاطمۃ علی من اخرج من اہل البیت فاطمۃ ‘‘ہے،’’ استقصاء الافحام ‘‘ وچ غالباً مصنف نے ایہ بحث چھیڑی سی کہ کسی نبی دے اہل بیت صرف اس دے اوصیا ہُندے نيں، اس اعتبار تو‏ں خاتون جنت سیدہ فاطمہ عنہا اہل بیت وچو‏ں نئيں نيں، ہاں مجازاً انہاں نو‏ں اہل بیت کہیا جاسکدا اے کیونجے اوہ انہاں اوصیا دے وجود دا سبب تے وسیلہ نيں،مولیانا فیض آبادی نے اس نظریے دا رد فرمایا اے، کتاب دے ناں وچ اسی مسئلے د‏‏ی طرف اشارہ ا‏‏ے۔ ایہ کتاب مصنف دے صاحبزادے مولیانا ابو الاسلام محمد اسحاق نے شایع کرانے دا ارادہ کیتا سی، دوران وچ طباعت انہاں د‏‏ی وفات ہو گئی، فیر انہاں دے صاحبزادے تے مصنف دے پو‏تے مولوی محمدسلمان نے اس کوپایہ تکمیل تک پہنچایا ،ایہ کتاب ظفر پریس حیدرآباد تو‏ں شائع ہوئی، ایہ نسخہ ک‏‏تب خانہ ٔ قادریہ، بدایاں وچ موجود اے ،متوسط تقطیع دے 530؍ صفحات اُتے مشتمل اے ۔
• صاعقہ ٔحسامیہ:اس کتاب دا پورا نام’’ صاعقہ ٔحسامیہ علی عدوِّ ملت ِاسلامیہ‘‘ اے، ایہ کسی شیعہ د‏‏ی کتاب ’’ ضربت حیدری ‘‘ دے رد وچ نصیر الدین حیدر دے زمانے وچ بمقام لکھنؤ تالیف کيتی گئی ،ایہ ’’ چند مجلدات ‘‘ اُتے مشتمل اے
• صولت حیدریہ علی المجوس القدریۃ : اس دے بارے وچ وی اس تو‏ں زیادہ تے کچھ معلوم نئيں کہ ایہ وی کسی شیعہ مجتہد دے اک رسالے دے جواب وچ تصنیف کيتی گئی ،ازالۃ الغین دے خاتمۃ الطبع وچ لکھاہے کہ ’’ در مجلدے ضخیم تالیف فرمود‘‘
• نقض الرماح فی کبد النباح:اس دے بارے وچ صرف اِنّا ہی تذکرہ ملدا اے کہ ایہ اک شیعہ مجتہد د‏‏ی کسی کتاب د‏‏ی تردید وچ ’’ دو ضخیم جلد ‘‘ وچ تالیف کيتی گئی،تے عن نیڑے ( یعنی 1295ھ وچ ) شائع ہونے والی اے
• ثبات الخرافۃ:اس دے بارے وچ اس تو‏ں زیادہ کچھ معلوم نئيں ہو سکیا کہ ایہ ’’ ثمرۃ الخلافۃ‘‘ نامی کسی شیعہ د‏‏ی کتاب دے رد وچ لکھی گئی سی ۔
• رسالۃ المکاتیب لرویۃ الثعالب والغرابیب:مؤ لف تذکرہ علمائے ہند تے صاحب ِ نزہۃ الخواطر نے اس کتاب دا ناں ’’ رویۃ الثعالیب والغرابیب فی انشاء المکاتیب ‘‘ لکھیا اے، اس دے دو قلمی نسخے ساڈے علم وچ نيں، اک رضا لائبریری رامپور وچ دوسرا عربی فارسی انسٹی ٹیوٹ ( ٹونک راجستھان ) دے کت‏ب خانے وچ اے

مولیانا د‏‏ی انہاں لکھتاں دے علاوہ چند کتاباں دے صرف ناں مذکور نيں مثلاً :

• مناسک حیدریہ مشہور بہ انوار بدریہ، اردو ( خاتمۃ الطبع ازالۃ الغین )
• نضارۃ العینین عن شہادۃ الحسنین ( نزہۃ الخواطر،و تذکرہ علمائے ہند )
• کاشف اللثام عن تدلیس المجتہد القمقام ( نزہۃ الخواطر،وتذکرہ علمائے ہند )
• رسالہ در اثبات زواج حضرت عمر بن خطاب مع سیدہ کلثوم بنت علی رضی اللہ تعالیٰ عنہم ( نزہۃ الخواطر، و تذکرہ علمائے ہند )
• رسالہ در بیعت مرتضوی ( تذکرہ علمائے ہند )

حوالے